Fryslan Markant 2019 Voorjaar by Uitgeverij PENN.nl

www.uitgeverijpenn.nl

MEI 2019

Grou wordt wakker Holwerd aan zee Gasvrij in Leeuwarden Fryske Literatuer

www.uitgeverijpenn.nl

FryslĂ˘n Markant 2019-1

Een greep uit de inhoud: Grou wordt wakker 5 Jachthaven Wartena bij de tijd 8 Holwerd aan zee breed gedragen 11 Buiten wordt Engels gesproken 15 Geen waterval maar zalm 17 Energietransitie: Optimisme in Leeuwarden 21 Vaarvakantie in Stilte 25 Natuurgebied Peazemer Lannen 28 Afsluitdijk open voor trekvis 32 Us Iep wordt kunstwerk 34 Fryske Dichters yn Denemarken 36 Boekenijs 38

FryslĂ˘n Markant is verkrijgbaar in alle filialen van

www.uitgeverijpenn.nl

Acquisitie en ondersteuning: Eddie Ferbeek en Jan Boonstra Drukwerk: Veldhuis Media BV Redactie: Martsje de Jong, Gerhild van Rooij (bronnen op aanvraag), Cindy Postma en Sake P. Roodbergen Vormgeving: Kees Klip www.uitgeverijpenn.nl Fotografie: Kees Klip tenzij anders vermeld

NB: Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen.

Colofon

FryslĂ˘n Markant is een uitgave van Uitgeverij PENN.nl James Wattstraat 4 8912 AR Leeuwarden Tel 058 284 94 10 info@uitgeverijpenn.nl www.uitgeverijpenn.nl www.skutsje.nl

GROU WORDT WAKKER ALLES WORDT NIEUW

De exploitanten Timo Slump en Marieke Warmerdam hebben bewust voor een ‘klassieke’ uitstraling gekozen bij de bouw van hun nieuwe Theehuis. Dat doet recht aan de sterke tradities in het Sint Pieterdorp, dat steeds mooier wordt naarmate je dichter bij het water komt. Want aan de voorkant, bij het Aquaverium, lijkt het momenteel nergens op. Oer-grouster Jetze van der Goot (83) kan gerust zijn. De Ruilverkaveling Swette De Burd, waar hij voorzitter van de bestuurscommissie was, is op 17 mei afgesloten. Er is in het kader van ‘zijn’ ruilverkaveling in een kwart eeuw

tijd veel gepresteerd aan de overkant van het Grouster waterfront. Driehonderd hectare nieuwe natuur is er ingericht, zeven kilometer oevers en kaden zijn versterkt. De van het Skûtsjesilen bekende Tynje tussen Pikmar en Wide Ie werd gehalveerd en opengebroken, zodat er voor zomerwoningen nog extra water bij is gekomen. Er is met en rond ‘it Suderburds Wiid’ aan de zuidoostkant van Grou een paradijsje ontstaan, waar vogels, watersporters en zelfs een enkele boer nog veel plezier van kunnen beleven. Als dat maar niet wordt verstoord door de verplaatsing van drie torenhoge woonarken. Want daar komt, volgens de beste Grouster tradities, het hele eiland tegen in verzet. Een korte verbinding tussen PM- kanaal en Drachten via het traject Kromme Ie kwam in het kader van de

ruilverkaveling ondertussen niet tot stand, hoe heftig daar met name in Earnewâld ook voor gelobbyd is. Grousters als VVD-statenlid Foeke de Wolff ijverden er in de vorige eeuw al voor. Het is de vraag of een korte route voor grootscheeps vaarverkeer wel zo nodig is. De paar Drachtster bedrijven die van de grote vaart en containers afhankelijk zijn, kunnen waarschijnlijk goedkoper verhuizen naar een andere locatie. Kleinere schepen kunnen via de Langesleatten en de Headamsleat wel gewoon de brug bij Iesicht passeren. De grote containeroverslag ligt een eindje verderop, bij Leeuwarden.

MOOI OPGEKNAPT

Herindelingen en andere bestuurlijke grappen zijn normaliter niet aan de goedlachse Grouster Jan Feike Hoekstra besteed. Maar tegen zijn gewoon-

Fryslân Markant 2019-1

te als kritisch observator in oogt hij nu heel tevreden over wat er allemaal in Grou gebeurt. ‘It hat hjir te lang stil lein’, zegt de voorzitter het Grouster skûtsje over de grote plannen die de laatste tijd zijn aangepakt. En dus doet het nu allemaal wel heel ambitieus aan. Zelf speelde Hoekstra nog een stuwende rol bij de ontwikkeling van een zeilcentrum aan de zuidoostkant van Grou. Aan de noordoostkant ziet hij een markant wooncomplex verrijzen, dat met enige goede wil als begin van een nieuw waterfront gewaardeerd kan worden. Ondertussen heeft Jansma Infra uit Drachten een mooi project uitgevoerd in de oude Oosterveldstraten, die na verzakkingsellende al grotendeels mooi zijn opgeknapt. Natuurlijk komt dat niet alleen door de laatste gemeentelijke herindeling, die Grou recentelijk van zijn eeuwenoude status van ‘hoofdplaats’ beroofde. Maar wel weet Jan Feike Hoekstra uit ervaring dat in het verleden te vaak door de gemeente ‘nee’ werd verkocht tegen ambitieuze plannen. Hetzij vanuit een PvdA-sentiment, dat in de gemeenteraad sterk overheerste, door een gebrek aan middelen of gewoon uit ondhandigheid. Geregeld brak Hoekstra daar de staf over bij de opening van een nieuw SKS-seizoen, als hij de welkomstspeech mocht houden. Het originele schimpwoord ‘Blunderhim’ heeft hij niet bedacht. Maar hij zou het enigszins treiterend hebben kunnen

www.uitgeverijpenn.nl

uitspreken – en wellicht heeft hij dat ook wel gedaan. Wordt nu alles anders? Dat moet je afwachten, natuurlijk. Niemand had bedacht dat zomaar op een miezerige winterochtend in 2017 het hele Theehuis zou afbranden. Dat nog geen twee maanden later even verderop Trijehûs in de hens ging, was zo mogelijk een nog akeliger verrassing. Zulke tegenslagen horen bij het leven – wat je van de teloorgang van het Aquaverium niet kunt zeggen. Dat is ondanks alle strijd en inzet een akelige zakelijke mislukking gebleken. Het ziet er dit jaar, met grauwe panelen voor de ruiten en een krachtig verhuisbericht van Jachtbemiddeling Sneekerhof, wel heel triest uit, en dan nog wel op een zichtlocatie.

SYMBOLISCHE NIEUWBOUW

De nieuw gegraven Suderburdster Wiid, de bouw van een nieuw wooncomplex, de ontwikkeling van een zeilcentrum en de nieuwbouw van het Theehuis zijn

Meersweg 9 9001 BG Grou 0566 621630

even zovele symbolen voor het nieuw elan dat het oude Sint Piterdoarp beroert. Er gebeurt weer van alles, en dat is mooi. Het mooie van het Theehuis is dat ‘de ziel’ erin is gebleven, zoals in een fraai, meer dan stoeptegelgroot boekwerk is beschreven door Silvie Warmerdam, zuster van uitbaatster Marieke. ‘Een modern gebouw met de allure van vroeger’ was de opdracht die architect Robert Landstra zich stelde. Hij wordt uitgebreid geïnterviewd in het boek over ‘De ziel van het Theehuis sinds 1927’. Dit boekwerk, uitgeven door de Grouster uitgeverij Louise van Eddy van der Noord, is in het Theehuis zelf gepresenteerd op 5 april jl. Daarbij kwam schrijfster Silvie zelf aan het woord. En tal van geïnterviewden, zelf aanwezig, namen hun eigen exemplaar in ontvangst. Anderen, onder wie schrijver dezes, betaalden er graag het gevraagde bedrag voor. Want het is, zoals Eddy zelf zei, ‘een prachtig boek geworden’.

Elke dag open vanaf 10 uur!

DE WERKEN VAN SJOERD TJEPKEMA BEELDEN VAN HET OUDE GROUW

Reacties naar: Klaas Jansma, 0511 52 1275, k.jansma@uitgeverijpenn.nl.

Sjoerd Tjepkema sr. is de grote man bij de oude dragline op de Marswei in Grou. Links staan redelijk bijdetijdse woningen, rechts ligt een riool- of gasbuis. Veiligheid was kennelijk ten tijde van de opname nog geen hot item. De mannen dragen geen helm. En wordt de betonnen plaat wel op verantwoorde wijze opgetild met die ketting? Dit is het Grouw van de jaren zestig, toen we de plaatsnaam nog met een w schreven. Het oude Theehuis, niet zichtbaar, stond er nog in volle fleur aan het Pikmeer. Rechts staan bladerloze populieren, die anderhalf jaar geleden zijn opgeruimd vanwege de nieuwbouw. Links staat de kerktoren van de Sint Piter in de steigers voor een grote onderhoudsbeurt. Naast de dragline ontwaren we op het platte dak van de erker aan een ‘houtrijke woning’ een eendenkooi. Deze fraaie foto siert tegenwoordig de bedrijfsbrochure van Sjoerd Hepkema, Infra en Machineverhuur B.V. Als lezers hier nog bijzonderheden van weten, horen we dat graag.

IN EEN WOONSCHIP

Sjoerd Tjepkema senior was medegrondlegger van een bedrijf dat onder leiding van zijn 48-jarige kleinzoon Sjoerd nog steeds bestaat. Het is gevestigd aan de Oedsmawei en houdt de geschiedenis ‘sinds 1953’ in ere. Voor wie een beeld wil hebben van de recente geschiedenis van Grou en omgeving, kan putten uit het bedrijfsarchief. Sjoerd senior, getrouwd met Renske Dalhuisen, reisde in de jaren 1940 aanvankelijk in een salonwagen het hele land door achter de werken aan. Hun eerste dochter Renske verloren ze in 1945 na zes maanden in Blokzijl. Onverklaarbaar: de dag ervoor leek ze nog gezond. Later kregen ze een woonschip, gebouwd op een tjalkje. Dat vaartuig is er

Werkzaamheden aan de Marswei in Grou. Een van de vele foto’s in het bedrijfsarchief van Tjepkema.

De woonark op de tjalk die nu als skûtsje ‘De Drie Haringen’ meevaart bij de IFKS. Sjoerd en Renske Tjepkema-Dalhuizen woonden er tussen 1948 en 1960 op.Vroegere bezoekers herinneren zich nog de breimachine van mevrouw Tjepkema, waarmee ze in één dag een trui kon breien.

nu nog; tot voor twee jaar was het de ‘Oude Zeug’, waarmee Eelke Dijkstra uit Terherne twee keer IFKS-kampioen is geweest. Daarvoor heette dit in Makkum gebouwde schip ‘Nooit Volmaakt’. Het is geregistreerd onder nummer [S 617 N]. Thomas de Boer uit Enkhuizen zeilt er nu mee bij de IFKS. Naar het stadswapen van zijn woonplaats heet het schip ‘De Drie Haringen’. Sjoerd en Renske woonden van 1948 tot 1960 in hun schip op Groundaam en later de Boerewâl. Ze hadden aanvankelijk hun bedrijf samen met Pranger in Medemblik. In hun tijd heette hun woonschip ‘Ark Rens’. De christelijke boer Jan Cnossen van Goëngahuizen, wiens boerderij in 1951

en 1971 afbrandde, nam het in 1960 over voor zijn zoon Johan. Het echtpaar Tjepkema kreeg toen zelf een woning aan de Grouster Troelstrawei. De in 1946 geboren Hotse Akko Tjepkema werd Sjoerds opvolger. Hij overleed betrekkelijk jong, in 2016. Diens zoon Sjoerd nam het nu tien medewerkers tellende bedrijf over. Hij koestert het zakelijke archief, waar allerlei zakelijke details en mooie foto’s zijn opgenomen. Zo vinden we er een krantenknipsel uit 1950, waaruit blijkt dat er toen bij baggerwerken in het Botmeer een bom ontplofte. Maar ook de riolering die langs de Stationsweg werd aangelegd, is erin vereeuwigd.

Fryslân Markant 2019-1

JACHTHAVEN WARTENA NIEUW KANTOOR, STEIGER, ELEKTROVAREN De jachthaven bij Warten met een capaciteit van 600 boten is afgelopen winter en voorjaar helemaal opgeknapt. Een fraai nieuw havenkantoor, sterke steigers, aansluitingen voor elektrovaren: het nieuwe seizoen kan beginnen! Het meest in het oog springt het fraaie nieuwe havenkantoor van 7 bij 16 meter. Bouwbedrijf Lont in Sint Anne bouwde het de afgelopen winter ‘prefab’, onder dak dus. Zo had niemand last van de koude winterdagen en kon het hele gebouw op het bestaande fundament in één dag worden opgebouwd. Het is, vertelt de 22-jarige werkvoorbereider Rick Nijssen, een energetisch ‘sunich gebou’ geworden, goed geïsoleerd. Er stond een achterhaald gebouw dat zijn functionaliteit daardoor verloren had. Dit oude gebouw is gesloopt en dit prachtige nieuwe is er voor terug gekomen. Omdat er voor het ontwerp een alom geprezen architectenbureau was ingehuurd, Jong Architecten uit Lemmer, doet het uiterlijk ertoe. Het gebouw wordt duurzaam verwarmd door een lucht/water warmtepomp en is daarnaast volledig voorzien van ledverlichting. Het installatiewerk is uitgevoerd door loodgieters en installatiebedrijf Boonstra uit Stiens. Dit bedrijf heeft ook de zinken gevelbekleding aangebracht, een stukje vakwerk volgens Jarno Liemburg van Loodgieters en installatie bedrijf Boonstra. Die glanst in het voorjaar nogal, maar wordt geleidelijk matter. De binnenkant is houtskeletbouw, zodat er voor het havenpersoneel een comfortabele ruimte is gecreëerd. Daarmee kan de Jachthaven Wartena wel weer een generatie vooruit.

BIJ DE TIJD

De nieuwe havenmeester Carlo Rijff is sinds vorig jaar in functie, als opvolger

www.uitgeverijpenn.nl

van Gerard Schermer. Hij is 54, wat bij zijn vorige werkgever, de Koninklijke Marine, voorheen voorbij de pensioengerechtigde leeftijd lag. Rijff is van huis uit Amsterdammer. Volgens hem hoefde hij geen inburgering door te maken om zich op deze stek in Warten thuis te voelen. Wat er wel moest gebeuren na 2014 was het opschonen van de adressen. Permanente bewoning is in de Jachthaven niet toegestaan. Voorheen was dat niet zo’n probleem. Maar na wetswijziging, waarbij de Basis Registratie Personen relevant is geworden voor het verstrekken van onder meer uitkeringen en toeslagen, komt het allemaal wat preciezer. Om die reden zijn ook een stuk of vijf ‘bewoningen’ beëindigd. Een probleem waar Schermer al mee te maken had, was dat van de zogenaamde ‘weesboten’, vaak al wat oudere jachten die officieel geen eigenaar meer hebben. Ze zijn door de vorige achtergelaten. En vaak is het spoor van de vroegere eigenaar ook moeilijk meer te traceren. Of hij of zij is dood en heeft geen bekende erfgenamen meer. Sinds het uitbreken van de financiële malaise in 2008 en de daarna doorgevoerde aanscherpingen bij het verstrekken van hypotheken en kredieten, is dit bij alle grotere jachthavens aan de orde. Rijff maakt er niet veel drukte van. Er staan een paar ‘weesboten’ op de wal en hier en daar zal er nog wel een aan een

touwtje in het water liggen. Maar het is beheersbaar. Dat komt ook, zegt penningmeester Rein Zoet van de Stichting Jachthaven Wartena, omdat er geregeld opruiming is gehouden. Daarbij geldt voor ijzeren jachten de staalprijs. Daar kan niemand zich een buil aan vallen.

