Fryslân Markant 2019 Najaarseditie by Uitgeverij PENN.nl

www.uitgeverijpenn.nl

NOVEMBER 2019

• Interview burgemeester Sybrand van Haersma Buma • Vijf jaar na de MH17 Special Waardig Afscheid

Bakkefeansterdúnen. De zandverstuiving bestaat grotendeels uit een open heideterrein omzoomd door bos. De Bakkefeansterdúnen kent maar liefst veertien soorten van het bekertjesmos. Zelfs de in Fryslân zeldzame grondster gedijt hier. Ook de gewone salomonszegel, zandzegge, buntgras, heidespurrie en ruig haarmos komen hier voor. Foto: Fonger de Vlas, www.fotofonger.nl 2

www.uitgeverijpenn.nl

FryslĂ˘n Markant 2019-4

www.uitgeverijpenn.nl

Inhoud Interview burgemeester Sybrand van Haersma Buma 6 Mooie aanbieding 13 NHL Stenden: ‘Wij lossen het op’ 14 Fries Scheepvaartmuseum: feest voor kinderen 20 Fryslân eert Hollandgänger 21 Gastarbeiders, Hannekmaaiers en Poepen 22 Goingarijp, één van de Trije Doarpkes 24 Wiebe Krist vs Country Wietske 26 Boekenijs 27 Rinagro brengt leven in de bodem 30

Waardig Afscheid 2019 33 Erkenning voor levenloos geborenen Anoniem onder de heg Alle kinderen samen Testament of levenstestamen Is elektrisch cremeren de toekomst Foto’s om te koesteren Vijf jaar na de MH17 Dokter Eeltsje blijft voelbaar Poepenkruizen eren gastarbeiders

Acquisitie en ondersteuning: Eddie Ferbeek en Jan Boonstra Drukwerk: Donkel en Donkel, Drachten Redactie: Martsje de Jong, Gerhild van Rooij, Ingrid Wijnia en Sake P. Roodbergen Vormgeving: Kees Klip Fotografie: Kees Klip www.uitgeverijpenn.nl tenzij anders vermeld

NB: Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden overgenomen.

Colofon

Fryslân Markant / Uitgeverij PENN.nl James Wattstraat 4 8912 AR Leeuwarden Tel 058 284 94 10 info@uitgeverijpenn.nl www.uitgeverijpenn.nl www.fryslanmarkant.nl www.skutsje.nl

37 38 40 45 48 50 53 59 62

Fryslân Markant 2019-4

BURGEMEESTER SYBRAND ‘LEEUWARDEN IS ÉCHT VERANDERD’

Tekst: Klaas Jansma

Toen hij nog burgemeesterszoon in Sneek was, deed mr. Sybrand van Haersma Buma vrij geregeld boodschappen in Leeuwarden. Daar was de Friese hoofdstad veertig jaar geleden geschikt voor, niet om er lang te blijven. En kijk nu: het straalt en bruist aan alle kanten. Dynamiek en ambitie, die twee begrippen typeren volgens de nieuwe burgemeester zíjn gemeente. Het was indertijd een nogal ‘morsige’ stad, herinnert Buma zich. Eind jaren negentig, toen hij al een prominente positie in het CDA bekleedde, was het er niet eens veilig. In landelijke media werd melding gemaakt van criminaliteit en armoede. De sfeer is nu heel anders, zegt Buma. Veel is opgeknapt. ‘Leeuwarden en wijde omgeving is de laatste jaren veel zelfbewuster geworden.’ Dat culmineerde in het jaar van de Culturele Hoofdstad, 2018, toen Nederland een ander Leeuwarden ontdekte. Maar het proces van vernieuwing en groei naar een ander, beter soort stad was al jaren gaande. ‘De sfeer verandert écht. We hebben er in Leeuwarden bijvoorbeeld binnen één generatie duizenden studenten bij gekregen, HBO én academisch, van wie er hier zes- tot zevenduizend wonen. Dat verjongt de stad enorm, en verhoogt het niveau. Er worden hier bij Wetsus, Van Hall-Larenstein en NHL-Stenden dingen gedaan van een niveau waarmee in de rest van Nederland rekening wordt gehouden. En dan heb ik het nog niet eens over de Universitaire Vestiging, het onderzoek dat hier wordt gedaan.’ De lofzang van de nieuwe, 54-jarige burgemeester van de gemeente Leeuwarden komt na de vraag hoe hij eind augustus na zijn terugkeer uit de landelijke politiek deze provinciehoofd-

www.uitgeverijpenn.nl

stad aantrof, en wat hem in de weken na zijn installatie vooral is opgevallen. Het mooie is, zegt Buma, dat er door de jongste herindeling zoveel waardevols bij de gemeente is gekomen. Dat herkennen de inwoners en ze reageren er positief op: niet eerder bijvoorbeeld trokken zoveel Leeuwarders er op de fiets of met de auto op uit om de omgeving te verkennen als bij de laatste Monumentendag. Op het Buma-grafveld in Weidum was het drukker dan ooit tevoren. ‘En op het platteland zie je dezelfde waardering: inwoners van de dorpen in onze gemeente komen graag in de stad.’

Meden bezoekers van elders vroeger de dorpen nabij de Friese hoofdstad, tegenwoordig is het hier op sommige dagen zelfs druk. ‘Rust, ruimte en schone lucht kun je in de omgeving volop vinden. En ja, ook het eigene van taal en cultuur, dat is echt niet overdreven. Een iepenloftspultraditie als in Jorwerd, dat vind je nergens anders zo in ons land. Er zijn hier veel interessante dingen waar je als bezoeker graag voor terugkomt omdat je het nooit in één dag allemaal kunt bekijken. Mensen die hier hun hele leven gewoond hebben, zien dat misschien minder dan wie van elders komt. Maar het is wel degelijk heel bijzonder.’

VAN HAERSMA BUMA

Aan die aantrekkingskracht doen de forse bezuinigingen op de Leeuwarder begroting niks af, die zeker in vele domeinen pijn doen, ook al is deze tijdelijk verlicht door een miljoeninjectie van het rijk. De krapte is wel een flinke uitdaging, geeft Buma toe. Maar ook dat hoort bij het besturen van zo’n omvangrijke gemeente met taken voor een grote regio.

TROTS

Dat de mensen hier graag komen, ligt natuurlijk ook aan de sterk verbeterde infrastructuur, zegt Buma. Er is veel ten goede veranderd. ‘Als wij van Voorburg-Leidschendam, waar we de laatste jaren wonen, naar Amsterdam willen, zijn we anderhalf uur onderweg. In dezelfde tijd rijd je tegenwoordig de hele provincie Fryslân door. De afstan-

den hier zijn groter, maar je staat nooit in een file.’ Mensen in deze omgeving zijn terecht trots op eigen stad en dorp. ‘Ik heb mezelf nooit een trotse Voorburgenaar of Leidschendammer gevoeld. Hier ligt dat anders.’ Voor Buma is de stedelijke samenleving door zijn schaalgrootte een belangrijk referentiepunt. Om de vele plattelandsdorpen goed te leren kennen, neemt hij de tijd. In Grou kwam hij voor zijn installatie met de trein aan, maar dat zegt natuurlijk niks. Je moet het DNA van een gemeenschap als in Goutum of Hempens-Teerns zien te doorgronden door er op een doordeweekse dag te komen. ‘Ze hebben me in Goutum verteld hoe ze op het concept Stoke City waren gekomen. Daar kun je lacherig over doen, het is wél op-

merkelijk dat ze dat vanuit een versloffend dorpsfeest, waar de jeugd steeds minder kwam, opnieuw op de kaart hebben gezet. Zo betrekken ze er een nieuwe generatie bij.’ ‘Elk dorp, elke buurt heeft zijn eigen karakter’, is Buma’s overtuiging. Er is overal wat te beleven en iedereen voelt zich aangesproken om zijn steentje bij te dragen. Dat verschijnsel doet zich wel meer voor in ons land, bijvoorbeeld in Limburg en oostelijk Nederland. Maar de schaal waarop het hier wordt beleefd en de intensiteit waarin, is volgens hem echt typerend voor Fryslân. Dat is de ‘mienskip’ Dat moeten we, vindt Buma, koesteren, want er zijn ook streken waar dit gemeenschapsgevoel compleet verloren is gegaan.

Fryslân Markant 2019-4

KLAAR VOOR DE START! Laten we Leeuwarden samen voorzien van nieuwe energie Bouwgroep Dijkstra Draisma heet Sybrand van Haersma Buma van harte welkom als nieuwe burgemeester van Leeuwarden.

VERNIEUWEN GEEFT ENERGIE BGDD.NL

www.uitgeverijpenn.nl

STAD EN PLATTELAND

Hoe ga je daar als burgemeester mee om? Vormen stad en platteland in ons gewest historisch geen tegenstelling? ‘O zeker, in bepaalde opzichten wel. Dat los je niet in één of twee generaties op. Maar het mooie van een grote gemeente als Leeuwarden is dat we beseffen dat we elkaar nodig hebben en daarin waarderen. Iemand van een dorp komt in de stad voor zijn werk, om te studeren, om te shoppen of naar het theater of het ziekenhuis te gaan. Leeuwarders gaan naar buiten, het water op of de natuur in, of monumenten bekijken. Dat gaat heel soepel tegenwoordig, je vindt het allemaal in je eigen gemeente.’ Je vindt hier ook, benadrukt Buma, in de zuivel de complete economische kolom van de primaire productie van melk tot de verwerking en afzet van talloze producten via bijvoorbeeld Friesland Campina. Die producten worden voor een klein deel voor de eigen markt geproduceerd, maar vooral geëxporteerd. ‘Ook dat bewijst hoe stad en platteland in onze samenleving op elkaar betrokken zijn. Het een kan niet zonder het ander. Dat zie je heel mooi in zo’n verdienmodel van boeren, die hun melk aan de zuivelcoöperatie leveren. Dat bedrijf kan niet zonder hen, zij kunnen niet meer zonder hun zuivelonderneming. En wij zien vanuit Leeuwarden de koeien in het land zodra we de stad verlaten. Dagelijks ervaren we de positieve kant van samen ergens voor gaan.’ Toch bestaan er grote verschillen. De één gaat graag naar grote festivals als Psy-Fi, de ander probeert ze te keren en zoekt de stilte. ‘Ja, dat heb je in gemeenten met meer dan honderdduizend inwoners. Mensen zijn niet gelijk. Waar de één van geniet, dat wordt door een ander verafschuwd. Gelukkig kunnen we in dit land allemaal proberen ons recht te halen als iets ons niet zint. De een stoort zich aan het geluid dat een festival met zich meebrengt en een ander juicht de levendigheid toe. Ik ben zelf bij Psy-Fi geweest. En hoewel ik niet gauw uit mezelf een kaartje zou kopen, was ik onder de indruk van de prettige, ontspannen sfeer. Een van onze medewerkers, die na afloop de zaak mee moest opruimen, zei:

‘het was na Psy-Fi schoner in de Groene Ster dan het ooit geweest is. Dat is de andere kant van de zaak.’ Belangrijk voor Buma is dat in de gevallen, waarin mensen het niet eens zijn met de situatie, de rechter een oordeel kan vellen. De gemeente is gebonden aan de wetten en kan deze niet aan haar laars lappen. Zo werkt dat niet.’ Dat geldt ook voor een weerbarstig probleem als de nieuwbouw van een Cambuurcomplex in een tijd dat elke bouwer wordt aangesproken op zijn stikstofverbruik. ‘We volgen op de voet wat er in dit dossier gebeurt, in de gemeente net zo goed als bij de provincie. Het is heel belangrijk dat we het beleid in deze zaak op elkaar afstemmen. Want inderdaad leidt het stikstofarrest van de Raad van State momenteel tot het stilleggen van veel bouwactiviteiten, wat ook voor deze provincie zeer ingrijpend is. Je kunt dat niet achteloos naast je neerleggen, want het is de rechter die heeft gesproken. En daar zijn wij allemaal, ook overheden, aan gebonden.’ ‘Het duurt nog wel even’, zegt Buma, ‘voordat de spade de grond in gaat. Het hele traject van de bouwaanvraag moet nog worden doorlopen. Daar wachten we echt niet mee.’ Ondertussen heeft oud-minister Remkes voor de korte termijn oplossingen voor het stikstofprobleem onderzocht. Dat wordt landelijk en provinciaal ingevuld. ‘Daarom lijkt het me niet verstandig om vanuit Leeuwarden voor de troepen uit te lopen en zelf oplossingen te bedenken. De gevolgen zijn gewoon niet te overzien.’ Even later legt Buma dat nog eens

uit. ‘Als straks ook maar één burger bezwaar zou aantekenen tegen het feit dat wij met het Cambuurstadion ongestoord onze eigen gang gaan, terwijl het in feite verboden is, kan je dat miljoenen gaan kosten. Dat risico wil ik met Leeuwarden niet nemen. Zo’n procedure komt er zeker als we gewoon met de bouw beginnen zonder er toestemming voor te hebben.’

SNEL HANDELEN

‘O ja, die ken ik’, zegt Buma. Ik noemde de Chinese onderzoekers van de effecten van LF2018, die over het nieuwe Stationsplein opmerkten dat zoiets in Beijing in twee weken wordt gerealiseerd. Wij deden er meer dan een half jaar over. ‘Ik ben blij dat het hier soms wat stroperig lijkt te gaan. Dat bewijst dat we in een democratie leven, een rechtstaat waarin niet over je rechten heen wordt gewalst. Die Chinese onderzoeker zou ik wel eens willen vragen waar ze gelukkiger zijn: in Peking, waar alles zo veel sneller gaat, of hier bij ons, waar je naar de rechter kunt stappen als iets je niet bevalt. Ik wéét het antwoord wel.’ Rechtstaat. Democratie. Respect voor het midden. Als CDA’er in hart en nieren moet Buma daar wel een warm plekje voor hebben. Het past ook bij de burgemeesterscultuur waarin hij als zoon van burgemeester Bernhard van Haersma Buma van Workum en Sneek is opgevoed. De burgemeester is in dit land voorzitter van de raad, geen gekozen president met een eigen programma. ‘Ik ben hier gekomen om een al geformuleerd collegeprogramma uit te

Fryslân Markant 2019-4

DE FAMILIEVOORSTELLING VAN HET JAAR

ASTRID LINDGREN

KARLSSON FAN IT DAK

ZA 14 T/M MA 30 DECEMBER | HARMONIE.NL

www.uitgeverijpenn.nl

ons beeld van hoe ons land zou moeten zijn. De welvaart is van iedereen, niet van een selecte groep.’ Gelukkig worden er volgens Buma vanuit het college goede initiatieven genomen om meer mensen erbij te betrekken. Maar was dat in 1992 ook al niet zo – 27 jaar geleden?

voeren, niet om een nieuw programma te bedenken. Dat stemt tot bescheidenheid.’ Tegelijkertijd beseft Buma dat hij meer dan een ceremoniële functie bekleedt. Het lot van zijn voorgangers – van neergesabeld (Loekie van Maren) tot alom bejubeld (Ferd Crone) - zou hem dat anders wel duidelijk maken. Toch past ook daarbij enige relativering. ‘Dat je door de bevolking wordt gewaardeerd, is lang niet altijd een persoonlijke verdienste. Er zijn zo veel factoren die daar invloed op hebben. Van belang is dat je als burgemeester bent waar de mensen zijn. Je moet weten wat hen beweegt. Luisteren. Dan kom je hopelijk vanzelf wel tot een afgewogen oordeel en dan mag je hopen dat daar bij de bevolking begrip en respect voor bestaat. Maar iedereen tevreden stellen kan natuurlijk nooit.’ Luisteren en communiceren – want dat hoort er nadrukkelijk bij. Het wordt Buma nu nog vergeven dat hij uit de krant moest vernemen dat ineens het monument voor het Dokkumer Lokaaltsje was verdwenen. Maar dat zal niet zo lang duren. En ook als er door het college verder bezuinigd moet worden, weten critici hem vast wel te vinden. In ieder geval zal Buma in Leeuwarden gaan wonen, liefst op loopafstand en maximaal op fietsafstand van zijn in 2007 fraai gerestaureerde werkkamer aan het Hofplein in de provinciehoofdstad. Dat helpt als je zelf wilt ervaren wat er in de gemeente gaande is. En verder is het heel ouderwets een kwestie van ‘je werk goed doen’. Niet

verzaken als er een beroep op je wordt gedaan.

DE ARME KANT

Er ís in deze gemeente veel te doen, of je het nu vanuit Grouster of Weidumer perspectief bekijkt, of vanuit de oude volkswijken, waar de mensen er ondanks alle economische groei de afgelopen jaren weinig tot niets op vooruit zijn gegaan. ‘Ik zie dat. Sterker, ik heb er bij mijn installatie op gewezen hoe belangrijk het is om oog te hebben voor de groep inwoners die de slag naar beter en rijker lijkt te missen. Dat zijn er velen. Daar is een groep bij die langs de kant staat en extra zorg nodig heeft.’ Vele duizenden in deze gemeente, weet Buma, zijn afhankelijk van een uitkering. ‘Het gevaar is levensgroot dat ze steeds verder van de welvarende samenleving van werkenden af komen te staan. Daar mogen we ons niet bij neerleggen. Het klopt ook niet met

‘O, ik geef graag toe dat het lang duurt voordat we resultaten boeken. Het is een taai probleem waar we tegenaan lopen. Maar je moet eraan blijven werken. Alleen al het feit dat je mensen leert wennen aan het normale 9 tot 5 ritme, en ze de vreugde leert ervaren van het leveren van een positieve bijdrage, is zó belangrijk.’ Ook werkgevers, zegt Buma, mag je daar op aanspreken. Iedereen heeft zijn eigen verantwoordelijkheid in deze, dat blijft niet beperkt tot wethouders en andere bestuurders. Maar het blijft een dilemma, verzucht Buma. ‘Sommigen willen heel graag, maar kunnen niet of krijgen de kans niet. En anderen verzetten zich tegen wat zij ervaren als bemoeien en betuttelen.’ Als politicus heeft Sybrand Buma de grenzen van de macht meermalen aan den lijve ervaren. Als burgemeester zal dat nog meer het geval zijn. Maar er is genoeg te doen. Ons interview moet precies om half elf afgelopen zijn, want dan wacht de dienstauto, voor een reis naar Limburg, waar onder meer Duitsers komen. Ook dat, internationale representatie, hoort immers bij het moderne burgemeestersbestaan. Hij heeft hier zijn thuisbasis, maar moet ook ginds presteren.

Fryslân Markant 2019-4

FRIESE JONGENS & CRYSTALIC BUSINESS PARK ZETTEN ZICH IN VOOR MVO-TRAJECTEN Friese Jongens, het uitzendbureau voor ‘hurde wurkers’ in Fryslân is gevestigd in één van de mooiste en markantste bedrijfslocaties van Leeuwarden, Crystalic Business Park. Friese Jongens zet zich samen met de nieuwe eigenaar Rollema Vastgoed B.V. in voor *MVO- trajecten in Crystalic Busniness Park. Middels deze samenwerking heeft Friese Jongens haar kandidaat Anita Balogh als receptioniste mogen plaatsen in de Neem dan contact op met Crystalic. Zie foto. Friese Jongens BV; voor iederNaast het reguliere uitzendwerk is de Friese een met de Fryske mentaliteit Jongens in samenspraak met Gemeenten, UWV en ‘net seure mar dwaan’. re-intergratiebedrijven het SROI-MVO Zie voor meer informatie onze uitzendbureau geworden welke personeel plaatst website www.friesejongens.nl met een achterstand tot de arbeidsmarkt. Of bel: 058 – 289 50 83 Wij werken vooral samen met regionale partners in Fryslân. Bent u benieuwd naar onze *SROI-projecten en wilt u ook een maatschappelijk steentje bijdragen in Fryslân?

*SROI-project = Social Return On Investment-project *MVO-traject = Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

Heerlijk warm de winter door met een muts van Friese Jongens. Vraag nu uw gratis muts aan! Wij brengen deze graag persoonlijk bij u langs in ruil voor een heerlijk warm kopje koffie* *Voor bedrijven en instanties

www.uitgeverijpenn.nl

Lorraine Messak (Friese Jongens) & Anita Balogh.

MOOIE AANBIEDING Van ‘Zelfstroom’ uit ’s Hertogenbosch lag er een kleurige brochure in de brievenbus in een envelop die bestemd was voor de bewoners van Westerein 7, mijn woonadres. Het bijgevoegde schrijven bevatte het fantastische aanbod van een besparing op energiekosten van €336 per jaar. Daarvoor hoefde ik alleen een huurovereenkomst te sluiten voor 12 zonnepanelen, die ik straks, na tien jaar, voor 60 euro per stuk mag overnemen. De huur bedraagt 58 euro per maand, dat is, heb ik zelf voor het gemak maar even uitgerekend, €696,- per jaar. Als uitgangspunt voor de besparing wordt gerekend met 4000 kWh stroom en 2000 m3 gas, wat voor een modaal gezin aan de forse kant is. Zeker met de huidige ledverlichting kun je met een gezin van vier personen wel met 3400 kWh toe, als je een slimme meter hebt en de was ’s avonds na achten doet. De zonnepanelen in kwestie kosten inclusief de plaatsing 320 euro per stuk; de BTW betaalt de staat terug,

INSTALLATIEBEDRIJF

Waterleiding – Elektro – Verwarming – Gas Onderhoud – Zonnepanelen - Duurzame energie

DAKBEDEKKINGSBEDRIJF

Bitumineuze dakbedekking – Zink- en Koperwerk Kunststof dakbedekking - DERBIGUM

Mounehoek 15, 9263 TK Garyp

Tel: 0511-521525

info@kobusbv.com www.kobusbv.com

als je het tijdig aanvraagt. Dat brengt het bedrag voor twaalf op 3840 euro inkoop. Bij een rente van 2% (momenteel wordt al 1,3% aangeboden) komt dat op 76,80 per jaar. Schrijf die dingen in 16 jaar af en reken nog een paar tientjes (35 euro) voor verzekering en onderhoud, dan is de afschrijving plus kosten voor 12 PV-panelen 4000 – 720 (waarde na 10 jaar, te betalen door de huurder) = 3280 euro. Dat is 240 euro per jaar. Nadat dit bedrag is afgeschreven, houd je als leverancier, in dit geval dus Zelfstroom in Den Bosch, een totaalrendement over van 696 – 240 = 456 euro per jaar. Dat is, nog afgezien van de marge op de panelen, een rendement van 13,54%. En dat tien jaar lang, terwijl groene banken voor investeringen in milieuvriendelijke oplossingen nu al een rente van 1,3% per jaar aanbieden, meer dan 12% minder. Wij zouden dat woekerrente noemen. Het woord oplichting vind ik te grof. Dat was wel de term die de heer Willem Bil van de gemeente Tytsjerksteradiel bezigde, wie ik dit geval had voorgelegd. Volgens hem kan de gemeente niks doen aan het ge- of misbruiken van haar naam. ‘Dan koene wy der wol apart ien foar beneame’, zegt hij, belast met bouwen en wonen. Ik heb mijn panelen besteld bij de Firma Kobus in ons eigen Garyp, die ook nog tien jaar garantie geeft en alles voor me verzorgt. Een snelle rekensom heeft me geleerd dat ik daar bij een bankrente van 2% en een afschrijving op basis van 20 jaar een rendement op zal maken van 8 tot 12 procent, afhankelijk van de eindwaarde. In het ene geval loopt het bedrijf in ’s Hertogenbosch met de winst weg, in het andere houd ik het lekker zelf en verdient Kobus er ook nog wat aan. Het goede is in beide gevallen dat we zuiniger omgaan met onze energie, de wereld minder belasten met CO2 en bijdragen tot de algehele levensvreugde voor iedereen. Want die winst die ik in eigen zak houd, moet natuurlijk ook ergens aan worden besteed. Een knappe elektrische auto, had ik gedacht. Stroom genoeg immers, als ik niet 12 maar 16 zonnepanelen neem.

