www.fryslanmarkant.nl
WAARDIG AFSCHEID 2019
STEEN MET ONGEKENDE MOGELIJKHEDEN HUTTING NATUURSTEEN
Een graf- of urnenmonument BEZOEK IS MOGELIJK ZONDER INTERIEUR EN BOUW Vanzelfsprekend leent natuursteen van Hutting Natuursteen is AFSPRAAK. ‘Voor elk budget creëren wij een pas- zich niet alleen voor de uitvaartbraneen herinnering voor het lesende en persoonlijke oplossing. Ook che. Zo vervaardigt Hutting Natuurven. Een waardige en waarde- desgewenst uit voorraad. Daarop zit steen ook vloer- en wandtegels, aanvolle verwijzing naar het leven gemiddeld enkele weken levertijd. recht- en tafelbladen, vensterbanken van de overledene. De Friese Steeds vaker zoeken mensen bij leven en sculpturen in opdracht van kunstesteenhouwerij zorgt ervoor dat een monument uit. Dat ‘ontlast’ de na- naars. bestaanden en geeft tevens rust voor de nabestaanden hun dierbare de persoon in kwestie. Samen met een HUTTING NATUURSTEEN hierin kunnen herkennen. tekenaar/adviseur vertaal je precies Archimedesweg 9 Bij Hutting Natuursteen staat al weer de vierde generatie aan het roer van het familiebedrijf. Huidig directeur Max Hutting: ‘Mijn overgrootvader Harmannus vervaardigde in 1930 zijn eerste grafsteen, nadat hij jarenlang als restaurateur in het Paleis op de Dam had gewerkt.’ ‘Zelf heb ik een opleiding gevolgd in een Italiaans beeldhouwersatelier. Ook in Duitsland ben ik in de leer geweest; daar heb ik onder andere mogen werken aan middeleeuwse kathedralen. Mijn vader en ik mogen ons Meester Steenhouwer en Technieken noemen. Dat geeft wel aan hoeveel passie en kennis eruit ons ambacht voortvloeit.’ Als één van de weinige bedrijven draagt Hutting Natuursteen het keurmerk Natuursteen.
je wensen en smaak in een passend en persoonlijk monument. Een eigen schets aanleveren is altijd mogelijk.’
8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl www.huttingnatuursteen.nl
TOONZAAL EN MONUMENTENTUIN Vandaar dat Hutting Natuursteen niet vergelijkbaar is met de eerste de beste steenhandelaar. ‘Daar mist de klant soms de zekerheden waar hij wel op rekent. Wij zijn een echte steenhouwerij, met alle benodigde expertise en werkzaamheden in huis. We kennen de eigenschappen en de uitstraling van onze materialen tot in de finesses.’ De collectie grafmonumenten is eindeloos. Elke stijl en kleurstelling is mogelijk. Dat geldt ook voor samenstelling van materialen, zoals rvs, glas, versteend hout en natuursteen. Bezoek de royale toonzaal en monumententuin voor inspiratie en ideeën. Hier staan meer dan vijfhonderd verschillende monumenten opgesteld. Toonzaal en monumententuin zijn zes dagen per week geopend.
2
Hutting natuursteen • Ambachtelijke kwaliteit • Persoonlijk contact • Beste materialen • Snelle levering • Onderhoud en verzorging
Kom gerust eens kijken in onze showroom met maar liefst 500 monumenten !
Archimedesweg 9 8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl Openingstijden: Maandag t/m vrijdag: 9:00 tot 17:00 5252-C4D Hutting_Env. A4 11-06-12 13:43 Pagina 1 Zaterdag ook open van: 9:00 t/m 17:00
sinds 1930
hutting steenhouwerij natuursteen b.v. AL 4 GENERATIES VERTROUWD
www.huttingnatuursteen.nl www.grafstenendirect.nl
Inhoud xx x xx x xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx Cover De dragers Wi kan Doe houden de oeroude Surinaamse uitvaarttradities in ere. De foto is gemaakt door eigenaresse Puja Sonneveld van Foto van Ekdom Bijzondere Foto’s uit Houten, tijdens de uitvaartbeurs ‘Afscheid Dichtbij’, die zij in 2014 organiseerde in samenwerking met Monuta Houten. De toen nog vrij onbekende Wi kan Doe-dragers zijn na deze beurs ook op tv geweest. Een artikel over deze traditionele dragers vindt u op pagina xxxxx in dit blad.
Acquisitie en ondersteuning: Eddie Ferbeek en Jan Boonstra Drukwerk: Veldhuis Media BV Redactie: Martsje de Jong, Gerhild van Rooij, Cindy Postma en Sake P. Roodbergen Vormgeving: Kees Klip Fotografie: Kees Klip www.uitgeverijpenn.nl tenzij anders vermeld
NB: Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen.
3
Colofon
Waardig Afscheid is een special van Fryslân Markant / Uitgeverij PENN.nl James Wattstraat 4 8912 AR Leeuwarden Tel 058 284 94 10 info@uitgeverijpenn.nl www.uitgeverijpenn.nl www.fryslanmarkant.nl www.skutsje.nl
Waardig afscheid 2019
3
‘IK GENIET VAN ELKE RESTAURATIE’ DIENIEVE, RESTAURATIE VAN GRAFMONUMENTEN Een grafsteen is, paradoxaal gezegd, een monument voor het leven. Zerken en stèles hebben echter flink te lijden van de weersomstandigheden. Hendrik Heerschop van DieNieVe uit IJsbrechtum maakt ze weer als nieuw. Heerschop werkt voor de overledenen en hun nabestaanden, benadrukt hij meteen, niet voor zichzelf. ‘Die Nie Ve betekent Dienen, Niet Verdienen. Ik moet er een beetje van kunnen leven, maar dat is voor mij dan ook genoeg.’ Hij is restaurateur van grafmonumenten en begraafplaatsen in het algemeen, maar ook van algemene gedenkstenen en bijvoorbeeld historische inrijpalen zoals die bij Epema State in IJsbrechtum.
snap ik best dat steeds meer mensen voor crematie kiezen. Als het er zo vervallen uitziet, zou ik er zelf ook niet willen liggen.’
KLEIN BEGONNEN
HERSTEL
Heerschop onderhield al jong de graven van zijn familie in Tsjalhuzum, de buurtschap vlakbij Sneek waar hij opgroeide. Hij werkte de verf bij, verrichtte kleine reparaties en leerde zo hoe hij zelfs de meest vervallen monumenten hun oude glans terug kon geven. Zijn vakmanschap viel op en zo kwam de vraag op gang en breidde Heerschop zijn werkgebied uit. Eerst in een straal van tien kilometer rondom zijn woonplaats IJsbrechtum, maar inmiddels is DieNieVe door de hele provincie actief.
De plaatselijke beheerder kan Heerschop inseinen, maar nabestaanden moeten eerst toestemming geven voor herstel. ‘Als ik dan bij een steen kom die restauratie nodig heeft, kijk ik eerst wat ik vooral níet moet doen. Dat is het belangrijkste, want in een poging tot herstel kun je meer vernielen dan je lief is.’ Heerschop zet gescheurde of geknapte delen zo onzichtbaar mogelijk weer aan elkaar en zet de steen eventueel rechtop. Daarna worden weggesleten ornamenten, symbolen en teksten stukje bij beetje teruggebracht. Het uiteindelijke resultaat is verbluffend: totaal verweerde zerken worden als nieuw en kunnen weer jaren mee. Heerschop werkt met veel plezier aan het ‘funerair erfgoed’. ‘Ik vind het altijd erg jammer wanneer oude stenen en zerken voorgoed verdwijnen. Soms ben ik jaren bezig op één kerkhof, want als het eenmaal netjes wordt, krijg ik van steeds meer nabestaanden opdracht om de graven van hun familie op te knappen. Daarbij leg ik met net zoveel plezier nieuw grind op paadjes, als dat ik een steen rechtop zet, of een nieuw hekwerk plaats.’
ALLEMAAL MOOI ‘Ik vind iedere klus de mooiste die er is, elke geslaagde restauratie is prachtig. Als de nabestaanden blij zijn met het resultaat van mijn werk, dan voel ik me een tevreden mens.’ Daarbij voelt Heerschop zich niet gelukkiger met de restauratie van een ‘chique’ steen, dan met die van een eenvoudig exemplaar. Ieder mens verdient een mooi monument, is zijn stelling. Een begraafplaats of kerkhof hoort er netjes uit te zien en dat is lang niet altijd het geval. ‘Als ik sommige begraafplaatsen zie,
4
In Lemmer herstelde Heerschop onder meer de fraaie monumenten van de familie Wegener Sleeswijk. Ook het sierhek werd grondig aangepakt.
Hendrik Heerschop Visserleane 4, 8633 KG, IJsbrechtum 0515 – 42 48 65 www.facebook.com/dienieve
Voor en na de restauratie, het resultaat is verbluffend.