MOOIE STEIGERS

Leemburg Waterbouw uit Terherne heeft een flink oppervlak steigers vernieuwd. Daarbij is in goed overleg met de opdrachtgever gekozen voor nieuwe Azobe-palen in het water. Die kunnen tegen een stootje, verrotten minder gauw dan lariks en zijn goedkoper dan palen van gerecycled plastic. Leemburg voegt zich in het duurzaamheidsstreven dat bij deze Jachthaven in ere wordt gehouden. De horizontale steigerdelen, de plankjes, worden niet weggegooid, maar waar mogelijk hergebruikt. Zo krijg je mooie sterke steigers zonder bruikbaar hout af te danken. Terwijl de reconstructie van alle vastigheden in volle gang is en bootjesmensen hun kostbare bezit opkalefateren voor een nieuw seizoen, zorgt Van der Wiel uit Drachten ervoor dat het grondwerk tip top in orde is. Zo werken er drie teams door elkaar heen zonder elkaar te storen. Een kwestie van goed plannen en tijdig met elkaar overleggen. Rijff ziet tot zijn voldoening dat alles volgens plan verloopt. En penningmeester Zoet

BIJ DE TIJD!

is ook niet ontevreden, want budget is budget. Bij Lont weten ze wel wat dat betekent: geen overschrijdingen.

GROOT VERMOGEN

Dat er geen zonnepanelen op het havenkantoortje liggen, betekent overigens niet dat de nieuwe tijd energetisch aan de jachthaven voorbij gaat. Op het dak van een groot bedrijfsgebouw op het terrein liggen 560 panelen. Die zijn samen goed voor een theoretisch vermogen van 165.200 kW, in de praktijk 149.000 kW. Uiteraard hangt het sterk van de weersomstandigheden af in hoeverre dit wordt geëffectueerd. Bij heldere zonneschijn, zoals in maart en begin april, is er veel meer opgewekt dan in de grijze dagen van eind april en begin mei. De beschikbaarheid van eigen elektrische energieopwekking past mooi bij een nieuwe trend in varen, namelijk met accu’s. Dat is veel stiller en schoner dan met motoren op diesel of benzine. Onnodig te zeggen dat de jachthaven is uitgerust met een groot aantal stekkers die het vlot aftappen van elektriciteit voor bezigheden aan het jacht of het opladen van de elektrische installatie mogelijk maken. Zo is er aan de zuidkant van Warten een goed geoutilleerde jachthaven ontstaan, die wel weer vijftig jaar mee kan. Mooi werk, met inbreng van allerlei specialismen.

FLUISTERVAREN IN DE ALDE FEANEN

Voor watersporters die zelf geen boot bezitten en in stilte de natuur in de Alde Feanen willen verkennen, liggen er in de Jachthaven Wartena komend seizoen twee boten van ‘Greenjoy’ klaar. Die kun je online huren via www.greenjoy.nl. Je kunt er van tien tot 22.00 uur, dus een hele dag, mee rondvaren voordat het accupakket leeg is. Maar de meeste huurders vinden twee of drie uren lang genoeg, want dan willen ze weer wat anders. De boot kan ter plekke weer snel worden opgeladen, zodat er weinig tijd verloren gaat. Er blijkt in deze omgeving een groeiende belangstelling voor het ‘fluistervaren’ met een gehuurde sloep in de vrije natuur te bestaan. Deze vaartuigen zijn via Greenjoy op meerdere plaatsen in Fryslân te huur. Maar niettemin vond Greenjoy, met in Fryslân in totaal vijftien sloepen, het verantwoord om het aanbod in Warten al na één jaar te verdubbelen. Geen wonder: een nieuwe generatie wil wel van alles beleven, maar hoeft niet alles meer zelf te bezitten. ‘Bezit is ballast, huren is het nieuwe hebben.’ Ritske Merkus en Oane Hoekstra bouwen het Greenjoybestand verder uit. Binnen zes jaar zitten we met deze techniek al aan de kop van het peloton, en beide mannen zijn er van overtuigd dat het de komende jaren alleen maar harder gaat. Want de watersporter van de toekomst is anders dan die van vroeger. Dat bevestigt ook Rein Zoet, penningmeester van de Wartenster jachthavenstichting.

Fryslân Markant 2019-1

GEBR. VAN DER LEE RECONSTRUCTIE VAN EEN VAARGEUL De bochtafsnijding van de vaargeul tussen Holwerd en Ameland op de Waddenzee hebben we in opdracht van Rijkswaterstaat in de maanden januari tot maart uitgevoerd. Dit ter verkorting van de vaarroute voor de veerdiensten en scheepvaart. In tweeĂŤnhalve maand tijd is er 300.000 kuub zand en slib gebaggerd teneinde de vaarroute 900 meter korter te maken. Het gebaggerde materiaal is in de oude vaargeul gestort. Er is met vijf schepen uit de eigen vloot en enkele ingehuurde schepen 6 dagen per week van 06:00 tot 22:00 gewerkt. Het ingezette materieel bestond uit sleephopperzuigers, kraanpontons, duwboten, duwbakken, een peilboot en een ploegboot. De bochtafsnijding dient niet alleen voor tijdwinst van de veerdiensten maar ook om op termijn het baggerbezwaar (het aantal te baggeren kuubs per jaar) te verkleinen en daarmee de natuur minder te belasten.Volgens planning is het werk eind maart opgeleverd en is de vaargeul vrijdag 12 april in gebruik genomen. Hagestein 0347-351824

Lelystad 0320-273535 e-mail: info@gebrvanderlee.nl

www.gebrvanderlee.nl

www.uitgeverijpenn.nl

Dordrecht 078-6515973

HOLWERD AAN ZEE BREED GEDRAGEN

Artist Impression van Holwerd aan Zee. Harro de Jong uit:Waddenland aan Zee, p. 35

Ooit lag Holwerd aan de zee en was de Sint Willibrorduskerktoren een lichtbaken voor de scheepvaart. De 52 meter hoge toren met opmerkelijke spits stamt uit 1729. Zoals alle lichtbakens is de toren sinds de Franse tijd eigendom van de gemeente, in dit geval Op de plaats van een tufstenen voorganger is de L-vormige kerk tegen de toren gebouwd. Een steen vermeldt het bouwjaar: 1776. Een ingemetselde steen naast de ingang verwijst naar de bedijking door monniken in 15801584. Holwerd raakte toen door het inpolderen van de zee gescheiden. Nu werkt het dorp in het hart van de noord- Friese krimpregio aan een natuurlijke verbinding met diezelfde (wadden)zee.

fotografe Linette Raven in Holwerd een Sense of Place-installatie in de vorm van een sluis met stromend water. Via een corridor van aardappelkisten kwam bezoek de sluis binnen om er levensgrote portretten van ‘De mannen van Holwerd’ te zien: Theo Broersma, Hessel Hiddema, Marco Verbeek en Jan Zijlstra. Dit viertal legde de basis om het projectplan Holwerd aan Zee (HaZ) vlot te trekken. Daarvoor was het geruime tijd meerdere dagen per week in touw.

DE START

Tijdens de presentatie, juni 2012 in het Noorderleegh van Waddenland aan Zee (uitgave Atelier Fryslân), werden Hiddema en Broersma gegrepen door het idee van Harro de Jong, die een gat in de zeedijk in beeld bracht. Een doorgestoken primaire waterkering die de Friese binnenwateren en de Waddenzee kon verbinden, bood sociale - en recreatiekansen. Het tweetal benaderde supermarkteigenaar en conceptontwikkeMANNEN VAN HOLWERD laar Verbeek, en gemeenteambtenaar Voormalig Oerol-directeur Joop Mul- Zijlstra. Als inwoners van Holwerd, leder wil via Sense of Place-landschap- den van Dorpsbelang en (agrarische) sprojecten, van Den Helder tot de dorpsondernemers wisten ze wat noDollard, de schoonheid, getijden en dig was. Het projectplan HaZ is inmidhet cultureel erfgoed van Werelderf- dels met succes gepresenteerd in het goed De wadden laten ervaren. Tijdens Programma naar een Rijke Waddenzee, het LF2018-jaar maakte kunstenaar- Deltaprogramma Waddengebied. Het

Gerhild van Rooij

Sense of Place kunstwerk van Jan Ketelaar, Wachten op Hoog water, op de dijk bij Holwerd kijkt deze vijf meter hoge vrouw in de toekomst. Foto Henk van Setten

omvatte de aanleg van een dijklichaam, een valmeer, een promenade, zes bruggen, nieuwe vaarwegen en een ontsluitingsweg van Holwerd naar de pier.

GRONDRUIL

Dorpsbelang, wateringenieurs, regionale ondernemers, kunstenaars, natuurliefhebbers, maatschappelijke organisaties, overheden en grondeigenaren raakten betrokken bij Holwerd aan Zee. Januari 2019 bleek dat de aankoop van 35 hectare grond, om te ruilen met land op de plek waar HaZ wordt gerealiseerd, nog niet kon plaatsvinden. Om over de hiervoor door de Provincie toegezegde miljoenen te beschikken, moesten nog vele formaliteiten worden afgewikkeld. Grondruil is nodig om de eerste fase van HaZ en nieuwe natuur te realiseren. Op 6 maart overhandigde het Droomfonds 15 miljoen aan HaZ. Dat bracht de uitvoering dichterbij. Vier studenten van het Nordwin College lieten kleimonsters uit de plaats waar het spoelmeer zal worden uitgegraven, analyseren door het laboratorium van Wiertsema & partners. Die klei bleek geschikt om de zeedijk op te hogen.

Fryslân Markant 2019-1

Van harte welkom bij B & B Hotel en Eetcafé ‘De Gouden Klok’ In het centrum van het sfeervolle Friese kustplaatsje Holwerd vindt u Hotel De Gouden Klok. Kleinschalig 2-sterrenhotel met persoonlijke sfeer. Hotel De Gouden Klok is een kleinschalig hotel, waardoor wij veel aandacht aan uw verblijf bij ons kunnen besteden. In het hotel hangt een huiselijke sfeer en dat wordt, net als onze service en persoonlijke aandacht, zeer door onze gasten gewaardeerd. Doordat wij zelf jonge kinderen hebben merken wij dat ook kinderen zich in ons hotel welkom en snel op hun gemak voelen. Wij heten u graag van harte welkom in ons gastvrije hotel. B&B, Hotel en Eetcafé ‘De Gouden Klok’ Foarstrjitte 6 9151 HE Holwerd 0519 561552 www.degoudenklok.nl info@degoudenklok.nl

www.uitgeverijpenn.nl

LEES OF BEKIJK

• •

Nieuws, voortgang Holwerd aan Zee, Holwerdaanzee.nl Willibrorduskerk, lichtbakentoren, gevelstenen, interieur, aldefrysketsjerken. nl/ Walvis (1993/2008), Belgisch hardsteen, Anne Woudwijk, Talud Veerbootterminal Wachten op hoog water (2018), staal, Jan Ketelaar, Holwerderdijk bocht naar veerpont Wachten op hoog water (2019), volg beeld 2, elke maand in Drachten janketelaar.nl Waling Dijkstra borstbeeld (2000), brons, baksteen, Chris Fokma, Hemmingawei plantsoen Waling Dijkstra Stichting, walingdijkstra.nl, literatuur bij tresoar.nl en dbnl.org

• •

In Waddenbelevingscentrum De Noordhoren Waddenbeleving, aan de Elbasterwei 1 in Holwerd, wordt met liefde uitleg gegeven over de dieren die in de Waddenzee leven. Foto G. van Rooij.

TEGEN DE VERPAUPERING

Een bronzen buste van Chris Fokma eert dichter en volksschrijver Waling Dijkstra (1821-1914), die vanaf 1861 een tijdlang als bakker in Holwerd woonde. De Waling Dijkstra Stichting heeft geen middelen om het verwaarloosde schrijvershuis te kopen (8000 euro). Veel panden kregen een opknapbeurt en een nieuwe bestemming en Holwerd profiteert van Waddentoerisme met meerdere bed & breakfasts. Ameland zit qua overnachtingen aan zijn taks. De huisjes in Holwerd, die te Een kustpanorama houdt ook de herinnering aan de oude tijden levend. De Noordhoren is geopend van april tot oktober, op vrijdag-, zaterdag- en zondagmiddag vanaf 13:00 uur. Foto G. van Rooij.

klein waren voor moderne gezinnen, zijn opgeknapt en zijn nu te huur als ideale vakantiehuisjes. De leegstand is teruggedrongen en op Ameland blijken dagjesmensen meer geld uit te geven dan bij overnachting. Holwerd biedt in de art nouveau-villa, ooit dokterspraktijk, een logement. Het Amelander Veerhuis is weer café, én snackbar. Dankzij het Iepen Mienskipsfûns (provincie), project Duurzame Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel’ met Dorpsontwikkelingsmaatschappij (DOM), heeft Holwerd haar woon- en leefomgeving verduurzaamd. Het succes is letterlijk van de gevels af te zien. Jonge mensen knapten ze op, etalageramen van gesloten winkels kregen roeden en hoge stoepjes kwamen terug op de Hege Buorren. De verpaupering werd tot staan gebracht, terwijl de Sintrale As het woon- werkverkeer bekortte.

EEN GAT VERBINDT

Holwerd blijft ongeveer 1,5 kilometer van het Wad gescheiden met de natuurverbinding tussen de Waddenzee via de Holwerter Feart en het Friese binnenwater. En wat vooral telt is deze verbinding. De zee raakt verbonden via een gat in de tussengelegen zeedijk. Vanaf het Wad door de kwelders heen mondt een 50 meter brede geul uit in een binnendijks getijdenmeer. Aan de zuidwestkant van het meer komen een boulevard en jachthaven tegen de oude

• • •

dorpskern aan. Tegen de zeedijk komen vogeleilanden en recreatiewoningen. In het zoetzoute watermilieu zullen floraen faunasoorten toenemen. 2019 is voor tekenen, plannen en aanbesteden, eind 2020 begint de uitvoering van dit eerste fase van dit toeristische, ecologische megaplan. 60 miljoen euro is beraamd voor het doorsteken van de zeedijk, een geul trekken langs die pier en een beleefmeer tegen het dorp aanleggen. Een getijdenmeer waarop bootjes kunnen varen. In de tweede fase wordt de pier een aantrekkelijk transferium met verblijfs- en belevingsmogelijkheden en weinig lichtvervuiling. Sinds december 2018 kijkt een volle dame uit ‘Wachten op hoog water’ naar de toekomst. Dit eerste permanente Sense op Place kunstwerk van Jan Ketelaar (winnaar Gratama-cultuurprijs) krijgt in 2019 een tweede van metaal gelaste dunne vrouw. De vijf meter hoge naakte vrouwen op de Holwerder dijk symboliseren de zoektocht naar balans en uitwisseling. In 2025 wordt het avontuur Holwerd aan Zee voltooid – is de bedoeling.