Klaas Jansma

Fryslân Markant 2019-2

‘WIJ LOSSEN HET OP’ DR. JELLE DIJKSTRA OVER DE NASLEEP VAN KH2018 Hij had maanden geleden al met pensioen kunnen gaan. Maar de 67-jarige dr. Jelle Dijkstra blijft actief bij het fusie-instituut NHL-Stenden Hogeschool, om het verhaal van Kulturele Haadstêd 2018 af te ronden en de legacy oftewel de erfenis zeker te stellen. Daarom woont hij door de week in Easterwierrum, terwijl zijn eigen huis helemaal in Dordrecht staat en hij recreëert in een caravan in Stellendam. ‘Dit is een heel ander type studenten dan wij indertijd waren’, merkt dr. Dijkstra op, rondkijkend in de zonbeschenen ruimte achter de hoge glazen van het NHL-Stendengebouw. De hoofdingang is ‘under construction’ van het alom tegenwoordige bouwbedrijf Dijkstra Draisma. Maar het leven op de campus gaat tot in de late avond door, met hier een confererend groepje studenten, daar keurig geklede Hbo’ers uit een ander werelddeel en ginds iemand die notities op zijn laptop maakt. Vanachter de balie helpt receptioniste Carla ondertussen een studente aan een telefoon die ergens was verloren en hier is bezorgd. ‘Deze stad Leeuwarden en de hele provincie is vorig jaar qua mentaliteit en kwaliteitsbesef gekanteld,’ is de overtuiging van Dijkstra. ‘Er was sinds de vroege jaren negentig al veel in het studieklimaat veranderd, lang voordat we zelfs maar aan de Culturele Hoofdstad dachten. Nu dit grote project achter ons ligt, zien we dat er veel op zijn plaats is gevallen. Dat is mede te danken aan de inbreng van meer dan zesduizend studenten van onze instellingen.’

INTERNATIONALE CONTACTEN

Zonder de bijdrage van duizenden vrijwilligers van NHL-Stenden had het

www.uitgeverijpenn.nl

Het reuzenmeisje dwaalt door Leeuwarden, op zoek naar haar vader de duiker. Enorme mensenmassa’s kwamen naar de stad om de reuzen te bewonderen. Mede dankzij de inzet van talloze studen van NHL Stenden verliep alles zonder wanklanken. Foto Wikimedia Commons/Bouwe Brouwer.

project Culturele Hoofdstad niet georganiseerd kunnen worden. ‘Denk alleen maar aan de kosten die er anders voor communicatie, beveiliging en ondersteuning gemaakt hadden moeten worden. Maar de inbreng ging veel verder.’ Het heeft ook met niveau te maken, en van daaruit met het besef dat er nog veel op zal volgen.

‘Het grootste publiekssucces was het optreden van ‘de reuzen’, dat honderdduizenden mensen tot uit wijde omgeving naar de Friese hoofdstad trok,’ vertelt Dijkstra. Het project van het Franse straattheatergezelschap Royal de Luxe deed letterlijk en figuurlijk veel stof opwaaien. Maar het kon alleen worden uitgevoerd doordat honderden studenten zich actief inzetten om het tot een succes te maken. ‘Die moesten dus,’ zegt Dijkstra, ‘communiceren met Fransen die hier zelden of nooit geweest waren, de beveiliging verzorgen en alles in goede banen leiden. Dat was een megaklus. Ze hebben er veel van geleerd.’ Beide partijen, de Franse artiesten en de Leeuwarder studenten, waren naderhand heel tevreden over wat er is gepresteerd en hoe een enorme mensenmassa in goede banen kon worden geleid. Voor Dijkstra is belangrijk dat toen bewezen is dat het concept ‘Mienskip’ werkte. ‘Je hebt een provinciestad die samen met dorpen van het platteland een internationaal aansprekend verhaal moet vertellen. Dat is niet alleen gelukt, het heeft ook een doorbraak geforceerd in het denken over de verhouding tussen stad en platteland. Hier kan het dus wel, samenwerken in een groots project. Eigenlijk sluit dat aan bij een oude Friese traditie.’ Van een heel andere orde was de internationale samenwerking in een ander zeer succesvol KH2018-project, ‘Lost in the greenhouse’. Met de belevenissen van Poolse en Friese arbeiders in een Sexbierumer kassencomplex wordt dit een spannend verhaal als er ineens een lijk wordt ontdekt. Om die spanning gaat het dr. Dijkstra niet, wel om het feit dat toeschouwers ervaren dat Friezen en Polen in een bepaald opzicht lotgenoten zijn. De Zilveren Anjer was overigens voor het ideale Mienskipsproject ‘Myn Skip’ onder aanvoering van Cathrienus Herrema en Age Veldboom in Earnewâld. Bijna het hele dorp deed als vrijwilliger mee. En ook daar waren, hoe kan het anders, vele NHL-Stendenstudenten bij betrokken.

GRENZEN VERLEGGEN

Op een bevolking van 110.000 inwoners telt de gemeente Leeuwarden meer dan drieëntwintigduizend studenten. Die komen uit alle windstre-

Bij de voorstelling ‘Lost in the Greenhouse’ van Orkater draaide het om de onverwachte overeenkomsten tussen Polen en Friezen. Foto Ben van Duin.

Het onlangs geopende Circular Design Lab in de Blokhuispoort is een inspirerende plek voor studenten en bedrijven uit Noord-Nederland om recycling en duurzame productontwikkeling te onderzoeken.

ken, sommigen tot uit China, Thailand en Taiwan. Voor hen is de tocht naar het verre Fryslân echt geen snoepreisje, zegt Dijkstra. Ze werken hard en nemen hier deel aan studie- en onderzoeksprogramma’s op een hoog niveau. Bij KH2018 is dat geïllustreerd, maar als het aan Dijkstra ligt, gaat het de komende jaren veel verder. ‘Stad en platteland vormen hier rond Leeuwarden echt een eenheid. Het verrassende is dat je weinig merkt van tegenstellingen tussen beide sferen. Dat is op wereldschaal van belang, om-

dat we overal te maken hebben met een voortschrijdende urbanisatie. In tal van landen gaat dat ten koste van de plattelandscultuur. Boeren worden van Brazilië tot Sumatra van hun erf verdreven omdat steden moeten uitbreiden, wegen aangelegd en sojaplantages de plaats van bos innemen. Hier gebeurt dat niet. Integendeel, plattelanders en stedelingen waarderen elkaar. Ik zie een heel interessant perspectief ontstaan als we er op wereldschaal in slagen om de band tussen stad en ommeland te versterken.’

Fryslân Markant 2019-4

Ook op Wetsus nieuwe inzichten worden ontwikkeld en beproefd die voor een groot deel van de wereldbevolking van belang kunnen zijn. Hetzelfde geldt voor de buren van HBO-instelling Van Hall – Larenstein. Het heeft een aanzuigende werking op buitenlandse studenten.

Dat perspectief strekt zich uit tot een nieuw milieubesef, dat we wereldwijd nodig hebben als we willen overleven. De huidige klimaatproblematiek komt een stuk dichter bij een oplossing als wijzelf een oplossing vinden voor de urgente Nederlandse stikstofproblematiek. ‘Deze stad, Leeuwarden, kan deel uitmaken van een groot ecosysteem waarvan het ommeland de drager is. Als het ons lukt om dit besef op microschaal in te vullen, kan het internationaal worden toegepast. Dan heb je hier het begin van een omslag waarmee je werkelijk grenzen kunt verleggen.’

NIEUWE INZICHTEN

Dit zou hoogdravend klinken als het internationale aspect niet tijdens KH2018 met succes was beproefd. ‘Tientallen studenten van ons hebben ter voorbereiding van dit project rondgekeken in steden als Bilbao en Liverpool, om te zien wat zo’n project voor

www.uitgeverijpenn.nl

de lokale bevolking betekent.’ Dat aspect op zich bleek een grote aantrekkingskracht te hebben op studenten uit andere landen in Europa, en andere werelddelen. Daar komt bij dat volgens dr. Dijkstra op zowel NHL-Stenden als op andere HBO-instellingen (Van Hall-Larenstein) en Wetsus nieuwe inzichten worden ontwikkeld en beproefd die voor een groot deel van de wereldbevolking van belang kunnen zijn. Neem iets banaals als het gebruiken van mest als grondstof voor containers waarin voedzame planten kunnen gedijen. De mest lost op en de plant heeft voeding; twee problemen worden zo in onderlinge samenhang opgelost. ‘Dat wordt momenteel verder ontwikkeld door onze lectoren. Hier wordt ook gewerkt aan oplossing van het zwerfplastic, een globaal probleem zolang je geen bacteriën hebt die op plastic leven. Met die kennis gewapend gaan stu-

denten vanuit Leeuwarden de wereld over. Van hier komen ze bijvoorbeeld in wijken en dorpen in Zuid-Afrika, waar mensen in diepe armoede leven. Zij zijn, hoopt dr. Dijkstra, veranderd als ze terugkeren. De gebieden waar zij tijdens hun stage actief zijn, kunnen hopelijk van onze kennis profiteren. Een win-winsituatie vanuit het besef dat de wereld één planeet van ons allemaal is. ‘Ik vind ook,’ voegt Dijkstra hier aan toe, ‘dat elke economiestudent een periode in Heechterp gewerkt moet hebben om zelf aan den lijve te ervaren dat we niet in een glossy wereld leven, en mensen werkelijk kunnen helpen.’

GEZOND EILAND

Behalve bij de begeleiding van projectgroepen aan NHL-Stenden is dr. Dijkstra bij verschillende initiatieven betrokken. Begrippen als Blue Zone en Healthy Aging zijn geen abstracties meer, maar werkelijkheid. Het is

volgens hem reëel om Leeuwarden en omgeving in de nasleep van de Culturele Hoofdstad om te bouwen tot een uniek ecosysteem met een mix van een supergezond (Wadden)klimaat met schone lucht, volop mogelijkheden tot beweging en, als we goed samenwerken, gezonde voeding. ‘Als we Leeuwarden zo op de kaart kunnen zetten en dan ook nog eens kunnen wijzen op het feit dat we hier géén woningnood hebben en dat huizen nog betaalbaar zijn, biedt dat nieuwe mogelijkheden voor de woningmarkt. Er zijn genoeg mensen in het Westen die hier graag zouden wonen, zeker als voor hen passende woningen gebouwd zouden worden.’ Dan stroomt geld van bejaarden in het westen in onze richting en kunnen we met gemak vervolg- ‘Meet the Mayor’, ofwel ontmoet de burgemeester. Onder dit motto werden 17 oktober j.l. 150 projecten financieren. Fryslân als eiland nieuwe buitenlandse studenten verwelkomd in het stadhuis, dat voor één avond wordt omgetoverd in van gezondheid, wat dr. Dijkstra betreft Leeuwarden Student City. Foto Marc de Fotograaf. is dat helemaal niet zo’n gek idee als je ‘Die internationale belangstelling ziet wat hier allemaal al is en wordt be- sen HBO-opleidingen en wetenschapkunnen we verzilveren. We hebben dacht. Neem bijvoorbeeld de energie- pelijk onderwijs, zegt dr. Dijkstra. hier wat te bieden, dat zie je als je hier zuinige projecten waarmee Bouwe de INTERNATIONALE BELANGSTELLING de geur van onze nieuwe samenleving Boer volop de aandacht trekt. Mede dankzij Culturele Hoofdstad opsnuift. Een geweldig boeiende, uit‘Als dit doorzet, maakt ‘ecologische roofbouw’ hier plaats voor een circulair Leeuwarden-Friesland 2018, KH2018, dagende omgeving in een van de toecosysteem. En als buitenlandse stu- zijn Leeuwarden en wijde omgeving pregio’s van veeteelt, akkerbouw en denten naar Leeuwarden blijven komen, internationaal op de kaart gezet, zegt bijbehorende technologie hebben we en onze studenten op bachelor- en dr. Dijkstra. Zeker bij studenten die binnen handbereik. We moeten het masterniveau de wereld over reizen om in eigen omgeving met vergelijkbare alleen goed vertellen. Voor dat verervaring op te doen en door te geven, projecten te maken krijgen, is een op- haal blijf ik nog graag een tijdje hier krijgt het begrip assimilatie een andere leiding in Leeuwarden waardevol. De op deze opleiding werken.’ betekenis.’ Dat is hier volop gaande, met infrastructuur is ervoor. En aan een ver- Klaas Jansma allerlei samenwerkingsverbanden tus- volg op KH2018 wordt gewerkt.

Dankzij de drie woontorens in de Kenniscampus Leeuwarden is er geen gebrek aan woonruimte voor de vele studenten. Foto Mecanoo Architecten.

Fryslân Markant 2019-4

LEEUWARDEN

Geboortehuis M.C. Escher Birth house of M.C. Escher and ceramic museum

CITY MAP

1,5 km

Culturele Free Tour iedere zaterdag 14.00 Cultural Free Tour Every Saturday 14.00

Leeuwarden Free Tour Iedere zaterdag/every saturday 12.00 & 16.00 Dinsdag, woensdag en donderdag om 13.30/ Tuesday, Wednesday and Thursday at 13.30 City Tour Bijna iedere dag 13.15 Nearly every day at 13.15

Friese Verhalentour iedere vrijdag 15.00 Frisian Stories Tour Every Friday 15.00

15 03 14

1,5 km

B 06 F

22 27

18 19

29 01

1,5 km

Museumhaven

23 27

Museumharbo

23 13 27

27 26

C 24

Kleine Kerkstraat Twice chosen as the ‘Loveliest Shopping Street in the Netherlands’ 18 www.uitgeverijpenn.nl

highlights 01

3 km

5 km

Geboortehuis Mata Hari Birthplace of Mata Hari Kelders 33

Natuurmuseum Fryslân Museum of Frisian nature Pier Pander Museum (June to November on Saturday and Sunday)

Hampshire Oranje Hotel ****

Hotel ’t Anker ** Alibi Hostel (in the Blokhuispoort) Boutique Hotel Catshuis ****

2 km

Fletcher Hotel-Paleis Stadhouderlijk Hof ****

Boomsma Beerenburger Museum Craft distillery Museum Grutterswinkel Authentic old-fashioned grocery store ’t Andere Museum From classic cars to lace Museumhuis Van Eysinga Mansion house (18th Century) Obe Language experience centre Tresoar Frisian library, archive, and research base Oldehove Leaning tower (April - November) Achmeatoren 114 meter high skyscraper Grote of Jacobijnerkerk Roman Catholic Church (13th Century) Sint-Bonifatiuskerk Roman Catholic Church (19th Century) De Waag Monument (16th Century) Blokhuispoort, Bibliotheek dbieb Cultural centre in a former prison, library Neushoorn Pop venue Stadsschouwburg De Harmonie Theatre and concert hall Tryater Frisian theatre organisation Aqua Zoo Friesland 8 km from the city centre Praamvaren Guided canal tours (April – November) Greenjoy Boat rental

6 km

Blokhuispoort Former city prison, now a cultural centre

Post Plaza Hotel & Grandcafé ****

HCL The Historic City Centre of Leeuwarden

Fries Museum and Slieker Film Museum and art-house cinema ‘Slieker Film’ Keramiekmuseum Princessehof Museum of ceramics

hotels

SUP Skool Leeuwarden SUP and kayak hire Stadhuis 18th Century city hall ‘Love’ fontein by Jaume Plensa One of the 11fountains of Friesland Writer’s Block Street art Venetian Gondola Tours (April – November) Citytrain Leeuwarden (April – November) A guide to Leeuwarden Guided Free Walking Tours

Stenden Hotel **** 1 km from the centre

Eurohotel *** 1,5 km from the centre WestCord WTC Hotel **** 1,5 km from the centre Bastion Hotel *** 2 km from the centre

Hotel Campanile *** 3 km from the centre Van der Valk Hotel **** 5 km from the centre

facilities VVV Leeuwarden Tourist Office Parkeerplaats Parking Pin ATM Politiebureau Police Station Camperplaats Motor home parking Trein- en busstation / fietsverhuur Train and bus station / bike hire Gratis fietsenstalling Free bike parking Bioscoop Cinema Winkelgebied Shopping area

Winkeltijden Opening times for most shops Maandag Monday 13.00 – 18.00 Dinsdag Tuesday 10.00 – 18.00 Woensdag Wednesday 10.00 – 18.00 Donderdag Thursday 10.00 – 21.00

Vrijdag Friday 10.00 – 18.00 Zaterdag Saturday 10.00 – 17.00 Zondag Sunday 12.00 – 17.00

Fryslân Markant 2019-4

.com

FRIES SCHEEPVAARTMUSEUM AVONTUREN VOOR KINDEREN

Tekst Gerhild van Rooij

Het in 1938 opgerichte Fries Scheepvaartmuseum toont in vijf monumentale herenhuizen en de voormalige Thomas van Aquinoschool de geschiedenis van de Friese scheepvaart, water- en ijssport en ‘waterstad’ Sneek in Súdwest-Fryslân. Er zijn schoolbrede programma’s als ‘Leven met water en de strijd tegen water’ over terpen, dijken, overstromingen, schepen, en draaikolken en kinderen ontdekken zelf spelenderwijs ‘vreemde’ objecten uit verschillende perioden van de Friese Scheepvaart. In de kerstvakantie is voor gezinnen een gezinsroute, interactieve Vikingroute of route met een schatkist.

STICKERTOER

Jonge kinderen die nog niet kunnen lezen, ontdekken via de stickertoer van alles over trekschuiten, walvisjagers, kanonnen, skûtsjes en meer. Een groot kanon herinnert aan de tijd tot 1795, toen Friesland een eigen Admiraliteit (zeemacht) had en duizenden Friezen op VOC-schepen voeren. En dan is er sinds 2011 nog een fantastisch Kindermuseum, dat in 2018 is heringericht bij het tachtigjarig bestaan van het Fries Scheepvaartmuseum.

Merijn van der Veen en Anke Roorda (beide kindereducatie), bij het vikingschip met schilden.

- Vrienden (Vereniging Fries Scheepvaartmuseum), personeel en vrijwilligers maakten het kindermuseum interactiever. Jonge Vikingen stappen er nu in een Vikingtent uit het jaar 1000 en worden van vijanden, handelspartners van de Friezen. Ze leggen hun strijdbijl meer, hangen hun schild aan het boeisel van een groot Vikingschip, hijsen de zeilen en roeien weg, geen zee is ze te hoog. Kinderen kunnen turf stapelen zoals trekarbeiders uit andere provincies en Duitsland in de Friese turfindustrie deden. Turfwerkers vonden in hun eigen streek geen werk en wonnen daarom turf voor de heren van het veen. In de museumvijver laten kinderen zelfgebouwde bootjes varen. Ze

De jongsten met bootje bij de binnenvijver van museum. Als de vijver bevroren is krijgen de bootjes ijzers en zeilen ze over het ijs.

www.uitgeverijpenn.nl

zijn er voor vierjarigen en ouderen, en afgelopen herfst zijn bootjes gebouwd met zonnecellen erop. Als de vijver bevroren is, krijgen bootjes ijzers en zeilen ze over ijs, zoals op oude foto’s. Grootouders praten daar wel over, zo leven familieverhalen voort, bijvoorbeeld over de zeilschouw en vissen vangen.