Draagt elkanders lasten Christelijke uitvaartvereniging Sneek
Betrokken, zorgvuldig en deskundig Uitvaartcentrum ‘Talitha Koem’ Harste 8, 8602 JX Sneek www.uitvaartdelsneek.nl info@uitvaartdelsneek.nl
Voor het melden van overlijden zijn wij dag en nacht bereikbaar
0515 - 413 757
Waardig afscheid 2019
5
‘ELTS MINSKE IS OARS ELTS ÔFSKIE IS OARS’
www.uitvaartzorgbijlsma.nl
Garyp | Jorwert Anna Bijlsma 06 10 33 03 37
‘Is er iemand …?’ Het leven is niet altijd rozengeur en maneschijn. Altijd prikt er wel iets dat het goede leven verstoort. Deze verstoring wordt pijnlijk duidelijk wanneer donkere wolken zich samentrekken. Zij symboliseren het verdriet en de wanhoop die groeien tijdens een lang proces van loslaten en afscheid nemen. Dit proces vreet energie. Mensen kunnen hierdoor soms niet meer helder denken of ‘normaal’ functioneren. Alles staat in het teken van … Niet in het teken van de ervaren leegte of een totale desoriëntatie. Is er dan iemand die een steun in de rug kan zijn? Is er dan iemand die een klankbord kan zijn? Kun je vrijuit praten over pijn, verdriet, misverstanden en nog zo veel meer zaken, die ter sprake kunnen komen? ‘Klankborden’ geeft lucht.
genoemde situatie kan helpen? Er zijn misschien velen die kunnen helpen. Eén van de velen is Trust Praktijk voor bemiddeling en begeleiding. Onze praktijk heeft jarenlange ervaring met het begeleiden van mensen die in geschetste situatie zijn gekomen. Wanneer familierelaties door miscommunicatie danig verstoord zijn, dan kan onze praktijk via haar gecertificeerde familiemediator helpen om de communicatiestoornis op te heffen.
Is er iemand …? Wij willen er voor u en uw familie zijn.
Drs. Ing. Gerard Venhuizen, ADR-gecertificeerde familiemediator
L CERTIFIE
D AAR EL
ER
T
6
IS
Is er iemand, die mee kan en wil denken? Is er iemand, die zorgzaam en betrouwbaar mensen in
UL
REG
Is er iemand …?
F
Soms kunnen door verdriet, of niet uitgesproken wensen, familierelaties op scherp komen te staan. Communicatie lijkt niet meer mogelijk. Hierdoor groeien mensen – helaas ook in zware verliessituaties – uit elkaar. Terwijl ze elkaar heel erg nodig hebben.
-O N
DERHA
ND
WAARDIG AFSCHEID MET PAARD EN WAGEN STALHOUDERIJ STÛKHÚSTER, WARTEN
DE LÊSTE REIS myn lêste reis sil ienris oer bewende paden gean it hynder en de koets fine as fansels de wei nei ’t âlde hôf dêr sil ik rêste mei myn foarfaars en by mannich freon en âlde kunde Stalhouderij Stûkhúster in Warten verzorgt de uitvaart voor de laatste reis per rouwkoets, boerenwagen of Miedemawagen. Een speciaal en stijlvol afscheid, met soberheid en rust als kenmerk. Eigenaar en koetsier Gaele Landheer is boer, met als hobby paarden. In 1994, nadat de oude koetsier was overleden, werd Landheer officieel koetsier voor de uitvaartvereniging in Garyp. Daarvoor was Landheer al vervanger voor de oude koetsier van de vereniging. De koets was ook van de vereniging. In 2012 was de eigen koets van de familie Landheer klaar, gebouwd door Jaap Veenstra uit Kollum. Het is een eenvoudige, zwarte rouwkoets, zonder opsmuk. Met twee Friese paarden ervoor, die voorzien zijn van traditionele rouwkleden en mutsen met pluimen, is het een indrukwekkend geheel.
Twee boerenwagens bezat Familie Landheer al. Later werd er nog een derde, grotere bij gekocht. Deze wagens hebben geen bok, dus loopt Landheer er naast, met het paard in de ‘losse strengen’. Hij volgt daarbij het oeroude ritueel dat bij het plaatsen van de kist op de wagen, het paard uitgespannen wordt en samen met zijn begeleider achter de wagen wacht. Het hoofd als eerbetoon naar de kist gericht. ‘Uiteraard mogen mensen zelf zeggen hoe ze het willen hebben, maar wij vertellen wel altijd wat de traditie is,’ zegt Landheer. De kleinste boerenwagen wordt ingezet voor kinderen of jongeren. Daar loopt geen Fries paard voor, maar een kleine, witte pony. Die combinatie ontstond bij toeval, vertelt Harma Landheer, toen er een aanvraag voor de boerenwagen werd gedaan voor de uitvaart van een heel jong kindje. Zo’n klein kistje op zo’n grote wagen, dat voelde niet goed, maar ineens dachten
dêr sil myn bern en al myn neisten en goekunde ticht om de iepen kûle stean dêr sil ‘t âlde wurd fan treast klinke oer ’t stille hôf út ierde bisto nommen ta d’ierde silsto ek wer hinne gean dat is de ein fan al ús dwaan en litten sa hat it libben op ierde syn bestean Sipke Veenstra ze aan dat kleine wagentje en de pony van zoon Johannes. In overleg met de familie vielen de puzzelstukjes op z’n plaats. Het klinkt gek, maar dit bijzondere rouwvervoer is de hobby van Gaele Landheer. De dankbaarheid van nabestaanden die hun dierbare op een bijzondere manier de laatste eer hebben kunnen bewijzen maakt het voor hem ‘mooi werk’.
Stalhouderij Stûkhúster Familie Landheer Stûkloane 6 9003 XR, Warten mobiel: 06 – 27 36 28 44 bgg: 058 – 255 17 46 info@stukhuster.nl
www.stukhuster.nl
Waardig afscheid 2019
7
Funeraire Dienstverlening Visser Oosterbierum Sybren Klaas Visser Keatsebuorren 1 8854 AE Oosterbierum 06-53842374 info@fdvo.nl www.fdvo.nl
DOK
Herinneringssieraden op maat
ST ANNAPAROCHIE
DE WES OOSTERBIERUM
95 jaar vertrouwd afscheidnemen� Bezoekadres Harinxmalaan 1 - 8602 CN Sneek T (0515) 416 114 E info@deboeruitvaart.nl
POPPENWIER
deboeruitvaart.nl
AKKRUM SNEEK
LANGE
HEEG
JOURE
KOUDUM BALK
LEMMER
Voor een uitvaart met respect en aandacht
06-45 46 35 38 Dag en nacht bereikbaar
Anne Joosse, Koudum
8
HEERENVEEN
Rondweg-West 158 • 9101 BG Dokkum (0519) 235 002 info@crematoriumnoordoostfryslan.frl www.crematoriumnoordoostfryslan.frl
KKUM
KOLLUM
STEREEN DROGEHAM
DRACHTSTER COMPAGNIE
DRACHTEN
EZWAAG
Waardig afscheid 2019
9
ERKENNING VOOR LEVENLOOS GEBORENEN DOODGEBOREN KINDEREN HOREN BIJ HET GEZIN Voor veel ouders is de datum van 3 februari 2019 een ankerpunt geworden. Die dag werd het door een versneld doorgevoerde wetswijziging mogelijk om hun doodgeboren kind officieel aan te geven bij de gemeente en op te laten nemen in de Basisregistratie Personen (BRP). Eindelijk erkenning dat hun kind bestond. De wetswijziging is het resultaat van een actie die jaren geleden door ouders van doodgeboren kinderen werd gestart. De petitie die daar in 2016 uit voortkwam werd via social media ruim 82.000 keer getekend en stond daarmee aan de basis van het nieuwe wetsvoorstel. Nooit eerder leidde een petitie daadwerkelijk tot een wijziging van de wet.
GEBOORTEAKTE
Voorheen kregen ouders geen geboorteakte, maar een ‘akte levenloos geboren kind’. Een levensgroot verschil, want met deze akte kwam een kind enkel en alleen voor in het overlijdensregister van de gemeente. Een levenloos geboren kind stond verder in geen enkel overheidssysteem. Had dus in dat opzicht nooit bestaan, stond
STAATSBLAD
ook niet in officiele documenten over de gezinssamenstelling en telde letterlijk niet mee in het aantal kinderen dat een gezin kreeg. Miskramen binnen vier maanden konden zelfs helemaal niet aangegeven worden en die kinderen bleven zodoende helemaal onzichtbaar. De naam van de akte is in 2017 veranderd in ‘akte van geboorte (levenloos)’. Hiermee werd de geboorte en dus het bestaan van het kind erkend en ook dat het echt geleefd had. De naamsverandering van de akte markeerde de eerste stap op weg naar de wetswijziging van de BRP. Met een ‘akte van geboorte (levenloos)’ wordt het kindje opgenomen in de Basisregistratie Personen. Voor geboorte en overlijden wordt de datum van de geboorte aangehouden, ook als de moeder het kind voor de geboorte heeft voelen overlijden, of artsen dit vaststelden.
OOK BIJ MISKRAAM
Door de wetswijziging kunnen voortaan álle doodgeborenen worden aangegeven, onafhankelijk van de duur van de zwangerschap. Dit betekent dat het ook mogelijk is om na een miskraam binnen vier maanden van de zwangerschap je kind te laten registreren. Daarvoor is wel documentatie nodig, een akte van geboorte (levenloos). Een verklaring van een arts of verloskundige
Wetsvoorstellen en wetswijzigingen worden gepubliceerd in het Staatsblad. Staatsblad 2019-32 meldde: ‘De aanleiding voor de voorgestelde wijziging is gelegen in de uitdrukkelijke wens van ouders van deze overleden kinderen om niet alleen door het laten opmaken van een akte van de burgerlijke stand het feitelijke bestaan van het kind in een overheidsdocument vast te leggen, maar dit kind ook te vermelden in de BRP (Basisregistratie Personen) om zo recht te doen aan het feit dat deze kinderen voor de geboorte geleefd hebben.’ Op 3 februari 2019 is deze wet versneld in werking getreden. De volledige tekst van dit besluit is online te vinden op: zoek.officielebekendmakingen.nl/stb-2019-32
10
Gerhild van Rooij
Doodgeboren kinderen horen bij het gezin. De erkenning komt na jarenlange strijd van ouders. Foto Maria Oswalt / Unsplash community.
kan eventueel ook voldoende zijn; het is aan de ambtenaar van de burgerlijke stand om dat te bepalen.