Fryslân Markant 2019-1

www.uitgeverijpenn.nl

BUITEN WORDT ENGELS GESPROKEN KULTURELE HAADSTÊD EN NIEUW ONDERWIJS

Een momentopname bij NHL DE VOORTZETTING Stenden Hogeschool: op het LF2018 gaat, ook na 2018, de komenplein aan de Rengerslaan pra- de jaren door. Die voortzetting noemen we ‘legacy’. Dat is te vertalen met erfeten veel studenten Engels. nis, of in het Fries erfskip. Het gaat dan Binnen staat een mobiele Esch om de vraag hoe we er op termijn nog Caperoom, vlakbij het grote wat beter van kunnen worden. Zoals Auditorium, dat momenteel bekend viel dat indertijd met de Elfstedentochten van 1985 en ’86 nogal niet gebruikt wordt. tegen, want bijvoorbeeld het toerisme Overal zitten studenten, van wie velen projectmatig werken aan vraagstukken uit bedrijfsleven en samenleving. ‘Dit is het nieuwe onderwijs. We noemen het design based education,’ zegt dr. Jelle Dijkstra. Er horen woorden bij als lab en atelier – wat je vroeger op een middelbare school alleen bij scheikunde/ medicijnen of schilderen/handvaardigheid hoorde. Het lab is voor studenten een veilige omgeving om nieuwe inzichten te toetsen door prototypes van concrete producten en diensten te ontwikkelen. In één van die ateliers houdt een grote groep studenten zich bezig met een actueel maatschappelijk vraagstuk, namelijk hoe we in dit land straks zonder aardgas kunnen leven en er toch warmpjes bij kunnen zitten. Dijkstra, als andragoloog (kenner van mens-veranderkunde) opgeleid aan de Universiteit van Nijmegen, is Lector Persoonlijk Leiderschap & Innovatiekracht bij NHL Stenden Hogeschool. In die functie is hij mede verantwoordelijk voor de onderwijsinbreng bij Culturele Hoofdstad Leeuwarden-Fryslân, waar sinds 2013 zesduizend hbo- en mbo-studenten actief bij zijn betrokken.

vanuit het Westen naar Fryslân nam

toen op korte termijn nauwelijks toe. Dat gold ook voor het grandioze evenement Simmer 2000, hoe mooi dat ook georganiseerd was. Maar de ‘spin off’ van ijshal Thialf met de bijna jaarlijks weerkerende prachtige volksfeesten op het ijs, is niet te onderschatten. Dat is, ook door de populaire tv-uitzendingen, goede PR voor deze provincie. Er komen jaarlijks veel mensen op af. Het kán dus wel, mits de ‘Mienskip’

VAN BEKKUM: ‘ONGEKEND SUCCES’

Culturele Hoofdstad Leeuwarden-Fryslân 2018 was een geweldig succes, volgens de projectorganisatie. Het geld is goed besteed, de bekendheid van deze provincie en haar hoofdstad heeft een flinke impuls gekregen. Dit zijn belangrijke conclusies in de evaluatie die meteen na sluiting van het project KH 2018 zijn gepresenteerd. Directeur Tjeerd van Bekkum, die hiervoor in juli 2017 het burgemeesterschap van Smallingerland opgaf, was daarom een tevreden mens. Moeilijke momenten heeft hij wel even gekend, vooral vanwege de publiciteit rond een politieke moord in zusterstad Valletta op Malta. Maar uiteindelijk liep ook dit goed af. Alle reden, aldus Van Bekkum, om vol vertrouwen te werken aan de voortzetting van dit project in de komende jaren. Dan moet blijken of de investering van 72 miljoen inderdaad goed rendeert, zoals tot nog toe is aangenomen. In een volgend artikel zal nader worden ingegaan op de ervaringen van de sponsoren van het project. Daarnaar is door studenten van NHL Stenden Hogeschool onderzoek gedaan.

Fryslân Markant 2019-1

er ten volle bij betrokken wordt. Volgens Dijkstra heeft het vernieuwende onderwijs bij zijn HBO-instelling door het project Culturele Hoofdstad een geweldige boost gekregen. Door de inzet van duizenden studenten bleken dingen plotseling mogelijk die anders nooit gekund hadden. Bovendien hebben de deelnemende studenten, en heeft NHL Stenden, er zelf veel van geleerd. Zo werden kenniscafé’s georganiseerd waaraan veel studenten deelnamen. Studenten werden in grote aantallen ingeschakeld bij grote evenementen, zoals De Reuzen en De Stormruiter. Zoals bekend trokken die honderdduizenden toeschouwers. Ook aan de voorlichting en marketing van LF2018 en aan het onderzoek van de lectoraten voor LF2018 hebben studenten meegewerkt. Door inschakeling van hen voldeed deze editie van Culturele Hoofdstad van Europa aan aanbeveling 8 uit het juryrapport van 2013: dat jongeren een centrale rol moesten spelen, niet alleen in de activiteiten, maar ook in de organisatie. ‘Dat is gelukt,’ zegt Dijkstra. ‘Er is dit jaar een grote, actieve en zeer competente groep jongeren als het ware opgeleid. LF2018 heeft ertoe bijgedragen dat de huidige generatie Friese HBO-studenten veel zelfvertrouwen uitstraalt. En terecht, zo is gebleken.’

www.uitgeverijpenn.nl

De Culturele Hoofdstad heeft ook positief bijgedragen aan de vernieuwing van het onderwijs doordat lectoren en docenten intensief met elkaar hebben samengewerkt om LF 2018 tot een succes te maken. Er was volgens Dijkstra geen sprake van onderlinge concurrentie. De betrokkenen hadden een gemeenschappelijk doel.

INNOVATIE IS NODIG

Is innovatie een modewoord, of is het gewoon nodig? Het laatste is het geval, zegt Dijkstra. Niks mode; het bedrijfsleven vraagt tegenwoordig een ander type leidinggevenden en medewerkers dan dat van vroeger. Alleen als het onderwijs aan die vraag tegemoet komt, heeft het toekomst. Anders is het ten dode opgeschreven. Dijkstra noemt een paar nieuwe trends die direct samenhangen met Culturele Hoofdstad 2018. Zo wordt er veel meer samengewerkt met bedrijven, opleidingen, overheden en maatschappelijke instellingen. ‘Concrete voorbeelden zijn InnovatiePact Friesland, Innofest en Circulair Friesland.’ Er zijn dankzij LF2018 in de stad Leeuwarden twee goed geoutilleerde en intensief gebruikte centra (‘hubs’) ontstaan waarbinnen lab- en atelieronderwijs vorm kan krijgen: de Kanselarij en de Blokhuispoort.

‘Opvallend is ook de uitbouw van onderzoek’, zegt Dijkstra. ‘Onderzoek is een uitstekend middel om tot innovatieve oplossingen te komen. Bij NHL Stenden werken onderzoekers, docenten en studenten nauw samen met het werkveld. Zij kijken daarbij over de grenzen van hun eigen en elkaars vakgebieden.’ Onderzoek bij NHL Stenden gaat over het ontwikkelen van toepasbare kennis rond actuele maatschappelijke vraagstukken. Dit concentreert zich rond drie terreinen: de leefbaarheid en toekomst van de regio’s waar onze campussen zitten (Vital Regions), de versnelde ontwikkeling in productie en ondernemerschap (Smart Sustainable Industries) en de groei en uitdagingen binnen de dienstensector (Service Economy). Studenten kunnen dus langer doorstuderen, als ze daar wijzer van worden. Bovendien worden Leeuwarden en Friesland door hun inbreng voor gasten aantrekkelijker om te bezoeken en te verblijven. De gevreesde ‘brain drain’ in deze provincie kan zo worden omgezet in een ‘brain gain’. Dit zal, verwacht Dijkstra, de economie van Friesland zeer ten goede komen. ‘En dat was één van de hoofddoelstellingen van LF2018.’

GEEN WATERVAL MAAR ZALM EEN LABORATORIUM ALS METAFOOR

Lector dr. Jelle Dijkstra zit voor Fryslân Markant aan tafel met de manager Hillie van der Veer van ING), Steven de Rooij van het SiGalab van NHL Stenden Hogeschool en Justin van Vliet van Friesland Boeit. SiGalab staat voor Simulation & Game-Based Learning lab. Voor wie in het traditionele onderwijs is opgegroeid – bijna alle veertigplussers in deze provincie – bezigt dit gezelschap een gauw mis te verstaan soort Newsspeak. Wat zegt ING-manager Hillie van der Veer daar? ‘We vragen als bedrijf van het onderwijs geen waterval. We willen als innovatieve bank agile werken.’ Agile kennen we via één click op google als lenig, ondernemend. Dan zal die waterval wel een stortvloed zijn. Maar wat betekent het? De waterval kenden we in het onderwijs als metafoor voor een te hoog gegrepen schoolkeuze van veel intreders in het voortgezet onderwijs. De arme leerling moet na de nodige mislukkingen op een lager niveau verder. Dat komt nogal eens voor, omdat elke uil denkt dat zijn jong een valk is. Vooral hoger opgeleiden accepteren vaak niet dat hun kroost het op school wat minder doet dan pa en ma. Daardoor vallen er vooral de eerste twee jaar veel nieuwe leerlingen uit bij gymnasium, vwo en havo. Ze kunnen het tempo en het denkniveau niet aan, of willen zich voor school niet inspannen. Daar kan geen leraarsadvies en geen Citotoets tegenop. Begin na een

doublure als gevolg van zo’n moeizame start dan maar eens gemotiveerd aan een Mavo-opleiding, of het VMBO. Maar dat bedoelt Hillie van der Veer niet, en zo wordt het tegenwoordig in de academische bedrijfskunde ook niet meer geleerd. Daar gebruikt men ‘waterval’ nu voor een ouderwetse

managementstijl die bestaat uit het systematisch ‘uitstorten’ van kennis en opdrachten over de hoofden van de medewerkers, voor een vooraf bepaald pad, van doel naar resultaat. Terwijl ze juist lenig moeten leren omgaan met steeds nieuwe vragen. Dat is ‘agile’, in ondernemersland ook al een modewoord geworden (K.J.). Als je dat wilt versimpelen tot begrijpelijk Nederlands, zou je het door ‘zalm’ kunnen vervangen. De waterval is er altijd wel, maar de zalm overwint haar door krachtig tegen de stroom op te zwemmen, een sprintje te trekken en af en toe zelfs boven het water uit te springen.

De zalm overwint de waterval door krachtig tegen de stroom op te zwemmen, een sprintje te trekken en af en toe zelfs boven het water uit te springen.

Fryslân Markant 2019-1

SPELEND LEREN

Justin van Vliet praat over zijn bedrijf Friesland Boeit. Dit is een succesvolle startup, waar nu al vijf mensen werkzaam zijn. Zij ontwikkelen escaperooms die veel meer zijn dan leuke prikkels voor de geest. Je kunt er mensen in selecteren en opleiden om goed in teams te functioneren. Want dat is een van de doelen van Friesland Boeit. ‘In ons ontwerp moeten wij rekening houden met de talenten en de vaardigheden die onze opdrachtgevers willen trainen of testen. Goed kunnen samenwerken bijvoorbeeld. Out of the box denken. Systematisch handelen.’ Master of Science (drs.) Steven de Rooij wijst naar een schets achter zijn rug die de dynamische relatie tussen werkelijkheid en leerexperiment in beeld brengt. We zitten in ‘zíjn’ SiGalab, dat is ingericht voor leren door simulatie en games. Dat is wat anders dan wat Hiëronymus van Alphen bijna 250 jaar geleden schreef: ‘Mijn spelen is leeren, mijn leeren is spel’. En dat was op zich nog een al te brave afspiegeling van de nog oudere theorie van John Locke, dat kinderen leren door te spelen. Geldt hetzelfde niet voor volwassenen? Een escaperoom is zo’n soort spel waar je veel van kunt leren. Het gaat om het vinden van de weg naar buiten, de bevrijding, in dit geval in twintig minuten. Zo kan er tijdens een opleiding veel meer ‘gesimuleerd’ worden dat als voorbereiding op de praktijk onmisbaar is. ‘Neem de brug van een schip,’ zegt Steven de Rooij. ‘Elke grote maritieme opleiding heeft tegenwoordig wel een simulator. Daarzonder leer je nooit goed een schip besturen zonder grote risico’s te lopen.’

MET KETTING EN BOEI

Bij ING in Leeuwarden hebben een aantal teams een op hun situatie geschreven spel gespeeld in een mobiele escaperoom die naar de bekende, in Leeuwarden opgegroeide, kunstenaar Maurits Cornelis Escher (van het geschilderde gezichtsbedrog) is vernoemd: de Esch Caperoom. Deze is bedacht en wordt geëxploiteerd door Friesland Boeit. In het huidige door Friesland Boeit gebruikte spel wordt de eerste van een groep die hier binnenkomt, vastgeketend. (Bij ING was dit niet het geval). Hij of zij krijgt te zien waar het lichtknopje zit.

www.uitgeverijpenn.nl

Het SiGaLab van Steven de Rooij is ingericht voor leren door simulatie en games.

Vlakbij het auditorium staat de mobiele Esch Caperoom, ontwikkeld door Friesland Boeit. Hierin worden teamleden getest op stressbestendigheid en het vermogen om samen tot een oplossing te komen.

Vervolgens gaat het licht uit en worden de andere gasten in het pikkedonker binnengelaten. Wat doen ze eerst? De arme geboeide losmaken of op zijn aanwijzingen het licht aanknippen? Dat is al een belangrijke beslissing. Want als je het licht aanknipt, zie je allemaal wat. En als je met veel gepruts de boeien losmaakt, moet je maar afwachten wat er vervolgens gebeurt. Terwijl je het spel in de escaperoom meespeelt, word je vijf meter verderop nauwkeurig in de gaten gehouden via een cameraverbinding. Ben je stressbestendig? Kun je luisteren en samenwerken? Of wil je koste wat kost winnen? Dat is interessante informatie en

met de uitkomsten kunnen teamleden desgewenst aan de slag in hun ontwikkeling. Het gaat niet primair om de individuele kwaliteiten, zegt Hillie van der Veer. Het bedrijf van vandaag en van de toekomst is ingesteld op teamwork. ‘Je moet verschillende kwaliteiten in een team hebben. Bij ons waren de meeste deelnemers aanvankelijk nogal competitief ingesteld. Dat is natuurlijk niet bevorderlijk voor de onderlinge samenwerking.’ Door het spel wordt duidelijk dat juist samenwerking de sleutel is tot de oplossing. Steven de Rooij vult aan, bij een trai-

ning met verzorgenden in opleiding kwam er juist uit dat ze elkaar wilden helpen, in onderlinge samenwerking. Dan kan snel besluiten nemen lastig zijn. In een ideaal team heb je echter beide menstypen nodig. Het kost moeite om ze bij elkaar te krijgen. En daar kan zo’n escaperoom bij helpen. ‘En dan’, zegt dr. Jelle Dijkstra, ‘is het ineens ook heel wat anders dan een leuk uitje. Het is een hulpmiddel voor de ontwikkeling van organisatie, teams en medewerkers.’ Daarom is het ook goed dat de mobiele escaperoom ‘op locatie’ komt. Je hoeft er niet speciaal voor te reizen. Binnen anderhalve uur heb je het hele programma afgewerkt. Ideaal voor een bedrijfsmatige omgeving, aldus Hille van der Veer. Een escaperoom is een mooie aanvulling op alle andere opleidingen.