PRACHT VAN VER

Er is zoveel te zien, scheepssier zoals roerborden, -klikken en hakkeborden, en schilderijen met kofschepen en smakschepen onderweg naar Scandinavische landen, de Oostzee, Frankrijk of Spanje. Reders en zeehandelaren maakten tijdens de 17e- en 18e-eeuwse kustvaart grote winsten en brachten prachtige voorwerpen mee. Er is veel veranderd. Vanaf 30 november brengt de wisselexpositie ‘Boten bij de vis’ van de Zuiderzeekring (24 musea rondom de voormalige Zuiderzee) een eerbetoon aan de visserij, werven, zeilmakerijen en touwslagerijen die verdwenen na de afsluiting van de Zuiderzee en de komst van ijzeren schepen. Het museum heeft ook aandacht voor de pleziervaart, scheepsonderhoud en meer. Je raakt hier als kind en oudere niet uitgekeken op de veelzijdige Friese scheepvaart. https://friesscheepvaartmuseum.nl/ Kleinzand 16, Sneek

FRYSLÂN EERT HOLLANDGÄNGER HANNEKEMAAIERS, HANTSJEMIEREN, MARSKRAMER EN LAPKEPOEPEN VERBEELD Tekst en foto’s Gerhild van Rooij Van de 17e eeuw tot het begin ershoed van 38 cm doorsnede en 10,5 passende kleding en een hond tussen van de twintigste eeuw reis- cm hoog ligt. Het hanteren van de zeis de benen staat op een gele bakstenen den Noord-Duitse marskra- is realistisch verbeeld. Zulke zeisen en sokkel en draagt een met handelswaar bijbehorende wetstenen zijn, aange- gevulde mars of kiep op zijn rug. mers met hun koopwaar door vuld met historisch filmmateriaal en Noord-Nederland. Een deel van schilderijen met Hannekemaaiers, ook LAPKEPOEP, C&A Lapkepoepen uit Duitsland brachhen vestigde zich voorgoed in te zien in het Fries Landbouw Museum, Fellling 6, Goutum, Gemeente ten fijn geweven linnen, wollen stofNederland, de afkortingen V&D fen en textielproducten naar ons land. Leeuwarden . en C&A zijn daar een herinneZe waren de grondleggers van C&A, ring aan. Na de marskramers MARSKRAMER JOURE Schweigmann, Voss, Sinke, Lampe, Poepen werkten als Hannekemaai- Lunter, Burmann en voorheen V&D. In volgden de seizoenarbeiders. Op verschillende plaatsen in ers of als rondtrekkende handelaars. 1991 bestond het door de grondleggers De Jouster Winkeliersvereniging (WIH) en broers Clemens en August BrenFryslân worden ze geëerd met wist met steun van Sjouke Kuindersma ninkmeyer in Sneek opgerichte weeen beeld. de bronzen Marskramer te plaatsen in reldconcern C&A 150 jaar. Sneek kreeg In het plantsoen bij Noordereind in Suwâld staat een rechthoekige sokkel met ‘Hantsjemieren’ van beeldhouwer, medailleur, kunstrecensent en docent van de kunstacademie Guus Hellegers (1937-2019). Een langgerekte steen verbeeldt de hotte, de slijp- of wetsteen om een zeis of pik scherp te houden. Hantsjemieren, hannekemaaiers of poepen hoorden tot de Hollandgänger uit Westfalen die hier als trek- of seizoenarbeider, grasmaaiden. Gewassen uit de hooilanden zijn fijntjes boven elkaar in deze Belgische hardstenen ‘geëtst’. De voorzijde toont twee Hantsjemieren vanuit vogelperspectief. Onder hun schuin naast elkaar geplaatste zonnehoeden bewegen armen, zeis en benen simultaan, in het veld liggen lange banen platliggend gewas. Net als in Hellegers ‘platte bronzen’ zijn de in reliëf samengebalde Hannekemaaiers levensecht.

HANNEKEMAAIER

Bij Aldfaers Erf Museum staat een hardstenen sokkel met bronzen Hannekemaaier in hannekemaaiershemd, broek en met hoed. Een vergelijkbaar rood hemd hangt in Aldfaers Erf Museum. Dit beeld van Jikke Jager (1951) stond oorspronkelijk voor het Fries Landbouw Museum in Exmorra, dat later naar Goutum verhuisde, waar onder meer een blauw-wit gestreepte broek en echte strooien Hannekemaai-

de Midstraat, het gebied dat eerder in de volksmond ‘de Brol’ werd genoemd. Daar werd in de Flecke Joure mogelijk al markt gehouden voordat de Staten ven Friesland in 1466 ‘markrecht’ verleenden. Ter ere van 540 jaar Marktrecht onthulde marktmeester Piet Klompenmaker de rijzige marskramer van Evert van Hemert (1952). De rondtrekkende kramer of poep met hoge hoed, bij-

een levensgrote beeldengroep aangeboden: ‘Handelsgesprek tussen Westfaalse textielhandelaar, in Fryslân “lapkepoep” genoemd en Friese boerin’. De kunstenaar Herbert Daubenspeck (1929) maakte ook de tegenhanger in Mettingen, ‘de broers Brenninkmeijer uitgezwaaid door de landheer en zijn echtgenote’.

tt Guus Hellegers

Hantsjemieren (1980), Noordereind, Suwâld, Gemeente Tytsjerksteradiel.

t Jikke Jager, Hannekemaaier (1987), Aldfaers Erf Museum, Meerweg 4, Allingawier, Gemeente SúdwestFryslân. tt Evert van Hemert,

Marskramer (2006), Midstraat 29, Joure, Gemeente De Fryske Marren (De Friese Meren). t Herbert Daubesnpeck, Boerin en Westfaalse koopman (1991), Hoek Wijde- en Nauweburgstraat, Sneek, Gemeente SúdwestFryslân.

Fryslân Markant 2019-4

GASTARBEIDERS, HANNEKEMAAIERS EN POEPEN Tekst Gerhild van Rooij

In het Fries Landbouwmuseum in Goutum laat de permanente tentoonstelling zien hoe verweven het boerenbedrijf en de historie van het Friese platteland zijn. Gastarbeiders spelen daarin een rol en dit wordt belicht in de tijdelijke tentoonstelling ‘Hollandgänger, Hannekemaaiers en Lapkepoepen’, met ook aandacht voor Poolse gastarbeiders. Hollandgänger leverden als gastarbeiders vanaf de zeventiende eeuw een grote bijdrage aan de economie in Friesland en Nederland. Boerenbedrijven en industrieën waren gebaat bij hun handenarbeid.

HANDELSROUTES

Eeuwenlang trokken Hannekemaaiers, mieren, poepen, moffen, teuten of knoeten in het voorjaar over dezelfde routes vanuit Duitsland naar en door Friesland. Ze verzamelden zich bij poepenstenen of bepaalde bomen en reisden gezamenlijk. De trekarbeiders meden in hun tot veertien dagen durende voettocht moerassige veengebieden, vanwege verdrinkingsgevaar. Over zandruggen, dijken en holle wegen liepen ze relatief veilig naar vaak vaste plaatsen voor eten en slapen. In Nederland werd ook per trekschuit gereisd. De fyndoeks-, lapkepoepen, pakjepoepen of weverspoepen voorzagen de plattelandsbevolking van fijne, gekleurde en gebloemde stoffen en brachten grote veranderingen in de kleding teweeg en bijvoorbeeld het gebruik van paraplu’s. Ook stichtten ze met hun handelsgeest bedrijven die nu nog werkgelegenheid bieden.

VERDIENST UND BROT

Friesland kampte eeuwenlang met

www.uitgeverijpenn.nl

Ids Wiersma, Hannekemaaier. Collectie Fries Landbouwmuseum.

een groot tekort aan arbeiders op het platteland. In de zeventiende eeuw gingen veel groentetelers over op veeteelt, en de VOC en later ook de industrialisatie lokten arbeiders naar de vaart, de steden en fabrieken. In de eeuwen dat alles op het land handwerk was en er minder oogsten waren dan nu, was er onvoldoende mankracht om gras te maaien voor hooi. Hollandgänger uit de deelgebieden Westfalen en Nedersaksen waren welkom als grasmaaiers. In groepjes van twee of vier zorgden zij mede dat er niets van de grasoogst en het hooi verloren ging. Een deel van de maaiers werkte eerst als veenarbeider en kwam dan naar de maaigebieden.

Kiepenkerl op tabakspot. Privécollectie.

erfde de jongste zoon met de verplichting voor zijn ouders te zorgen. Andere kinderen moesten zich, met hooguit enig handgeld, maar zien te redden. Door dit erfrecht in Tekelenburg, Ibbenbüren, Brochterbeck, Mettingen en Riesenbeck zochten Westfaalse jongemannen vaak een toekomst als seizoenarbeider. Alle trekarbeiders uit Nederduits gebied werden Hanneke-

ERFRECHT

De namen Hannekemaaier of Hantsjemier, in Duits Hankemeijer, verwijzen naar deze grasmaaiers. Hanneke, Hantsje, Hanne of Hanke is een van Johannes afgeleid verkleinwoord en naam voor een boerenarbeider, lobbes of goeie sukkel, en een algemene verkleinnaam vergelijkbaar met Jantjes. Hannekemaaiers kwamen uit noodzaak: ‘War in der Heimat bittere Not, In Holland gab’s Verdienst und Brot’. Een van de oorzaken was de weinig vruchtbare grond in Duitsland. Boerderijen konden niet gedeeld worden. Op landgoederen erfde de oudste de boerderij, bij pachters van landerijen

Poepekoppen door Tsjalling Hiddes Halbertsma.

Exposities: frieslandbouwmuseum.nl, Feling 6, Goutum Poepenstenen: IJstijdenmuseum. nl, Schoolstraat 29c, Buitenpost Wandelingen: wandelnet.nl (LAW14), stichtinghannekemaaierspad.nl Lapkepoepenroute Leeuwarden: Historischcentrumleeuwarden.nl

maaiers of poepen genoemd, ook wanneer ze als tuinlieden, turfsteker, kleigraver voor steenfabrieken, schepeling voor de walvisvaart of koopvaardijvloot, bij de aanleg van polderdijken of andere beroepen werkten.

HOZEVELINGS

Onder hen waren midden negentiende eeuw textielhandelaren die hier stoffen uitventten. Hannekemaaiers werden wel ‘veling’ genoemd, verkorting van Westfälinger, bewoners van Westfalen. Ter onderscheiding van arbeiders werden marskramers of kiepkerels hozevelings genoemd, ze zijn bekender als fyndoeks- of lapkepoepen. In de winter weefden gezinnen van deze poepen linnen stoffen van vlas van de schrale grond van hun keuterboerderijtjes en stoffen waarin ze wolvlokken verwerkten. Die stoffen en meer textiel verkochten ze in Holland waar ze met hun mars of kiep vol wollen sokken, mutsen, gebreide of geweven linnen goederen, garen en band langs landwegen trokken. Poep zou van het Duitse Bube, knaap of jongen, afgeleid zijn. De lapkepoep informeerde met de hoed of pet in de hand of de klant, vaak een rijke boerin, iets nodig had.

Advertentie van de Gebroeders Schweigmann, Leeuwarder Courant, 1898.

WERKGELEGENHEID

Poepen hebben in Friesland ook grotere handel opgezet, als familiebedrijf. Ze namen vaak Duitse dorps- en geloofsgenoten in dienst om waren uit te venten, de band met het vaderland bleef. Bedrijven zoals C&A of Brenninkmeijer, Peek & Cloppenburg, Schweigmann, Voss, Sinke, Lampe, Hanewacker, Poiesz en voorheen V & D, voluit Vroom en Dreesman, groeiden uit tot winkelketens. De broers Carl en August Brenninkmeijer richtten het wereldconcern C&A op aan de Oosterdijk in Sneek. Dit pand is verdwenen, maar de zaak aan de Wijde Burgstraat bestaat nog, met er tegenover een beeldengroep als schakel naar de geschiedenis. C&A liet als eerste bedrijf in Nederland confectiekleding maken en is daarmee een speler op de wereldmarkt geworden. Er is een mooie anekdote over de begintijd rond 1840 in Fryslân. Clemens biedt een boer een lap stof aan, maar die deelt mee dat hij net een zelfde lap stof bij een andere textielhandelaar heeft besteld. De koop blijkt nog niet helemaal gesloten en Clemens biedt

Karel Ark, Kiepkerel, mozaïek, 1964, J. van der Kornjutplein Delfzijl, foto Gerhild van Rooij.

de lap stof 6 gulden onder de prijs aan, waarop de boer deze meteen aankoopt. De concurrent bleek broer August.

ERFGOEDPADEN, KUNST

Hannekemaaierspad.nl zette zeven routes uit vanaf Friesland naar Duitsland en wandelnet.nl een 362 kilometer lang ‘Groot Frieslandpad van West naar Ostfriesland’. Zo blijven eeuwenoude routes van poepen en hannekemaaiers bewaard. Het Groot Frieslandpad begint in Bergen aan Zee en loopt via Enkhuizen, waar het IJsselmeer (de v roegere

Zuiderzee) wordt o vergestoken naar Friesland door Stavoren over Workum, Sneek, Akkrum, Nij Beets, Gorredijk en Haulerwijk naar Drenthe (Eelde), Groningen tot Leer in Duitsland. Een door Staatsbosbeheer hersteld oud Poepenpad in Drenthe loopt dicht langs het oude tracé Vries, Peest, Norg naar Een, waar de poepen Friesland betraden. Deze wegen en vier beelden vormen een Fries eerbetoon aan de historische gastarbeiders, van Hannekemaaier tot lapkepoep en kiepkerel.

Fryslân Markant 2019-2 2019-4

GOINGARIJP, ÉÉN VAN DE TRIJE DOARPKES Tekst en foto’s: Sake P. Roodbergen

Gezicht op de Goaiïngarypster Puollen. In de oeverbegroeiing zijn behalve Riet ook herkenbaar:Wollige munt (Rûge munt) met veel Distelvlinders (Stikelflinter), Grote brandnetel (Grutte brannettel), Reuzenbalsemien (Grutte balsemyn) en het twee meter hoge Moeraskruiskruid (Reidkrúswoartel).

Kerk met klokkenstoel.

In het jaar 2017 telde het dorp Goingarijp aan de Goaiïngarypster Puollen precies 250 zielen, evenveel als in 2002. In 2018 maar liefst tien méér! Die opvallende groeistuip zegt veel over de aantrekkelijkheid van dit Friese watersportdorp, gelegen tussen Terherne en Joure.

Door de eeuwen heen veranderde de dorpsnaam aanzienlijk. In de dertiende eeuw staat het dorp als Godinriip geboekstaafd, later –in 1505- is de naam veranderd in Goyngrhyp. Het dorp met de Friese naam Goaiïngaryp ontstond aan het eindpunt van historische ontginningsstroken die hun begin vonden in het dorp Goënga, aan de noordkant van de huidige Snitsermar. Oorspronkelijk lag Goingarijp in de gemeente Doniawerstal. Van 1984 tot de volgende gemeentelijke herindeling in 2014 hoorde het dorp bij de gemeente Skarsterlân. Nu is de naam van de gemeente De Fryske Marren. De kerk in het dorp stamt uit 1770; het gebouw staat op een plek waar ook eerder al een gebedshuis stond. Pal bij de kerk is een klokkenstoel gebouwd. Aan de noordoostkant van het dorp staat een zogenoemde Amerikaanse windmotor, die een functie heeft bij de bemaling van de polder. De wijde omgeving van het dorp is water en groene ruimte, die voor de veeteelt wordt benut.

DE TRIJE DOARPKES Bescherming van weidevogels als de Kievit (Ljip) behoort tot de kerntaken van de lokale vogelwachtgroep De Trije Doarpkes.

www.uitgeverijpenn.nl

Samen met de twee buurdorpen Akmarijp (met het Earrebarredoarp ‘De Graverij’) en Terkaple vormt Goingarijp

een drie-eenheid. De lokale vogelwacht heeft dan ook de goedgekozen naam De Trije Doarpkes (de drie dorpen). Kernactiviteit van de plaatselijke vogelwachten was van oudsher de zorg voor het vogelleven in de polder, met name de groep van de grote weidevogels, zoals Kievit (Ljip), Grutto (Skries), Schol ekster (Strânljip) en Tureluur (Tsjirk). De omvang van deze historische taak neemt in de laatste tiental jaren in snel tempo af. Landelijk is sprake van een alarmerende afname van al deze soorten als broedvogels. Die afname geldt ook voor Fryslân, de provincie die het nationale bolwerk was voor deze bijzondere vogelgroep. Geen wonder dat de aandacht zich ook verlegde naar de bescherming van andere soorten. Ook in Goingarijp.

ZWALUWWAND

Gesteund door een aantal enthousiaste sponsoren en met de hartelijke instemming van de gemeente werd in 2012 bij de entree van het dorp door vrijwilligers een zwaluwwand gebouwd. Deze betonwand met erachter aangevoerd zand moet de Oeverzwaluw (Fries: Ierdswel) de kunstmatige nestgelegenheid verschaffen die anders in

Gedeelte van de broedplaats voor Oeverzwaluwen (Ierdswellen), met 60-100 cm diepe nestgangen. Foto Robert Molenaar, gemaakt op 2 april 2019.

Op en achter de opgeworpen heuvel met de zwaluwwand is een bloementuin aangelegd die een massa insecten aantrekt.

De Akmarypster Blaugerzen vormen een van de best bewaarde dotterbloem-hooilanden en blauwgrasland van ons land.

deze omgeving van laagveen en klei niet voorkomt. In 2013, het eerste jaar na de aanleg, bedroeg de oogst 3 paartjes. Maar in alle jaren daarna bleken steeds rond 50 paartjes gebruik te maken van de 66 beschikbare nestgaten. In 2018 konden 23 jonge oeverzwaluwen worden geringd door de bekende vogelringer en natuurpublicist Jan de Jong uit Joure. Een verrassing was de aanwezigheid van twee exemplaren met een Spaanse ring! Heel aardig is de aanleg van een bloementuin op en achter de opgeworpen heuvel voor de zwaluwwand. Deze kruidenrijke strook sluit de ecologische cirkel ter plekke door de levering van een grote massa insecten voor de vogels ter plaatse De kleurrijke aanleg biedt daarnaast ook waardevolle educatieve mogelijkheden. Een kansrijk initiatief dat navolging verdient.

Staatsbosbeheer, en waar jaarlijks eenmaal wordt gemaaid. Het beheer houdt onder meer in dat het gebied ’s winters goeddeels onder water komt te staan, waardoor de vroegere bemesting met boezemwater weer functioneert. Dergelijke floristisch waardevolle blauwgraslanden met een bijzondere fauna waren vroeger talrijk in ons land. Rond 1820 bedroeg het totale areaal van dergelijke terreinen in Fryslân rond 100.000 hectare. Een eeuw later nog slechts 16.000 bunder. Nu is daarvan nog maar een klein gedeelte over.

w w w. s t a a t s b o s b e h e e r. n l De oude rijkdom aan zeggesoorten is verdwenen en onder andere de lila kleurige composiet Spaanse ruiter (Soldatekwast) komt in het Akmarijpster bûtlân nauwelijks nog voor. Deze opvallende blauwgrasplant handhaaft zich vooral nog langs de slootkant. Wel groeien er nog Dotterbloemen (Djerreblom) en bijvoorbeeld de Zwarte zegge (Swarte sigge). In het vroege voorjaar is dit een plasdrasgebied waar de voorjaarsvogels als kievit, grutto en tureluur als eerste terugkeren.

EROPUIT

Het dorpje Goingarijp en zijn directe omgeving lenen zich uitstekend voor een verkenning te voet of op de fiets. Bij een wandeling langs de boorden van de Goaiïngarypster Puollen en de Sâltepoel, de toegang naar de Snitsermar, is het uitzicht op water en walkant onvergetelijk. Zeker als aan het einde van een mooie zomerdag de zon in de avond langzaam wegzakt aan de horizon achter Sneek.

AKMARYPSTER BLAUGERZEN

Aan de oostkant van het buurdorp Akmarijp ligt in deze wereld van weiden en water een van de best bewaarde dotterbloem-hooilanden en blauwgrasland van ons land. Het gaat om de Akmarypster Blaugerzen, een gebied van rond 100 hectare. Sinds de jaren vijftig is deze polder aangewezen als natuurgebied dat beheerd wordt door

De lilakleurige composiet Spaanse ruiter (Soldatekwast) komt in het Akmarijpster bûtlân nauwelijks nog voor. De Grutto (Skries) keert altijd als een van de eerste weidevogels terug in de Blaugerzen.

Fryslân Markant 2019-4

WIEBE KRIST VERSUS COUNTRY WYTSKE WIETSKE LAVERMAN ALS COUNTRY WYTSKE 10 JAAR OP DE PLANKEN De ‘geboorte’ van Country Wytske begon in 2009 toen Wietske Laverman (ja, Wietske met ie) een punt zette achter een jarenlange samenwerking met Rinke Schroor, met wie ze het Friestalige duo ‘Rinke en Wietske’ vormde. Hij schreef doorgaans de muziek en Wietske voorzag deze van een pakkende Friese tekst. Boekingskantoor BME kwam met het voorstel om Wietske na het uiteenvallen van het duo te bombarderen tot Country Wytske. Wietske Laverman werd geboren in Blije en al jong was zij gek van muziek en zingen. Haar eerste optreden gaf ze al op 8-jarige leeftijd op een familiefeest. Later deed ze mee aan Henny Huismans Soundmixshow en won ze het ‘Leids Festival van het Levenslied’. Zij houdt van goed in het gehoor liggende melodieën waarop ze een eigen tekst maakt. Het begrip country is natuurlijk vrij breed en de muzieksmaak van Wietske is naar haar eigen zeggen ook behoorlijk fantasierijk. Zo kan het gebeuren dat een nummer dat je niet direct als ‘country’ zou omschrijven toch een plekje krijgt in haar repertoire. Puur omdat ze persoonlijk de melodie ‘niet kan laten liggen’. Toen Wiebe Krist enige tijd terug vroeg of zij iets kon maken op ‘Dominique’ van Soeuer Sourire, omdat een luisteraar daarom vroeg, toverde Wytske binnen een dag het 26

www.uitgeverijpenn.nl

vrolijke ‘Frysk Feestje’ tevoorschijn! Ook Pake Wiebe’s ‘Mijn 200D’ werd door haar voorzien van een Friese tekst. Onder haar meisjesnaam Wietske Laverman is ze een graag geziene gast bij de senioren, die ze een prachtige middag of avond bezorgd met (Nederlandstalige) meezingers. VERTAALD OF EIGEN Teksten kunnen vertalingen zijn maar ook net zo goed helemaal zelf bedacht, door de gebeurtenissen om haar heen. De waarde die Wietske toekent aan het oorspronkelijk nummer bepaalt eigenlijk of het een vertaling wordt, of dat zij de oorspronkelijk tekst vervangt door een geheel eigen bedachte Friese tekst, zoals het nummer ‘Grutsk’. Zij ‘strúnt gewoan wat op it internet’, komt een mooie melodie tegen, aanschouwt de op dat moment geldende actuali-

teiten, schrijft een tekst vanuit haar hart, neemt het diezelfde middag op in haar thuisstudio en mixt het zelf af. Vervolgens knutselt ze de stemmen en muziek in juiste balans en maakt er een muziekclipje bij, dat ze dan op YouTube en/of op Facebook zet. MARISTA Wietske opereert vanuit haar eigen vrije artistieke hand. Als er een CD wordt uitgebracht is dat altijd in samenwerking met ‘platenbaas’ Marius de Boer van het Friese label Marista. In het gesprek voor Frysk FM komt een geheim naar voren waarin zij niet alleen staat. Teksten onthouden en volledig uit het hoofd zingen voor publiek is een handicap. Gelukkig is daar in deze moderne tijd een handig hulpmiddeltje voor. Een I-pad op een standertje.