TERUGWERKENDE KRACHT
De wet werkt met terugwerkende kracht, kinderen die jaren geleden levenloos ter wereld kwamen, kunnen alsnog worden ingeschreven. Als ouders een ‘akte van geboorte (levenloos)’ overleggen, wordt het kind alsnog in de BRP opgenomen. Het aanvragen van de akte van geboorte en het inschrijven moet gebeuren in de gemeente waar het kind werd geboren. Het geldt dus voor alle doodgeborenen, ook van lang geleden. Enige voorwaarde is dat de geboorte wel in Nederland moet hebben plaatsgevonden en dat de ouders nog op enig moment na 1994 in Nederland moeten hebben gewoond. Het inschrijven van een levenloos kind heeft geen praktische gevolgen. De waarde is symbolisch: voor ouders is het een erkenning dat hun kind echt heeft bestaan.
ANONIEM ONDER DE HEG EINDELIJK EEN PLAATS OM TE ROUWEN geboorte overleden kinderen. Ouderen hebben soms zeventig jaar na dato eindelijk een plaats om (klein-)kinderen, broertjes of zusjes te herdenken die nooit, of op een onbekende plaats zijn begraven. Toch zijn ze, zeker op grote begraafplaatsen, nog lastig te vinden, staan ze niet aangegeven op plattegronden en weten soms zelfs beheerders nauwelijks van het bestaan af. Op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden zijn op een apart veldje tussen 1919-1985 ruim 1700 voor, of kort na hun geboorte overleden kindjes anoniem begraven. Ouders hebben die kinderen niet mogen zien. Men geloofde dat de ouders erbij gebaat waren hun
kindje zo snel mogelijk te vergeten, het kind zien zou een onnodige pijnlijke herinnering geven. De kinderen werden doodgezwegen. Sinds 18 september 2005 staan op dit grafveld twaalf dakplatanen en het transparante ‘Monument Bijzondere Kinderen’. De verschillende uitsparingen in de vier staande glaslaten op rij vormen subtiel een kruis, de gezandstraalde vlinders vliegen steeds verderaf. Op een van de verspreid geplaatste ronde, stenen plaquettes met vlinder staat het jaar 1949. Bij het monument en de stenen zijn bloemen, knuffels en engeltjes gelegd. Op de Algemene Begraafplaats in Bolsward staat een beeld uit 2017 van Hans te Wierike ter nagedachtenis aan
Leeuwarden, Noorderbegraafplaats, grafveld met 12 platanen en glazen monument ‘Bijzondere Kinderen’, ter nagedachtenis aan de ruim 1700 hier begraven levenloos geboren kinderen.
Bolsward, algemene begraafplaats. Dit kunstwerk van Hans te Hierike voor alle levenloos geborenen waar geen gedenkplaats voor is, werd in 2017 geplaatst. Foto Ton Visser.
ONGEKEND MAAR ONVERGETEN
Historische 15e-eeuwse illuminatie. Aan elke ongedoopte, ook het kleinste kind, was bij voorbaat het Rijk der Hemelen ontzegd.
De zoektocht naar erkenning van doodgeboren kinderen is niet nieuw. Al jaren worden er op steeds meer plaatsen herinneringsmonumenten opgericht op kerkhoven en begraafplaatsen. Onder meer Bolsward, Drachten, Joure, Leeuwarden, Lemmer, Sint Nicolaasga en Sneek kregen op initiatief van particulieren, begraafplaatsen en parochies speciale herdenkingsplekken. De oudste monumenten bestaan pas enkele decennia en er komen nog steeds nieuwe bij. Ze zijn een erkenning voor naamloze, onzichtbare, ongedoopte, onvindbare, ongekende, weggestopte, doodgeboren, of vlak na de
Gerhild van Rooij
Waardig afscheid 2019
11
alle levenloos geborenen waar geen gedenkplaats voor is. Een kindje ligt tegen de wand van een door verdriet en gemis verscheurd moederhart, het losgescheurde deel staat voor loslaten. Ouders van levenloos geboren kindjes zullen nooit de stem of ademhaling horen, geen enkele beweging kunnen waarnemen, nooit de kleur ogen zien of een reactie krijgen bij aanraking. Hoe anders wordt er nu met dit peilloze verdriet omgegaan ten opzichte van enkele tientallen jaren geleden. Eeuwenlang kregen moeders te horen dat ze hun doodgeborene, miskraam (vrucht), moesten vergeten, maar ze vergaten wie ze droegen zelden. Al heerst er doodse stilte, ouders mogen nu tenminste afscheid nemen van hun zoon of dochter, ook van de fragielste, zogenoemde miskraam, de spontane afbreking van een zwangerschap tot zestien weken (de Wereldgezondheidsorganisatie hanteert twintig weken).
het verleden. In het ziekenhuis geboren vruchten, of kindjes werden ‘weggedaan’. Anoniem gecremeerd, begraven, of zelfs ter beschikking gesteld van de wetenschap, maar alles zonder overleg met de ouders. Tot ver in de twintigste eeuw kon een doodgeborene het Doopsel niet ontvangen. Ongedoopte kindjes droegen, zo geloofde men, geen persoonlijke zonden, maar wel de erfzonde. Voor de doop overleden kindjes mochten, evenals echtbrekers, anders gelovigen, zelfmoordenaars en terechtgestelden niet in gewijde grond op het rooms-katholieke kerkhof begraven worden. Het ‘lijfje’ moest worden afgegeven, waarna het kindje anoniem achter de heg van het kerkhof werd begraven. Een enkele keer moest de vader zelf het graf delven. Al in de jaren zestig van de vorige eeuw werd in Nederland aan deze gewoonte een einde gemaakt. Op verschillende begraafplaatsen staan nu monumenten voor alle kinderen die daar begraven zijn.
MEE NAAR HUIS
VOORGEBORCHTE
STILTE
Ouders zijn wettelijk verplicht om vanaf week 24 van de zwangerschap hun overleden kindje aan te geven bij de gemeente en het te laten cremeren of begraven, daarvoor mogen ze er zelf invulling aan geven. Bij een geboorte na 24 weken, wanneer het kind levensvatbaar wordt geacht, houden moeders recht op kraamzorg, bij het huishouden en om het verlies te delen. Voorheen ontbrak elke vorm van nazorg. Ook hierin is gelukkig verandering gekomen. Ziekenhuis Nij Smellinghe (Drachten) geeft ouders bijvoorbeeld een Phéron Memory Box, onder meer om voetafdrukjes te kunnen maken. Levenloos geborenen mogen even thuiskomen, waar familie en vrienden desgewenst afscheid kunnen nemen. Zelfs bij miskramen kunnen dankzij de ‘watermethode’ de kindjes langer bekeken en zelfs aangeraakt worden. Het kindje blijft deel van het gezin.
ACHTER DE HEG
Doodgeboren kinderen krijgen tegenwoordig ‘gewoon’ een uitvaart, als de ouders dat willen. Er is een keuze voor begraven of cremeren, er is een mandje of kistje, een grafje, of urntje. Het afscheid blijft intens verdrietig, maar de afwikkeling is humaner dan in
12
De ziel van een gedoopt kindje dat stierf, steeg, volgens de Rooms-Katholieke kerk rechtstreeks op naar de hemel. De ziel van een doodgeborene belandde in het voorgeborchte, in Latijn Limbus Puerorum, aan de rand van hemel en hel. Er heerste een oneindige gelukzaligheid, maar zonder aanschouwing van God en de kans om in de hemel met de ziel van hun ouders herenigd te worden. Dit was voor gelovige ouders onverdraagbaar. Het voorgeborchte was in het jaar 593 door paus Gregorius I aan de katholieke leer toegevoegd, als oplossing voor het feit dat ongedoopte borelingen weliswaar niet naar de hemel konden, maar toch ook geen persoonlijke zonden begaan hadden en dus ook zeker geen gang naar het vagevuur verdienden. Nadat er door een dertig man sterke commissie onderzoek is gedaan naar het voorgeborchte en op grond daarvan besloten is dat de barmhartigheid van God zo groot is, dat hij ook al diegenen die buiten hun schuld om niet gedoopt zijn in de hemel toelaat, heeft paus Benedictus XVI op 21 april 2007 officieel het voorgeborchte achterhaald verklaard.
Het monument ter nagedachtenis aan alle levenloos geborenen op de algemene begraafplaats in Sneek is geplaatst in 2008. Foto’s Gerhild van Rooij.
Een eenvoudige steen als monument op de rooms-katholieke begraafplaats Johanneshof in Sint Nicolaasga en op de parochiebegraafplaats in Lemmer, voor alle kinderen daar begraven. Foto’s Gerhild van Rooij.
ALLERZIELEN
Op Allerzielen, 2 november, herdenken traditionele Westerse katholieke geloofsgemeenschappen de doden (opgestegen zielen) van het afgelopen jaar. In de kerk wordt vaak een kruisje opgehangen met de naam van de overledene. Nabestaanden mogen dat na de mis meenemen.