BUITEN ENGELS PRATEN

Dat ze aan de Rengerslaan buiten Engels praten, heeft te maken met de vele buitenlandse studenten bij NHL Stenden Hogeschool in Leeuwarden. Ze zijn hier welkom, zoals NHL-Stenden zelf ook het buitenland opzoekt om een internationaal gerichte studie te kunnen aanbieden. Internationalisering, ook een speerpunt in LF2018, is voor NHL Stenden een belangrijk item. Er zijn grote projecten waarin intensief wordt samengewerkt met diverse partijen in de samenleving, zoals ‘International Trade Support’. Dan wordt de voertaal als vanzelf al Engels. Het oude vak Communicatie heet nu Communication, en niemand die er kennelijk moeilijk over doet. De vraag is natuurlijk wel hoe dit zich ontwikkelt als straks het Verenigd Koninkrijk via een Brexit de EU heeft verlaten, het Amerika van Donald Trump Europa links laat liggen en China zich ook economisch ontwikkelt tot de grootste wereldmacht. Maar dat is iets voor morgen.

WISSELWERKING

Justin en zijn club overleggen geregeld in het SiGalab met Steven om ervaringen uit te wisselen en samen een hoger niveau te bereiken. Justin zelf was opgeleid aan de NHL; hij is dus min of meer thuis gebleven, terwijl hij nu zijn eigen bedrijf heeft. Steven geniet van de feed back die hij vanuit het ‘veld’ voor zijn SiGalab krijgt. Want zo blijf je op de hoogte van de nieuwste inzichten. Het is een wisselwerking die gouden kansen biedt. Hillie van der Veer: ‘Vroeger werkte je een heel leven met de kennis die je op school had opgedaan. Tegenwoordig moet je bijblijven, je blijven ontwikkelen, want om de paar jaar staat bij wijze van spreken de wereld op zijn kop. Ontwikkeling van medewerkers heeft dan ook onze continue aandacht en onze collega’s zijn daar actief mee bezig. Dat is dus agile: met de lenigheid van een paling of, nog liever in deze metafoor, van een zalm.

GEVONDEN OP GOOGLE Agile is een Engelse woord voor beweeglijk, lenig. Agile (project) management is een iteratieve (zich herhalende) methode om wensen en eisen boven water te krijgen en aan die steeds veranderende wensen en eisen te blijven voldoen.

Het X-lab van Stenden NHL is een community voor jongere en oudere studenten die graag iets nieuws proberen. Hier proberen studenten samen ideeën te vormen over hoe oudere mensen in de toekomst zouden willen leven.

Fryslân Markant 2019-1

WIEBE KRIST VERSUS DUO DOUBLON EEN GROOT FEEST

Het relatief jonge Friese Duo Doublon bestaat uit Gerda van der Meulen (voorheen bekend als zangeres ‘Gyna’) uit de Westereen en Nienke de Ruiter uit Tzummarum. Ze zijn na een solocarrière bij elkaar gekomen ‘omdat het ons gezellig leek’ en toeren op dit moment met groot succes door Nederland. Reden voor FryskFM om dit duo uit te nodigen in het programma Muzyk Matinee. Nienke (33) werkt al jaren als thuiskapster en trad al op jonge leeftijd op in kroegen, waar ze als ‘allrounder’ de avonden vulde. Een mooie start, vindt ze zelf, omdat het haar leerde tussen het publiek te staan en interactie te hebben. Ook bij haar vader achter de bar, in Franeker, trad ze graag op. Zingen en tappen terwijl haar vader het geluid deed, een prettige combinatie, zo vertelt ze. In 2006 won ze de Tros Sterrenjacht met het liedje ‘Na regen komt weer zonneschijn’, dat door haar moeder geschreven was. Nienke lanceerde in 2008 haar eerste album: ‘Op eigen kracht’, gevolgd door ‘Op mijn lijf geschreven’ uit 2010. Daarna bracht ze nog een aantal singles uit en maakte indruk bij de TV talentenjacht ‘Bloed, zweet en tranen’. Nienke bracht ook al eens een Friestalig nummer uit: ‘Fertel my’, maar dat werd, vreemd genoeg, alleen in België een succes. Gerda werkt in een buurtsuper in Oldeboorn, waar zij mensen met een afstand tot de reguliere arbeidsmarkt begeleidt. Ze debuteerde op 16-jarige leeftijd met de single ‘Ik kan de hele wereld aan’. Het nummer werd een succes en bracht haar zelfs naar het Giga Piratenfestival in het Gelredome. Daarna volgende nog een aantal singles en een tijdelijke radiostilte, omdat Gerda zich overgaf aan het gezinsleven. Bloed

www.uitgeverijpenn.nl

kruipt waar het niet gaan kan en artiestenbloed helemaal, dus in 2015 verscheen er toch weer een single ‘Zonder jou’, die enorm goed ontvangen werd. Ook de releases daarna waren succesvol. Aan belangstelling dus geen gebrek. In 2017 liepen Gerda en Nienke, die elkaar al kenden van een eerder gezamenlijk optreden, elkaar weer tegen het lijf. De klik was er nog steeds en ze besloten samen verder te gaan als ‘Duo Doublon’. Het repertoire bestaat uit eigen nummers en medleys van ‘gouwe ouwe’ Nederlandstalige hits, bekende Duitse Schlagers, Engelstalige nummers, piratenhits en heerlijke feestliedjes van vroeger en nu. Kortom een repertoire met een hoog meezing- en feestgehalte! Het betekende wel vrijwel direct het einde van hun solo carrière. Met z’n tweetjes is veel leuker, aldus het duo. Het stel is inmiddels aardig op elkaar ingesteld. Een optreden is door gebruik van diverse medleys en uptempo liedjes

altijd een groot feest. Daardoor volgt het hele jaar door de ene na de andere boeking. De mond tot mond reclame gaat als een speer. In 2017 brachten ze twee singles uit: ‘Een mooie nacht met jou’, van Helena Fischer, en ‘Kom in mijn armen’ van Maywood. Een nieuwe single zit al enige tijd in de pen, maar de drukte met de boekingen, de kinderen en het werk brengt hen nog niet naar de studio. Het moet geen ‘must’ worden, aldus de dames, en een simpele cover maken zien ze ook niet zitten. Op de bühne is het altijd feest. Alles wat Duo Doublon zingt is herken- en meezingbaar en de meiden weten met hun leuke karakter en gepaste humor elke keer het publiek te charmeren! Dat blijkt ook tijdens het Muzyk Matinee! Plezier maken is wat ze het belangrijkste vinden en het publiek daarin meenemen is hun doel. Wij wachten met smart af of zij hun belofte, om nog eens een leuke Friestalige single te maken, zullen nakomen.

GASVRIJ, BEVALT HET MIJ? OPTIMISME IN LEEUWARDEN Heel Nederland is in beweging door middel van een warmtewisselaar/ om collectief van het gas af te warmtepomp in de woning het huis gaan. Je ontkomt niet aan de van een aangename temperatuur kan voorzien. We zijn te gast bij een aangevolgen van het klimaat ak- tal bewoners die hier in 2017 een huis koord. Als burger merk je direct hebben gekocht. De huizen hebben en indirect de gevolgen van de een oppervlakte van ca. 120 m2 en bekeuzes van de overheid. In de staan uit drie verdiepingen. Nu de winter voorbij is, is het een mooi moment vorige editie van Fryslân Mar- om de balans op te maken over het kant hebben we aandacht be- systeem op aardwarmte met de warmsteed aan het klimaatakkoord tewisselaar. Werkt het? Hou je warme en de voornemens van de re- voeten bij winterse temperaturen? Is het gebruiksvriendelijk? gering. Tijd voor een kijkje bij mensen die nu gasvrij wonen. KINDERZIEKTEN Het eerste project waar we zijn gaan kijken is de nieuwe wijk Wiarda, aan de zuidzijde van Leeuwarden. Waterrijk, ruim van opzet én gasvrij. De wijk wordt verwarmd door aardwarmte, die

De meeste bewoners zijn positief over hun verwarming. Het systeem in de woning werkt via vloerverwarming en dat is een luxe waar men snel aan gewend, en mee verwend, is. Het elektrisch koken is wennen en een kwestie van

Cindy Postma de juiste pannen, maar ook hier geen centje pijn. De moeilijkheid zat hem in het verwarmen van de bovenverdiepingen. Het verwarmingssysteem is zo ontworpen dat het verdieping voor verdieping verwarmt. Praktisch gezien stookt hij dus eerst de benedenverdieping warm en als jij het ’s ochtends 19 graden op de slaapkamer wilt hebben, moet je eerst je woonkamer op temperatuur hebben. Dit is niet praktisch. Ook een probleem is dat bewoners die op de bovenste verdieping een kantoor hebben ingericht om thuis te kunnen werken, hierdoor verplicht werden het hele huis warm te stoken om boven een behaaglijke temperatuur te hebben. Deze onnodige verspilling van energie was tegen het zere been was van een groot deel van de bewoners. Het oplopen van de energierekening is ook niet iets om vrolijk van te worden.

Fryslân Markant 2019-1

OVERLEG

De bewoners hebben hun bevindingen bij de projectleider van Wiarda neergelegd en zijn in gesprek gegaan met de leverancier van het verwarmingssysteem. Dit heeft geresulteerd in softwarematige aanpassingen waardoor de huizen nu per compartiment verwarmd kunnen worden. Dit maakt de weg vrij om een compleet ‘smart house’ in te richten. Deze trend, waarbij alles te regelen is via de smartphone, zien we steeds vaker onder jongeren. Verlichting, temperatuur, zonwering, radio, zelfs het koffiezetapparaat laat zich op afstand bedienen. Het is nog niet overal helemaal op orde maar er wordt gewerkt aan verbeteringen.

realiseerd worden. Volgens één van de werknemers van Bouwgroep Dijkstra Draisma, de hoofdaannemer van dit project, is dit heel goed voor de bodem en de afwatering. Huizen hebben een kleine voortuin en prima achtertuin, maar tussen de blokken in zijn speelveldjes en grasvelden aangelegd. Meer groen zorgt ook voor meer opname van water en meer biodiversiteit.

Daarnaast zijn er op de daken zonnepanelen geplaatst en zijn de huizen aangesloten op stadswarmte. Deze warmte is afkomstig van de nabijgelegen fabriek van Friesland Campina. De gemeente en woningbouwvereniging hebben de infrastructuur van de wijk aangepast, zodat in de toekomst de bestaande woningen, veelal koopwoningen, wellicht ook kunnen aansluiten

STADSWARMTE

Bij een andere wijk in Leeuwarden, de Oost-Indische buurt, onder de rook van het Cambuurstadion, heeft woningbouwvereniging Elkien oude woningen gesloopt en hier nieuwe, energie neutrale woningen voor terug geplaatst. Het hele project is nog in volle gang, maar de eerste fase is ondertussen gebouwd en bewoond. Het eerste dat opvalt, is dat de straten breder gemaakt zijn en er veel groenstroken ge-

www.uitgeverijpenn.nl

Straatbeeld van ‘de Wetterwylch’ in Wiarda, afbeelding van Toeck.

op deze stadswarmte. Hiermee werkt de gemeente Leeuwarden mee aan het Nederlandse klimaat- en energieakkoord van juli 2018, waarin staat dat er tussen 2018 en 2021 50.000 panden per jaar van het gas af moeten. De Nederlandse regering heeft deze opdracht bij de gemeenten neergelegd en de nieuwbouw in de Oost-Indische buurt sluit hierbij volledig aan.

VOORDEEL

Als we de bewoners pijlen hoe hun ervaringen zijn met de nieuwe woningen, is iedereen het er over eens dat de huizen prettiger, ruimer én goedkoper zijn dan de oude woningen in deze wijk. Elkien legt uit dat de kale huur van de huizen weliswaar hoger is maar dat de energierekening op nul staat en dat dit de bewoners een energiebesparing tussen €100,- en €150,- per maand oplevert. Als je de huurverhoging, verhoging huurtoeslag en besparing op de energierekening bij elkaar optelt, komt er voor de bewoner een verschil uit van minimaal €4,- tot maximaal €175,- per maand, in hun voordeel. Daar wordt iedereen blij van en met de verhoogde BTW, ziektekostenverzekering en dergelijke is het wel fijn om te zien dat het kwartje soms ook de andere kant op valt en je er als burger een voordeel(tje) bij hebt.

KRITISCH

Is het dan louter lof? Nee, er zijn kinderziekten zoals in Wiarda, er zijn ook huizen die het bij -8 graden niet meer boven de 20 graden Celsius kunnen stoken, huizen waarbij de energierekening hoger dan verwacht werd, huizen met problemen door de gevolgen van het plaatsen van zonnepanelen en dan is er natuurlijk nog de vraag: hoe energieneutraal is de productie van al die technologie om gasvrij te kunnen leven? Uit een gesprek met verschillende leveranciers van warmtepompen blijkt dat de veel gebruikte warmtewisselaar in nieuwbouwhuizen eigenlijk een omgebouwde airconditioning is. De ontwikkeling van deze producten is nog in volle gang. Er is sprake van voortschrijdend inzicht en men leert men van de ervaringen van de huidige pioniers in het gebruik van deze apparatuur.

MAATWERK

Het blijft natuurlijk ook een kwestie

In de Oost-Indische buurt in Leeuwarden hebben de oude woningen plaatsgemaakt voor nieuwe, ruimere en energieneutrale woningen. De huurders van woningbouwvereniging Elkien zijn enthousiast.

van vakmanschap, zegt een dakdekker. Hij komt veel bij mensen die goedkoop aan zonnepanelen zijn gekomen, ze zelf hebben geplaatst en na afloop last hebben van lekkage. Voor het plaatsen moet er eerst goed onderzocht worden of de dakconstructie hiervoor wel geschikt is. Een vakkundig bedrijf kan je hier goed in adviseren en dit hoeft niet duur te zijn. Het kan een hoop ellende voorkomen. Het is te allen tijde aan te raden om je goed te laten adviseren voor je overgaat op een ander systeem, of dit nu een warmtepomp, zonnepanelen of een windmolen in de achtertuin is. Alles heeft een kwali-

teit, vermogen en rendement en dit is in alle gevallen een kwestie van maatwerk. Wat past bij jou? Wat moet het systeem aan kunnen en wat mag het kosten? Als je echt duurzaam wilt zijn, denk dan ook aan de vraag: Hoe is het geproduceerd?