BOEKENNIJS LJOUWERT CITY OF LITERATURE Ljouwert is troch UNESCO oanwiisd as City of Literature, ofwol ‘Stêd fan Literatuer’. Dizze titel hat de stêd mei te tankjen oan har twatalige literêre fjild. Neffens artistyk lieder fan de foardracht fan Ljouwert, Marleen Nagtegaal, is de noardlike kultuer in grinsleaze boarne fan ûndersyk en ynspiraasje foar skriuwers en publyk. ‘Dat UNESCO dit nu ook erkent, is een groot compliment. Voor iedereen die zich de afgelopen maanden hard heeft gemaakt voor deze nominatie.’ De kandidaatstelling foar de titel City of Literature is in gefolch fan it LF2018-projekt Lân fan Taal, in alsidich en mearjierrich projekt mei romte foar taal en literatuer. OARE LITERATUERSTÊDEN Njonken de Fryske haadstêd, is de titel ek jûn oan stêden lykas Edinburgh, Ljubljana en Melbourne. Mei in part fan dizze stêden binne al kontakten lein om it Fryske literêre netwurk fierder út te wreidzjen. Neffens Ljouwert is de nije titel in moaie tafoeging op LF2018, en kin it in oanset jaan om de kultuer yn de stêd op in heech ynternasjonaal nivo te hâlden. Foar skriuwers en dichters jout it kânsen om har ek ynternasjonaal sjen en hearre te litten. Oant no ta hie yn Nederlân allinnich Utrecht de titel.

FRYSKE FERHALEN YN DE NIJE PODCASTRIGE ‘BOEKEKAST’

Boeken fan Fryslân en Omrop Fryslân lansearje de nije podcastrige ‘Boekekast’. Spesjaal foar leafhawwers fan Fryske ferhalen. Alle wiken komt op snein in nij literêr ferhaal online. In boek lêze dochst meastentiids thús yn ‘e loaie stoel, mar mei in podcast hast Fryske ferhalen altyd en oeral by dy. Yn Boekekast wurdt alle wiken in oar Frysk ferhaal as podcast brocht. It giet om ferhalen fan Fryske skriuwers of fragminten út aktuele romans. Ferhalen dy’t yn Boekekast foarby komme binne ûnder oare ‘De Achttjin’ fan Aggie van der Meer, ‘De trekken fan Troje’ fan Hein Jaap Hilarides en ‘Wurk’ fan Elske Schotanus. De twa partijen wolle hjirmei de Fryske literatuer ris op in oare wize ûnder de oandacht te bringen. Boekekast is te finen op Omropfryslan.nl/ boekekast.

BOEKEWIKEGESKINK 2020 KRIJT FRYSKE OERSETTING

Troch in gearwurking tusken de CPNB en Boeken fan Fryslân ferskynt it Boekewikegeskink fan bestsellerauteur Annejet van der Zijl yn de Boekewike ek yn it Frysk. Yn 2018 barde dat foar it earst yn it kader fan Ljouwert Kulturele Haadstêd fan Europa. De ôfrûne twa jier soarge dizze spesjale edysje foar ekstra entûsjaste lêzers yn Fryslân en fier dêr bûten. De Fryske fariant hat in lytsere oplage en is in echt ‘collectorsitem’ wurden. Baukje Zijlstra sil it Boekewikegeskink oersette. De 85ste editie fan de Boekewike fynt plak fan sneon 7 maart oant en mei snein 15 maart en hat as tema Rebellen en dwarsdenkers. Annejet van der Zijl is tige ynnommen mei it nijs: ‘It is in eare en fielt fijn dat it Boekewikegeskink daalk yn it Frysk oerset wurdt. Ik wol nammentlik hiel graach dat it bysûndere en wierbarde leafdesferhaal, dêr’t ik no de lêste hân oan lis, safolle mogelik lêzers berikt. Dat fertsjinje de personaazjes.’ Mei bestsellers lykas Sonny Boy, Bernhard en De Amerikaanse prinses is Annejet van der Zijl (Querido) ien fan de ferneamdste en meast lêzen auteurs fan Nederlân. Van der Zijl wurdt ek wel de net-kroande keninginne fan de literêre non-fiksje neamd. Ek de jongerein wurdearje har boeken: Sonny Boy stiet yn de top 10 fan meast populêre boeken ûnder eksamenkandidaten havo en vwo. Foar har oeuvre krige Van der Zijl ûnder oaren de Gouden Ganzenveer.

Fryslân Markant 2019-4

GYSBERT FOAR AGGIE VAN DER MEER

De Gysbert Japicxpriis is fan ’t jier takend oan skriuwster Aggie van der Meer út Boalsert. Op sneon 16 novimber krige de 92-jierrige skriuwster priis útrikt yn de Martinitsjerke in Boalsert. Aggie van der Meer komt sels ek fan Boalsert en dat joech de útrikking in bysûnder tintsje. De Gysbert Japicxpriis is de belangrykste literêre priis dy’t yn Fryslân takend wurdt. Aggie van der Meer wie nominearre mei har roman ‘De Achttjin’, mar neffens de sjuery fertsjinnet se priis foar har hiele oeuvre. Oare nominearren foar de Gysber 2019 wiene Hein Jaap Hilarids (De trekker fan Troje), Elske Schotanus (Wurk), Nyk de Vries (Renger) en Ale S. van Zandbergen (Famke Famke). Afûk-útjouwer Ernst Bruinsma sei yn syn laudatio: ‘Dizze tiid, dy’t sa alderheislikst yn beweging is, freget om krityske romans wêryn’t de mins en syn bestean djipgeand ûndersocht wurdt. De Achttjin fan Aggie van der Meer is neffens my sa’n boek. Ik beskôgje dizze roman as in hichtepunt yn it sa rike en alsidige oeuvre fan Aggie van der Meer. Miskien is se noch ‘mar’ inkelde desennia warber as skriuwer, se tinkt al wol in hiel libben nei en stelt fragen by de dingen dy’t om har hinne barre. Of, lykas yn De Achttjin stiet: ‘Fragen sûnder antwurden binne gjin lêst, mar fragen dêr’t minsken gjin antwurd op doare te jaan, taaste it tinken oan’. Tagelyk mei de útrikking fan de Gysbert ferskynde by de Afûk ek it nijste boek fan Aggie van der Meer: ‘Tsjûgen fan de macht’, in boek dat sy perfoarst noch skriuwe woe. In famke is taskôger as de besetter de klokken út de Martinitsjerke hellet. In jier letter is de besetter ferslein, mar de frijheid hat de minsken net feroare. Tusken beide tsjûgenissen yn groeide in puzelfertelling oer macht en oer minsken. Wêr’t de puzel ophâldt, is noch altyd net krekt te sizzen. Boadskippen út dreamen, achterútfleanende krieën, burokratysk absurdisme, it mysterieuze, mar o sa ynfloedrike Hegerhân … in mozayk sa’t allinne Aggie van der Meer dat optekenje kin.

www.uitgeverijpenn.nl

UNDER DE KLOKSLACH FAN DE MARTINI Foar Aggie van der Meer, Gysbert Japicxpriis 2019 Sjoch de sinne, in fonkjende aster oer de Apelmerk, dizze hjerstmiddei.

In flap wyn blaast twirjend in stik krante de terrassen oer: O, dante, dante, net te tellen deaden yn donker Damaskus. ‘Hoe potticht de earen fan de ivige, albegearende ferpressers’, bromt mei de pin yn ’e oanslach de ober fan Burchwert, ‘God sit yn syn bargehok, smyt út en troch – hjir, ha jim’ ek wat – in bonke ta it finster út, sis: in lekke skûte foar samar in bern of faam, flechtsjend de lege seeën oer, hy, dy’t har de rêch takeart, ûnferskillichwei foar al dyjingen dy’t it wurd ôfpakt binne, mar wat, wat kin ik jim hjirre skinke op dizze dei fan de lytse Sjong-My, Triuw-My dame, dochter fan Gysbert, Spinoza en Piter Jelles, sy, dy’t út stjerren taal makket, út jiske fûgels snapt.’ Sjoch de sinne, in fonkjende aster oer de Apelmerk, dizze hjerstmiddei. Under de klokslach fan de Martini dy’t oer de Dylakker lûdet, sjongt immen: O, do, dame, do, mjitter fan ús jierren. . Eeltsje Hettinga, dichter fan Fryslân

KARLSSON EN BRUORREN LIUWEHERT

Yn koarte tiid binne der twa boeken fan de Sweedske berneboekeskriuwster Astrid Lindgren oerset nei it Frysk. By de Afûk ferskynde ein oktober ‘Karlsson fan it dak’, yn in oersetting fan Martsje de Jong. Lindgren waard tige bekend mei Pippi Langkous en Emiel van de Hazelhoeve. ‘Karlsson fan it Dak’ skreau se yn 1968 en it ferskynde yn mear as 60 talen oer de hiele wrâld, dêr is no it Frysk by kommen. It komt net sa faak foar dat der lytse, dikke mantsjes mei propellers op ‘e rêch en in startknopke op ‘e búk boppe op it dak wenje. Karlsson is sa’n mantsje. En Erik ken net ien dy’t sa goed streken úthelje kin as Karlsson fan it dak. Dat rint fansels net altyd goed ôf. Mar wa leaut him no, as er seit dat Karlsson fan it dak it dien hat? Ien ding is wis: as Karlsson yn ‘e buert is, hoechst dy noait te ferfelen! Karlsson yn it echt sjen kin ek: fan 14 oant en mei 30 desimber bringt Tryater Karlsson ta libben yn de lyknammige teaterfoarstelling yn de Harmonie yn Ljouwert. ‘Karlsson fan it dak’ is troch de gemeente Noard-East Fryslân oanbean oan alle bern út groep fiif yn de gemeente, yn it ramt fan it projekt ‘Jou in bern in boek’. Dit inisjatyf wie oarspronklik fan de gemeente Ferwerderadiel, mar is nei

RELY JORRITSMAPRIIS Twa ferhalen en trije gedichten binne dit jier bekroand mei in Rely Jorritsmapriis. It giet om de ferhalen ‘Ik doch it foar dy’ fan Elmar Kuiper út Jorwert en ‘Kimboeëwij’ fan Geert Nauta út Wergea. De winnende gedichten binne ‘Sleau mei lok’ fan Jetske Bilker (Achlum), ‘Wy kinne ...’ fan Henk Nijp (Mantgum) en ‘Ik miende’ fan Remco Kuiper (Goutum). Foar de Rely Jorritsmapriisfraach wiene 81 ynstjoeringen ynkommen, te witten 56 gedichten en 25 ferhalen. De sjuery bestie diskear út Karen Bies, Douwe Kootstra en Inge Heslinga. De prizen fan 1000 euro elk binne op sneon 5 oktober útrikt yn it doarpshûs te Weidum.

de werynrjochting oernommen troch de nije gemeente. Alle jierren wurdt in leeftydsgroep útkeazen foar it útrikken fan in lêsboek, om hjirmei it lêzen yn de eigen taal te befoarderjen. Op freedtejûn 15 novimber presintearre Utjouwerij Regaad de klassiker ‘De bruorren Liuwehert’. It tiidleaze fantasyferhaal waard oerset troch Rymke Zijlstra en hat bysûndere yllustraasjes fan Kim Hunnersen, dy’t hjirmei har debút as yllustratrise makket. ‘De bruorren Liuwehert’ is it wûndermoaie ferhaal fan de bruorren Karel en Jonatan Liuw. Karel – Krûmel, neamt syn grutte broer him – is deasiik. Hy sil it net oerlibje. Mar it ôfskied is net foar ivich, wit Jonatan. Se sille inoar weromsjen yn Nangijala, it ryk dêr’t alle mearkes weikomme… Mar dan komt de brân. Jonatan is earder yn Nangijala. As Krûmel dêr letter ek komt, blike mearkes net altiten like moai te wêzen. De tiran Tengil bedriget de fredige falleien fan Nangijala. Mei de freeslike Katla soarget er foar dea en ferdjer. Lês hoe’t de lytse Krûmel Liuw syn bynamme – Liuwehert! – ear oandocht en mei syn moedige broer Jonatan besiket om Nangijala út de greep fan de wrede Tengil te befrijen.

BOEKWINTERBOEK FEEST FOAR SKRIUWERS ÉN LÊZERS MEI LIVE MUZYK EN STERKE FERHALEN Mei meiwurking fan: Henk van der Veer Willem Schoorstra Baukje Zijlstra Sipke de Schiffart Klaas Jansma

Muzyk: Duo Weima & v.d. Werf

TAGONG FERGEES! TEMA: KOEK EN SOPHIE Freed 31 jannewaris ynrin 20:00 oere oanfang 20:30 oere Café de Bakkersdochter Scharnestraat 17 8601 BB Sneek

Fryslân Markant 2019-2 2019-4

RINAGRO BRENGT LEVEN MESTPROBLEEM IS OP TE LOSSEN Op Brédyk 30 Wirdum, vlak onder Leeuwarden, zijn afgelopen maand de protesten van boeren en bouwers met gemengde gevoelens gevolgd. Rinze Joustra uit Piaam, directeur van Rinagro BV, voelt zich net als zijn meeste medewerkers, met de boerenstand verbonden. Maar het moet, en kan ook, anders dan momenteel op veel bedrijven gebeurt. Het elixer heet AgriMestMix en het kost in Nederland een kleine twintig euro per liter. Dat giet je royaal in een mestkelder van 25-30 kubieke meter en dan merk je volgens Joustra onmiddellijk dat de bacteriën beginnen te werken. Het zijn bijzondere bacteriën, die in een zuurstofrijke omgeving gedijen. Daarin verschillen ze van veel traditionele bacteriecultures, die werken op basis van anaerobe (zuurstofloze of –arme) processen. Dan krijg je rot of fermentatie. ‘Wij brengen leven in de bodem’, zegt Joustra. ‘Dat is het grote verschil tussen onze producten en dat van de concurrentie.’ Bij hem geen kunstmestbombardement of zodeninjectie, maar snelle rijping van de mest. Dat levert volgens Joustra en de drieduizend Nederlandse, Duitse, Deense en Canadese boeren die zijn spul gebruiken, schone grond en een beter gewas op. Auke en Rennie Stremler op een gezinsbedrijf onder Jorwert zeggen dat ze door de benadering van Joustra gered zijn van de zakelijke ondergang, en nu eindelijk weer plezier in hun werk hebben. De grootschaliger werkende Wilbert Eppinga uit Nijemirdum leeft in vrede met buren op een steenworp afstand omdat zijn mest niet stinkt. Zo heeft Geert Kroes in Persing bij Nijmegen recentelijk ervaren dat met een mix van Rinagro een grote hoop bermgras beter composteert dan met ander spul. En anderen vertellen enthousiast dat de korst op de mest, die het onvermij-

www.uitgeverijpenn.nl

delijke mixen bemoeilijkt, zich dankzij de AgriMestMix veel gemakkelijker laat verkruimelen. In Texas heeft men zelfs de ervaring, vertelt Joustra, dat van kadavers de botten door zijn mix veel sneller verpulveren, zodat tractoren er niet lek meer op rijden – wat voorheen nogal eens gebeurde.

PROBLEMEN OPLOSSEN

De in augustus 58 jaar geworden Rinze Joustra is dit jaar aan een flink of-

fensief begonnen om zijn mixen onder de aandacht te brengen en meer varianten te verkopen. Dat is niet zozeer nodig voor de omzet – die volgens hem autonoom groeit met 25-30% per jaar. Maar wel omdat de agrarische sector al jaren een crisis doormaakt. In Denemarken worstelen ze met Salmonellabesmetting, die op korte termijn honderden bedrijven de kop kan kosten. Want melk met salmonella verwerkt de fabriek niet. In Groot-Brittannië zijn de boeren

IN DE BODEM

nog lang niet hersteld van het drama van Creutzfeldt-Jakob, waarvoor honderdduizenden koeien zijn gedood en verbrand. In Nederland zijn de inkomensverschillen tussen winnaars en verliezers enorm. En nu ineens lijkt alles op slot te staan door een stikstofverbod en daaroverheen een PFAS-drama, zodat honderden bedrijven op omvallen staan. ‘En de oplossingen die ze voor al deze ellende aandragen, gaan bijna allemaal in dezelfde richting: nog meer kunstmest en een nog dichtere afsluiting van rijpingsprocessen. Straks, als we niet oppassen, krijgen we een harde sanering doordat bouwbedrijven boeren uitkopen. En als die salmonella echt om zich heen grijpt, wat ik nu al zie gebeuren, zijn de gevolgen niet te overzien.’ Joustra volgt ontwikkelingen over de hele wereld. Hij weet wel bij benadering hoeveel miljoen varkens er in China zijn ‘geruimd’ omdat er varkenspest was geconstateerd. Schuim op varkensmest lijkt in Nederland een onschuldig symptoom. Maar onder dat schuim zitten miljarden bacteriën verscholen die in het duister hun kwalijke werk doen.

OFFICIEEL ERKEND

Dat AgriMestMix werkt, is in 2017 onomstotelijk vastgesteld door PhD (dr.) Gijs Jansen van het onderzoeksbedrijf Biotrack BV in Leeuwarden. Joustra spreekt van een geoctrooieerd product, waarvoor nu ook de Nederlandse

stikstofdeskundige Prof. Dr. Henk Jan Erisman van de Vrije Universiteit van Amsterdam belangstelling toont. Als het aan Joustra ligt, ging het veel verder. Zo heeft hij meteen Natura 2000 als merknaam laten deponeren omdat er volgens hem onvermoede kansen aan de officieel erkende natuurgebieden kleven. ‘Breng dat onder een aparte merknaam op de markt, en maak van een paar boerderijen bij natuurgebieden Wellnessresorts. Daar is enorm veel belangstelling voor bij stadsmensen. Maar zulke kansen ziet de overheid kennelijk niet.’ Zo is er volgens Joustra veel meer mogelijk, als je het maar groot en positief aanpakt. ‘Zo’n demonstratie van boeren en bouwers is natuurlijk hartverwarmend’, zegt hij, ‘maar op termijn lost dat niks op. Het moet fundamenteel anders, en dat moet van binnenuit beginnen.’ Auke Stremler, die ooit een kritische, maar nu een zeer enthousiaste klant van Rinze Joustra is, kan dat alleen maar onderschrijven. ‘Wij zaten op dood spoor’, vertelt hij. ‘En nu hebben we weer plezier in ons werk. De koeien geven wat minder melk dan op megabedrijven, maar we beuren er meer voor en kunstmest hoeven wij niet meer aan te kopen.’

dezelfde structuur. Verplaats je, zegt Joustra, maar eens in een druppel water in de diepzee, waar een druk heerst van 10.000kg per vierkante dm, en vergelijk die met de regendruppel die uit de hemel valt. Zou het echt waar zijn dat zuurstof er in soorten is? De O in H2O is volgens Joustra niet gelijk aan die in NO2 of SO2, en misschien bestaat er zelfs wel een verschil tussen zuurstof in CO en CO2. Dit zijn allemaal boeiende bespiegelingen. Maar het belangrijkste is volgens Joustra dat we het leven terugkrijgen in de bodem. Dan hoeft het niet zo lang te duren of alles bruist weer als vanouds. ‘Want het regenererende vermogen van de bodem is, mits je er goed mee omgaat, enorm.’

VERBAZING

Praat nog even door met Joustra en je valt van de ene verbazing in de andere. Volgens hem heeft water niet overal

Fryslân Markant 2019-4

DE FRYS KE MARREN

samen werken en samen vooruit In de gemeente De Fryske Marren houden we er met elkaar de vaart in. Ondernemers hebben in deze mooie gemeente alle ruimte en helpen elkaar waar dat maar kan. Moet de koers verlegd worden? Dan doen we dat samen. Want door krachten te bundelen, komen we verder. Meer weten? www.defryskemarren.nl

www.defryskemarren.nl 32

www.uitgeverijpenn.nl

WAARDIG AFSCHEID

www.fryslanmarkant.nl

2019

FryslÃ¢n Markant 2019-4

1925

BEIMERS ROUWSERVICE

Beimers Rouwservice & uitvaartverzorging, een begrip in uitvaart in de regio Waadhoeke en daarbuiten.

Of het nu het verzorgen van een complete en persoonlijke uitvaart is of alleen het leveren van een uitvaartkist of vervoer van een overledene, dag & nacht kunnen nabestaanden en uitvaartverzorgers een beroep doen op de diensten & service van de firma Beimers. Bel met 0518 - 401 000 optie 2, 24/7.