WERELDLICHTJESDAG
Het troost dat er ruimte is voor rouw over levenloos geborenen. Op Wereldlichtjesdag, elke tweede zondag van december, worden kaarsjes gebrand voor overleden kinderen, grote, kleine en doodgeborenen. Op verschillende begraafplaatsen komen ouders op Wereldlichtjesdag samen om te rouwen, ook ouders voor wie een begrafenis of crematie onbetaalbaar was en die noodgedwongen hun kind aan de wetenschap hebben afgestaan. Zie voor meer informatie rondom dit onderwerp: - www.stillelevens.nl - https://steunpuntnova.nl - www.miskraambegeleiding.nl - www.watermethode.nl - www.sterrenkindje.nl - www.stichtingpheron.nl
TESTAMENT OF LEVENSTESTAMENT WAT IS HET VERSCHIL? Een testament is een notariële aanwijzingen geven aan de gevolmachakte waarin de laatste wil is op- tigde (de vertrouwenspersoon) hoe de genomen. Er staat onder meer zaken te regelen, zoals of er geschonken wordt, hoe om te gaan met sociale in wie de bezittingen erven en media en welke wensen er zijn met bewie alles regelt als men overle- trekking tot de uitvaart. Ook medische den is. Als er geen testament verklaringen, zoals een niet-behandelopgesteld is, bepaalt de wet wie verklaring of een euthanasieverzoek kunnen worden opgenomen in een lede erfgenamen zijn. Deze erf- venstestament. genamen moeten dan ook alles BIJ LEVEN regelen na overlijden. Een levenstestament is een document waarin een volmacht wordt verleend aan één of meer personen voor het geval dat iemand door ziekte of een ongeval niet in staat is zijn belangen te behartigen. Dit document wordt ook opgesteld door een notaris en vastgelegd in een notariële akte. Als er geen levenstestament is opgesteld, kan het vermogen door de kantonrechter onder bewind worden gesteld en kan er door de kantonrechter een mentor worden benoemd.
VOLMACHT
In het levenstestament wordt naast een algemene volmacht, ook een medische volmacht en soms een specifieke ondernemersvolmacht opgenomen. Verder kan de volmachtgever in de akte
Een levenstestament geldt tijdens leven en eindigt bij overlijden. Een testament geldt pas vanaf het moment van overlijden. In een testament kan geen volmacht opgenomen worden voor tijdens het leven, terwijl in het levenstestament niets bepaald mag worden over de erfenis of wie de zaken regelt na het overlijden.
MEER INFORMATIE
Wilt u meer weten over testamenten, levenstestamenten of wat er bij de afwikkeling van een nalatenschap komt kijken, dan bent u van harte welkom op mijn kantoor. Mijn kantoor is tijdens kantooruren en elke donderdagavond geopend. Een afspraak bij thuis kan natuurlijk ook. Als familierecht notaris, aangesloten bij de stichting Registerexecuteur en
de Vereniging van Estateplanners in het Notariaat (EPN), ben ik bij uitstek dé deskundige die u kan adviseren op dit gebied.
T (0566) 60 14 04 - Stationsweg 1 - Grou www.notarismirjam.nl
Waardig afscheid 2019
13
ALLE KINDEREN SAMEN Gerhild van Rooij
OVERLEDEN KINDEREN IN DE KUNST Momentopnamen van het laatste samenzijn worden nu als foto, boek of film in kleine kring gedeeld en soms openbaar op social media. Dat lijkt gewoon, maar in vorige eeuwen waren nabestaanden al blij dat er één beeld was. In de begintijd van de fotografie waren de Daguerrotypie uit 1839 unica, evenals schilderijen en tekeningen. Het grote verschil was dat foto’s een periode inluidden waarin beelden van familieleden voor steeds meer burgers en arbeiders bereikbaar werden. Na vele eeuwen konden zij een beeld laten maken van hun overleden kind, zoals een kleine groep rijken al langer kon, maar dan als schilderij of tekening. Ook die portretten, waarop symbolen naar het overlijden en de vergankelijkheid wezen, waren bijna altijd het enige beeld van het overleden kind. Vroeger was de dood veel meer aanwezig door de grote kindersterfte.
PORTRETKUNST
Individuele portretten in de schilderkunst waren oorspronkelijk pronkstukken om te laten zien hoe belangrijk, invloedrijk en welvarend de geportretteerde was. Keizers, vorsten, regenten en andere machthebbers lieten zich zo
Anoniem, ‘Aelke van Juckema’, 1607, (langdurige particuliere bruikleen, foto Museum Martena).
portretteren. Rijke burgers stonden als schenkers op gebrandschilderde ramen in kerken of kloosters, hun kinderen niet. Helden, handelaars, admiralen, wetenschappers hoorden tot de elite die vaak vereeuwigd werd op plaquettes, bustes, beelden of praalgraven. Het burgerportret ontstond later als toonbeeld van de verworven maatschappelijke status. Edelen en herenboeren lieten hun familie in alle grandeur portretteren en als hun kinderen jong stierven, werden ze fraai afgebeeld op hun doodsbed, niet in de kist, maar met attributen waarvan de kijker wist dat die naar de dood verwezen.
OUDSTE PORTRET
Rembrandt van Rijn ‘Saskia in Bed, met een kind’, c. 1636, 185 x 236 mm, Pen en bister, Fogg Museum of Art, Cambridge Massachusetts Paul J. Sachs Collection, 2.
14
Voor zover bekend is het oudste portret van een overleden kind in Nederland het ontroerende schilderij uit 1607 van de eenjarige Aelke Juckema. Het kunstwerk dat haar vader had laten maken werd in 2016 gerestaureerd en hangt als langdurige bruikleen van de nazaten in Museum Martena (Franeker). Aelke was het tweede kind van Ruurd Werps van Juckema en Edwer (Eduarda) Gerroltsdochter van Cam-
mingha, eigenaren van het Sjaerdemaslot en de Camminghastins in Franeker. Volgens de in Friesland geldende Juliaanse kalender, die tien dagen voorliep op onze Gregoriaanse, werd Aelke op 21 november 1605 geboren en is ze op 6 februari 1607 overleden. Haar moeder stierf al op 22 maart 1606. Het schilderij hing enkele maanden in de blockbuster ‘Rembrandt en Saskia, liefde in de gouden eeuw’ (2018-2019) van het Fries Museum. Rembrandt en Saskia verloren drie van hun kinderen binnen enkele weken tot een half jaar na de geboorte. Zoon Titus overleefde en werd volwassen. Net als de moeder van Aelke overleed zijn moeder, de Friese Saskia van Uylenburgh, tijdens zijn eerste levensjaar .
ROZEMARIJN
In 2014 verscheen bij de expositie ‘Pjutten en beukers: Friese kinderportretten 1550-1800’ in Museum Martena een catalogus van Marjan Brouwer. Een van de veertig door Friese kunstenaars geschilderde adellijke Friese peuters en kleuters was Aelke. Het meisje rust in een rieten wiegmand met hand-
Matthijs van den Bergh (1618-1687), ‘Jongetje op zijn doodsbed’, 1658, olieverf/paneel (collectie Rubenshuis, Antwerpen, foto CCSA).
vatten, met linksachter drie brandende kaarsen en rechts het familiewapen. Over haar witte met kant afgezette mutsje ligt een krans van rozemarijn, het kruid dat met Nieuwjaar werd geschonken en onder hoofdkussens werd gelegd om kwade dromen en geesten te verjagen. De oude Grieken droegen bij examens rozemarijn in hun haar voor de concentratie en een helder geheugen. Rozemarijn is symbool voor liefde, trouw en niet-vergeten. Geliefden kregen de aromatische takjes mee op reis en Anna van Kleef droeg een krans van rozemarijn toen ze Henry VIII huwde. Bij Vondel is rozemarijn het zinnebeeld van rouw voor zijn dode dochtertje Saartje en, net als de krans die Aelke draagt, en op graven neergelegde takjes rozemarijn, een teken dat de geliefde dode niet wordt vergeten.
Johannes (Jan) Mijtens (1614-1670), ‘Familieportret Van den Kerckhoven’, 1652/1655, (Haags Historisch Museum).
familie kreeg bijvoorbeeld een idyllische achtergrond en statussymbolen. Op het portret van de familie van Willem van den Kerkckhoven, Raad-ordinaris van het Hof van Holland, zweven vijf engelen op een wolk. Ze verbeelden de vijf overleden kinderen van Willem en zijn echtgenote. De voorste engel wijst omlaag naar de familie en de tweede engel houdt een laurierkrans omlaag. In de zeventiende en achttiende eeuw was alleen zo het gezin compleet verbeeld. Van de tien kinderen beneden is het nakomertje naast vaders knie in 1655 toegevoegd, fotoshop avant la lettre, drie jaar nadat het schilderij was voltooid.
PERZIK
De in Leeuwarden geboren Abraham Lambertsz van den Tempel gaf in het familieportret van regentes Prinses Albertina Agnes van Oranje Nassau een overleden dochter levend weer, als naakt kind. Links van Albertina, die wel beschouwd wordt als oermoeder van de Oranjes, staan Amalia van Nassau-Dietz en Hendrik Casimir II van Nassau –Dietz in vol ornaat en rechts staat de jongste dochter, Sofia Hedwig op schoot. Ze houdt haar hand op de moederborst en heeft in haar andere hand een perzik. Die vrucht is hier symbool voor leven, een nieuw begin en onsterfelijkheid en herinnert eraan dat we stervelingen zijn.