Fryslân Markant 2019-1

IPPEL DREDGING BAGGERT BOKSUMER SOAL Ippel Dredging B.V. is een waterbouwbedrijf dat is gespecialiseerd in baggerwerkzaamheden en het creëren van beschermende maatregelen tegen water. Hierbij kunt u denken aan steigers, dijken, stuwen, damwanden en steenbestorting en is gevestigd in Koudum. Ippel Dredging haalt (verontreinigd) slib weg, zodat het oppervlaktewater schoner wordt. Ippel Dredging werkt nauw samen met een ecoloog, zodat we ecosystemen en (bedreigde) dier en plantsoorten kunnen beschermen. Duurzaam baggeren is belangrijk om het milieu zo goed mogelijk te beschermen om ook de volgende generaties een goede toekomst te kunnen bieden. Ippel Dredging is constant binnen haar organisatie bezig de uitstoot van CO2 te beperken. Het vaarwater van de Boksumer Soal wordt dieper. In opdracht van de ge-

meenten Waadhoeke en Leeuwarden wordt de watergang gebaggerd door Ippel Dredging. Met het vaarklaar maken van de eeuwenoude waterweg kunnen sloepen in de loop van dit jaar vanaf de Swette bij Leeuwarden een rondje via Deinum, Ritsumasyl en Boksum maken zonder over het drukke Van Harinxmakanaal te hoeven. Ingenieursbureau Schmidt heeft voor de gemeente Waadhoeke verschillende onderzoeken uitgevoerd en stelde de ontwerpen en contracten op. Het project wordt gesteund vanuit het subsi-

dieprogramma Streekwurk van de provincie Fryslân. Pleziervaart bij de Swette vaart nu via het grote Van Harinxmakanaal naar Deinum. De gemeenten willen het Van Harinxmakanaal, dat een drukke route is voor de beroepsvaart, graag zoveel mogelijk ontlasten van pleziervaart. Door Boksumer Soal te baggeren, varen sloepjes straks een mooi recreatief rondje door het voormalige Middelzeegebied, van Leeuwarden naar Ritsumasyl, Deinum en Boksum: om het van Harinxmakanaal heen. Dit komt ook de veiligheid op het water ten goede.

- Creatie van Land & Water -

Voor al uw werkzaamheden in & rondom het water;



Baggerwerkzaamheden



Damwanden, Beschoeiingen & Steigers



Remmingswerken



Grond- & kadewerken



Steenbestorting & natuurvriendelijke oevers



Levering van grond, zand en div.

www.baggereninnederland.nl 24

www.uitgeverijpenn.nl

VAARVAKANTIE IN STILTE GERBEN ZWERVER VOOROP MET E-BOAT

Energietransitie lijkt hét woord van 2019 te zijn. Iedereen van het gas. Of, als het om transport gaat, iedereen van de fossiele brandstof af. Dat geldt niet alleen voor vervoer over de weg, maar ook over het water. Grote schepen schakelen over op biodiesel, de pleziervaart is rijp voor een elektromotor. Gerben Zwerver, directeur van Elfsteden Vaarvakanties in Koudum, is de Elon Musk van de pleziervaart. Zijn volledig elektrisch aangedreven Besla is de boot van de toekomst. Het is alweer tien jaar geleden dat de Provinsje Fryslân de doelstelling uitsprak dat in 2020 minstens 3000 plezierboten met dieselmotor zouden zijn omgebouwd voor elektrisch varen. Samen met het Friese Merenproject streeft de Provinsje naar stil en schoon varen. Om deze energietransitie te realiseren, kwam er een subsidiepotje voor verhuurders, waarmee ze de meerkosten voor een elektromotor kregen vergoed. Er volgde zo’n run op deze pot, dat die al gauw uitgeput was. De omgebouwde schepen waren en zijn hoofdzakelijk hybride, vertelt Gerben Zwerver. ‘Dat binne de Greenliners, dat liket moai, mar it binne dieselboaten mei in

kopke derop foar elektrysk farren.’ Als de accu leeg is, varen ze nog steeds op diesel, bedoelt de Koudumer. Voor de uitstoot van CO2 en fijnstof maken ze dan ook niet het grootste verschil. Met zijn bedrijf Elfsteden Vaarvakanties besloot hij het roer om te gooien en te gaan voor 100% uitstootvrij varen. Dat is praktisch onmogelijk en een erg loflijk streven, maar ‘ik bin wol wat in idealist’, begint Zwerver zijn uitleg. ‘En ek in innovator. Ik fyn it wol moai om foarop te rinnen, om dingen te dwaan dy’t net earder dien binne.’ Inmiddels heeft hij acht zogenaamde houseboats, varende vakantiewoningen, helemaal omgebouwd naar elektroboten, met li-

thium-accu’s, een fossielvrije generator en zonnepanelen. De vernieuwde vloot kreeg de namen van de elf Friese steden. Dat past mooi bij de Elfstedenroute, die in de afgelopen jaren helemaal bevaarbaar is gemaakt. Het ombouwen van diesel naar elektro komt niet helemaal alleen voort uit milieubewustzijn, realiseert Zwerver zich. ‘Minsken wolle it. It is, krekt as de Tesla, in stikje status. Je kinne der mei pronkje.’ Varen op een elektroboot kost dan ook meer dan varen op een dieselboot. ‘Mar je ha ek mear komfort, it is sa stil, dat je de fûgels op it wetter hearre kinne.’

Fryslân Markant 2019-1

HELEMAAL OM NAAR SCHOON EN STIL Omdat Elfsteden Vaarvakanties Friesland liefst vooroploopt als er nieuwe ontwikkelingen zijn, werd er besloten in 2015, toen de schepen in de verhuurvloot aan vervanging toe waren, het roer helemaal om te gooien. In plaats van de oud ijzerkoopman te bellen, werden de bestaande houseboats, varende vakantiewoningen, helemaal omgebouwd. Ze werden gestript en gestraald en de dieselmotor moest het veld ruimen ten faveure van een paar Lithium accu’s. Die zijn weliswaar duur in aanschaf, maar gaan veel langer mee dan loodaccu’s, zijn lichter en geven minder chemisch afval. Daarnaast kwam er wel een fluisterstille generator in, want als de accu al leeg raakt en je kunt of wilt nog niet aan de laadpaal, dan moet je wel kunnen blijven varen. Die generator kan worden aangedreven op fossielvrije diesel en schakelt automatisch in als de accu 40-50% leeg is. Op het dak liggen zonnepanelen, die op een zonnige dag voor ongeveer een uur

www.uitgeverijpenn.nl

extra vaarplezier zorgen. Na twee jaar in de verhuur, en dat mag je gerust zwaar gebruik noemen, werkt alles nog naar behoren, vertelt Zwerver. De elektromotoren tonen zich erg betrouwbaar en de zonnepanelen zijn zo sterk dat je eroverheen kunt lopen, of op kunt zonnebaden. De reacties van de huurders zijn enthousiast. De stilte aan boord zet de rust van de Friese natuur nog eens extra luister bij.

BESLA

Inmiddels varen er bij Elfsteden Vaarvakanties Friesland acht houseboats rond met een elektromotor. Het blijven echter casco’s van voormalige dieselboten en dus niet optimaal geschikt voor elektrisch varen als het gaat om de rompvorm en het onderwaterschip. Ze geven te veel weerstand om echt efficiënt te zijn. Waar andere verhuurders een pas op de plaats maakten, zette de Koudumer echter door. ‘Mar dan woe ik ek echt de hiele stap sette. Net allinnich in boat meitsje dy’t elektrysk farre kin, mar de alderbêste elektroboat bouwe.’ Gerben Zwerver heeft daarom met Vripack Sneek een nieuw scheepstype ontwikkeld dat helemaal gebouwd is op de toekomst: de Besla. Een duurzaam type schip, met geringe diepgang en weinig weerstand, zodat je

eigenlijk overal kunt varen. Ondertussen zijn er al 2 modellen in productie. Een Besla 1100 en een sloep Besla 715 Elegantia. De Besla 1100 is hypermodern vormgegeven en van binnen luxe ingericht. De gemiddelde vaarduur per dag is 3-4 uur, je hebt dus voor de overige uren een verblijfsruimte nodig met een perfecte lifestyle, zegt Zwerver zelf. Met ruime bedden, twee meter stahoogte en een riante badkamer en toilet. Met een boordcomputer die je ondersteunt bij het varen, maar die tegelijk zorgt dat je aan boord net zo bereikbaar bent als thuis. Het varen met de Besla 1100 is voor de echte liefhebber, dit model is verkrijgbaar vanaf 350.000 euro. De Besla 715 Elegantia, is een prachtig vormgegeven sloep. Ook hier is de vorm van de boot ontworpen voor elektrisch varen. Alles wat boven water zichtbaar is mag prachtig zijn, als het onderwaterschip maar weinig weerstand heeft waardoor er efficiënter en langer op het accu pakket gevaren kan worden. De Besla werd geïntroduceerd op de beurs in Düsseldorf. Met een VR-bril waanden belangstellenden zich aan boord en genoten van de stilte en het luxe comfort. Er werden vele proefvaarten aangevraagd. Er zijn landen waar elektrisch varen een groot ding is, er zijn plaatsen waar je zelfs geen generator meer mag gebruiken. Dat is de markt die voor Besla bv interessant is. De eerste Besla modellen moeten in de zomer 2019 gereed zijn. Op de website Besla.nl kunt u de voortgang van de bouw volgen en alvast enkele art impressies bekijken!

SCEPSIS

De aanloop naar volledig elektrisch varen was pittig. De technische kennis was nog niet overal voorhanden en net als Elon Musk met zijn Tesla, liep ook Gerben Zwerver tegen de nodige onvolkomenheden aan. Gerben Zwerver stak zijn licht op bij diverse leveranciers van onderdelen. Allemaal wisten ze wel wat, samen kwamen ze tot een eindproduct. Daarvoor moest het ontwerp wel ettelijke malen terug naar de tekentafel, om kinderziektes te verhelpen. ‘Der binne no acht boaten omboud, mar dat hat ús der ien by koste oan stoarinkjes en sa.’ Huurders, maar ook verhuurders en verkopers, reageren in eerste instantie afwachtend. De onwetendheid zorgt voor de nodige scepsis. ‘Hoe lang kan ik ermee varen?’ ‘Kan ik onderweg wel opladen?’ ‘Wat als dat niet lukt?’ Zwerver heeft overal een oplossing voor. Met de Lithium-accus’s kun je drie uren varen, de zonnepanelen op het dak zorgen op een mooie dag nog voor een extra uur en de fluisterstille generator kan onder het varen je accu’s weer opladen. Bovendien zijn er al verscheidene laadpalen in Fryslân. Al kan dat nog veel beter. Daarover is Gerben Zwerver in gesprek met de Provinsje Fryslân. ‘Want wy kinne elektrysk farre, no moat de ynfrastruktuer der ek foar makke wurde.’ Een uitdaging op zich!

OVERAL LADEN

Toeristen willen niet van jachthaven naar jachthaven ‘moeten’ varen om op te laden. Ze zoeken de rust en de ruimte waar Fryslân nog zoveel van heeft. Bovendien levert een laadpaal in een

jachthaven maximaal 16 ampère en dat alleen als je de enige bent die er ligt te laden. Dat is te doen voor een klein boo tje of een sloep en niet erg als je in de jachthaven wilt overnachten, want daar opladen kost al gauw negen uren. Voor een grotere elektroboot, met meerdere accu’s, zul je laadpalen van 32 Ampère moeten plaatsen, bij krachtstroom ben je dan in twee uurtjes weer opgeladen. De Provinsje Fryslân maakte een quick scan van de huidige infrastructuur van laadpalen, van de behoefte die er ontstaat nu ook het elektrisch varen een vlucht neemt en de mogelijkheden die er in de provincie zijn om de infrastructuur te verbeteren. Er komt nu een zeer waarschijnlijk een pilotproject voor de Elfstedenvaarroute. ‘Ideaal soe it wêze as der om de fiif kilometer in peal sit,’ aldus Zwerver. ‘In multifunksjonele, dus ek foar campers en auto’s.’ Dat kan bijvoorbeeld bij restaurants die aan het water liggen, of bij campings. Het is bepaald geen sinecure en er zullen een aantal palen onrendabel zijn, realiseert de Koudumer ondernemer zich, maar alles bij elkaar zou het in een gezamenlijke Business Case minimaal break-even moeten kunnen. Ook hier geldt dat er een aanlooptijd nodig is, de visie moet dus voor de langere termijn gemaakt worden. ‘Hoe better de ynfrastruktuer fan

laadpeallen, hoe fierder wy de útstjit fan CO2 en fynstof werombringe kinne. Us dikke plus is dat wy as provinsje in soad hiele moaie rekreaasjemooglikheden hawwe. De toeristen binne fol lof oer de wiidsheid en de stilte en mei elkoar ha wy sein, as freonen fan fossylfrij Fryslân, dat wy foarop rinne wolle om Fryslân ek sa moai, skjin en stil te hâlden. Dan moat no de stap ek set wurde om it elektrysk ferfier op in heger plan te setten. Kinst dyn auto yntiids by elk tankstasjon oplade, de boaten moatte dy ynfrastruktuer ek ha.’

De Twirre • Reidtugel 5c

9264 TS Earnewald • 0511-539732 info@detwirre.nl • www.detwirre.nl

Fryslân Markant 2019-1

PEAZEMERLANNEN JUWEELTJE VAN DE ZEEREEP

Sake P. Roodbergen

In de nazomer staat de kwelder volop in bloei, hier zichtbaar in het paars van de Lamsoor. Kleurde het jonge Zeekraal de kwelder in het voorjaar nog frisgroen? In de nazomer zie je de dieprode kleur van het Schorrenkruid (Skoarkrûd), het donkerpaarse Zeekraal tot de lichtroze gerande Schijnspurrie (Sparjekrûd) de lila Zeeaster en Lamsoor. Foto: Dico de Klein - It Fryske Gea.

Eén wijde weidsheid. Loop naar het einde van de strekdam. Zicht van links naar rechts, méér dan honderdtachtig graden. Op een wat grijzige dag nauwelijks een kleurverschil tussen lucht en Waddenzee, tussen hemel en aarde, recht voor je.

Luister naar het Wad. Hoor de miljoenen kleine geluidjes van levende schelpdieren, kleine wormpjes en grote Wadpieren (Waadwjirm) die water door het ademgat van zijn U-buis inzuigen en gekrulde poepjes naar boven duwen door het andere gat. Hoog daarbovenuit, het schelle roepen van groepen ruziënde Scholeksters (Strânljip), stil het vredige foerageren van Bergeenden (Berchein). Als extraatje de rollers van Wulpen (Wylp). Het Wad leeft. Het Wad doet denken aan een kolossaal levend organisme. Oneindige levende ruimte. Dat is, staande op de dijk bij Moddergat, het beeld dat overheerst. Het gevoel eigenlijk meer. Ruimte, overal ruimte, en aan de horizon liggen de Engelsmanplaat en Schiermonnikoog.

OPVETGEBIED

Paartje Bergeenden met hun opvallende rode snavels, mannetje (achter) met rode knobbel, vrouwtje zonder. Ze voeden zich met ongewervelden uit de zachte slikbodem.

www.uitgeverijpenn.nl

Het gebied waar de Waddendijk bij Paesens en Moddergat uitzicht op geeft, zijn de Peazemerlannen. Van oorsprong was Paesens – let op de a-e plaatsruil bij de namen van dorp en natuurgebied – het dorp van de boeren, Moddergat van de vissers. Het natuurgebied dat voor ons ligt is in beheer bij onze provinciale natuurorganisatie, de vereniging It Fryske Gea. De buitendijkse

In de zomerpolder van de Peazemerlannen broedt de Kievit (Ljip). Na de zomer foerageren ze in grote groepen buitendijks, op hun lange trektocht naar het zuiden.