St. Annaparochie â&#x20AC;˘ rouwservice@beimers.nl â&#x20AC;˘ www.beimers.nl

1 34Beimersad-2.indd www.uitgeverijpenn.nl

16-10-18 06:34

‘IK HEB EEN LEUK VAK’ Uitvaartverzorger zijn en dan een leuk vak hebben? Kan dat? “Jazeker”, antwoordt Sybren Klaas Visser. “Leuk in de uitvaartwereld klinkt misschien wat ongemakkelijk, maar het raakt wel de kern. Wat ik er zo mooi aan vind, is dat ik een periode heel intensief contact hebt met mensen in een hele ingrijpende situatie; dagen waarin ik hen mag begeleiden. Het vertrouwen dat we elkaar geven en dan te voelen dat het wordt gewaardeerd, dat maakt het voor mij heel dankbaar werk.” Een oude rot in het vak is Visser nog niet, hij had al enige ervaring als reservebode in Oosterbierum toen hij in 2017 startte als bode van de uitvaartvereniging in Berltsum. “In het begin had ik wel eens slapeloze nachten doordat ik de checklijstjes in mijn hoofd maar bleef afvinken. Om vooral maar niets te vergeten. Die periode heb ik gehad.” Visser werkt als zzp’er. Naast zijn

werk als bode voor uitvaartverenigingen neemt hij ook ‘losse’ uitvaarten aan. In alle gevallen mogen mensen rekenen op zijn volle aandacht, van het eerste telefoontje tot en met de uitvaart. “Die vijf dagen ben ik er voor de nabestaanden, ook ’s avonds en ook in het weekend. Dat schept een band.” De laatste verzorging van de overledene hoort erbij, vindt Visser. “Het liefst doe ik dat samen met de familie en als het kan blijf ik dan op de achtergrond. Dan geef ik alleen aanwijzingen en verricht ik de ‘technische’ handelingen. Voor de familie is de laatste verzorging een intiem en liefdevol moment. Het is niet alleen waardevol in de dagen van het afscheid, het kan ook helpen bij het verwerken van het verlies.” Terugkijkend op de uitvaarten die hij heeft mogen begeleiden trekt Visser de conclusie dat de meeste vrij traditioneel zijn. Het verbaast hem niet. “Tegenwoordig is er veel mogelijk, die

ruimte geef ik mensen graag, maar tradities geven houvast, zeker in moeilijke tijden.” Sybren Klaas Visser doet zijn werk vanuit Funeraire Dienstverlening Visser te Oosterbierum, telefoon 0653842374, e-mail info@fdvo.nl. Neem gerust contact op met deze betrokken bode. Tekst en foto: TekstActief | Ria Algra

Draagt elkanders lasten Christelijke uitvaartvereniging Sneek

Betrokken, zorgvuldig en deskundig Uitvaartcentrum ‘Talitha Koem’ Harste 8, 8602 JX Sneek www.uitvaartdelsneek.nl info@uitvaartdelsneek.nl

Voor het melden van overlijden zijn wij dag en nacht bereikbaar

0515 - 413 757

Waardig Afscheid 2019

Fryske boeken kadowinkel

Gedichten en wurden fan treast

Foar altyd yn ús hert

Wa kin skiede fan in freon

gearstald troch Dieuwke van der Meer-Posthumus

gearstald troch Gerda van der Wijk

Priis €8,95

Priis €9,95

Soms is der safolle wat wy fiele, mar sa’n bytsje wat wy sizze kinne. Dizze boekjes kinne helpe om in passende tekst te finen.

foar bern

Tomke – Leave pake Durk

De Fertelbeam

makket lytse bern dúdlik hoe’t it om en ta giet by in kremaasje

printeboek fan Britta Teckentrup kin helpe by it ferwurkjen fan it ferlies fan in dierbere

Priis €6,50 Bûterhoeke 3 – Ljouwert – (058) 234 3070 – www.afuk.frl – www.websjop.afuk.nl

www.uitgeverijpenn.nl

Priis €12,50

ERKENNING VOOR LEVENLOOS GEBORENEN DOODGEBOREN KINDEREN HOREN BIJ HET GEZIN Voor veel ouders is de datum van 3 februari 2019 een ankerpunt geworden. Die dag werd het door een versneld doorgevoerde wetswijziging mogelijk om hun doodgeboren kind officieel aan te geven bij de gemeente en op te laten nemen in de Basisregistratie Personen (BRP). Eindelijk erkenning dat hun kind bestond. De wetswijziging is het resultaat van een actie die jaren geleden door ouders van doodgeboren kinderen werd gestart. De petitie die daar in 2016 uit voortkwam werd via social media ruim 82.000 keer getekend en stond daarmee aan de basis van het nieuwe wetsvoorstel. Nooit eerder leidde een petitie daadwerkelijk tot een wijziging van de wet.

GEBOORTEAKTE

Voorheen kregen ouders geen geboorteakte, maar een ‘akte levenloos geboren kind’. Een levensgroot verschil, want met deze akte kwam een kind enkel en alleen voor in het overlijdensregister van de gemeente. Een levenloos geboren kind stond verder in geen enkel overheidssysteem. Had dus in dat opzicht nooit bestaan, stond

STAATSBLAD

ook niet in officiele documenten over de gezinssamenstelling en telde letterlijk niet mee in het aantal kinderen dat een gezin kreeg. Miskramen binnen vier maanden konden zelfs helemaal niet aangegeven worden en die kinderen bleven zodoende helemaal onzichtbaar. De naam van de akte is in 2017 veranderd in ‘akte van geboorte (levenloos)’. Hiermee werd de geboorte en dus het bestaan van het kind erkend en ook dat het echt geleefd had. De naamsverandering van de akte markeerde de eerste stap op weg naar de wetswijziging van de BRP. Met een ‘akte van geboorte (levenloos)’ wordt het kindje opgenomen in de Basisregistratie Personen. Voor geboorte en overlijden wordt de datum van de geboorte aangehouden, ook als de moeder het kind voor de geboorte heeft voelen overlijden, of artsen dit vaststelden.

OOK BIJ MISKRAAM

Door de wetswijziging kunnen voortaan álle doodgeborenen worden aangegeven, onafhankelijk van de duur van de zwangerschap. Dit betekent dat het ook mogelijk is om na een miskraam binnen vier maanden van de zwangerschap je kind te laten registreren. Daarvoor is wel documentatie nodig, een akte van geboorte (levenloos). Een verklaring van een arts of verloskundige

Wetsvoorstellen en wetswijzigingen worden gepubliceerd in het Staatsblad. Staatsblad 2019-32 meldde: ‘De aanleiding voor de voorgestelde wijziging is gelegen in de uitdrukkelijke wens van ouders van deze overleden kinderen om niet alleen door het laten opmaken van een akte van de burgerlijke stand het feitelijke bestaan van het kind in een overheidsdocument vast te leggen, maar dit kind ook te vermelden in de BRP (Basisregistratie Personen) om zo recht te doen aan het feit dat deze kinderen voor de geboorte geleefd hebben.’ Op 3 februari 2019 is deze wet versneld in werking getreden. De volledige tekst van dit besluit is online te vinden op: zoek.officielebekendmakingen.nl/stb-2019-32

Gerhild van Rooij

Doodgeboren kinderen horen bij het gezin. De erkenning komt na jarenlange strijd van ouders. Foto Maria Oswalt / Unsplash community.

kan eventueel ook voldoende zijn; het is aan de ambtenaar van de burgerlijke stand om dat te bepalen.

TERUGWERKENDE KRACHT

De wet werkt met terugwerkende kracht, kinderen die jaren geleden levenloos ter wereld kwamen, kunnen alsnog worden ingeschreven. Als ouders een ‘akte van geboorte (levenloos)’ overleggen, wordt het kind alsnog in de BRP opgenomen. Het aanvragen van de akte van geboorte en het inschrijven moet gebeuren in de gemeente waar het kind werd geboren. Het geldt dus voor alle doodgeborenen, ook van lang geleden. Enige voorwaarde is dat de geboorte wel in Nederland moet hebben plaatsgevonden en dat de ouders nog op enig moment na 1994 in Nederland moeten hebben gewoond. Het inschrijven van een levenloos kind heeft geen praktische gevolgen. De waarde is symbolisch: voor ouders is het een erkenning dat hun kind echt heeft bestaan.

Waardig Afscheid 2019

ANONIEM ONDER DE HEG EINDELIJK EEN PLAATS OM TE ROUWEN geboorte overleden kinderen. Ouderen hebben soms zeventig jaar na dato eindelijk een plaats om (klein-)kinderen, broertjes of zusjes te herdenken die nooit, of op een onbekende plaats zijn begraven. Toch zijn ze, zeker op grote begraafplaatsen, nog lastig te vinden, staan ze niet aangegeven op plattegronden en weten soms zelfs beheerders nauwelijks van het bestaan af. Op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden zijn op een apart veldje tussen 1919-1985 ruim 1700 voor, of kort na hun geboorte overleden kindjes anoniem begraven. Ouders hebben die kinderen niet mogen zien. Men geloofde dat de ouders erbij gebaat waren hun

kindje zo snel mogelijk te vergeten, het kind zien zou een onnodige pijnlijke herinnering geven. De kinderen werden doodgezwegen. Sinds 18 september 2005 staan op dit grafveld twaalf dakplatanen en het transparante ‘Monument Bijzondere Kinderen’. De verschillende uitsparingen in de vier staande glaslaten op rij vormen subtiel een kruis, de gezandstraalde vlinders vliegen steeds verderaf. Op een van de verspreid geplaatste ronde, stenen plaquettes met vlinder staat het jaar 1949. Bij het monument en de stenen zijn bloemen, knuffels en engeltjes gelegd. Op de Algemene Begraafplaats in Bolsward staat een beeld uit 2017 van Hans te Wierike ter nagedachtenis aan

Leeuwarden, Noorderbegraafplaats, grafveld met 12 platanen en glazen monument ‘Bijzondere Kinderen’, ter nagedachtenis aan de ruim 1700 hier begraven levenloos geboren kinderen.

Bolsward, algemene begraafplaats. Dit kunstwerk van Hans te Hierike voor alle levenloos geborenen waar geen gedenkplaats voor is, werd in 2017 geplaatst. Foto Ton Visser.

ONGEKEND MAAR ONVERGETEN

Historische 15e-eeuwse illuminatie. Aan elke ongedoopte, ook het kleinste kind, was bij voorbaat het Rijk der Hemelen ontzegd.

De zoektocht naar erkenning van doodgeboren kinderen is niet nieuw. Al jaren worden er op steeds meer plaatsen herinneringsmonumenten opgericht op kerkhoven en begraafplaatsen. Onder meer Bolsward, Drachten, Joure, Leeuwarden, Lemmer, Sint Nicolaasga en Sneek kregen op initiatief van particulieren, begraafplaatsen en parochies speciale herdenkingsplekken. De oudste monumenten bestaan pas enkele decennia en er komen nog steeds nieuwe bij. Ze zijn een erkenning voor naamloze, onzichtbare, ongedoopte, onvindbare, ongekende, weggestopte, doodgeboren, of vlak na de

www.uitgeverijpenn.nl

Gerhild van Rooij

alle levenloos geborenen waar geen gedenkplaats voor is. Een kindje ligt tegen de wand van een door verdriet en gemis verscheurd moederhart, het losgescheurde deel staat voor loslaten. Ouders van levenloos geboren kindjes zullen nooit de stem of ademhaling horen, geen enkele beweging kunnen waarnemen, nooit de kleur ogen zien of een reactie krijgen bij aanraking. Hoe anders wordt er nu met dit peilloze verdriet omgegaan ten opzichte van enkele tientallen jaren geleden. Eeuwenlang kregen moeders te horen dat ze hun doodgeborene, miskraam (vrucht), moesten vergeten, maar ze vergaten wie ze droegen zelden. Al heerst er doodse stilte, ouders mogen nu tenminste afscheid nemen van hun zoon of dochter, ook van de fragielste, zogenoemde miskraam, de spontane afbreking van een zwangerschap tot zestien weken (de Wereldgezondheidsorganisatie hanteert twintig weken).

het verleden. In het ziekenhuis geboren vruchten, of kindjes werden ‘weggedaan’. Anoniem gecremeerd, begraven, of zelfs ter beschikking gesteld van de wetenschap, maar alles zonder overleg met de ouders. Tot ver in de twintigste eeuw kon een doodgeborene het Doopsel niet ontvangen. Ongedoopte kindjes droegen, zo geloofde men, geen persoonlijke zonden, maar wel de erfzonde. Voor de doop overleden kindjes mochten, evenals echtbrekers, anders gelovigen, zelfmoordenaars en terechtgestelden niet in gewijde grond op het rooms-katholieke kerkhof begraven worden. Het ‘lijfje’ moest worden afgegeven, waarna het kindje anoniem achter de heg van het kerkhof werd begraven. Een enkele keer moest de vader zelf het graf delven. Al in de jaren zestig van de vorige eeuw werd in Nederland aan deze gewoonte een einde gemaakt. Op verschillende begraafplaatsen staan nu monumenten voor alle kinderen die daar begraven zijn.

MEE NAAR HUIS

VOORGEBORCHTE

STILTE

Ouders zijn wettelijk verplicht om vanaf week 24 van de zwangerschap hun overleden kindje aan te geven bij de gemeente en het te laten cremeren of begraven, daarvoor mogen ze er zelf invulling aan geven. Bij een geboorte na 24 weken, wanneer het kind levensvatbaar wordt geacht, houden moeders recht op kraamzorg, bij het huishouden en om het verlies te delen. Voorheen ontbrak elke vorm van nazorg. Ook hierin is gelukkig verandering gekomen. Ziekenhuis Nij Smellinghe (Drachten) geeft ouders bijvoorbeeld een Phéron Memory Box, onder meer om voetafdrukjes te kunnen maken. Levenloos geborenen mogen even thuiskomen, waar familie en vrienden desgewenst afscheid kunnen nemen. Zelfs bij miskramen kunnen dankzij de ‘watermethode’ de kindjes langer bekeken en zelfs aangeraakt worden. Het kindje blijft deel van het gezin.

ACHTER DE HEG

Doodgeboren kinderen krijgen tegenwoordig ‘gewoon’ een uitvaart, als de ouders dat willen. Er is een keuze voor begraven of cremeren, er is een mandje of kistje, een grafje, of urntje. Het afscheid blijft intens verdrietig, maar de afwikkeling is humaner dan in

De ziel van een gedoopt kindje dat stierf, steeg, volgens de Rooms-Katholieke kerk rechtstreeks op naar de hemel. De ziel van een doodgeborene belandde in het voorgeborchte, in Latijn Limbus Puerorum, aan de rand van hemel en hel. Er heerste een oneindige gelukzaligheid, maar zonder aanschouwing van God en de kans om in de hemel met de ziel van hun ouders herenigd te worden. Dit was voor gelovige ouders onverdraagbaar. Het voorgeborchte was in het jaar 593 door paus Gregorius I aan de katholieke leer toegevoegd, als oplossing voor het feit dat ongedoopte borelingen weliswaar niet naar de hemel konden, maar toch ook geen persoonlijke zonden begaan hadden en dus ook zeker geen gang naar het vagevuur verdienden. Nadat er door een dertig man sterke commissie onderzoek is gedaan naar het voorgeborchte en op grond daarvan besloten is dat de barmhartigheid van God zo groot is, dat hij ook al diegenen die buiten hun schuld om niet gedoopt zijn in de hemel toelaat, heeft paus Benedictus XVI op 21 april 2007 officieel het voorgeborchte achterhaald verklaard.

Het monument ter nagedachtenis aan alle levenloos geborenen op de algemene begraafplaats in Sneek is geplaatst in 2008. Foto’s Gerhild van Rooij.

Een eenvoudige steen als monument op de rooms-katholieke begraafplaats Johanneshof in Sint Nicolaasga en op de parochiebegraafplaats in Lemmer, voor alle kinderen daar begraven. Foto’s Gerhild van Rooij.

ALLERZIELEN

Op Allerzielen, 2 november, herdenken traditionele Westerse katholieke geloofsgemeenschappen de doden (opgestegen zielen) van het afgelopen jaar. In de kerk wordt vaak een kruisje opgehangen met de naam van de overledene. Nabestaanden mogen dat na de mis meenemen.

WERELDLICHTJESDAG

Het troost dat er ruimte is voor rouw over levenloos geborenen. Op Wereldlichtjesdag, elke tweede zondag van december, worden kaarsjes gebrand voor overleden kinderen, grote, kleine en doodgeborenen. Op verschillende begraafplaatsen komen ouders op Wereldlichtjesdag samen om te rouwen, ook ouders voor wie een begrafenis of crematie onbetaalbaar was en die noodgedwongen hun kind aan de wetenschap hebben afgestaan. Zie voor meer informatie rondom dit onderwerp: - www.stillelevens.nl - https://steunpuntnova.nl - www.miskraambegeleiding.nl - www.watermethode.nl - www.sterrenkindje.nl - www.stichtingpheron.nl

Waardig Afscheid 2019

ALLE KINDEREN SAMEN Gerhild van Rooij

OVERLEDEN KINDEREN IN DE KUNST Momentopnamen van het laatste samenzijn worden nu in een foto, boek of film in kleine kring gedeeld en soms openbaar op social media. Dat lijkt gewoon, maar in vorige eeuwen waren nabestaanden al blij met een enkel beeld. In de begintijd van de fotografie waren de Daguerrotypie uit 1839 unica, evenals schilderijen en tekeningen. Het grote verschil was dat foto’s een periode inluidden waarin beelden van familieleden voor steeds meer burgers en arbeiders bereikbaar werden. Na vele eeuwen konden zij een beeld laten maken van hun overleden kind, zoals een kleine groep rijken al langer kon, maar dan als schilderij of tekening. Ook die portretten, waarop symbolen naar het overlijden en de vergankelijkheid wezen, waren bijna altijd het enige beeld van het overleden kind. Vroeger was de dood veel meer aanwezig door de grote kindersterfte.

PORTRETKUNST

Individuele portretten in de schilderkunst waren oorspronkelijk pronkstukken om te laten zien hoe belangrijk, invloedrijk en welvarend de geportretteerde was. Keizers, vorsten, regenten en andere machthebbers lieten zich zo

‘Aelke van Juckema’, 1607, olieverf/doek (langdurige particuliere bruikleen, foto Museum Martena).

portretteren. Rijke burgers stonden als schenkers op gebrandschilderde ramen in kerken of kloosters, hun kinderen niet. Helden, handelaars, admiralen en wetenschappers hoorden tot de elite die vaak vereeuwigd werd op plaquettes, bustes, beelden of praalgraven. Het burgerportret ontstond later als toonbeeld van de verworven maatschappelijke status. Edelen en herenboeren lieten hun familie in alle grandeur portretteren en als hun kinderen jong stierven, werden ze fraai afgebeeld op hun doodsbed, niet in de kist, maar met attributen waarvan de kijker wist dat die naar de dood verwezen.

OUDSTE PORTRET

Rembrandt van Rijn ‘Saskia in Bed, met een kind’, c. 1636, 185 x 236 mm, tekening, Pen en bister, Fogg Museum of Art, Cambridge Massachusetts Paul J. Sachs Collection, 2.

www.uitgeverijpenn.nl

Voor zover bekend is het oudste portret van een overleden kind in Nederland het ontroerende schilderij uit 1607 van de eenjarige Aelke van Juckema. Het anonieme kunstwerk dat haar vader had laten maken werd in 2016 gerestaureerd en hangt als langdurige bruikleen van de nazaten in Museum Martena (Franeker). Aelke was het tweede kind van Ruurd Werps van Juckema en Edwer (Eduar-

da) Gerroltsdochter van Cammingha, eigenaren van het Sjaerdemaslot en de Camminghastins in Franeker. Volgens de in Friesland geldende Juliaanse kalender, die tien dagen voorliep op onze Gregoriaanse, werd Aelke op 21 november 1605 geboren en is ze op 6 februari 1607 overleden. Haar moeder stierf al op 22 maart 1606. Het schilderij hing enkele maanden in de blockbuster ‘Rembrandt en Saskia, liefde in de gouden eeuw’ (2018-2019) van het Fries Museum. Rembrandt en Saskia verloren drie van hun kinderen binnen enkele weken tot een half jaar na de geboorte. Zoon Titus overleefde en werd volwassen. Net als de moeder van Aelke overleed zijn moeder, de Friese Saskia van Uylenburgh, tijdens zijn eerste levensjaar .

ROZEMARIJN

In 2014 verscheen bij de expositie ‘Pjutten en beukers: Friese kinderportretten 1550-1800’ in Museum Martena een catalogus van Marjan Brouwer. Een van de veertig door Friese kunstenaars geschilderde adellijke Friese peuters en kleuters was Aelke. Het meisje

Matthijs van den Bergh (1618-1687), ‘Jongetje op zijn doodsbed’, 1658, Johannes (Jan) Mijtens (1614-1670), ‘Familieportret Van den Kerckhoven’, olieverf/paneel, 62,7 x 79,8 cm. (collectie Rubenshuis, Antwerpen, foto CCSA). 1652/1655, olieverf/doek, 170 x 205 cm. (Haags Historisch Museum).

rust in een rieten wiegmand met handvatten, met linksachter drie brandende kaarsen en rechts het familiewapen. Over haar witte met kant afgezette mutsje ligt een krans van rozemarijn, het kruid dat met Nieuwjaar werd geschonken en onder hoofdkussens werd gelegd om kwade dromen en geesten te verjagen. De oude Grieken droegen bij examens rozemarijn in hun haar voor de concentratie en een helder geheugen. Rozemarijn is symbool voor liefde, trouw en niet-vergeten. Geliefden kregen de aromatische takjes mee op reis en Anna van Kleef droeg een krans van rozemarijn toen ze Henry VIII huwde. Bij Vondel is rozemarijn het zinnebeeld van rouw voor zijn dode dochtertje Saartje en, net als de krans die Aelke draagt, en op graven neergelegde takjes rozemarijn, een teken dat de geliefde dode niet wordt vergeten.

portretten het beeld al aangepast, de familie kreeg bijvoorbeeld een idyllische achtergrond en statussymbolen. Op het portret van de familie van Willem van den Kerkckhoven, Raad-ordinaris van het Hof van Holland, zweven vijf engelen op een wolk. Ze verbeelden de vijf overleden kinderen van Willem en zijn echtgenote. De voorste engel wijst omlaag naar de familie en de tweede engel houdt een laurierkrans omlaag. In de zeventiende en achttiende eeuw was alleen zo het gezin compleet verbeeld. Van de tien kinderen beneden is het nakomertje naast vaders knie in 1655 toegevoegd, fotoshop avant la lettre, drie jaar nadat het schilderij was voltooid.

PERZIK

De in Leeuwarden geboren Abraham Lambertsz van den Tempel gaf in het familieportret van regentes Prinses Albertina Agnes van Oranje Nassau een overleden dochter levend weer, als naakt kind. Links van Albertina, die wel beschouwd wordt als oermoeder van de Oranjes, staan Amalia van Nassau-Dietz en Hendrik Casimir II van Nassau –Dietz in vol ornaat en rechts staat de jongste dochter, Sofia Hedwig op schoot. Ze houdt haar hand op de moederborst en heeft in haar andere hand een perzik. Die vrucht is hier symbool voor leven, een nieuw begin en onsterfelijkheid en herinnert eraan dat we stervelingen zijn.

LAURIER

Een vergelijkbaar symbool was de laurier, in de christelijke kerk een symbool van onvergankelijkheid. Laurier werd net als rozemarijn op graven neergelegd of afgebeeld. In het schilderij ‘Jongetje op zijn doodsbed’ van Matthijs (Jansz.) van den Berg wijst in de rechterhand een lauriertak omhoog. Dit kruid beschermde in voorchristelijke tijden al tegen kwade geesten. De altijd groenblijvende Laurier, Laurus Nobilis, hoorde oorspronkelijk bij zonnegod Apollo en was en is als krans een Olympisch overwinningssymbool. In de linkerhand verwijst een afgebroken bloem naar de dood op jonge leeftijd.