LAURIER
Een vergelijkbaar symbool was de laurier, in de christelijke kerk een symbool van onvergankelijkheid. Laurier werd net als rozemarijn op graven neergelegd of afgebeeld. In het schilderij ‘Jongetje op zijn doodsbed’ van Matthijs (Jansz.) van den Berg wijst in de rechterhand een lauriertak omhoog. Dit kruid beschermde in voorchristelijke tijden al tegen kwade geesten. De altijd groenblijvende Laurier, Laurus Nobilis, hoorde oorspronkelijk bij zonnegod Apollo en was en is als krans een Olympisch overwinningssymbool. In de linkerhand verwijst een afgebroken bloem naar de dood op jonge leeftijd.
ENGELEN
Vroeger werd in realistische familieportretten het beeld al aangepast, de
Abraham Lambertsz van den Tempel (1622-1672,) ‘Prinses Albertina Agnes en haar drie kinderen’ (Fries Museum).
Waardig afscheid 2019
15
POEPENKRUIZEN EREN GASTARBEIDERS
Tekst en Foto’s (tenzij anders vermeld) Gerhild van Rooij
Poep, pikmaaier, grasmof, knoet, mier, spekvreter: het zijn enkele van de weinig vleiende bijnamen van de eerste gastarbeiders in Nederland, ook wel hannekemaaiers. In streken als Westfalen of Nedersaksen was te weinig werk, terwijl het Nederlandse platteland, dat gaandeweg ontvolkte vanwege de industrialisatie en de trek van arbeiders naar steden en fabrieken, verlegen zat om handarbeiders. ‘War in der Heimat bittere Not, In Holland gab’s Verdienst und Brot’. Met een zeis over de schouder en een plunjezak met mondvoorraad en extra kleding trokken de Hollandgänger tegen de zomer in groepjes naar onder meer Friesland. In de periode 1600 tot na 1900 verzamelden ze zich bij vaste punten als een oude eik, kei of brug. Voor de veiligheid reisden ze gezamenlijk.
GASTARBEIDERS
Poepen verhuurden zich als grasmaaiers bij boeren, werkten voor veenbazen in de turfindustrie en vonden onder meer werk op schepen of bij de aanleg van polderdijken. Lapkepoepen
Bakkeveen, Duerswâldmerwei: Poepekrús en informatiebord.
trokken rond met garen, band, linnen en wollen producten. Een aantal stichtte winkels die uitgroeiden tot concerns als C&A, Vroom en Dreesmann, Peek &Cloppenburg, Schweigman, Voss en Poiesz.
DAGEN TREKKEN
Op hun tien tot veertien dagen durende trektocht liepen de poepen einden om. De wandeling was niet zonder gevaar. Een groot deel van het traject was woest en moerassing en verdrinkingsgevaar lag op de loer. Tijdens de nachten in het open veld waren de arbeiders een gemakkelijke prooi voor dieven, maar ook roofmoord in de eigen groep kwam voor. Relatief veilige routes liepen over hoge zandruggen, dijken of waren holle wegen. Vandaag de dag staan de ‘Poepenkruizen’, soms opge-
richt met het geld dat de arbeider op zak had, symbool voor alle door uitputting, in moerassen of door roofmoord omgekomen poepen. De historische wegen en paden die door de Duitse trekarbeiders gebruikt zijn, zijn door de Stichting Hannekemaaierspad beschreven in handzame wandelgidsen, voorzien van kaarten en beschrijving.
HOLLE WEG IN ’T MANDEFJILD
Noordoostelijk van Bakkeveen ligt Natura 2000-gebied ’t Mandefjild.
Wandelingen www.stichtinghannekemaaierspad.nl/route.html www.itfryskegea.nl/natuurgebied/mandefjild/ www.natuurmonumenten.nl/, boswandeling-de-slotplaats en fietsroute-bakkeveen-fochteloo-en-norg Tot en met 15 december 2019 organiseert het Fries Landbouwmuseum de expositie: Hollandgänger, Arbeidsmigratie tussen Duitsland en Nederland. Deze expositie is opgezet door Andreas Eiynck (Emslandmuseum Lingen) en Henk Dijkstra van het Fries Landbouwmuseum. Voor meer informatie zie landbouwmuseumfriesland.nl
16
Mandefjild bij Bakkeveen. In dit kwetsbare gebied ligt de ‘Pûpedobbe’.
Het in de grond uitgegraven kruis aan de Harstewei in Jistrum herinnert aan een voorval omstreeks 1580, waarbij een hannekemaaier om het leven kwam. De oude foto is van voor de oorlog en komt uit de collectie van Tresoar. Later werd het gedenkteken gaandeweg opgeknapt en inmiddels staat er ook een zwerfkei met inscriptie (middelste foto van anonieme fotograaf).
Staatsbosbeheer en It Fryske Gea beheren dit op Europees niveau beschermde natuurgebied op deels particulier terrein. Hier liggen geologische en historische vondsten waaronder een holle weg. Deze ruim zeven eeuwen oude verbindingsweg tussen Drenthe en Fryslân is door talloze voetstappen, sporen van paarden en wagens en op hopen gewaaid zand tot op de harde leemlaag uitgesleten. Over deze Oude Drentse Weg door uitgestrekte woestenij kwamen de poepen Bakkeveen en Friesland binnen.
BAEKENDYK OP SLOTPLEATS
Op de parkeerplaats van landgoed De Slotpleats in Bakkeveen staat een informatiebord. Daarachter ligt het Toeristisch Informatiepunt in het oude koetshuis, de Burmaniazuil en een bruggetje waarna linksaf voorbij de Schans het zandpad Baekendijk naar Beetsterzwaag loopt. Dit deel van de oude verkeersader tussen Drenthe en Friesland eindigt bij de Duerswâldmerwei van Wijnjewoude naar Bakkeveen. Naast het fietspad aan de overzijde trekken de ANWB-paddestoel, routepijltjes en fietsnetknooppunten onder de bomen de aandacht. Daarnaast wijst een tekstbord op Het Poepekrús van Bakkeveen, waar je zo aan voorbij zou lopen.
POEPEKRÚS BAKKEVEEN
Omwonenden markeerden met hun in de berm gegraven kruis de plek waar volgens overlevering de jeugdige Hannekemaaier Niels op terugreis naar Nedersaksen van zijn geld werd beroofd en vermoord. Ieder jaar werd nieuw wit zand in het kruis gelegd, totdat gemeente Opsterlân het onderhoud overnam en in 1986 smalle gele klinkers in het kruis legde. De gemeente voorzag het kruis in 2003 van een betonconstructie en sinds enkele jaren staan er ook picknickbankjes.
PÛPEDOBBE
Wie langs de Duerswâldmerwei Bakkeveen inloopt, aan de overzijde rechts langs de vaart loopt en linksaf de Nije Drentse Wei in, komt bij ’t Mandefjild waar onder meer de Pûpedobbe ligt. Hier verzamelden en wasten de poepen zich voordat ze de honderd kilometer lange terugreis via het Groninger Boertange naar Duitsland ondernamen. De vegetatie en sfeer van dit beschermde gebied zijn poëtisch. Alleen de naam herinnert aan de gastarbeiders die eeuwenlang hebben bijgedragen aan de Hollandse en Friese economie.
POEPEKRÚS HARSTEWEI
Vanaf de ventweg naast Rijkswei 355 leidt een klinkerweg naar de halfverharde Harstewei in Eestrum (nabij Kootstertille). Deze enigszins verborgen weg in het coulisselandschap wordt een graspad. Het Poepekrús in de berm moet volgens overlevering door omwonenden onderhouden worden en rondom gemaaid worden. Bewijs voor deze verplichting is niet gevonden. In de jaren zestig van de twintigste eeuw nam gemeente Achtkarspelen het onderhoud over en plaatste een eik naast het kruis. Omdat de kruin de hoogspanningskabels zou raken kwam er als herkenningsteken een monumentale zwerfkei uit Achtkarspelen voor in de plaats, met in Fries, Nederlands, Duits en Engels de inscriptie: Poepekrús 1580 Duitse Hannekemaaier vermoord. In het kruis werd grind gestort, nu omsloten door een cortenstaal.
Op het aan de Ieswei grenzende deel van de Harstewei lag een tweede Poepekrús nog net in gemeente Tytsjerksteradiel. Landbouwer Willem Zijlstra (1899-1993) woonde aan de Ieswei en verzorgde het Poepekrús tot eind jaren tachtig van de vorige eeuw, daarna bleef het nog jaren gedeeltelijk zichtbaar. Over aan de Harstewei vermoorde hannekemaaiers zijn geen documenten gevonden.
POEPEKRÚIS ZOMERWEG
Eefke Melles en Andries Feddriks, knechten van boer Sybren Douma op Gaastmaburen, vonden augustus 1783 in een droge sloot langs de Zomerweg tussen Hurdegaryp en Burgum een vermoorde ‘mier’. Nanning Winius, Mr. Chirurgijn te Bergum kon de leeftijd niet meer vaststellen. Dirk Pijtters Dorpsregter te Hurdegaryp verklaart dat de poep op het kerkhof begraven wordt en ’t Reghthuis hem de zeis, tondel en doos, strijkstok, hoed en bultzak met hemd, muts, oude hosen, steelloze hamer, hotte, touw, verschimmeld roggebrood, kaas, krommel boter, en gerookt spek toezond. Aan de Zomerweg is maart 2010 bij de Poepenkamp een groot, liggend, metalen Latijns kruis geplaatst met links een zeis en bovenop hardstenen dekplaten. Het kunstwerk van Frans Ram stond hoog boven het originele en al met gele steentjes opgevulde Andreaskruis, maar staat nu pal op de grond, waar het minder opvalt.