Peazemerlannen zijn 485 hectare groot. Onderdeel van de Waddenzee die de status heeft van Werelderfgoed. Een robuust, maar tegelijk kwetsbaar gebied, dat vele functies heeft. Eén daarvan is: opvetgebied voor trekvogels die in de herfst van de noordelijke

De tweekleppige Nonnetjes leven ingegraven in slik- en zandplaten. Ook in brak water (met een laag zoutgehalte) gedijen ze prima. Levende exemplaren zijn moeilijk open te krijgen, hetgeen zou verwijzen naar de kuisheid van de non. Strandlopers als de Kanoet hebben geen probleem met deze lekkernij.

toendra naar ver in het zuiden vliegen. Vele soorten brengen het koude seizoen door op de Banc d’Arguin in Mauretanië, een gebied dat vergelijkbaar is met de Waddenzee. Ook dáár zoeken de vogels met hun ogen of op de tast naar de wormpjes en kreeftachtigen in de modder. Een beroemd voorbeeld is de Kanoet, die in het Fries Mients heet. Deze strandlopersoort prikt met zijn snavel in de zandige modder op zoek naar het 20 mm lange tere, maar kleurige fletsrood of gele schelpje met de naam Nonnetje (Núnderke).

PASSANTEN

Als men werkelijk kennis wil maken met de passanten die de slikvelden en de kwelders voor de Friese waddenkust benutten dan is een goede veldkijker onontbeerlijk. Pas dan wordt men gewaar met welk een enorme verscheidenheid aan zomer- en wintergasten het gebied is bevolkt. Pas dan leert men de trekvogels kennen, die het gebied bezoeken, waaronder de ganssoorten Brandgans (Paugoes) en Rotgans (Rotgoes). En een enkele maal zelfs een Dwerggans, de soort die de mooie Friese naam Goudeachje draagt. En de woeste jager Slechtvalk (Noardske Falk) die stootduikend snelheden van boven de driehonderd kilometer per uur kan bereiken. Maar ook de soorten die permanent in het gebied verblijven, zoals de Bergeend (Berchein) en de verschillende soorten meeuwen.

DE RAMP

De geschiedenis leert dat de zee altijd heel hard kan toeslaan. Het beeld op de

dijk bij Moddergat houdt de herinnering levend aan de meest afgrijselijke ramp die de dorpen trof. In het jaar 1883, op de vierde maart, vaart op een heldere dag de hele vissersvloot van de beide dorpen uit, richting de visgronden bij het Duitse eiland Borkum. Totaal onverwacht steekt een buitengewoon zware storm op. De vissers kunnen niet tijdig luwte zoeken. Zeventien van de ruim twintig schepen vergaan. Sommige families verliezen in één nacht al hun mannen. Een gepensioneerd visser verliest zijn drie zoons, een schoonzoon en elf neven. Op het monument op de dijk bij Wierum zijn de namen van de 83 mensen die de stormnacht op zee niet overleefden in graniet gegraveerd. Centraal staat een zuil met namen die geplaatst is op rood Beiers graniet. Op de voorkant zijn woorden te lezen van de Friese dichter en romanschrijver Douwe Tamminga, die leefde van 1909 tot 2002: ‘As de dea it skip berint, dan is der gjin ûntkommen. O wetter, o wif elemint, de see hat jûn, de see hat nommen’.

GELUKKIG TOEVAL

De mensen die hier wonen zullen altijd beducht blijven voor de zeewolf die zich over de dijk immer verscholen houdt. In 1973, nog geen halve eeuw geleden, sloeg een extreem zware herfststorm een gat in de dijk. Hierbij vielen gelukkig geen slachtoffers te betreuren.

Het betekende wel dat de Waddenzee vrij spel kreeg in het noordelijke deel van de bestaande polder. Vanwege de kosten werd besloten de situatie niet te herstellen. In dit oude kweldergebied dat toen Paesenserpolder heette, broeden nu nog altijd grotere weidevogelsoorten als Scholekster (Strânljip), Tureluur (Tsjirk) en Kievit (Ljip), en Gele kwikstaart (Winterboumantsje) en Graspieper (Piipljurk) als kleine. Het zout buitendijks is verantwoordelijk voor een specifieke zoutflora. De algemene Zeekraal (Kwelderkrûd) is een schitterend aangepaste soort die in de herfst het hele gebied een rode tint verleent. Zulte, of Zee-aster (See-aster), is een kwelderplant die geschikt is voor consumptie. De blaadjes staan bekend als de zilte groente ‘lamsoor’. Dit moet niet verward worden met die andere kwelderplant die Lamsoor (Skieppe-ear) heet en die zo’n prachtige lichtpaarse kleur heeft. Het gebied mag dan aan het voeteneinde van de provincie liggen, het blijft een bijzondere wereld met een speciale aantrekkelijkheid.

De Lamsoor (Skieppe-ear) mag niet verward worden met de zilte groente ‘lamsoren’, die afkomstig zijn van de Zee-aster. De echte Lamsoor is als voedsel alleen interessant voor vlinders, die zich tegoed doen aan de nectar, zoals hier het Zwartsprietdikkopje (Swartteistergroukopke).

Fryslân Markant 2019-1

NATOERGIDS KEVERS FERSKYNT DE SECHSDE FAN SAKE

Kevers

Sake P. Roodbergen Foto’s Petra Tenge, Peter Koomen, Theodoor Heijerman, Tim Faasen e.a.

Sake P. Roodbergen

Kevers ers Fryske natoergids

It Tigeringeltsje (Citroenlieveheersbeestje / Psyllobora vigintiduopunctata) hat 22 lytse swarte

Ein maaie ferskynt by Utjou- stippen op syn dekskylden, halsskyld en kop. Foto Petra Tenge, www.mijninsectenwereld.nl. werij Wijdemeer de natoergids Dizze natoergids wurdt de sechsde Kevers, fan Sake P. Roodbergen te meitsjen. Dêrby krige er help fan in grut tal minsken. Peter Koomen, spin- natoergids fan Sake P. Roodbergen fan út Akkrum. It is de earste ne- én keverkenner, en konservator fan it jier 2005 ôf. Doe ferskynde Fûgels. Frysktalige publikaasje oer diz- it Natoermuseum Fryslân yn Ljouwert, Yn 2013 kaam Blommen út, oer de wylze geweldich grutte bistegroep holp by de gearstalling fan de groslist: de floara. Yn resintere tiid ferskynden sûnt it boekje It Wylde Wrimelt, hokker soarten moatte yn in boekje fan Deiflinters en Libellen, Nachtflinters 224 siden opnommen wurde? en Poddestuollen (yn 2017). Ek dizze dat Johannes Boersma skreau gids sil nei alle gedachten syn wei nei yn 1981 en dat útjûn waard BYLDMATERIAAL de Fryske mienskip fine, want de boekKoomen levere ek hiel moaie foto’s. jes fan Roodbergen stean bekend as troch de Fryske Akademy. It Prachtige byldmateriaal mocht der ek populêre kadootsjes. De nije gids sil yn waard dus wol tiid. Boersma beskriuwt yn It Wylde Wrimelt 160 soarten kevers. Dy krigen fan him in Fryske namme, in knap stikje emansipaasje-wurk foar it Frysk. No waard Sake P. Roodbergen as makker fan dizze nije natoergids konfrontearre mei 4185 soarten kevers. Hast allegearre dus sûnder Fryske namme! De kever-wittenskip is sterk foarút gongen!

KIEZE

It dwaande wêzen mei dizze gigantysk soartenrike groep fan bisten wie net allinnich fassinearjend, mar ek inmoaie útdaging, neffens de skriuwer. Tegearre mei de Louw Dijkstra fan útjouwerij Wijdemeer út Ljouwert en foarmjouwer Richard Bos út Wergea hat de skriuwer besocht der wat moais fan

www.uitgeverijpenn.nl

brûkt wurde fan Petra Tenge, dy’t yn ’e alle boekhannels te keap of te bestelSúdeasthoeke fan ús provinsje wennet len wêze en ek wer yn de boekekroaen dy’t de fotografy, en dan benam- den lizze.’ men de makro-fotografy, as hobby hat. Sy hâldt al tiden in prachtige, eigen webside yn de loft: www.mijninsectenwereld.nl, dêr’t net allinnich fassinearjend ‘lyts wrimelt’, mar ek skitterjende foto’s fan gruttere ynsekten lykas flinters en libellen te sjen binne. Roodbergen krige ek help fan deskundige minsken fan bûten de eigen provinsje, lykas Theodoor Heijerman, Tim Faasen en Hans Jonkman, allegearre Hollânsktalich krektlyk as de neamde Frie- In Maaiekever (Meikever / Melolontha melolontha) mei útwaaierjende antenne’s. Foto Sake P. Roodbergen. zen!

BELEEF SWIM FISH SWIM! Gerhild van Rooij

RUIMTE VOOR DE TREKVIS Natuurmuseum Fryslân brengt tot 25 augustus 2019 de interactieve tentoonstelling ‘Swim Fish Swim!’ van HaarlemAmsterdam. De focus ligt op de Haringvlietsluizen en de Vismigratierivier, waarvoor het museum samenwerking zocht met De Nieuwe Afsluitdijk en de Vismigratierivier. In de tentoonstelling ‘Ben je nou helemaal besnaveld’ (zie Fryslân Markant FM18-1), vereenzelvigden kinderen zich met de bedreigde weidevogel grutto, nu nemen beschermde vissen als Harry de Haring, Steven de Steur en Sam de Zalm bezoekers op sleeptouw. In de Nederlandse delta vormen rivieren ecologische verbindingen naar paaigronden van Zwitserland en Frankrijk tot de Noordzee. Als toegangspoort voor trekvissen die zich bovenstrooms voortplanten is ons land internationaal verantwoordelijk voor behoud of terugkeer van bijvoorbeeld zalm, paling (aal) en steur. Ooit konden trekvissen vrijelijk heen en weer zwemmen tussen zeeën en rivieren, maar tegenwoordig zwemmen ze op hun trektocht tegen vele obstakels aan. De Haringvlietsluizen vormden sinds 1970 een harde scheiding tussen zoet en zout water en danken hun naam aan de trekroute van de haring. Vanaf november 2018 worden deze sluizen op een kier gezet als de waterstand van het Haringvliet lager is dan die van de Noordzee. Trekvissen zwemmen daardoor weer over de Rijn of Maas tot in het achterland en door het Haringvliet naar de Noordzee.

SPELEND ONTDEKKEN

De tentoonstelling begint met een tafel-racespel. Vismigratieroutes lichten op bij het intoetsen van antwoorden

GEGROEID IN DE CRISIS

Expositie Swim Fish Swim! tot 25 augustus 2019 Natuurmuseum Fryslan, Schoenmakersperk 2, 8911 EM Leeuwarden, www.natuurmuseumfryslan.nl www.deafsluitdijk.nl/projecten/vismigratierivier Afsluitdijk Waddencenter, Kornwerderzand, https://afsluitdijkwaddencenter.nl

(Nederlandse, Engelse of Duitse). Met goede antwoorden sparen bezoekers trekvissen. Wie wil kan een selfie achterlaten en panelen van Harry de Haring, Steven de Steur en Sam de Zalm zijn compleet als iemand zijn gezicht eraan leent. Een grote puzzel onthult de namen van opgehengelde houten trekvissen. Een interactieve wandkaart vertelt over trekvisprojecten, op fotowanden en in doorkijkwanden staan objecten en vistrekweetjes. In de tableau’s met vissen op sterk water (uit de eigen collecties en uit Natuurmuseum Rotterdam). Is de ware grootte te zien en staat ook weer achterinformatie.

ZALM EN VISMIGRATIERIVIER

te zwemmen. Daarom komt er een Vismigratierivier. Hoe dat eruit gaat zien wordt zichtbaar in een zogenaamde helikopterduikboot. Bezoekers krijgen vanaf twee hooggeplaatste stoelen via een VR-bril (Virtual Reality) alvast een driedimensionaal kijkje. Eerst stijgen ze op en is te zien hoe de 31 kilometerlange Afsluitdijk de Waddenzee van het IJsselmeer scheidt. Daarna zwemmen bezoekers met de vissen door de toekomstige vismigratierivier en het bijbehorende gat in de dijk langs de bodem het IJsselmeer op. Jong en oud ervaren dat trekvissen zout en zoet water nodig hebben en wat oplossingen voor natuurlijke of kunstmatige obstakels betekenen.

Vroeger zwommen er zo’n 10.000 zalmen in de Zuiderzee. In het IJsselmeer, de voormalige Zuiderzee, is zalm zeldzaam. Miljoenen vissen ruiken in de Waddenzee zoet water, maar de stroming bij de sluizen is te sterk om erheen

Fryslân Markant 2019-1

VAN ZOET NAAR ZOUT EN TERUG AFSLUITDIJK OPEN VOOR TREKVIS

Gerhild van Rooij

Een impressie van de Vismigratierivier door de Afsluitdijk (Door Feddes/Olthof Landschapsarchitecten en Paul de Ruiter Architects).Tijdens de Wereldvismigratiedag op 21 april 2018 kregen kinderen bij het Afsluitdijk Wadden Center de mogelijkheid om zelf een vismigratierivier te bouwen en zo te ervaren hoe de zoete en zoute waterstroom zich met elkaar vermengen zonder dat het zoute water het IJsselmeer in stroomt. Foto: Martsje de Jong.

Sinds 2018 belicht het Afsluitdijk Wadden Center de Vismigratierivier. Een project dat natuurherstel door vismigratie paart aan een toeristische trekpleister en stimulans voor de economie, beroeps- en sportvisserij. Niet langer vormt de afsluitdijk een hindernis voor trekvissen. De Wadden zijn het enige natuurlijke werelderfgoed van Nederland. De Deense, Duitse en Nederlandse Waddenzee zijn door natuurlijke krachten gevormd en het grootste aaneengesloten getijdengebied op aarde. Onder

De Driedoornige stekelbaars (Gasterosteus Aculeatus) kan als soort ernstig bedreigd worden als hij niet gemakkelijk van zout naar zoet kan zwemmen. Foto Martsje de Jong.

www.uitgeverijpenn.nl

invloed van de elementen verandert dit dynamische landschapsgebied voortdurend. Dit leefgebied van vele planten en dieren is een kinderkamer voor tientallen vissoorten en deel van een internationale trekvissenroute en Oost-Atlantische vliegroute voor miljoenen trekvogels. Millennialang konden trekvissen hier ongestoord migreren. Op nationaal en Europees niveau buigen water- natuur- en visstandbeheer zich nu over, vaak kunstmatige, obstakels die de vismigratie belemmeren.

SCHOON WATER

Een kenmerk van schoon en gezond water is een visstand met veel verschillende vissoorten. Dat krijg je onder andere via vismigratie waarbij vissen vrij door kanalen, sloten, plassen, beken, zeeĂŤn en oceanen trekken. De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) uit 2000, Natura 2000 (voor Europees beschermde natuur) en het Europese Aalplan zijn gericht op wetten en maatregelen voor schoon en gezond oppervlakte- en grondwater en onder meer de vistrek. De KRW kent een zesjaarlijkse rapportageverplichting aan de Europese Unie: de toestand van elke waterlichaam vastgelegd in gestandaardiseerde factsheets en van elk waterlichaam een achtergronddocument.