ENGELEN

Vroeger werd in realistische familie-

Abraham Lambertsz van den Tempel (1622-1672,) ‘Prinses Albertina Agnes en haar drie kinderen’ , 1668, olieverf/doek, 140 x 192 cm. (Fries Museum).

Waardig Afscheid afscheid 2019

Voor altijd dichtbij Gedenksieraden bieden de mogelijkheid het rouwproces te plaatsen, in de vorm van een tastbare herinnering.

Zo heeft u uw geliefde op een symbolische wijze toch nog dichtbij u. Dit op een manier en in een vorm die u zelf wenst. U kunt bij ons al vanaf €14,95 gedenksieraden bestellen. Wij bieden een assortiment van maar liefst 925 zilveren en edelstalen sieraden. Er zijn ashangers, dieren ashangers, asbedels, asarmbanden, mini urnen, colliers, oorbellen, gedenktekens en een speciale herencollectie Bekijkt u gerust eens onze site! VOORDELIGE ASHANGERS Floris Pool en Angelique Pool-Boers 033-7520905 / 06-40774337 pool-boers@voordeligeashangers.nl

www.voordeligeashangers.nl

‘ELTS MINSKE IS OARS ELTS ÔFSKIE IS OARS’

www.uitvaartzorgbijlsma.nl

Garyp | Jorwert Anna Bijlsma 06 10 33 03 37 42

www.uitgeverijpenn.nl

‘IK GENIET VAN ELKE RESTAURATIE’ DIENIEVE, RESTAURATIE VAN GRAFMONUMENTEN Een grafsteen is, paradoxaal gezegd, een monument voor het leven. Zerken en stèles hebben echter flink te lijden van de weersomstandigheden. Hendrik Heerschop van DieNieVe uit IJsbrechtum maakt ze weer als nieuw. Heerschop werkt voor de overledenen en hun nabestaanden, benadrukt hij meteen, niet voor zichzelf. ‘Die Nie Ve betekent Dienen, Niet Verdienen. Ik moet er een beetje van kunnen leven, maar dat is voor mij dan ook genoeg.’ Hij is restaurateur van grafmonumenten en begraafplaatsen in het algemeen, maar ook van algemene gedenkstenen en bijvoorbeeld historische inrijpalen zoals die bij Epema State in IJsbrechtum.

snap ik best dat steeds meer mensen voor crematie kiezen. Als het er zo vervallen uitziet, zou ik er zelf ook niet willen liggen.’

KLEIN BEGONNEN

HERSTEL

Heerschop onderhield al jong de graven van zijn familie in Tsjalhuzum, de buurtschap vlakbij Sneek waar hij opgroeide. Hij werkte de verf bij, verrichtte kleine reparaties en leerde zo hoe hij zelfs de meest vervallen monumenten hun oude glans terug kon geven. Zijn vakmanschap viel op en zo kwam de vraag op gang en breidde Heerschop zijn werkgebied uit. Eerst in een straal van tien kilometer rondom zijn woonplaats IJsbrechtum, maar inmiddels is DieNieVe door de hele provincie actief.

ALLEMAAL MOOI

‘Ik vind iedere klus de mooiste die er is, elke geslaagde restauratie is prachtig. Als de nabestaanden blij zijn met het resultaat van mijn werk, dan voel ik me een tevreden mens.’ Daarbij voelt Heerschop zich niet gelukkiger met de restauratie van een ‘chique’ steen, dan met die van een eenvoudig exemplaar. Ieder mens verdient een mooi monument, is zijn stelling. Een begraafplaats of kerkhof hoort er netjes uit te zien en dat is lang niet altijd het geval. ‘Als ik sommige begraafplaatsen zie,

In Lemmer herstelde Heerschop onder meer de fraaie monumenten van de familie Wegener Sleeswijk. Ook het sierhek werd grondig aangepakt.

De plaatselijke beheerder kan Heerschop inseinen, maar nabestaanden moeten eerst toestemming geven voor herstel. ‘Als ik dan bij een steen kom die restauratie nodig heeft, kijk ik eerst wat ik vooral níet moet doen. Dat is het belangrijkste, want in een poging tot herstel kun je meer vernielen dan je lief is.’ Heerschop zet gescheurde of geknapte delen zo onzichtbaar mogelijk weer aan elkaar en zet de steen eventueel rechtop. Daarna worden weggesleten ornamenten, symbolen en teksten stukje bij beetje teruggebracht. Het uiteindelijke resultaat is verbluffend: totaal verweerde zerken worden als nieuw en kunnen weer jaren mee. Heerschop werkt met veel plezier aan het ‘funerair erfgoed’. ‘Ik vind het altijd erg jammer wanneer oude stenen en zerken voorgoed verdwijnen. Soms ben ik jaren bezig op één kerkhof, want als het eenmaal netjes wordt, krijg ik van steeds meer nabestaanden opdracht om de graven van hun familie op te knappen. Daarbij leg ik met net zoveel plezier nieuw grind op paadjes, als dat ik een steen rechtop zet, of een nieuw hekwerk plaats.’

Hendrik Heerschop Visserleane 4, 8633 KG, IJsbrechtum 0515 – 42 48 65 www.facebook.com/dienieve

Voor en na de restauratie, het resultaat is verbluffend.

Waardig Afscheid 2019

Het levensverhaal van de overledene.

Dat ieder mens een uniek levensverhaal heeft, beseffen we vaak des te meer na het overlijden van een dierbare. In de moeilijke dagen die daarop volgen moet er veel geregeld worden. Wie doet de uitvaart, wie leidt de bijeenkomst, wie spreekt er en wat wordt er dan gezegd? In deze hectische periode bieden wij u als sprekers bij uitvaarten de helpende hand. Wij schrijven of helpen u bij het schrijven van het levensverhaal dat recht doet aan de overledene. En als u dat wenst, spreken wij tijdens de ceremonie. Ook staan wij u bij om vorm en inhoud te geven aan de afscheidsplechtigheid. Dit alles altijd in goed overleg met de uitvaartverzorgers. Als ervaren en professionele vrijwilligers werken wij met respect en toewijding naar alle betrokkenen. Steeds meer mensen hebben de behoefte hun eigen levensverhaal vast te leggen. Hiermee kunnen wij u van dienst zijn tijdens een gesprek bij leven. Wilt u een levensverhaal of een afscheidsplechtigheid in de Friese taal? Ook dit kunnen wij u bieden. Als humanistisch sprekers stellen wij in onze benadering de mens centraal. Daar nemen we volop de tijd voor. Want iedereen heeft recht op een waardig afscheid. Wilt u meer weten, of wilt u gebruik maken van onze diensten? Wij zijn 7 dagen per week bereikbaar op 0517-417799

www.humanistischeuitvaart.nl

www.uitgeverijpenn.nl

TESTAMENT OF LEVENSTESTAMENT WAT IS HET VERSCHIL? Een testament is een notariële aanwijzingen geven aan de gevolmachakte waarin de laatste wil is op- tigde (de vertrouwenspersoon) hoe de genomen. Er staat onder meer zaken te regelen, zoals of er geschonken wordt, hoe om te gaan met sociale in wie de bezittingen erven en media en welke wensen er zijn met bewie alles regelt als men overle- trekking tot de uitvaart. Ook medische den is. Als er geen testament verklaringen, zoals een niet-behandelopgesteld is, bepaalt de wet wie verklaring of een euthanasieverzoek kunnen worden opgenomen in een lede erfgenamen zijn. Deze erf- venstestament. genamen moeten dan ook alles BIJ LEVEN regelen na overlijden. Een levenstestament is een document waarin een volmacht wordt verleend aan één of meer personen voor het geval dat iemand door ziekte of een ongeval niet in staat is zijn belangen te behartigen. Dit document wordt ook opgesteld door een notaris en vastgelegd in een notariële akte. Als er geen levenstestament is opgesteld, kan het vermogen door de kantonrechter onder bewind worden gesteld en kan er door de kantonrechter een mentor worden benoemd.

VOLMACHT

In het levenstestament wordt naast een algemene volmacht, ook een medische volmacht en soms een specifieke ondernemersvolmacht opgenomen. Verder kan de volmachtgever in de akte

Een levenstestament geldt tijdens leven en eindigt bij overlijden. Een testament geldt pas vanaf het moment van overlijden. In een testament kan geen volmacht opgenomen worden voor tijdens het leven, terwijl in het levenstestament niets bepaald mag worden over de erfenis of wie de zaken regelt na het overlijden.

MEER INFORMATIE

Wilt u meer weten over testamenten, levenstestamenten of wat er bij de afwikkeling van een nalatenschap komt kijken, dan bent u van harte welkom op mijn kantoor. Mijn kantoor is tijdens kantooruren en elke donderdagavond geopend. Een afspraak bij thuis kan natuurlijk ook. Als familierecht notaris, aangesloten bij de stichting Registerexecuteur en

de Vereniging van Estateplanners in het Notariaat (EPN), ben ik bij uitstek dé deskundige die u kan adviseren op dit gebied.

T (0566) 60 14 04 - Stationsweg 1 - Grou www.notarismirjam.nl

Waardig Afscheid 2019

Funeraire Dienstverlening Visser Oosterbierum

Rondweg-West 158 â&#x20AC;˘ 9101 BG Dokkum (0519) 235 002 info@crematoriumnoordoostfryslan.frl www.crematoriumnoordoostfryslan.frl

Sybren Klaas Visser Keatsebuorren 1 8854 AE Oosterbierum 06-53842374 info@fdvo.nl www.fdvo.nl

t (06) 133 79 648

Herinneringssieraden op maat

Harmke Rekker

uitvaartverzorging

Eelke Meinertswei 27, 9295 KC Westergeest

95 jaar vertrouwd afscheidnemenâ&#x20AC;? Bezoekadres Harinxmalaan 1 - 8602 CN Sneek T (0515) 416 114 E info@deboeruitvaart.nl

deboeruitvaart.nl

De Paladijn 0512-513878 www.depaladijn.nl

Voor een uitvaart met respect en aandacht

06-45 46 35 38 Dag en nacht bereikbaar

Anne Joosse, Koudum

www.uitgeverijpenn.nl

e info@harmkerekker.nl i www.harmkerekker.nl

WERKEN MET NATUURSTEEN Steenhouwerij Marne Natuursteen Bolsward

‘Mensen hebben er vaak geen weet van, maar met het ontstaan van de aarde, ontstond de steen waar nu de gedenkstenen van worden gemaakt.’ Daarmee zijn we bij een van de oudste ambachten van de wereld, de steenhouwer. Een beroep dat niet zoveel meer voorkomt in Nederland. Van maken tot plaatsen Bij Marne Natuursteen is een team mensen actief dat samen zorg draagt voor het proces van bestelling tot plaatsing. Dankzij de korte lijnen tijdens de productie is het mogelijk om de wensen van de opdrachtgever tot in de puntjes te verwezenlijken. De platen marmer en graniet worden veelal vooraf bekeken, gekeurd en besteld door de eigenaar zelf. In de werkplaats worden de platen op maat gezaagd, in model geslepen en gepolijst. Het pure handwerk blijft belangrijk. Tevens zijn ze gespecialiseerd in het maken van de meest mooie gravures ‘uit de hand’. Complexe versieringen worden met de hand uitgehakt. Tenslotte worden de letters in het monument aangebracht. De Fryske Peal, specialiteit van het bedrijf en vroeger de meest gangbare gedenksteen van Fryslân, wordt door vakmensen authentiek bewerkt totdat het zo kenmerkende resultaat ontstaat.

Alles kan, bijna alles mag Niet iedereen kiest trouwens voor een granieten of hardstenen gedenkteken. Brons, taal, glaswerk, alles is mogelijk bij Marne Natuursteen. Friezen houden over het algemeen meer van een kwalitatief degelijk en een klassiek, stijlvol gedenkteken. Natuursteen is en blijft een natuurproduct dat met stijgende en dalende temperaturen uitzet en weer krimpt, altijd in weer en wind buiten staat en dus onderhoud vergt. De grond van de begraafplaats is constant in beweging, zodat een gedenkteken wat scheef kan gaan hangen, of scheuren in het materiaal ontstaan. ‘Dat zie je niet aankomen, maar het valt onder de garantie,’ zegt Cuperus, ‘en wordt kosteloos hersteld.’ Cuperus zit inmiddels 45 jaar in het vak en beleeft daar nog iedere dag plezier aan.

Steenhouwerij – Natuursteenhandel Marne Natuursteen BV Bedrijvenpark De Marne 8 8701 PT Bolsward Tel: 0515 – 573 712 Info@marne-natuursteen.nl www.marne-natuursteen.nl

Waardig Afscheid 2019

IS ELEKTRISCH CREMEREN CREMATORIA GROOTVERBRUIKERS VAN GAS

Het Nederlandse Klimaat- en ELEKTRISCHE OVENS Naast het financiële aspect van de Energieakkoord, gesloten op stijgende gasprijzen, is het collectie10 juli 2018, heeft ook voor de ve gedachtengoed van de samenleuitvaartbranche gevolgen. De ving ook dusdanig ontwikkeld dat men overheid wil vanaf 20130 de graag alternatieven wil voor fossiele belasting op gas met 75% ver- brandstoffen, en sinds de aardbevingen hoogd hebben en de belasting in Groningen de landelijke politiek beheersen al helemaal voor gas. Uitvaarop stroom met 40% verlagen. torganisatie Dela bouwt een elektrisch Ook voor crematoria wordt het crematorium in Groningen, waarbij ook zaak om over een switch na te de stroomvoorziening verduurzaamd is door plaatsing van een windmolen. Bij denken. Directeur Alex de Boer van uitvaartcentrum en crematorium Sneek is zich bewust van de verantwoordelijkheid die ook hij draagt als het gaat om het klimaat. ‘Dat hebben we allemaal. We moeten voor de volgende generatie een aarde achterlaten waar zij mee verder kunnen. Zelf wil en moet ik daar met dit bedrijf mijn steentje aan bijdragen.’

GROOTVERBRUIKERS

Crematoria stoken op gas en zijn grootverbruiker, een crematie kost gemiddeld 60 kuub gas (een gemiddeld huishouden verbruikt dit in twee weken). Sinds enkele jaren neemt in Nederland de voorkeur voor cremeren boven begraven steeds meer toe en inmiddels kiest ongeveer 67% van de mensen voor crematie. Dit komt landelijk neer op ruim 100.000 crematies per jaar, 6.000.000 kuub gasverbruik. Nog een rekensommetje voor de beeldvorming: één crematie betekent een CO2-uitstoot van 114 kg. Een douchebeurt van negen minuten staat gelijk aan een uitstoot van 800 gram CO2. Een crematie staat met andere woorden qua uitstoot gelijk aan maar liefst 140 douchebeurten (cijfers ontleend aan Energieonderzoek Centrum Nederland). ‘Dat zijn cijfers die er niet om liegen,’ realiseert De Boer zich. ‘Het is ook krom: hier vlakbij wordt een nieuwe woonwijk gebouwd. Gasloos. En wij verbruiken dagelijks voor vijftien gezinnen gas.’

www.uitgeverijpenn.nl

bestaande crematoria van het bedrijf zullen ovens alleen nog vervangen worden door elektrische exemplaren. In Crematorium Sneek zal geen elektrische oven gebouwd worden, aldus Alex de Boer. ‘Wij zijn te kleinschalig om een dergelijke grote investering te doen. Onze oven is te nieuw om nu al te vervangen en een elektrische oven is enorm duur. Bovendien moet die de hele dag aan de stroom staan om op temperatuur te blijven, terwijl wij op jaarbasis slechts vierhonderd crematies uitvoeren.’

COMPOSTEREN

Volgens de testen is een elektrische crematieoven 20% efficiënter dan de traditionele gasverbrander. Het proces is hetzelfde als bij een gasoven, het lichaam vergaat door de hitte. De duur van een crematie blijft ongeveer 90 minuten. Ook voor dieren tot 100 kg is er een elektrische oven op de markt. Alex de Boer volgt de ontwikkelingen wereldwijd op de voet en ziet dat er ook andere milieuvriendelijke alternatieven ontwikkeld worden voor het traditionele begraven en cremeren. ‘Er zijn Staten in Amerika, waar je jezelf mag laten composteren. Je lichaam wordt dan bedekt met bijvoorbeeld houtsnippers, waarna microbacteriën ervoor zorgen dat je binnen drie tot zeven weken volledig wordt afgebroken, zelfs je tanden en botten. Maar dit zie ik in Nederland nog niet gebeuren.’ Wat wel mag, maar in Nederland nog onbekend is, is jezelf na je dood laten begraven in een Mushroom suit. Dit is

een pak gemaakt van paddenstoelen, dat helemaal om je heen wordt gewikkeld. Het zorgt voor een snelle afbraak van het lichaam, terwijl het materiaal de schadelijke stoffen opruimt, zoals paddenstoelen dat in de natuur doen. Het lichaam verwordt, net als bij composteren, tot voedingsstof voor planten in de omgeving. Acteur Luke Perry liet zich in zo’n pak begraven.

RESOMEREN

‘Wat ik zelf heel interessant vind en wat volgens mij ook de toekomst heeft voor Nederland, is resomeren,’ zegt De Boer. ‘Met alkalische zouten wordt onder verhoogde druk en op een temperatuur van 180 graden het lichaam snel ontbonden. Alleen botten en bijvoorbeeld protheses blijven over. Dat is dus vergelijkbaar met wat er na crematie overblijft en kun je dus uiteindelijk ook aan de nabestaanden meegeven. Zelfs een pacemaker kan blijven zitten, wat bij een crematie beslist niet mogelijk is. De vloeistof die na afloop overblijft kan eenvoudig gezuiverd worden.’ Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken staat erg positief tegenover deze ontwikkeling, die nu in Nederland nog niet toegestaan is. Het adviesrapport dat door haar hierover gevraagd is bij de Gezondheidsraad wordt begin 2020 verwacht. ‘Een resomator, dat is wel iets waar ik

DE TOEKOMST? VAN DICHTBIJ

heel serieus naar kijk. Qua investering is die niet duurder dan een crematieoven op gas, maar dus wel de helft goedkoper dan een elektrische oven. Bovendien hoef je lang zoveel stroom niet te gebruiken omdat je slechts tot 180 graden verwarmt. Nog een bijkomend feit is dat resomeren gebeurt zonder kist. De kist kan dus ook steeds weer hergebruikt worden, al is dat idee waarschijnlijk nog een flinke mentale drempel.’

Op korte termijn is Alex de Boer bezig met ogenschijnlijk kleine zaken als ledvervangers voor de lampen, maar ook de aanleg van zonnepanelen op het dak. Opslag en hergebruik van restwarmte is nu nog niet mogelijk, maar ligt ook voor de hand. ‘De uitvaartbranche is echt bezig met het milieu. We hebben een negatief imago, maar kom kijken en vragen, zeg ik dan altijd,’ moet Alex de Boer van het hart. ‘Het is niet alleen de oven,’ zo zegt hij, ‘maar wat denk je van de lijkwagens, de kleding die wij dragen, de kisten die je als uitvaartondernemer aanbiedt. Als je dat uit eigen omgeving haalt en niet waar dan ook van de wereld waar het maar goedkoop is, dan doe je ook al veel goed.’

‘Is er iemand …?’ Het leven is niet altijd rozengeur en maneschijn. Altijd prikt er wel iets dat het goede leven verstoort. Deze verstoring wordt pijnlijk duidelijk wanneer donkere wolken zich samentrekken. Zij symboliseren het verdriet en de wanhoop die groeien tijdens een lang proces van loslaten en afscheid nemen. Dit proces vreet energie. Mensen kunnen hierdoor soms niet meer helder denken of ‘normaal’ functioneren. Alles staat in het teken van … Niet in het teken van de ervaren leegte of een totale desoriëntatie. Is er dan iemand die een steun in de rug kan zijn? Is er dan iemand die een klankbord kan zijn? Kun je vrijuit praten over pijn, verdriet, misverstanden en nog zo veel meer zaken, die ter sprake kunnen komen? ‘Klankborden’ geeft lucht.

genoemde situatie kan helpen? Er zijn misschien velen die kunnen helpen. Eén van de velen is Trust Praktijk voor bemiddeling en begeleiding. Onze praktijk heeft jarenlange ervaring met het begeleiden van mensen die in geschetste situatie zijn gekomen. Wanneer familierelaties door miscommunicatie danig verstoord zijn, dan kan onze praktijk via haar gecertificeerde familiemediator helpen om de communicatiestoornis op te heffen.

Is er iemand …? Wij willen er voor u en uw familie zijn.

Drs. Ing. Gerard Venhuizen, ADR-gecertificeerde familiemediator

L CERTIFIE

D AAR

Is er iemand, die mee kan en wil denken? Is er iemand, die zorgzaam en betrouwbaar mensen in

REG

Is er iemand …?

Soms kunnen door verdriet, of niet uitgesproken wensen, familierelaties op scherp komen te staan. Communicatie lijkt niet meer mogelijk. Hierdoor groeien mensen – helaas ook in zware verliessituaties – uit elkaar. Terwijl ze elkaar heel erg nodig hebben.

-O N

DERHA

Waardig Afscheid 2019

AFSCHEID BELICHT FOTO’S OM TE KOESTEREN Wie een uitvaart moet regelen, denkt aan praktische zaken als locatie, tijd, sprekers en muziek. Een kist, kleding voor de overledene, een rouwkaart. Niet aan het regelen van een fotograaf. Een uitvaart op beeld vastleggen, komt bij de meeste mensen niet op. ‘Ik ha in hiel soad út te lizzen,’ vertelt uitvaartfotograaf Gerda Wesselius uit Stiens. Wesselius is fotograaf en maakte voor het eerst beelden van een uitvaart toen haar eigen moeder niet meer mobiel genoeg was om uitvaarten van naasten bij te wonen. Na het overlijden van haar moeder besloot ze ermee door te gaan en volgde de opleiding tot ‘Vakbekwaam Uitvaartfotograaf’. Want een uitvaart vastleggen, dat is iets anders dan foto’s knippen. Het is zien wat een ander niet ziet, vastleggen wat nabestaanden niet meekrijgen. ‘Ik sjoch de reaksje op fertriet, it meilibjen, oandien wêzen. Dat lis ik fêst. In hân op in skouder, in blik.’