Hurdegaryp/Burgum, Zomerweg. Monument Poepekrús, Frans Ram, huidige situatie, en daarnaast de oorspronkelijke situatie waarbij, het oude kruis ook zichtbaar is. De zeis op het monument stond centraal in een lezing van Gerhild van Rooij, auteur op 15 juli 2019.
Waardig afscheid 2019
17
DOKTER EELTSJE BLIJFT VOELBAAR
Tekst en foto’s: Sake P. Roodbergen, Akkrum
GROU HOUDT BRUORREN HALBERTSMA IN ERE De vermaarde Grouster ge- VIER GEBROEDERS Joost, Tjalling, Eeltje en Binnert zijn de broeders Halbertsma zijn telvier zonen van Hidde Joostes Halbertsgen van een oud geslacht. ma en Ruurdtje Tsjallings Binnerts. De Eeltje, Joost en Tjalling hebben eerste drie zouden vooral bekendheid in de negentiende eeuw veel verwerven vanwege hun werk op litebetekend voor de Friese taal en rair gebied. Binnert, de derde in de rij, literatuur. Hun nagedachtenis erfde de sterkste handelsgeest. Hij zette het familiebedrijf, handel in hout en wordt nog altijd in ere gehou- botervaten, en de bakkerij voort. Binden in Grou en bij schrijvend en nerts kleinzoon Pieter Goslik Halbertsma (1860-1925) besloot samen met lezend Fryslân. In onze boekenkast staat een boek met als opschrift op het oude, licht beschadigde omslag ‘Rimen en Teltsjes, fen de Broárren Halbertsma; oarde printinge, op ’e ny neisjoen, ind forbettere, throch G. Colmjon.’ En onderaan: Dimter, J. de Lange 1881. Een tweede druk van een oud boek, geschreven in het ‘Westerlauwers Fries’. De eerste druk verscheen in 1871.
‘Rimen en Teltsjes, fen de Broárren Halbertsma; oarde printinge, op ’e ny neisjoen, ind forbettere, throch G. Colmjon.’ 1881.
18
zijn vader Hidde tot de bouw van een loods in de achtertuin van hun woning aan de Rechte Grouw. Daar begonnen zij met het maken van botervaten. Op 25 mei 1891 richtten zij hun bedrijf op. In Grouw woonden vroeger veel handelaren in boter en ook schippers die de vaten vervoerden naar markten in Leeuwarden en Sneek. In 2016, 125 jaar na het begin met een stoomzagerij aan de boorden van de Rechte Grouw, verdween de naam Halbertsma uit Grou.
Het Halbertsmaplein, midden in het dorp.Vroeger bekend als ‘It Grien’.
FRYSK FOLKSLIET
Eeltsje Hiddes Halbertsma werd op 8 oktober 1797 in Grouw geboren als jongste telg van het gezin. Hij studeerde medicijnen in Leiden en werd huisarts in Purmerend. Maar al na twee jaar
De gedenkstenen van Eeltsje en Justus (Joost), in steen gehouwen konterfeitsel, in de voorgevel van het pand Halbertsmaplein 4 in Grou.
BLIJVEND AANDENKEN
Standbeeld van Dokter Eeltsje bij Plantsoen Wilhelminapark Grou.
keerde Eeltsje terug naar zijn geboortedorp, waar hij zijn verdere werkzame leven doorbracht als huisarts. In 1853 stopte hij met de praktijk en wijdde zich helemaal aan zijn grote liefde, de Friese taal. Zijn lied ‘De Âlde Friezen’, gezongen op de wijze van een oud Duits drinklied, werd in 1875 het Fries volkslied. De laatste jaren van zijn leven waren niet de gemakkelijkste. Hij verloor drie van zijn vier kinderen en verkeerde liever in de herberg dan bij zijn vrouw Baukje thuis. Zoon Hidde nam na Eeltsjes dood de dokterspraktijk over.
HALBERTSMA’S PLEIN
In het dorp herinneren vele zaken nog aan de familie en de ‘bruorren Halbertsma’. Allereerst in de aanduiding Halbertsma’s plein in het gezellige centrum. In de volksmond It Grien genoemd. Die naam Grien verwijst naar het grote grasveld, met de oude muziektent aan de kant van de Hoofdstraat. In vroeger tijden legden de vrouwen die rond ‘It Grien’ woonden hun gewassen lakens te bleken op deze lap groen. Vrij rondlopende honden en katten waren er toen blijkbaar niet. Direct grenzend aan deze open ruimte, nu voornamelijk parkeerplek, in de voorgevel van het pand Halbertsmaplein 4 aan de noordzijde van It Grien,
houden in steen gehouwen konterfeitsels de herinnering aan twee van de vier broers Halbertsma levend. Links Justus (Joost) en rechts Eeltsje, face to face. Ze werden in opdracht van het ‘Selskip foar Fryske taal en Skriftekennisse’ gemaakt door beeldhouwer Willem Molkenboer. Eerst die van Eeltsje (1875) en vier jaar later die van zijn broer Joost.
Aan de rand van het groen rond de statige, oude Sint Piter, op een steenworp afstand van It Grien, liggen de grafstenen van Tjalling en Eeltsje. Een plaquette aan de overzijde van het straa tje maakt duidelijk dat de twee zerken ooit aan die zijde lagen; de buurtvereniging nam in de tekst zinnen op uit het bekende lied Grouster Weagen, dat geschreven werd door Eeltsje: ‘Rôlje, rôlje, wetterweagen, Rôlje en brûs om ’t âlde Grou’. Meer aan de rand van de oude dorpskern, bij de begraafplaats die in feite deel uitmaakt van het Wilhelminapark aan de Parkstraat/Stationsweg, staat sinds 1904 een fraai standbeeld voor de jongste broer Eeltsje, gemaakt door de beeldhouwer Johan Schröder en ook in opdracht van het ‘Selskip’. Eeltsje stierf in Grouw in 1858, op 22 maart. Het dorp houdt de nagedachtenis aan de schrijver/dokter en zijn broers, en ‘it houtsjefabryk’, levend. Nog in 2018, het jaar van Culturele Hoofdstad in onze provincie, werd daar in Grou met een opvoering van toneelstuk over de Halbertsma’s en een bijzondere expositie in het museum Hert fan Fryslân in het oude Gemeentehuis aan de Stationsweg invulling aan gegeven. In en rond de gedenkplekken die de herinnering levend houden, waart Eeltsje’s geest en die van de andere Halbertsma’s nog altijd rond in het watersportdorp.
De zerken van Eeltje en zijn broer Tjalling bij de Sint Pieterkerk. Aan de overkant van de straat staat een informatiebord met daarop de tekst: Ea binne wy hjir ta rêste lein Us stiennen binne no oan ’e oare side fan de strjitte Sadat jimme ús nea ferjitte Mar hjir is ús fuottenein ! Rôlje, rôlje, wetterweagen Rôlje en brûs om ’t âlde Grou Byld fan echte fryske trou Hjir lizze de bruorren Halbertsma Eeltsje en Tjalling Buorrendei 2011 Buurtverenining “Om ’e Toer”
Waardig afscheid 2019
19
VIJF JAAR NA DE MH17 RAMP SLOEG GAT IN VELE FAMILIES Op 17 juli 2014 werd boven Oost-Oekraïne lijnvlucht MH17, onderweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur, neergeschoten door een BUK-raket van Russische separatisten. Alle inzittenden kwamen om. Aan boord van het passagierstoestel waren 193 Nederlanders, onder wie het Hilversumse gezin Erik, Tina en Zeger van Heijningen. In Bolsward wonen Robbert en Loes van Heijningen-Gorter met hun zoon. Broer, schoonzus en neef van het omgekomen gezin. Loes vertelt over de enorme impact van de ramp die na vijf jaar nog steeds nieuws is in Nederland. ‘Het is onvoorstelbaar. Ik kan mensen niet uitleggen hoe het is om nabestaande te zijn van de MH17.’ Hun zoon, die anoniem blijft, wil niets meer met de ramp te maken hebben. Het enorme trauma dat hij opliep, heeft een plaats gekregen in zijn leven. Net als bij zijn ouders is het de ene keer redelijk te dragen, de andere keer bijna ondraaglijk. Hij heeft inmiddels wel gevlogen, een keer met z’n ouders om te oefenen en een keer alleen. Een overwinning, ‘want als je in een vliegtuig stapt, ga je dood,’ was tot dan toe zijn overtuiging.
ONGELOOF
Op die bewuste donderdag de 17e juli van 2014 waren Robbert en Loes met hun zoon net aangekomen op hun vaste camping in Frankrijk. Loes belde haar moeder om te vertellen dat ze veilig aangekomen waren en hoorde toen dat er boven de Oekraïne een passagiersvliegtuig was neergeschoten en dat er ook Nederlanders aan boord waren. Ze herinnert zich de onmiddellijke woede van hun zoon, die schreeuwde dat Poetin niet te vertrouwen was. Maar ze legden het nieuws naast zich neer, gingen eten en slapen.