LEVENSCYCLUS TREKVISSEN

Vissen zwemmen tijdens hun leven

naar verschillende leefgebieden, bijvoorbeeld naar diepe wateren die niet dichtvriezen, of ondiepe plassen die snel opwarmen. Sommige soorten zwemmen een deel van hun leven in de zee en een ander deel in zoet water, ze trekken tussen voedsel-, overwinterings- en voortplantingsgebieden. De vismigratie stroomlijnen kan alleen wanneer landen samenwerken. Diadromen of trekvissen zijn voor hun levenscyclus afhankelijk van zoet en zout water. De zogenaamde anadromen, als Elft (Alosa alosa) en Fint (Alosa fallax) uit de haringfamilie zwemmen stroomopwaarts, dus landinwaarts, om eitjes te leggen in zoet water, maar groeien op in zout water. Een katadrome vis als paling, zwemt uit zoet water stroomafwaarts om in zee te paaien. In ons waterrijke en kwetsbare land staan watersystemen en waterbouwwerken die het land beschermen of energie leveren. De waterkrachtcentrales, dammen, sluizen, stuwen, gemalen en ook de Afsluitdijk maken (deel-)leefgebieden voor trekvissen vaak onbereikbaar. Daarnaast raken er vissen beschadigd in maalstromen of passages, of overleven die niet. In door afsluiting te klein geworden leefgebieden is er onvoldoende uitwisseling met andere vispopulaties. Deze belemmeringen voor vismigratie zetten het overleven van bepaalde vissoorten en de visstand in het algemeen onder druk.

LEES MEER: - ‘Beleef de Friese Waddenkust’, Fryslân Markant FM18-1, online in te zien via www.uitgeverijpenn.nl/fryslanmarkant - www.deafsluitdijk.nl - www.vriendenvandeblijevis.nl - www.waddenvereniging.nl - www.itfryskegea.nl SPUISLUIZENBEHEER

De aanleg van de Afsluitdijk in 1932 bracht Nederland veel goeds op het gebied van veiligheid en economische ontwikkeling, maar had negatieve gevolgen voor vissen. De twee grote Nederlandse natuurgebieden – de Waddenzee en de Zuiderzee – werden plotseling van elkaar gescheiden. Routes voor trekvissen naar het Europese achterland werden geblokkeerd en de visstand liep terug. Rijkswaterstaat neemt daarom maatregelen om de vissen die zowel zout, als zoet water nodig hebben, door te laten. Rijkswaterstaat experimenteerde in 1958, en daarvoor, al met visvriendelijk schutsluisbeheer op de Afsluitdijk, waardoor de intrek van glasaal (jonge paling) toenam. In de Afsluitdijk zitten vijfentwintig spuikokers, dit zijn grote gaten in de dijk met een schuif ervoor. Door deze gaten spuit Rijkswaterstaat twee keer per dag het teveel aan water uit het IJsselmeer in de Waddenzee. Miljoenen liters water stromen dan in korte tijd door de spuisluizen. Op die momenten kunnen vissen met de stroom mee door de sluis naar de Waddenzee zwemmen, maar voor de meeste vissoorten is de stroming te sterk om tegen de stroom in de andere kant op te zwemmen. Het is moeilijk voor ze om het IJsselmeer op te zwemmen en hun paai- of opgroeigebied te bereiken. Rijkswaterstaat zet tien spuisluizen daarom eerder open als de Waddenzee nog hoger staat dan het IJsselmeer. Met het water wat dan naar binnen stroomt komen per jaar zo’n 185 miljoen vissen naar binnen.

DOOR DE AFSLUITDIJK

It Fryske Gea, de Waddenvereniging, Sportvisserij Nederland, Samenwerkingsverband Het Blauwe Hart en Vereniging Vaste Vistuigen Noord werken

De Vismigratierivier komt ten westen van de Lorentzsluizen bij Kornwerderzand. Foto: Martsje de Jong.

al enkele jaren samen aan het Vismigratierivier-project. De benodigde 54 miljoen euro wordt gefinancierd met nationale en Europese gelden. Op 21 mei 2016 lanceerden de initiatiefnemers online platform Vrienden van De Blije Vis.* Om de verbinding tussen Waddenzee en IJsselmeer te herstellen voor trekvissen, legt De Nieuwe Afsluitdijk, een samenwerking tussen de provincies Fryslân en Noord-Holand en de gemeenten Súdwest-Fryslân, Hollands Kroon en Harlingen, een unieke vismigratierivier aan. Een vier kilometer lange vispassage met daaromheen een ecologisch gebied, toegankelijk voor bezoekers. De Vismigratierivier wordt tussen 2019-2022 gerealiseerd en trekt internationaal aandacht. Wereldwijd bestaan 200 vergelijkbare situaties. De Vismigratierivier komt ten westen van de Lorentzsluizen bij Kornwerderzand, waarbij de grote zoete lokstroom van het spuiwerk en de aansluiting op de diepe geulen van de Waddenzee worden benut. De trekvissen kunnen door de Vismigratierivier vierentwintig uur per dag van zout naar zoet zwemmen en weer terug, zonder dat het water in het IJsselmeer zouter wordt.

selrijke zeearmen af. De Zuiderzee werd een zoet IJsselmeer. Trekvissen konden de leefgebieden en paaigronden in de Waddenzee, het IJsselmeer en het achterland nauwelijks meer bereiken. In de Waddenzee ruiken trekvissen nu zoet water. Ze liggen voor de spuisluizen te wachten en kunnen nauwelijks tegen de stroming opzwemmen. De Vismigratierivier moet daarin verandering brengen. Volgroeide spiering, driedoornige stekelbaars, aal, fint, elft, rivierprik, zeeprik, houting, bot, zeeforel, zalm en zwakkere zwemmers als botlarven, glasaal (jonge paling), spiering, stekelbaars en jonge vis moeten weer onbelemmerd tussen zoet en zout kunnen trekken om hun leef-, voedsel- en paaigebieden te bereiken. Volgens de toelichting op de plannen brengt de Vismigratierivier een rijkere visstand, voedselrijkdom voor vogels en zeehonden en een impuls voor beroeps- en sportvisserij en toerisme.

VISMIGRATIERIVIER

De iconische Afsluitdijk zorgde voor waterveiligheid. Het Rijk zorgt dat dit met de nodige aanpassingen, zoals ophoging aan de Waddenzeekant, zo blijft. In 1932 scheidde de Afsluitdijk de Waddenzee van Overzichtskaart van het Waddengebied, met helemaal rechts de de toenmalige Zuiderzee Afsluitdijk en het IJsselmeer. en sloot tegelijk de voed- Met dank aan ARK Natuurontwikkeling, www.ark.eu

Fryslân Markant 2019-1

‘US IEP’ WORDT KUNSTWERK FONDSEN GEZOCHT VOOR TRANSPORT 18E EEUWSE IEP

Gerhild van Rooij, met dank aan Gauke Dam (Iepenwacht) en Hessel Johannes Hartmans (Frysk Boomwerken)

De iep stond eeuwen achtereen in steden, dorpen, langs wegen en de kust. Deze ideale windvanger die 400 tot 600 jaar oud kan worden, leek overal te gedijen. Toen in de twintigste eeuw de gevreesde iepziekte toesloeg, verdwenen steeds meer iepen. De laatste monumentale iep in Dokkum is in 2014 gerooid. Kunstenaars Paul Dennis Edens uit Lioessens en Hennie Dijk-Stel uit Oudwoude willen met hun project ‘Us Iep: hout houdt van mijn stad’ het hout van die iep in Dokkum houden. Edens organiseert uiteenlopende kunstprojecten met kinderen en maakt onder meer kunstwerken in de openbare ruimte, vaak met natuurlijke materialen. Dijk-Stel is in haar kunst en haar Artuin met de natuur verbonden en organiseert ook kunstprojecten. Beide kunstenaars willen jeugd en kunstenaars betrekken bij ‘Ús Iep’, om in de stad van het hout een kunstwerk te maken.

NATUURLIJK MONUMENT

In 2010 verscheen het boek ‘Bijzondere bomen in Nederland, 250 verhalen’. Het prachtige naslagwerk markeerde de veertigjarige inzet van de Bomenstichting voor behoud van monumentale bomen in Nederland. Edens herkende op pagina 70 de 25 meter hoge Hollandse iep, Ulmus x Hollandica, uit Dokkum. Deze 250-jaar oude iep, een van de oudsten van Nederland, stond op de kruising Aalsumerpoort 12 – Noorderbolwerk. De bolwerken vormen sinds 18 november 1971 het Rijksmonument Stadsgezicht Dokkum. De stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering omvat ook natuurlijke monumenten, zoals deze iep uit 17501800 bij de Aalsumerpoort. Anno 2019 gaat ‘Wandeling 34, Bolwerk Dokkum’ langs linden; de Iepen

www.uitgeverijpenn.nl

zijn geveld door de iepziekte. De iep bij de Aalsumerpoort was de laatste van de rijen iepen op het Noorderbolwerk, zoals dat op het langste schilderij van Dokkum, in Museum Dokkum, te zien is.

PATIËNT

Edens zag de monumentale iep in 2014 als statige oude dame en wilde om haar stamnek, van ruim een meter doorsnee, een ‘parelmoer kraag-ketting’ hangen van ballen en zilverkleurig materiaal. Bij de toenmalige gemeente Dongeradeel vroeg Het arboretum in Joure is met 40 soorten iepen het meest gevarieerde van Europa. hij toestemming om met dit openbare omgevingskunstproject pas- gehouden met jaarlijkse injecties tegen santen op de ouderdom en schoonheid de iepziekte, de ‘Dutch Olm Disease’, van de historische iep te wijzen. De een verwelkingziekte veroorzaakt door ontnuchterende reactie van wethou- een schimmel. De wethouder vertelde der van cultuur Pietsje de Graaff luidde: dat een enorme tak van ‘de patiënt’ in ‘Dit natuurlijk monument zal binnen- 2013 tijdens een storm getordeerd was kort worden gekapt.’ geraakt, waarna de iep van binnenuit De titel ‘Een patiënt in Dokkum’ in verder spleet. Voor de veiligheid werd ‘Bijzondere bomen’, verwees ernaar op 4 juni 2014 van rechtswege vergundat de bijzondere iep overeind werd ning verleend voor de kap.

Houtzaagmolen Burdaard: www.dezwaluw-burdaard.nl/, Iepenarboretum Joure: www.iepenwachtfryslan.nl Bolwerk Dokkum, Wandelroute 34: www.historischewandelpaden.nl Langste schilderij Dokkum: www.museumdokkum.nl Friese monumentale bomen, boek Bijzondere bomen in Nederland: www.bomenstichting.nl

Het in 2017 prachtig gerestaureerde langste schilderij van Dokkum, 245cm lang en 90cm breed, maker onbekend, is gedateerd eind 18de eeuw. Het toont de haveningang aan de oostkant van de stad, de ‘halvemaanspoort’ , de kettingbrug en de rijen iepen langs het Noorderbolwerk. Foto Museum Dokkum.

ONTSCHORST

Tijdens de Admiraliteitsdagen van 2014 kapte Edens ter plekke de schors van de resterende onderstam. Tussen het zware werk door vertelde de kunstenaar eindeloos over de historische Iep. De naakte, ontschorste stam liet de kern en omvang van de ooit monumentale boom zien, als teken dat ‘Ús Iep’ hier eeuwenlang stond. Anderen zagen alleen een ‘detonerende kale stam’ in het straatbeeld. De stam is weggehaald en niets markeert de plaats waar de bladerkroon van de laatste iep ooit ruiste.

UITWATEREN

Edens en collega Dijk-Stel zetten zich in om het overgebleven hout van Ús Iep in Dokkum te houden voor een door jeugd en kunstenaars uit te voeren kunstproject. Het iepenhout ligt nu naast de houtzagerij bij de koren- en pelmolen De Zwaluw uit te wateren om de suikers kwijt te raken. Als die erin blijven kan dat enorm gaan stinken en zelfs zaagmachines beschadigen. De kunstenaars hopen voldoende fondsen te werven om de iep, wanneer die voldoende uitgewaterd is, naar een houtdrogerij te laten overbrengen. Pas als het hout van de monumentale boom droog genoeg is, kan het terug naar Dokkum en bewerkt worden om ‘Ús Iep’ te eren. De gerooide boom bood bij leven twee en een halve eeuw beschutting en schaduw aan mensen, huisdieren, vogels en insecten. In vroeger eeuwen trokken paarden en wagens, trekdieren, en iedereen die via de Aalsumerpoort Dokkum binnenkwam, langs deze iep, die het langst standhield van allemaal.

IEPEN SUCCESVOL HERPLANT

In het eerste decennium van deze eeuw werden zoveel iepen geveld door de Iepziekte, dat de iep hier dreigde te verdwijnen. De gecoördineerde aanpak van Friese en Groninger Iepenwachten drong het uitvalspercentage ten gevolge van iepziekte terug van 10% tot minder dan 1%. Dankzij door het Waddenfonds en de Provinsje Fryslân gesubsidieerde projecten sieren nieuwe iepen wegen, boerenerven, dorpen en bijzondere locaties. Het Waddenfondsproject ‘Herplant iepen in de Waddenregio’ zorgde dat tussen 2011-2017 de waddenkust 4.000 nieuwe iepen kreeg in Fryslân en 3.000 in Groningen. Het ‘Herplantproject 2015-2019’ van De Friese Iepenwacht zet meer iepen in deelnemende gemeenten, langs de waddenkust en bij particuliere (agrarische) bedrijfsgebouwen en op authentieke erven. Eind 2019 telt Friesland ruim 12.000 nieuwe iepen.

Arboretum Joure

In 2011 plantte de Iepenwacht in Joure de meest gevarieerde iepentuin van Europa aan. Er staan maar liefst veertig soorten en de tuin wordt gebruikt om groeien gebruikseigenschappen en het resistentieniveau te onderzoeken. Het arboretum in Joure, gelegen aan de oude weg naar Sneek, is open voor publiek en educatieve doeleinden.

Burdaard en Blije

In februari 2011 openden gedeputeerden Johannes Kramer (Fryslân) en Henk Staghouwer (Groningen) Iepenpark Burdaard. De resistente iepen, paaltjes met soortnamen en het informatiepaneel vergroten de zichtbaarheid en kennis van de soort. De iepen zijn geplant langs de sportaccommodatie en jachthaven. Ze staan rond het water naast houtzaag- pel- en korenmolen De Zwaluw. Met de gemeente zijn afspraken gemaakt om in te grijpen als ze te hoog worden, zodat de gezichtsbepalende molen in bedrijf kan blijven. Het Iepenarboretum langs de drukbevaren Elfstedenroute trekt extra bezoek en in verschillende bomen nestelen al vogels. In 2015 omzoomden inwoners van Blija hun dorpsplein met lei-iepen en zetten iepen, fruitbomen en hagen op hun erf. Ze plantten in totaal 183 laanbomen, waaronder iepen, langs de oude spoorbaan en richting buurtschap Farebuorren. Daarnaast plantten ze nog fruitbomen, haag en bloembollen. De jeugd werd erbij betrokken en de dorpsbewoners zelf zorgen voor het onderhoud van het groen.

Fryslân Markant 2019-1

DICHTERS YN DENEMARKEN Geart Tigchelaar

HUP, DY FRYSKE POËZY DE GRINS OER!