LAATSTE HOOFDSTUK

Als je erover nadenkt, is het zo waar: in een mensenleven leg je bijna alles vast. De geboorte, de kindertijd, huwe-

www.uitgeverijpenn.nl

lijk, jubilea en vakanties. Maar wanneer iemand oud is, of niet lang meer zal leven, dan fotograferen we niet meer. Het voelt niet kies om bij een naderend levenseinde foto’s te maken. Of bij de uitvaart. ‘En dat is no krekt sa weardefol,’ verzucht Wesselius. ‘De leafde, de ferbûnens mei-inoar, dat is krekt yn dy faze sa puer, sa oprjocht, wylst je dêr as neiste troch alle drokte suver neat fan meikrije.’ Om een mens vast te leggen in de laatste fase van het leven is zo mogelijk nog moeilijker dan het in beeld brengen van een uitvaart. Het is een kunst om een waardevol beeld te maken van de kwetsbaarste periode in iemands leven. Wesselius volgde ook daarvoor een aparte opleiding. Het is het laatste hoofdstuk in het levensboek, legt de afscheidsfotograaf uit. Op een groot deel van het leven kijk je met foto’s terug, maar dat laatste, dat wordt een taak voor het geheugen. Je herinnering is echter niet wat de afscheidsfotograaf ziet. Door alle verdriet en de druk van het regelen van praktische zaken, gaan veel waardevolle momenten aan je voorbij. Nog los van het feit dat je nu eenmaal niet overal tegelijk kunt kijken. Daar begint het liefdewerk van Gerda Wesselius. ‘Ja, leafdewurk. Dat wol ik ek sjen litte. Elke foto hat in ferhaal. Ik sjoch mear as de minsken sels.’

HULP BIJ ROUW

Een naderend levenseinde en daarna een uitvaart, het is een intiem en emotioneel heftig gebeuren. Gerda Wesselius legt op verzoek beide vast. Van tevoren gaat ze het liefst op gesprek bij de mensen thuis, om elkaar af te tasten. ‘Wa binne jim, hoe kin ik foar jim fan bestjutting wêze.’ Wanneer de reportage in eerste opzet klaar is, gaat Wesselius hiermee naar haar klanten toe. ‘Sille wy tegearre sjen,’ is altijd haar eerste vraag. Samen

Gerda Wesselius

de foto’s bekijken en met uitleg van de fotograaf de herinnering levend maken. ‘It is de keunst om de betsjutting fan it momint út te lizzen mei in foto.’ De uiteindelijke reportage wordt een waardevol bezit, die veel steun geeft in de periode na het afscheid. ‘In foto kinst besjen, dêr kinst oer prate. It makket it ferlies en fertriet besprekber,’ zegt Wesselius. ‘It lit minsken ek de leafde sjen en de ferbûnens dy’t der wie en dy’t sa bewarre bliuwt.’

ZORGVULDIG

Het zien en vastleggen van zo’n intense gebeurtenis vergt veel van een fotograaf. Het is daarom dat Gerda Wesselius een opleiding volgde en zichzelf ‘gecertificeerd uitvaartfotograaf’ mag noemen. Een uitvaartfotograaf gaat uiterst zorgvuldig te werk. Er zijn veel dingen waar Wesselius tijdens de uitvaart op let. Ze doet onopvallend haar ding. Ze weet hoe ze moet lopen, waar ze moet

staan. Beweegt zich in haar donkere kleding zo geruisloos mogelijk en heeft zelfs de beschikking over een camera die niet klikt. ‘Myn foto’s binne belangryk, iksels net. Minsken moatte my sa min mooglik fernimme.’ Daar komt automatisch ook de omgang bij met rouw en rouwende mensen. De gemoedstoestand van iedereen moet geaccepteerd en gerespecteerd worden. Wesselius voelt aan wanneer ze beter afstand kan houden, of juist dichtbij kan komen om een bijzonder moment vast te leggen. Juist daarom is het gesprek vooraf met de familie ook zo belangrijk. Om elkaar daarin ook een beetje te leren kennen en eventueel te overleggen wie of wat wel of niet vastgelegd wil of mag worden. Ze geeft dat vooraf aan de afscheidsdienst ook aan met een briefje, of een boodschap via de bode: ‘It is suver ûnmooglik om minsken echt te mijen op in foto, mar as se neitiid by my oanjouwe dat se beslist net yn byld wolle, dan kin ik der

wol foar soargje dat se net yn de reportaazje sitte.’

WAT WAS EN BLIJFT

Gerda Wesselius krijgt geregeld de vraag hoe ze dit werk volhoudt, want ze heeft het inmiddels behoorlijk druk. ‘Al dat verdriet,’ zeggen mensen dan, ‘dat is toch niet te doen?’ ‘As it oars net wie as fertriet,’ zegt Wesselius, ‘dan wie it dreech fol te hâlden, mar der is folle mear as triennen. By in útfeart is safolle waarmte, leafde en treast, dêr ha in soad minsken gjin erch yn. Mar as je dat letter op foto’s werom sjogge, dan wurdt it in weardefol oantinken oan dat wat west hat. In fûnemint ûnder de takomst.’

Afscheid Belicht Mr.P.J.Troelstraweg 147A 8919AA Leeuwarden www.afscheidbelicht.nl 06 1444 92 56 Waardig Afscheid 2019

SYMBOLISCHE BLOEMENGROET BIJ MH17 DE PALADIJN LAAT NIETS AAN TOEVAL OVER Op vrijdag 17 juli 2015, een jaar na de ramp met de MH17, vond een grote herdenking plaats in Expo Haarlemmermeer bij Vijfhuizen. Bloemiste A larda Rebbers van De Paladijn in Drachten werkte, samen met nog een aantal andere bloemisten uit heel Nederland, twee dagen lang mee om de hal aan te kleden met een indrukwekkende bloemengroet. SYMBOLIEK

Het initiatief hiervoor kwam van Desiree Verbaas-Camfferman, die haar beide ouders bij de ramp verloor. Vanuit de groep nabestaanden die de herdenking regelde, was haar gevraagd of ze de aankleding van de hal wilde regelen. Voor die enorme klus zocht ze hulp bij iemand uit het bloemistenvak, die landelijk een aantal bloemisten en sponsoren bij elkaar zocht. Alarda Rebbers was direct enthousiast en stelde zich beschikbaar. ‘Ik ben twee dagen in die hal bezig geweest. Niet op de dag van de herdenking zelf, dat vond ik te heftig. Er werd gerepeteerd voor de herdenking toen wij daar aan het werk waren, dat vond ik al enorm zwaar.’

www.uitgeverijpenn.nl

In de hal werd een bloemengroet ingericht waarin de ramp en de slachtoffers symbolisch zichtbaar gemaakt werden. Op een tafel werd het veld zonnebloemen nagemaakt, waarin het vliegtuig was neergestort, met voor ieder slachtoffer één zonnebloem. Ook in een grote hartvorm werden evenveel zonnebloemen geplaatst. Lange bloemenslingers symboliseerden de lijn tussen hemel en aarde en naar de ingang van de hal verrezen hoge zuilen met bloemen die het pad markeerden. Het samenwerken met collega’s aan deze herdenking gebeurde in grote saamhorigheid en zorgde voor warme vriendschappen. ‘Wij wilden iets voor deze mensen betekenen, daar bestond geen twijfel over. Dat schept echt een heel bijzondere band.’

DOORDACHT ROUWWERK

De Paladijn is geen doorsnee bloemisterij, maar gespecialiseerd in bijzondere producten, waarbij Alarda Rebbers en haar medewerkers niets aan het toeval overlaten. Rouwwerk is één van haar specialiteiten, weet Rebbers, en daarbij is het belangrijk om goed overleg te hebben met de klant. ‘Wij proberen het levensverhaal van de overledene te laten zien in het bloemwerk. Wij merken in de winkel weleens dat mensen bang

zijn dat ze het niet goed doen. Daar moet je heel zorgvuldig mee omgaan en daarom is het ook goed om in zo’n geval persoonlijk contact te hebben.’ Daarin kan Rebbers veel wensen verwezenlijken en eigenlijk alle materiaal verwerken die de klant wenst. ‘Behalve geverfd materiaal,’ legt ze uit, ‘want wij zijn gecertificeerd duurzaam.’

WISHFLOWERS

Om extra service te bieden aan de klant wordt het binnenkort mogelijk om de bloemwerken digitaal in 3D zichtbaar te maken. Landelijk wordt er met het project Wishflowers gewerkt aan een app waarmee de klant het bestelde bloemwerk niet alleen afzonderlijk in 3D kan zien, maar het ook virtueel op of bij een willekeurige kist kan plaatsen. Daarmee wordt dus ook de setting waarin het bloemwerk eventueel gebruikt gaat worden al zichtbaar. ‘Het geeft mensen een beeld van het eindresultaat en dat geeft rust, want ze kunnen zien of het inderdaad zo uitpakt als ze bedoeld hebben.’

VIJF JAAR NA DE MH17 RAMP SLOEG GAT IN VELE FAMILIES

Tekst: Martsje de Jong, foto’s privécollectie familie Van Heijningen.

Op 17 juli 2014 werd boven Oost-Oekraïne lijnvlucht MH17, onderweg van Amsterdam naar Kuala Lumpur, neergeschoten door een BUK-raket van Russische separatisten. Alle inzittenden kwamen om. Aan boord van het passagierstoestel waren 193 Nederlanders, onder wie het Hilversumse gezin Erik, Tina en Zeger van Heijningen. In Bolsward wonen Robbert en Loes van Heijningen-Gorter met hun zoon. Broer, schoonzus en neef van het omgekomen gezin. Loes vertelt over de enorme impact van de ramp die na vijf jaar nog steeds nieuws is in Nederland. ‘Het is onvoorstelbaar. Ik kan mensen niet uitleggen hoe het is om nabestaande te zijn van de MH17.’ Hun zoon, die anoniem blijft, wil niets meer met de ramp te maken hebben. Het enorme trauma dat hij opliep, heeft een plaats gekregen in zijn leven. Net als bij zijn ouders is het de ene keer redelijk te dragen, de andere keer bijna ondraaglijk. Hij heeft inmiddels wel gevlogen, een keer met z’n ouders om te oefenen en een keer alleen. Een overwinning, ‘want als je in een vliegtuig stapt, ga je dood,’ was tot dan toe zijn overtuiging.

ONGELOOF

Op die bewuste donderdag de 17e juli van 2014 waren Robbert en Loes met hun zoon net aangekomen op hun vaste camping in Frankrijk. Loes belde haar moeder om te vertellen dat ze veilig aangekomen waren en hoorde toen dat er boven de Oekraïne een passagiersvliegtuig was neergeschoten en dat er ook Nederlanders aan boord waren. Ze herinnert zich de onmiddellijke woede van hun zoon, die schreeuwde dat Poetin niet te vertrouwen was. Maar ze legden het nieuws naast zich neer, gingen eten en slapen.

‘De volgende ochtend ging mijn telefoon,’ vertelt Loes nu. ‘Nummer onbekend, dus ik nam niet op. Even later ging de telefoon van Robbert, maar die kon ik zo snel niet vinden. Ik zag in het scherm het mobiele nummer van mijn moeder en op dat moment wist ik intuïtief dat Erik, Tina en Zeger aan boord van dat toestel hadden gezeten. Het onbekende nummer was van een andere Gorter uit Bolsward die op basis van zijn achternaam benaderd was door de broer van Tina.’ ‘Ik heb het slechte nieuws zo patsboem aan Robbert verteld. Die geloofde me niet en belde meteen Erik. Die nam natuurlijk niet op, dus belde hij z’n

andere broer. Ronald geloofde het ook niet. Ze dachten dat Erik, Tina en Zeger een vlucht later hadden genomen. Ze belden met Buitenlandse Zaken, de telefonistes huilden maar mochten niks zeggen. Het noodnummer van Malaysia Airlines was niet bereikbaar. De communicatie was zo slecht. Van Buitenlandse Zaken kregen we de toezegging dat ze ons zo spoedig mogelijk terug zouden bellen. Maar we werden niet teruggebeld. Dat was zo frustrerend. Pas op zondagochtend werden we gebeld door een familierechercheur met het vreselijke nieuws dat Erik, Tina en Zeger inderdaad in het bewuste vliegtuig hadden gezeten.’

Waardig Afscheid 2019

AARDEN

Robbert en Loes besloten in Frankrijk te blijven. Er waren geen lichamen, niets dat ze konden doen. In Nederland was de sfeer grimmig, de ramp had een nationale haat aangewakkerd die schreeuwend op krantenpagina’s gedrukt stond, die klonk op radio en televisie en die op de sociale media nog vele malen ongenuanceerder werd uitgesponnen. In Frankrijk verschoof het nieuws al gauw naar de achtergrond, er waren geen Fransen bij betrokken geweest. Op veilige afstand van de vernietigende negativiteit in Nederland waren de Van Heijningens op elkaar aangewezen. Ze praatten veel en bezochten in de omgeving vele kerkjes, waar ze overal kaarsjes aanstaken. En als het vat van een van drieën overliep en de emoties te groot werden, dan hielp een wandeling langs het meer, of naar het dorp. De repatriëring van de eerste veertig slachtoffers op de dag van nationale rouw, 23 juli, volgde Robbert op de tv van de campingbaas. Loes keek niet. Het was teveel. ‘Daar in Frankrijk konden we landen,’ zegt Loes. ‘We konden daar ook sneller de dingen van de andere kant bekijken. Er werd gesproken over moordenaars en lijkenpikkers. Geoordeeld over mensen die bruikbare spullen zouden hebben meegenomen uit het gebied waar het toestel was neergestort. Wat zouden we zelf gedaan hebben, als we

www.uitgeverijpenn.nl

in armoede in een oorlogsgebied leefden? Beelden worden ook gemakkelijk verkeerd geïnterpreteerd als je de achtergrond niet kent. Natuurlijk was onze primaire reactie ook boosheid geweest, maar Robbert kwam al snel in de vergeving, er kon immers niet bewust voor gekozen zijn om een passagiersvliegtuig neer te halen? Haat is het zaad voor oorlogen, vergeving brengt je vele malen verder.’

PASTOOR DRESMÉ

De brokstukken van het vliegtuig waren in een groot gebied terechtgekomen en de stoffelijke resten van de slachtoffers dus ook. De lichamen en bodyparts werden naar Nederland overgebracht en in de kazerne in Hilversum geïdentificeerd. Erik al vrij snel en nog voor de grote herdenking op 17 augustus, Tina en Zeger werden eind september geïdentificeerd. ‘Dat was heel fijn, toen konden we als wederzijdse families ook gaan nadenken over de uitvaart.’ Intussen hadden Robbert en Loes al in diverse kranten en programma’s verteld over de ramp en had Robbert gesproken over vergeving tijdens de herdenking in de Sint Vituskerk in Hilversum, op 17 augustus. Dat deed hij op verzoek van pastoor Jules Dresmé, die zijn kerk na de ramp had opengesteld als plek voor rouw, ontmoeting, gesprek en bezinning. Er waren maar liefst vijf-

tien inwoners van Hilversum omgekomen. Pastoor Dresmé bleek een oude bekende, hij had tien jaar eerder in Beverwijk nog de zoon van Robbert en Loes ingeschreven in het kerkelijk register. Die herkenning schiep direct een band en nu, vijf jaar later, is er een hechte vriendschap tussen pastoor Dresmé en de Van Heijningens.

UITVAART

Jules Dresmé deed ook de uitvaart van Erik, Tina en Zeger. Zij waren weliswaar geen lid van de katholieke kerk, maar dat maakte niet uit. De afscheidsplechtigheid werd gehouden in het Comeniuscollege in Hilversum, de school waar Zeger naar 6 VWO zou gaan. Een indrukwekkende dag, met veel sprekers, foto’s en muziek. ‘Er is jammer genoeg geen opname van gemaakt, maar gelukkig zijn er wel veel foto’s gemaakt. Ik heb het in een roes beleefd, zou niet meer weten wat er allemaal gezegd is,’ verzucht Loes bij de herinnering. Iedere kist werd gedragen door zes jonge mannen en de rouwstoet werd voorafgegaan en afgesloten door een motoragent. ‘Heel indrukwekkend, op de snelweg was er nog een vrachtwagen die schuin achter ons op de linkerbaan ging rijden, zodat we ook niet meer ingehaald konden worden. Dat was zo bijzonder.’ De stoet reed ook nog langs het huis van Erik en zijn gezin. De gemeente

had ervoor gezorgd dat de doodlopende straat waaraan het huis stond aan de dichte kant ontsloten werd door middel van ijzeren rijplaten. ‘Geweldig dat ze dat wilden doen. Hilversum was en is echt een warm bad, het toenmalige gemeentebestuur was echt een steun daarin.’

ROUW- EN VERLIESBEGELEIDING

Inmiddels hebben Robbert en Loes hun leven weer aardig op de rit. Hun zoon volgde op aanraden van rouwdeskundige Paul Boelen therapie in Utrecht, bij Mariken Spuij. Hoewel het de eerste maanden na de ramp goed leek te gaan, kwam er een moment dat hij zich helemaal niet meer kon concentreren en steeds slechter ging functioneren, op school en thuis. ‘Zijn werkgeheugen zat zo vol met rouw, daar paste niks meer bij,’ omschrijft Loes. ‘Hij had de hele gebeurtenis gewist. Volgens hem waren Erik, Tina en Zeger gewoon met vakantie.’ Robbert pakte al vrij snel zijn werk weer op, maar Loes raakte haar baan in de zorg kwijt. Haar nieuwe locatiemanager vond dat ze ‘er te lang in bleef hangen’ en verlengde haar contract

niet. Bijzonder pijnlijk, maar Loes, ervaringsdeskundige als ze inmiddels was, besloot een studie rouw en verlies te doen aan de Academie voor geesteswetenschappen in Utrecht. Ze werkt nu als ambulant begeleider, kind en jeugdcoach en verlies en rouw begeleider. Niet alleen als gevolg van een overlijden, maar ook na bijvoorbeeld scheiding, brand of het verlies van een baan.

RAMP NA DE RAMP

In de vijf jaar na het neerschieten van de MH17 hebben Loes en Robbert ontdekt dat een dergelijke ramp gevolgen heeft die je van tevoren niet kunt inschatten. Ze kregen te maken met ‘leedhiërarchie’, vertelt Loes, waarbij je als aangetrouwde familie eigenlijk niet meetelt. Territoriumdrift is er ook, vooral als de rouw zo intens is. ‘Iedereen eigent zich als het ware het verdriet toe en daarmee wordt het regelen van zaken als een uitvaart echt heel ingewikkeld, want je krijgt discussie om de kleinste dingen. Er is een heel gezin omgekomen, je zou denken dat zoiets de families dichter bij elkaar brengt, maar dat is niet waar. De MH17 is neergeschoten en daarmee is letterlijk

in en tussen veel betrokken families een gapend gat geslagen. Dat is een ramp na de ramp, die heel erg onderbelicht blijft. Wij hebben nog wel contact met de familie van Tina, maar nog slechts matig. Van andere nabestaanden weten we dat ze met ruzie uitelkaar geslagen zijn.’

DE DRAAD

Als gezin zijn Robbert, Loes en hun zoon er sterker uitgekomen. De ramp bracht enorm verdriet, maar uiteindelijk ook warme vriendschappen en persoonlijke groei. Ze oordelen minder snel, al kreeg hun vergevingsgezindheid een gevoelige knauw toen afgelopen juni bij een bijeenkomst voor nabestaanden gezegd werd dat het vliegtuig moedwillig uit de lucht was geschoten. ‘Dat kwam hard binnen,’ zegt Loes, ‘maar we weten ook dat juristen de aanklacht ook zo scherp mogelijk moeten maken om de verantwoordelijken aan te kunnen pakken. De boosheid heeft geen vat op ons gekregen, maar de pijn is absoluut feller aanwezig op zo’n moment. En zo zal de MH17 voor altijd in ons leven verweven zijn, soms als een dikke, stugge draad, soms dunner en soepeler, maar altijd zichtbaar aanwezig.’

Waardig Afscheid 2019

STEEN MET ONGEKENDE MOGELIJKHEDEN HUTTING NATUURSTEEN

Een graf- of urnenmonument BEZOEK IS MOGELIJK ZONDER INTERIEUR EN BOUW Vanzelfsprekend leent natuursteen van Hutting Natuursteen is AFSPRAAK. ‘Voor elk budget creëren wij een zich niet alleen voor de uitvaartbraneen herinnering voor het lepassende en persoonlijke oplossing. che. Zo vervaardigt Hutting Natuurven. Een waardige en waarde- Ook desgewenst uit voorraad. Daarop steen ook vloer- en wandtegels, aanvolle verwijzing naar het leven zit gemiddeld enkele weken levertijd. rechten tafelbladen, vensterbanken van de overledene. De Friese Steeds vaker zoeken mensen bij leven en sculpturen in opdracht van kunstesteenhouwerij zorgt ervoor dat een monument uit. Dat ‘ontlast’ de na- naars. bestaanden en geeft tevens rust voor de nabestaanden hun dierbare de persoon in kwestie. Samen met een HUTTING NATUURSTEEN hierin kunnen herkennen. tekenaar/adviseur vertaal je precies Archimedesweg 9 Bij Hutting Natuursteen staat al weer de vierde generatie aan het roer van het familiebedrijf. Huidig directeur Max Hutting: ‘Mijn overgrootvader Harmannus vervaardigde in 1930 zijn eerste grafsteen, nadat hij jarenlang als restaurateur in het Paleis op de Dam had gewerkt.’ ‘Zelf heb ik een opleiding gevolgd in een Italiaans beeldhouwersatelier. Ook in Duitsland ben ik in de leer geweest; daar heb ik onder andere mogen werken aan middeleeuwse kathedralen. Mijn vader en ik mogen ons Meester Steenhouwer en Technieken noemen. Dat geeft wel aan hoeveel passie en kennis eruit ons ambacht voortvloeit.’ Als één van de weinige bedrijven draagt Hutting Natuursteen het keurmerk Natuursteen.

je wensen en smaak in een passend en persoonlijk monument. Een eigen schets aanleveren is altijd mogelijk.’