20
‘De volgende ochtend ging mijn telefoon,’ vertelt Loes nu. ‘Nummer onbekend, dus ik nam niet op. Even later ging de telefoon van Robbert, maar die kon ik zo snel niet vinden. Ik zag in het scherm het mobiele nummer van mijn moeder en op dat moment wist ik intuïtief dat Erik, Tina en Zeger aan boord van dat toestel hadden gezeten. Het onbekende nummer was van een andere Gorter uit Bolsward die op basis van zijn achternaam benaderd was door de broer van Tina.’ ‘Ik heb het slechte nieuws zo patsboem aan Robbert verteld. Die geloofde me niet en belde meteen Erik. Die nam natuurlijk niet op, dus belde hij z’n
andere broer. Ronald geloofde het ook niet. Ze dachten dat Erik, Tina en Zeger een vlucht later hadden genomen. Ze belden met Buitenlandse Zaken, de telefonistes huilden maar mochten niks zeggen. Het noodnummer van Malaysia Airlines was niet bereikbaar. De communicatie was zo slecht. Van Buitenlandse Zaken kregen we de toezegging dat ze ons zo spoedig mogelijk terug zouden bellen. Maar we werden niet teruggebeld. Dat was zo frustrerend. Pas op zondagochtend werden we gebeld door een familierechercheur met het vreselijke nieuws dat Erik, Tina en Zeger inderdaad in het bewuste vliegtuig hadden gezeten.’
AARDEN
Robbert en Loes besloten in Frankrijk te blijven. Er waren geen lichamen, niets dat ze konden doen. In Nederland was de sfeer grimmig, de ramp had een nationale haat aangewakkerd die schreeuwend op krantenpagina’s gedrukt stond, die klonk op radio en televisie en die op de sociale media nog vele malen ongenuanceerder werd uitgesponnen. In Frankrijk verschoof het nieuws al gauw naar de achtergrond, er waren geen Fransen bij betrokken geweest. Op veilige afstand van de vernietigende negativiteit in Nederland waren de Van Heijningens op elkaar aangewezen. Ze praatten veel en bezochten in de omgeving vele kerkjes, waar ze overal kaarsjes aanstaken. En als het vat van een van drieën overliep en de emoties te groot werden, dan hielp een wandeling langs het meer, of naar het dorp. De repatriëring van de eerste veertig slachtoffers op de dag van nationale rouw, 23 juli, volgde Robbert op de tv van de campingbaas. Loes keek niet. Het was teveel. ‘Daar in Frankrijk konden we landen,’ zegt Loes. ‘We konden daar ook sneller de dingen van de andere kant bekijken. Er werd gesproken over moordenaars en lijkenpikkers. Geoordeeld over mensen die bruikbare spullen zouden hebben meegenomen uit het gebied waar het toestel was neergestort. Wat zouden we zelf gedaan hebben, als we
in armoede in een oorlogsgebied leefden? Beelden worden ook gemakkelijk verkeerd geïnterpreteerd als je de achtergrond niet kent. Natuurlijk was onze primaire reactie ook boosheid geweest, maar Robbert kwam al snel in de vergeving, er kon immers niet bewust voor gekozen zijn om een passagiersvliegtuig neer te halen? Haat is het zaad voor oorlogen, vergeving brengt je vele malen verder.’
PASTOOR DRESMÉ
De brokstukken van het vliegtuig waren in een groot gebied terechtgekomen en de stoffelijke resten van de slachtoffers dus ook. De lichamen en bodyparts werden naar Nederland overgebracht en in de kazerne in Hilversum geïdentificeerd. Erik al vrij snel en nog voor de grote herdenking op 17 augustus, Tina en Zeger werden eind september geïdentificeerd. ‘Dat was heel fijn, toen konden we als wederzijdse families ook gaan nadenken over de uitvaart.’ Intussen hadden Robbert en Loes al in diverse kranten en programma’s verteld over de ramp en had Robbert gesproken over vergeving tijdens de herdenking in de Sint Vituskerk in Hilversum, op 17 augustus. Dat deed hij op verzoek van pastoor Jules Dresmé, die zijn kerk na de ramp had opengesteld als plek voor rouw, ontmoeting, gesprek en bezinning. Er waren maar liefst vijf-
tien inwoners van Hilversum omgekomen. Pastoor Dresmé bleek een oude bekende, hij had tien jaar eerder in Beverwijk nog de zoon van Robbert en Loes ingeschreven in het kerkelijk register. Die herkenning schiep direct een band en nu, vijf jaar later, is er een hechte vriendschap tussen pastoor Dresmé en de Van Heijningens.
UITVAART
Jules Dresmé deed ook de uitvaart van Erik, Tina en Zeger. Zij waren weliswaar geen lid van de katholieke kerk, maar dat maakte niet uit. De afscheidsplechtigheid werd gehouden in het Comeniuscollege in Hilversum, de school waar Zeger naar 6 VWO zou gaan. Een indrukwekkende dag, met veel sprekers, foto’s en muziek. ‘Er is jammer genoeg geen opname van gemaakt, maar gelukkig zijn er wel veel foto’s gemaakt. Ik heb het in een roes beleefd, zou niet meer weten wat er allemaal gezegd is,’ verzucht Loes bij de herinnering. Iedere kist werd gedragen door zes jonge mannen en de rouwstoet werd voorafgegaan en afgesloten door een motoragent. ‘Heel indrukwekkend, op de snelweg was er nog een vrachtwagen die schuin achter ons op de linkerbaan ging rijden, zodat we ook niet meer ingehaald konden worden. Dat was zo bijzonder.’ De stoet reed ook nog langs het huis van Erik en zijn gezin. De gemeente
Waardig afscheid 2019
21
had ervoor gezorgd dat de doodlopende straat waaraan het huis stond aan de dichte kant ontsloten werd door middel van ijzeren rijplaten. ‘Geweldig dat ze dat wilden doen. Hilversum was en is echt een warm bad, het toenmalige gemeentebestuur was echt een steun daarin.’
ROUW- EN VERLIESBEGELEIDING
Inmiddels hebben Robbert en Loes hun leven weer aardig op de rit. Hun zoon volgde op aanraden van rouwdeskundige Paul Boelen therapie in Utrecht, bij Mariken Spuij. Hoewel het de eerste maanden na de ramp goed leek te gaan, kwam er een moment dat hij zich helemaal niet meer kon concentreren en steeds slechter ging functioneren, op school en thuis. ‘Zijn werkgeheugen zat zo vol met rouw, daar paste niks meer bij,’ omschrijft Loes. ‘Hij had de hele gebeurtenis gewist. Volgens hem waren Erik, Tina en Zeger gewoon met vakantie.’ Robbert pakte al vrij snel zijn werk weer op, maar Loes raakte haar baan in de zorg kwijt. Haar nieuwe locatiemanager vond dat ze ‘er te lang in bleef hangen’ en verlengde haar contract
22
niet. Bijzonder pijnlijk, maar Loes, ervaringsdeskundige als ze inmiddels was, besloot een studie rouw en verlies te doen aan de Academie voor geesteswetenschappen in Utrecht. Ze werkt nu als ambulant begeleider, kind en jeugdcoach en verlies en rouw begeleider. Niet alleen als gevolg van een overlijden, maar ook na bijvoorbeeld scheiding, brand of het verlies van een baan.
RAMP NA DE RAMP
In de vijf jaar na het neerschieten van de MH17 hebben Loes en Robbert ontdekt dat een dergelijke ramp gevolgen heeft die je van tevoren niet kunt inschatten. Ze kregen te maken met ‘leedhiërarchie’, vertelt Loes, waarbij je als aangetrouwde familie eigenlijk niet meetelt. Territoriumdrift is er ook, vooral als de rouw zo intens is. ‘Iedereen eigent zich als het ware het verdriet toe en daarmee wordt het regelen van zaken als een uitvaart echt heel ingewikkeld, want je krijgt discussie om de kleinste dingen. Er is een heel gezin omgekomen, je zou denken dat zoiets de families dichter bij elkaar brengt, maar dat is niet waar. De MH17 is neergeschoten en daarmee is letterlijk
in en tussen veel betrokken families een gapend gat geslagen. Dat is een ramp na de ramp, die heel erg onderbelicht blijft. Wij hebben nog wel contact met de familie van Tina, maar nog slechts matig. Van andere nabestaanden weten we dat ze met ruzie uitelkaar geslagen zijn.’
DE DRAAD
Als gezin zijn Robbert, Loes en hun zoon er sterker uitgekomen. De ramp bracht enorm verdriet, maar uiteindelijk ook warme vriendschappen en persoonlijke groei. Ze oordelen minder snel, al kreeg hun vergevingsgezindheid een gevoelige knauw toen afgelopen juni bij een bijeenkomst voor nabestaanden gezegd werd dat het vliegtuig moedwillig uit de lucht was geschoten. ‘Dat kwam hard binnen,’ zegt Loes, ‘maar we weten ook dat juristen de aanklacht ook zo scherp mogelijk moeten maken om de verantwoordelijken aan te kunnen pakken. De boosheid heeft geen vat op ons gekregen, maar de pijn is absoluut feller aanwezig op zo’n moment. En zo zal de MH17 voor altijd in ons leven verweven zijn, soms als een dikke, stugge draad, soms dunner en soepeler, maar altijd zichtbaar aanwezig.’
1925
BEIMERS ROUWSERVICE
Beimers Rouwservice & uitvaartverzorging, een begrip in uitvaart in de regio Waadhoeke en daarbuiten.
Of het nu het verzorgen van een complete en persoonlijke uitvaart is of alleen het leveren van een uitvaartkist of vervoer van een overledene, dag & nacht kunnen nabestaanden en uitvaartverzorgers een beroep doen op de diensten & service van de firma Beimers. Bel met 0518 - 401 000 optie 2, 24/7.