Fan 11 oant 17 maart wienen de Fryske dichters Elmar Kuiper, Syds Wiersma, Cornelis van der Wal en Geart Tigchelaar op toernee troch Denemarken. Hja hawwe dêr trije kear optreden en mei Deenske dichters inoars wurk oersetten. Dat alles sil syn wjerslach hawwe yn in twatalige (Frysk-Deenske) bondel dy’t útjûn wurde sil troch Utjouwerij Hispel. Hja wienen dêr op útnûging fan it Aarhus Litteraturcenter en binne dy wike troch de Deenske dichter Carsten René Nielsen by de hân nommen. Der wie krekt noch wat tiid oer om de stêd en omkriten te ûntdekken.

HUP!

It earste idee foar dy ûndernimming kaam by Tigchelaar wei, dy’t sûnt in jier as wat alle jierren yn Denemarken komt. Hy is dêr relatyf maklik it skriuwerswrâldsje ynrôle en woe sadwaande dy kroaden dy’t er dêr hie brûke om dichtersmaten nei Aarhus te heljen. Hy is fan miening dat de Fryske poëzy hup! de grins oer moat. Dat is alderearst

De ‘Reade Runen’, sa as it fjouwertal dichters harsels foar de gelegenheid neamde. Syds Wiersma, Elmar Kuiper, Geart Tigchelaar en Cornelis van der Wal. Foto Pieter Postma.

goed foar de yndividuele dichters dy’t sa wer nije ideeën opdogge foar harren wurk. Fierders is soks goed foar de kontakten, dêr’t fakentiids wer moaie dingen út ûntsteane. Net ûnbelangryk is it ek goed foar de Fryske literatuer yn ’e brede sin fan it wurd. Soksoarte ynternasjonale útwiksels komt it oansjen fan de literatuer te’n goede. Boppedat fertsjinnet de Fryske poëzy it om oer de lânsgrinzen hinne te klinken. De swetten moatte ferlein wurde, de finsters moatte iepenbrutsen wurde.

AS IN HÛN

Minsken yn it bûtenlân hawwe hielendal gjin weet fan ’e ferhûddûke situaasje fan de skriuwer yn in minderheidstaal. Dêr is men folweardich dichter, dêr binne hja ynteressearre yn jins wurk en wêr’t dat út fuortkomt. Wy hienen nammentlik ek in paneldiskusje nei ús optredens. Nei’t wy it ien en oar ferteld hienen oer de Fryske taal en literatuer fûnen hja it krekt noch nijsgjirriger wat it ynhold om yn in twatalige situaasje te bewegen en hoe’t dat him ta inoar fer-

Cornelis van der Wal foel wakker yn ’e smaak by de Denen. Gasthear Carsten René Nielsen wol syn wurk dêrom publisearje yn Deenske literêre tydskriften.

www.uitgeverijpenn.nl

hâldt. Boppedat foel it de minsken wol op hoe muzikaal en dêrmei poëtysk oft it Frysk klonk mei al syn twa- en trijelûden. Kuiper hie in pear fersen yn it Nederlânsk, it ferskil yn beide talen foel de minsken yn it publyk drekst op. It Nederlânsk klinkt as it hoastjen fan in hûn, wie ien reaksje.

CORNELIS VAN DER WAL

Ien fan ús foel benammen yn ’e smaak en dat wie Cornelis van der Wal. Dat kaam mei trochdat ús gasthear Nielsen bot ûnder de yndruk fan syn wurk wie. Minsken dy’t thús binne yn ’e Fryske poëzy witte dat Van der Wal in tige unyk lûd hat, dat gauris surrealistysk is, tsjuster, byld- en fantasyryk. Soks docht jin as dichter fansels alderearst goed, mar as de oersetter fan jins wurk it ek graach besykje wol te publisearjen yn tydskriften, kin soks samar in hiele positive spin-off krije. Foar itselde jild brekt de dichter troch yn Denemarken.

DOCH IT SELS

Alle gekheid op in stokje. Wat wy sizze wolle is dat it om alderhanne aspekten in goede saak is om fierder as Fryslân te sjen. Skriuwers moatte net mei de hannen oerinoar ôfwachtsje oant der in ynstânsje of organisaasje by him of har oankloppet. As skriuwers wat wolle, sille hja sels de leie yn ’e hân nimme moatte ynstee fan te lekskoaien op al dy ynstituten dy’t neat foar harren út ’e wei sette. Gean om harren hinne, klopje by it Letterefûns oan dêr’t altiten romte en jild is foar goede inisjativen. Wy hawwe sa ús netwurk útwreide, benammen trochdat wy mei guon dichters in dei lang oan it oersetten west hawwe. Lykas earder sein sil der in twatalige bondel komme, dat it oparbeidzjen sil net by ien kear bliuwe, mar dêrtroch wurdt it in projekt fan in langere doer. Sa binne der plannen om guon Deenske dichters by de presintaasje fan ’e bondel nei Fryslân te heljen. Takom jier wurdt foar de tredde kear it ynternasjonale poëzyfestival LiteratureXchange yn Aarhus holden en dan sil de klam op lytse talen komme te lizzen. Wy hawwe al in tasizzing dat dêr romte foar ús wêze sil. Dêrmei is it paad sljochte tusken Fryslân en Denemarken.

Geart Tigchelaar Syds Wiersma Cornelis van der Wal Elmar Kuiper

ANNEMETTE KURE ANDERSEN VIII Nu, hvor du har set alle mine sider blive grebet af vinden og ført bort, hvad vil du så mere, jeg ænser ikke længere urets metalliske hak, det er lyden af de velkendte stemmer, der får mig til at blive her, for dagene vikles om mit åndedrag som en tråd af stål, der spændes hårdere og hårdere, så at jeg kun kan tælle, anstrengt, hver gang brystet hæver sig, mens du stædigt gentager en simpel melodi, hvor omkvædet består lige præcis af de to ord, for altid, du må lægge din verden bag dig, for altid, for mig, tonerne bliver ved og ved VIII No datst sjoen hast dat al myn siden opkrigen binne troch de wyn en meitôge, wat wolst noch mear, ik haw net langer lêst fan ’e klok syn metalen tikjen, it is it lûd fan bekende stimmen dat makket dat ik hjir bliuw, om’t de dagen om myn siken hinne wuolje as tried fan stiel dat hurder en hurder oanlutsen wurdt sadat ik allinnich mar telle kin, oanspand, alle kearen dat it boarst him ferheft wylsto hieltyd in simpele meldij werhellest dêr’t it refrein fan bestiet út presys twa wurden, foar altyd, do moatst dyn wrâld efter dy litte, foar altyd, foar my, de noaten hâlde oan en oan Ut: Andetsteds (Borgens Forlag 2007) Oersetting: Cornelis van der Wal

Der waard trije kear optreden, ûnder mear yn Løve’s Bogcafé yn Aarhus. Der kaam in soad publyk op de optredens ôf, benammen ek in soad jongerein.

Fryslân Markant 2019-1

BOEKENNIJS SIMKE FOAR TOMKE It berneboek ‘Tomkes Foarlêsfeest’ fan de skriuwsters Auck Peanstra (19542016) en Riemkje Pitstra en fan yllus trator Luuk Klazenga, is de winner fan de Simke Kloostermanpriis 2019. It winnende boek is yn 2016 útkaam by Utjouwerij Afûk ta neitins oan Auck Peanstra. Sy hat earder de Simke Kloostermanpriis yn 1998 wûn foar har boek Yn piama de dyk oer. De sjuery, besteande út Sytske Eringa, Geart Tigchelaar en Gerbrich van der Meer, is unanym yn syn oardiel. It oan wizen fan dit boek as winner, sa seit de sjuery, is tagelyk in earbetoan oan alle Tomke-boeken dy’t it trijemanskip fan 1996 ôf skreaun en yllustrearre hat oar it Tomke-projekt, in inisjatyf fan it Plat foarm lêsbefoardering Fryslân, bedoeld foar bern fan twa oant fiif jier. Dêrmei kin de priis ek beskôge wurde as in oeu vrepriis foar de trije skeppers fan de earste oere. De Simke Kloostermanpriis 2019 be stiet út in oarkonde en in bedrach fan 5000 euro.

TWA NIJE TITELS FAN JANNEKE SPOELSTRA By de Afûk binne mar leafst twa nije titels ferskynd fan Janneke Spoel stra: har debútroman De Parallaks en in nije dichtbondel Wy yn ’e draaimûne. Yn De parallaks, dy’t in simmerhealjier tusken Ljouwert en It Amelân beslacht, komme trije froulike haadpersoanen oan it wurd: Famk dy’t tritich wurdt, Lokke dy’t fyftich en Wyb dy’t santich wurdt. Alle trije identifisearje se harsels as lesbysk, mar troch it ferskil yn leef tiid is it perspektyf hiel oars. De libbens fan ‘e froulju rinne soms mei-in oar op, mar úteinlik folgje se alle trije har eigen wei. Wij yn ‘e draaimûne is de tredde dichtbondel fan Janneke Spoel stra. Yn dizze bondel wurdt it ûndersykjen fan it eigen plak op ‘e wrâld trochset en wurdt wjerstân bean oan net allinne it ferlies fan neisten, mar ek fan soks saakliks as in gemeente. www.afûk.nl kinne har yn dit kleurige boek hielendal ferlieze.

REMUS REUZEMÛS By útjouwerij Elikser is it printeboek Remus Reuzemûs ferskynd, fan skriuwer en yllustrator Marianae van Tuinen. Remus is in opskepper, seit altyd dat er de grutste en sterkste is fan alle mûzen. De oare mûzen fine him mar in swetser. Op in dei klimt er yn in beam klimt en dan waait syn ljedder fuort. Net ien sjocht him. Ek net as it tsjuster wurdt en min waar. Net ien, behalve de moanne. Dy fertelt Remus dat elkenien bysûnder is. As er wer ûnder is, fertelt er oan de oare mûzen wat er leard hat. Dan binne alle mûzen grutsk op harren Remus Reuzemûs. It is alwer it achtste printeboek fan Marianna van Tuinen dat by Elikser ferskynt, yn sawol it Frysk as it Nederlânsk en ek as e-boek. De Fryske oerset ting is makke troch Ytsje Steen.

DOUTZEN YN SWIER WAAR By de KFFB is yn febrewaris de roman ‘Doutzen yn swier waar’ ferskynd, fan Rommert Tjeerdsma. It is it lêste diel út de Doutzen-trilogy. Earder al ferskynden ‘Om Doutzen’ en ‘Doutzen ûnder fjoer’. Doutzen is in jonge frou. Har man Sibe lid is fan de NSB. Nei de oarloch moat Sibe dêr foar boetsje en komt er yn strafkampen telâne. Yn dy kampen giet it perfoarst net sêftsinnich om en ta. Doutzen hat it yn dy tiid ek net maklik: troch de measte lju wurdt se mei de nekke oansjoen. It slimst fynt se it noch dat harren beide famkes it ek belije moatten fanwegen Sibe syn ferkearde kar. De trije dielen foarmje mei elkoar ien ferhaal, mar kinne ek hiel goed apart lêzen wurde.

www.uitgeverijpenn.nl

FERHALEBONDEL ‘UNDERWEIS’

KURSUS ROMANSKRIUWEN

Underweis komme jo de moaiste ferhalen tsjin, wit Bon

Foar minsken dy’t graach skriuwe meie en faaks ek wol in boek skriuwe wolle, mar net krekt witte hoe’t jin soks oanpakke moatte, wol de KFFB wer in kursus ‘Roman skriuwen’ oanbiede. De kursus kin allinne trochgean as der genôch dielnim mers binne. Yn grutte linen sjocht de kursus der sa út: - it doel is om yn oktober 2019 fan start te gean. - rekkenje op sa’n 6 of 7 lesjûnen fan 19.30 oant 21.45, nei alle gedachten yn Ljouwert - begelieding fan in betûft dosint - fergees lesmateriaal - húswurk ûngefear 10 oeren wyks - kosten maksimaal € 75,It is wol de bedoeling dat jo al aardich Frysk staverje kinne, want it úteinlike doel fan ’e kursus is in yn it Frysk skreaune roman. Tinke jo, dat it wat foar jo is, jou jo dan alfêst op by de skriuwer fan de KFFB, Mynke Hoekstra, tilnr. 0519 320838 of fia boekeklub@kffb.nl Sa gau as der genôch oanmeldingen binne, hearre jo oer it fierdere hoe en wat. Mochten der net genôch kur sisten komme, dan hearre jo dat ein septimber 2019.

ne Speerstra nei in libben as feekeapman en fertsjin twurdiger. Yn dit boek beskriuwt er de meast bysûndere ferhalen, humoristyske foarfallen en oangripende moe tings. Tagelyk fertelt er de famyljeskiednis fan de Speerstra’s en dêrmei ek de ûntjouwing fan it boerelibben yn F ryslân. Yn ‘Underweis’ jout Speerstra mei in myld each en gefoel foar humor stal oan de ferhalen fan en oer it plattelân. ‘Underweis’ is útjûn troch Bor nmeer en nei ‘Oer twa Brêgen’ de twadde ferhalebondel fan Bonne Speerstra út Sonnegea.

NIJ STRIPBOEK: FETE It is it jier 1400. It Fryske lân is ferpslintere yn lytse ge bieten, dêr’t haadlingen foar master oplaan. Elk moat foar syn eigen rjochten opkomme. Konflikten wurde út fochten yn in fete. Dy situaasje wurdt de Fryske frijheid neamd. Dy frijheid wurdt lykwols fan alle kanten bedri ge. Net allinne wolle bûtenlânske hearen harren macht nei de Fryske lannen útwreidzje, ek fan binnenút is der stoarm op komst. Meikoarten sil ien fete ôfgryslik út ’e hân rinne. En it komt op in hantsjefol persoanen del om de fierdere skiednis foarm te jaan. Untdek hoe’t dy minsken hannelen, yn dy komplekse en kritike perioade út de Fryske skiednis, yn it earste fer haal oer de fergetten Grutte Fryske Oarloch tusken de Skieringers en de Fetkeapers. In ferhaal dat nea earder ferteld waard. Nei syn oplieding Art&Design is Skelte Braaksma (23) yn maart 2017 útein setten as sels stannich grafysk foarmjouwer, yllustrator en striptekener. Hy makket benammen stripferha len, yllustraasjes, portretten en infographics. Hy hat fiif strip boeken op syn namme stean. Yn 2017 wûn hy mei de strip ‘Het Front’ (ynspirearre op ‘1984’ fan George Orwell) de earste priis fan it Kamper Stripspektakel.

It wurdt in lange, hjitte simmer. Tiid om mei in noflik boek yn it skaad te krûpen.

BOEKSIMMERBOEK

FEEST FOAR SKRIUWERS ÉN LÊZERS MEI LIVE MUZYK, LEKKERE HAPKES EN BOEKEN

Freed 21 juny, 20:00 oere Kafee Marktzicht, Oudeweg 14, 9203 AG Drachten

TEMA: SINNEKEAR TAGONG FERGEES!

Fryslân Markant 2019-1

DE FRYS KE MARREN

samen werken en samen vooruit In de gemeente De Fryske Marren houden we er met elkaar de vaart in. Ondernemers hebben in deze mooie gemeente alle ruimte en helpen elkaar waar dat maar kan. Moet de koers verlegd worden? Dan doen we dat samen. Want door krachten te bundelen, komen we verder. Meer weten? www.defryskemarren.nl