St. Annaparochie • rouwservice@beimers.nl • www.beimers.nl
Beimersad-2.indd 1
16-10-18 06:34 Waardig afscheid 2019 23
Fryske boek- en kadowinkel
Gedichten en wurden fan treast
Foar altyd yn ús hert
Wa kin skiede fan in freon
gearstald troch Dieuwke van der Meer-Posthumus
gearstald troch Gerda van der Wijk
Priis €8,95
Priis €9,95
Soms is der safolle wat wy fiele, mar sa’n bytsje wat wy sizze kinne. Dizze boekjes kinne helpe om in passende tekst te finen.
foar bern
Tomke – Leave pake Durk
De Fertelbeam
makket lytse bern dúdlik hoe’t it om en ta giet by in kremaasje
printeboek fan Britta Teckentrup kin helpe by it ferwurkjen fan it ferlies fan in dierbere
Priis €6,50 Bûterhoeke 3 – Ljouwert – (058) 234 3070 – www.afuk.frl – www.websjop.afuk.nl
Voor altijd dichtbij Gedenksieraden bieden de mogelijkheid het rouwproces te plaatsen, in de vorm van een tastbare herinnering.
Zo heeft u uw geliefde op een symbolische wijze toch nog dichtbij u. Dit op een manier en in een vorm die u zelf wenst. U kunt bij ons al vanaf €14,95 gedenksieraden bestellen. Wij bieden een assortiment van maar liefst 925 zilveren en edelstalen sieraden. Er zijn ashangers, dieren ashangers, asbedels, asarmbanden, mini urnen, colliers, oorbellen, gedenktekens en een speciale herencollectie Bekijkt u gerust eens onze site! VOORDELIGE ASHANGERS Floris Pool en Angelique Pool-Boers 033-7520905 / 06-40774337 pool-boers@voordeligeashangers.nl
www.voordeligeashangers.nl
24
Priis €12,50
Het levensverhaal van de overledene.
Dat ieder mens een uniek levensverhaal heeft, beseffen we vaak des te meer na het overlijden van een dierbare. In de moeilijke dagen die daarop volgen moet er veel geregeld worden. Wie doet de uitvaart, wie leidt de bijeenkomst, wie spreekt er en wat wordt er dan gezegd? In deze hectische periode bieden wij u als sprekers bij uitvaarten de helpende hand. Wij schrijven of helpen u bij het schrijven van het levensverhaal dat recht doet aan de overledene. En als u dat wenst, spreken wij tijdens de ceremonie. Ook staan wij u bij om vorm en inhoud te geven aan de afscheidsplechtigheid. Dit alles altijd in goed overleg met de uitvaartverzorgers. Als ervaren en professionele vrijwilligers werken wij met respect en toewijding naar alle betrokkenen. Steeds meer mensen hebben de behoefte hun eigen levensverhaal vast te leggen. Hiermee kunnen wij u van dienst zijn tijdens een gesprek bij leven. Wilt u een levensverhaal of een afscheidsplechtigheid in de Friese taal? Ook dit kunnen wij u bieden. Als humanistisch sprekers stellen wij in onze benadering de mens centraal. Daar nemen we volop de tijd voor. Want iedereen heeft recht op een waardig afscheid. Wilt u meer weten, of wilt u gebruik maken van onze diensten? Wij zijn 7 dagen per week bereikbaar op 0517-417799
www.humanistischeuitvaart.nl
Waardig afscheid 2019
25
AFSCHEID BELICHT FOTO’S OM TE KOESTEREN Wie een uitvaart moet regelen, denkt aan praktische zaken als locatie, tijd, sprekers en muziek. Een kist, kleding voor de overledene, een rouwkaart. Niet aan het regelen van een fotograaf. Een uitvaart op beeld vastleggen, komt bij de meeste mensen niet op. ‘Ik ha in hiel soad út te lizzen,’ vertelt uitvaartfotograaf Gerda Wesselius uit Stiens. Wesselius is fotograaf en maakte voor het eerst beelden van een uitvaart toen haar eigen moeder niet meer mobiel genoeg was om uitvaarten van naasten bij te wonen. Na het overlijden van haar moeder besloot ze ermee door te gaan en volgde de opleiding tot ‘Vakbekwaam Uitvaartfotograaf’. Want een uitvaart vastleggen, dat is iets anders dan foto’s knippen. Het is zien wat een ander niet ziet, vastleggen wat nabestaanden niet meekrijgen. ‘Ik sjoch de reaksje op fertriet, it meilibjen, oandien wêzen. Dat lis ik fêst. In hân op in skouder, in blik.’
LAATSTE HOOFDSTUK
Als je erover nadenkt, is het zo waar: in een mensenleven leg je bijna alles vast. De geboorte, de kindertijd, huwe-
26
lijk, jubilea en vakanties. Maar wanneer iemand oud is, of niet lang meer zal leven, dan fotograferen we niet meer. Het voelt niet kies om bij een naderend levenseinde foto’s te maken. Of bij de uitvaart. ‘En dat is no krekt sa weardefol,’ verzucht Wesselius. ‘De leafde, de ferbûnens mei-inoar, dat is krekt yn dy faze sa puer, sa oprjocht, wylst je dêr as neiste troch alle drokte suver neat fan meikrije.’ Om een mens vast te leggen in de laatste fase van het leven is zo mogelijk nog moeilijker dan het in beeld brengen van een uitvaart. Het is een kunst om een waardevol beeld te maken van de kwetsbaarste periode in iemands leven. Wesselius volgde ook daarvoor een aparte opleiding. Het is het laatste hoofdstuk in het levensboek, legt de afscheidsfotograaf uit. Op een groot deel van het leven kijk je met foto’s terug, maar dat laatste, dat wordt een taak voor het geheugen. Je herinnering is echter niet wat de afscheidsfotograaf ziet. Door alle verdriet en de druk van het regelen van praktische zaken, gaan veel waardevolle momenten aan je voorbij. Nog los van het feit dat je nu eenmaal niet overal tegelijk kunt kijken. Daar begint het liefdewerk van Gerda Wesselius. ‘Ja, leafdewurk. Dat wol ik ek sjen litte. Elke foto hat in ferhaal. Ik sjoch mear as de minsken sels.’
HULP BIJ ROUW
Een naderend levenseinde en daarna een uitvaart, het is een intiem en emotioneel heftig gebeuren. Gerda Wesselius legt op verzoek beide vast. Van tevoren gaat ze het liefst op gesprek bij de mensen thuis, om elkaar af te tasten. ‘Wa binne jim, hoe kin ik foar jim fan bestjutting wêze.’ Wanneer de reportage in eerste opzet klaar is, gaat Wesselius hiermee naar haar klanten toe. ‘Sille wy tegearre sjen,’ is altijd haar eerste vraag. Samen
Gerda Wesselius
de foto’s bekijken en met uitleg van de fotograaf de herinnering levend maken. ‘It is de keunst om de betsjutting fan it momint út te lizzen mei in foto.’ De uiteindelijke reportage wordt een waardevol bezit, die veel steun geeft in de periode na het afscheid. ‘In foto kinst besjen, dêr kinst oer prate. It makket it ferlies en fertriet besprekber,’ zegt Wesselius. ‘It lit minsken ek de leafde sjen en de ferbûnens dy’t der wie en dy’t sa bewarre bliuwt.’
ZORGVULDIG
Het zien en vastleggen van zo’n intense gebeurtenis vergt veel van een fotograaf. Het is daarom dat Gerda Wesselius een opleiding volgde en zichzelf ‘gecertificeerd uitvaartfotograaf’ mag noemen. Een uitvaartfotograaf gaat uiterst zorgvuldig te werk. Er zijn veel dingen waar Wesselius tijdens de uitvaart op let. Ze doet onopvallend haar ding. Ze weet hoe ze moet lopen, waar ze moet
staan. Beweegt zich in haar donkere kleding zo geruisloos mogelijk en heeft zelfs de beschikking over een camera die niet klikt. ‘Myn foto’s binne belangryk, iksels net. Minsken moatte my sa min mooglik fernimme.’ Daar komt automatisch ook de omgang bij met rouw en rouwende mensen. De gemoedstoestand van iedereen moet geaccepteerd en gerespecteerd worden. Wesselius voelt aan wanneer ze beter afstand kan houden, of juist dichtbij kan komen om een bijzonder moment vast te leggen. Juist daarom is het gesprek vooraf met de familie ook zo belangrijk. Om elkaar daarin ook een beetje te leren kennen en eventueel te overleggen wie of wat wel of niet vastgelegd wil of mag worden. Ze geeft dat vooraf aan de afscheidsdienst ook aan met een briefje, of een boodschap via de bode: ‘It is suver ûnmooglik om minsken echt te mijen op in foto, mar as se neitiid by my oanjouwe dat se beslist net yn byld wolle, dan kin ik der
wol foar soargje dat se net yn de reportaazje sitte.’
WAT WAS EN BLIJFT
Gerda Wesselius krijgt geregeld de vraag hoe ze dit werk volhoudt, want ze heeft het inmiddels behoorlijk druk. ‘Al dat verdriet,’ zeggen mensen dan, ‘dat is toch niet te doen?’ ‘As it oars net wie as fertriet,’ zegt Wesselius, ‘dan wie it dreech fol te hâlden, mar der is folle mear as triennen. By in útfeart is safolle waarmte, leafde en treast, dêr ha in soad minsken gjin erch yn. Mar as je dat letter op foto’s werom sjogge, dan wurdt it in weardefol oantinken oan dat wat west hat. In fûnemint ûnder de takomst.’
Afscheid Belicht Mr.P.J.Troelstraweg 147A 8919AA Leeuwarden www.afscheidbelicht.nl 06 1444 92 56 Waardig afscheid 2019
27
In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid
Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 416 114 Spoedlijn 0515 - 411 000 www.deboeruitvaart.nl
In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid
Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 428 700 www.crematoriumsneek.nl
28