8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl www.huttingnatuursteen.nl

TOONZAAL EN MONUMENTENTUIN

Vandaar dat Hutting Natuursteen niet vergelijkbaar is met de eerste de beste steenhandelaar. ‘Daar mist de klant soms de zekerheden waar hij wel op rekent. Wij zijn een echte steenhouwerij, met alle benodigde expertise en werkzaamheden in huis. We kennen de eigenschappen en de uitstraling van onze materialen tot in de finesses.’ De collectie grafmonumenten is eindeloos. Elke stijl en kleurstelling is mogelijk. Dat geldt ook voor samenstelling van materialen, zoals rvs, glas, versteend hout en natuursteen. Bezoek de royale toonzaal en monumententuin voor inspiratie en ideeën. Hier staan meer dan vijfhonderd verschillende monumenten opgesteld. Toonzaal en monumententuin zijn zes dagen per week geopend.

www.uitgeverijpenn.nl

Hutting natuursteen • Ambachtelijke kwaliteit • Persoonlijk contact • Beste materialen • Snelle levering • Onderhoud en verzorging

Kom gerust eens kijken in onze showroom met maar liefst 500 monumenten !

Archimedesweg 9 8912 AK Leeuwarden 058 - 2130 180 info@huttingnatuursteen.nl Openingstijden: Maandag t/m vrijdag: 9:00 tot 17:00 5252-C4D Hutting_Env. A4 11-06-12 13:43 Pagina 1 Zaterdag ook open van: 9:00 t/m 17:00

sinds 1930

hutting steenhouwerij natuursteen b.v. AL 4 GENERATIES VERTROUWD

www.huttingnatuursteen.nl www.grafstenendirect.nl

WAARDIG AFSCHEID MET PAARD EN WAGEN STALHOUDERIJ STÛKHÚSTER, WARTEN

DE LÊSTE REIS myn lêste reis sil ienris oer bewende paden gean it hynder en de koets fine as fansels de wei nei ’t âlde hôf dêr sil ik rêste mei myn foarfaars en by mannich freon en âlde kunde Stalhouderij Stûkhúster in Warten verzorgt de uitvaart voor de laatste reis per rouwkoets, boerenwagen of Miedemawagen. Een speciaal en stijlvol afscheid, met soberheid en rust als kenmerk. Eigenaar en koetsier Gaele Landheer is boer, met als hobby paarden. In 1994, nadat de oude koetsier was overleden, werd Landheer officieel koetsier voor de uitvaartvereniging in Garyp. Daarvoor was Landheer al vervanger voor de oude koetsier van de vereniging. De koets was ook van de vereniging. In 2012 was de eigen koets van de familie Landheer klaar, gebouwd door Jaap Veenstra uit Kollum. Het is een eenvoudige, zwarte rouwkoets, zonder opsmuk. Met twee Friese paarden ervoor, die voorzien zijn van traditionele rouwkleden en mutsen met pluimen, is het een indrukwekkend geheel.

Twee boerenwagens bezat Familie Landheer al. Later werd er nog een derde, grotere bij gekocht. Deze wagens hebben geen bok, dus loopt Landheer er naast, met het paard in de ‘losse strengen’. Hij volgt daarbij het oeroude ritueel dat bij het plaatsen van de kist op de wagen, het paard uitgespannen wordt en samen met zijn begeleider achter de wagen wacht. Het hoofd als eerbetoon naar de kist gericht. ‘Uiteraard mogen mensen zelf zeggen hoe ze het willen hebben, maar wij vertellen wel altijd wat de traditie is,’ zegt Landheer. De kleinste boerenwagen wordt ingezet voor kinderen of jongeren. Daar loopt geen Fries paard voor, maar een kleine, witte pony. Die combinatie ontstond bij toeval, vertelt Harma Landheer, toen er een aanvraag voor de boerenwagen werd gedaan voor de uitvaart van een heel jong kindje. Zo’n klein kistje op zo’n grote wagen, dat voelde niet goed, maar ineens dachten

dêr sil myn bern en al myn neisten en goekunde ticht om de iepen kûle stean dêr sil ‘t âlde wurd fan treast klinke oer ’t stille hôf út ierde bisto nommen ta d’ierde silsto ek wer hinne gean dat is de ein fan al ús dwaan en litten sa hat it libben op ierde syn bestean Sipke Veenstra ze aan dat kleine wagentje en de pony van zoon Johannes. In overleg met de familie vielen de puzzelstukjes op z’n plaats. Het klinkt gek, maar dit bijzondere rouwvervoer is de hobby van Gaele Landheer. De dankbaarheid van nabestaanden die hun dierbare op een bijzondere manier de laatste eer hebben kunnen bewijzen maakt het voor hem ‘mooi werk’.

Stalhouderij Stûkhúster Familie Landheer Stûkloane 6 9003 XR, Warten mobiel: 06 – 27 36 28 44 bgg: 058 – 255 17 46 info@stukhuster.nl

www.stukhuster.nl

Waardig Afscheid 2019

PHASE® MINI MUZIEKSYSTEEM

De all-in-one audio oplossing voor de uitvaartbranche. Nabestaanden stellen steeds hogere eisen en hebben hogere verwachtingen. Met het PHASE® MINI muzieksysteem van dB audiovisueel, speciaal ontwikkeld voor uitvaartcentra, verloopt elke plechtigheid technisch zorgeloos en kunt u zich richten op de plechtigheid zelf.

Modulair uit te breiden

Bij een uitvaartdienst of plechtigheid komen alle zaken die vooraf geregeld en afgesproken zijn bij elkaar. Soms moeten er op het laatste moment nog details geregeld worden. Dat kan voor hectische situaties en stress zorgen. Bij een uitvaart krijg je maar één kans om het goed te doen. Dan wil je niet na hoeven denken of de techniek het wel doet en of de juiste muziek op het goede moment start. Werk je als uitvaartverzorger nog met een CD-speler en moet er ook muziek vanaf een laptop of een MP3-speler starten, dan is de kans op fouten erg groot. En vergeet ook niet de recorder te starten…

Momenteel zijn de volgende aanvullende modules beschikbaar: Het Phase Online-muziekboek: uw muziek collectie online*. Deze is via uw website te beluisteren en gebruikers kunnen hieruit simpel een afspeellijst samenstellen. Het muziekboek wordt live en zonder dat u daar zelf iets voor hoeft te doen gesynchroniseerd met uw muziekdatabase. Live video- & audio-streaming via een internetverbinding. Aanvullende microfoons. Extra luidsprekers. Een HD-videocamera en HD-beeldopname. Presentatie-apparatuur (displays en beamers). De bediening van verlichting, gordijnen, enz. Informatiedisplays.

Maar het kan anders: het PHASE® MINI muzieksysteem neemt die zorgen en stress volledig weg. De basis van deze slimme oplossing wordt gevormd door een industriële All-in-One PC van HP met een geïntegreerd touchscreen. Deze is gekoppeld aan een externe professionele audiomodule die op eenvoudige wijze wordt aangesloten op uw geluidsinstallatie. Zo zijn alle mogelijke functies geïntegreerd in één overzichtelijk en gemakkelijk te bedienen systeem en worden de losse laptop, de CD-speler, de MP3-speler en de audio recorder allemaal in één klap overbodig. ‘Techniek dient de mens!’ Dat is de slogan van dB audiovisueel en die maken we dagelijks waar. Phase is ontwikkeld op basis van tientallen jaren ervaring. Hierdoor kunnen we het systeem volledig aanpassen aan uw specifieke situatie. Zo kan het bijvoorbeeld slim omgaan met het aan- en uitschakelen van microfoons en is het geluid gemakkelijk door te schakelen naar andere ruimtes, zoals bijvoorbeeld de koffiekamer. Daarnaast zorgt de externe professionele audiomodule voor een afspeelkwaliteit op muziekstudioniveau en is deze indien gewenst gemakkelijk uit te breiden met extra audiokanalen.

1 De plechtigheid is gemakkelijk vooraf in te plannen in het overzichtelijke Phase Editor-scherm. Hierin kan het tijdstip van de dienst en de af te spelen muziek met en paar simpele muisklikken worden ingevuld.

4 Voor aanvang van de plechtigheid kiest u simpelweg de gewenste dienst op het touchscreen van de Phase All-in-One-PC en de juiste muziek staat in de gewenste volgorde klaar. De muziekstukken worden met één snelle druk op de knop ingestart en ze stoppen na afloop automatisch.

PHASE® MINI is op verschillende manieren uit te breiden. Dat kan module per module, oftewel stap voor stap. Zo kan het systeem met uw organisatie meegroeien.

* Online worden alleen fragmenten weergegeven niet het hele muziek stuk, één en ander conform officiële richtlijnen.

PHASE® MINI neemt zorgen en stress volledig weg. Altijd vertrouwd geluid in de hoogste kwaliteit met touchscreen bediening

2 Voor de muziek kunt u putten uit uw eigen muziekdatabase met duizenden nummers. Deze kan eenvoudig worden gekoppeld aan een onlinemuziekboek waar u ook de nabestaanden en/of de uitvaartbegeleider toegang tot kunt geven. Zo kunnen zij zelf muziek zoeken, beluisteren en indien gewenst direct klaarzetten in het systeem.

5 Via gebruikersvriendelijke bedieninterface kunt u microfoons voor de spreker aan en uit zetten, start u de opname (of wordt automatisch gestart), bedientu het volume van het geluid en verzorgt u eventueel de doorschakeling naar een nevenruimte zoals dekoffiekamer.

3 Zijn er speciale wensen, zoals het laten horen van eigen opnames of een bijzondere muziekregistratie op bijvoorbeeld een langspeelplaat? Geen probleem: deze kunnen eenvoudig worden toegevoegd aan de muziekdatabase en de afspeellijst. En natuurlijk behoort ook het importeren van muziek uit externe digitale bronnen zoals een USB-stick of een Dropbox-account tot de standaardmogelijkheden van het Phase® Mini muzieksysteem.

6 Met zo weinig mogelijk handelingen een zo goed mogelijk eindresultaat: dat is Phase® Mini in een notendop. De bediening is intuïtief, snel te begrijpen en prettig, waardoor u tijdens een dienst niet meer ‘aan de knoppen’ hoeft te zitten.

Wilt u met eigen oren en ogen ervaren wat er met PHASE® MINI allemaal mogelijk is? Maak dan vrijblijvend een afspraak voor een demonstratie! Gosse Annema bespreekt graag de mogelijkheden die het systeem u te bieden heeft . Bel hem op 050 525 7777. Meer informatie over het PHASE®AV-systeem voor uitvaartcentra kunt u vinden op www.phaseonline.nl

www.uitgeverijpenn.nl

Kattegat 14, 9723 JP Groningen T (050) 525 7777 E info@dbaudiovisueel.nl I www.dbaudiovisueel.nl

DOKTER EELTSJE BLIJFT VOELBAAR

Tekst en foto’s: Sake P. Roodbergen, Akkrum

GROU HOUDT BRUORREN HALBERTSMA IN ERE De vermaarde Grouster ge- VIER GEBROEDERS Joost, Tjalling, Eeltje en Binnert zijn de broeders Halbertsma zijn telvier zonen van Hidde Joostes Halbertsgen van een oud geslacht. ma en Ruurdtje Tsjallings Binnerts. De Eeltje, Joost en Tjalling hebben eerste drie zouden vooral bekendheid in de negentiende eeuw veel verwerven vanwege hun werk op litebetekend voor de Friese taal en rair gebied. Binnert, de derde in de rij, literatuur. Hun nagedachtenis erfde de sterkste handelsgeest. Hij zette het familiebedrijf, handel in hout en wordt nog altijd in ere gehou- botervaten, en de bakkerij voort. Binden in Grou en bij schrijvend en nerts kleinzoon Pieter Goslik Halbertsma (1860-1925) besloot samen met lezend Fryslân. In onze boekenkast staat een boek met als opschrift op het oude, licht beschadigde omslag ‘Rimen en Teltsjes, fen de Broárren Halbertsma; oarde printinge, op ’e ny neisjoen, ind forbettere, throch G. Colmjon.’ En onderaan: Dimter, J. de Lange 1881. Een tweede druk van een oud boek, geschreven in het ‘Westerlauwers Fries’. De eerste druk verscheen in 1871.

‘Rimen en Teltsjes, fen de Broárren Halbertsma; oarde printinge, op ’e ny neisjoen, ind forbettere, throch G. Colmjon.’ 1881.

zijn vader Hidde tot de bouw van een loods in de achtertuin van hun woning aan de Rechte Grouw. Daar begonnen zij met het maken van botervaten. Op 25 mei 1891 richtten zij hun bedrijf op. In Grouw woonden vroeger veel handelaren in boter en ook schippers die de vaten vervoerden naar markten in Leeuwarden en Sneek. In 2016, 125 jaar na het begin met een stoomzagerij aan de boorden van de Rechte Grouw, verdween de naam Halbertsma uit Grou.

Het Halbertsmaplein, midden in het dorp.Vroeger bekend als ‘It Grien’.

FRYSK FOLKSLIET

Eeltsje Hiddes Halbertsma werd op 8 oktober 1797 in Grouw geboren als jongste telg van het gezin. Hij studeerde medicijnen in Leiden en werd huisarts in Purmerend. Maar al na twee jaar

De gedenkstenen van Eeltsje en Justus (Joost), in steen gehouwen konterfeitsel, in de voorgevel van het pand Halbertsmaplein 4 in Grou.

Waardig Afscheid 2019

EEN FOTOGRAAF TIJDENS DE UITVAART! WAAROM? Een uitvaart is vaak een emotionele gebeurtenis, afscheid nemen is niet niks. Familieleden zijn vaak gefocust op de baar van hun dierbare en beleven alles in een roes. Maar er gebeurt ook van alles buiten hun gezichtsveld, zoals, wie waren er allemaal, of van wie was die hand op mijn schouder? Het kan zelfs zijn dat een ritueel u is ontgaan, zoals het ontsteken van de kaarsen. De afscheidsfotograaf zorgt ervoor dat u als familie uzelf kunt laten meevoeren in de emoties van het moment. Goed gemaakte beelden vertellen meer dan duizend woorden. Rob de Joode is gespecialiseerd in afscheidsfotografie. Hij is niet storend aanwezig en maakt de beelden waar het om gáát. Liefde, verbondenheid en emotie. Als geen ander kan hij een afscheid omzetten in een beeldend verhaal. Het verhaal in een mooi album, een herinnering voor altijd. Hij werkt samen met een groeiend aantal uitvaartverzorgers en is werkzaam door heel Nederland. Ook in Fryslân is hij geen onbekend gezicht bij een uitvaart. Rob wol graach ris frijbliuwend mei jo yn ’e kunde komme.

Afscheidsfotograaf Rob de Joode

Beekweide 4 • 8162XM Epe • 06-57940039 afscheid@kiekfoto.nl / uitvaartfotografie

Bloemen zijn emotie Mijn naam is Anneke Douma, freelance floral designer met als doel mensen te inspireren. Afscheidsbloemwerk is één van de meest fascinerende facetten van ons vak. ‘You only die once’, aan mij de taak om het ultieme, persoonlijke, passende en bijzondere arrangement samen te stellen met u of uw nabestaande. Mijn streven is om zoveel mogelijk mensen te troosten, te laten lachen, te imponeren en te verrassen. Bloemen zijn emotie. Waar woorden tekort komen, laat ik bloemen spreken. Niets is te gek, zolang het maar bij u past. Ik ga graag met u en/of uw nabestaanden in gesprek. Aan de hand van uw levensverhaal maken we het plaatje compleet. Met de allervriendelijkste groeten, Anneke Douma Passie Floral Hemmemaweg 24 9076 PH St. Annaparochie 06-14485615 info@passiefloral.com

www.uitgeverijpenn.nl

BLIJVEND AANDENKEN

Standbeeld van Dokter Eeltsje bij Plantsoen Wilhelminapark Grou.

keerde Eeltsje terug naar zijn geboortedorp, waar hij zijn verdere werkzame leven doorbracht als huisarts. In 1853 stopte hij met de praktijk en wijdde zich helemaal aan zijn grote liefde, de Friese taal. Zijn lied ‘De Âlde Friezen’, gezongen op de wijze van een oud Duits drinklied, werd in 1875 het Fries volkslied. De laatste jaren van zijn leven waren niet de gemakkelijkste. Hij verloor drie van zijn vier kinderen en verkeerde liever in de herberg dan bij zijn vrouw Baukje thuis. Zoon Hidde nam na Eeltsjes dood de dokterspraktijk over.

HALBERTSMA’S PLEIN

In het dorp herinneren vele zaken nog aan de familie en de ‘bruorren Halbertsma’. Allereerst in de aanduiding Halbertsma’s plein in het gezellige centrum. In de volksmond It Grien genoemd. Die naam Grien verwijst naar het grote grasveld, met de oude muziektent aan de kant van de Hoofdstraat. In vroeger tijden legden de vrouwen die rond ‘It Grien’ woonden hun gewassen lakens te bleken op deze lap groen. Vrij rondlopende honden en katten waren er toen blijkbaar niet. Direct grenzend aan deze open ruimte, nu voornamelijk parkeerplek, in de voorgevel van het pand Halbertsmaplein 4 aan de noordzijde van It Grien,

houden in steen gehouwen konterfeitsels de herinnering aan twee van de vier broers Halbertsma levend. Links Justus (Joost) en rechts Eeltsje, face to face. Ze werden in opdracht van het ‘Selskip foar Fryske taal en Skriftekennisse’ gemaakt door beeldhouwer Willem Molkenboer. Eerst die van Eeltsje (1875) en vier jaar later die van zijn broer Joost.

Aan de rand van het groen rond de statige, oude Sint Piter, op een steenworp afstand van It Grien, liggen de grafstenen van Tjalling en Eeltsje. Een plaquette aan de overzijde van het straa tje maakt duidelijk dat de twee zerken ooit aan die zijde lagen; de buurtvereniging nam in de tekst zinnen op uit het bekende lied Grouster Weagen, dat geschreven werd door Eeltsje: ‘Rôlje, rôlje, wetterweagen, Rôlje en brûs om ’t âlde Grou’. Meer aan de rand van de oude dorpskern, bij de begraafplaats die in feite deel uitmaakt van het Wilhelminapark aan de Parkstraat/Stationsweg, staat sinds 1904 een fraai standbeeld voor de jongste broer Eeltsje, gemaakt door de beeldhouwer Johan Schröder en ook in opdracht van het ‘Selskip’. Eeltsje stierf in Grouw in 1858, op 22 maart. Het dorp houdt de nagedachtenis aan de schrijver/dokter en zijn broers, en ‘it houtsjefabryk’, levend. Nog in 2018, het jaar van Culturele Hoofdstad in onze provincie, werd daar in Grou met een opvoering van toneelstuk over de Halbertsma’s en een bijzondere expositie in het museum Hert fan Fryslân in het oude Gemeentehuis aan de Stationsweg invulling aan gegeven. In en rond de gedenkplekken die de herinnering levend houden, waart Eeltsje’s geest en die van de andere Halbertsma’s nog altijd rond in het watersportdorp.

De zerken van Eeltje en zijn broer Tjalling bij de Sint Pieterkerk. Aan de overkant van de straat staat een informatiebord met daarop de tekst: Ea binne wy hjir ta rêste lein Us stiennen binne no oan ’e oare side fan de strjitte Sadat jimme ús nea ferjitte Mar hjir is ús fuottenein ! Rôlje, rôlje, wetterweagen Rôlje en brûs om ’t âlde Grou Byld fan echte fryske trou Hjir lizze de bruorren Halbertsma Eeltsje en Tjalling Buorrendei 2011 Buurtverenining “Om ’e Toer”

Waardig Afscheid 2019

POEPENKRUIZEN EREN GASTARBEIDERS

Tekst en Foto’s (tenzij anders vermeld) Gerhild van Rooij

Poep, pikmaaier, grasmof, knoet, mier, spekvreter: het zijn enkele van de weinig vleiende bijnamen van de eerste gastarbeiders in Nederland, ook wel hannekemaaiers. In streken als Westfalen of Nedersaksen was te weinig werk, terwijl het Nederlandse platteland, dat gaandeweg ontvolkte vanwege de industrialisatie en de trek van arbeiders naar steden en fabrieken, verlegen zat om handarbeiders. ‘War in der Heimat bittere Not, In Holland gab’s Verdienst und Brot’. Met een zeis over de schouder en een plunjezak met mondvoorraad en extra kleding trokken de Hollandgänger tegen de zomer in groepjes naar onder meer Friesland. In de periode 1600 tot na 1900 verzamelden ze zich bij vaste punten als een oude eik, kei of brug. Voor de veiligheid reisden ze gezamenlijk.

GASTARBEIDERS

Poepen verhuurden zich als grasmaaiers bij boeren, werkten voor veenbazen in de turfindustrie en vonden onder meer werk op schepen of bij de aanleg van polderdijken. Lapkepoepen

Bakkeveen, Duerswâldmerwei: Poepekrús en informatiebord.

trokken rond met garen, band, linnen en wollen producten. Een aantal stichtte winkels die uitgroeiden tot concerns als C&A, Vroom en Dreesmann, Peek &Cloppenburg, Schweigman, Voss en Poiesz.

DAGEN TREKKEN

Op hun tien tot veertien dagen durende trektocht liepen de poepen einden om. De wandeling was niet zonder gevaar. Een groot deel van het traject was woest en moerassing en verdrinkingsgevaar lag op de loer. Tijdens de nachten in het open veld waren de arbeiders een gemakkelijke prooi voor dieven, maar ook roofmoord in de eigen groep kwam voor. Relatief veilige routes liepen over hoge zandruggen, dijken of waren holle wegen. Vandaag de dag staan de ‘Poepenkruizen’, soms opge-

richt met het geld dat de arbeider op zak had, symbool voor alle door uitputting, in moerassen of door roofmoord omgekomen poepen. De historische wegen en paden die door de Duitse trekarbeiders gebruikt zijn, zijn door de Stichting Hannekemaaierspad beschreven in handzame wandelgidsen, voorzien van kaarten en beschrijving.

HOLLE WEG IN ’T MANDEFJILD

Noordoostelijk van Bakkeveen ligt Natura 2000-gebied ’t Mandefjild.

Wandelingen www.stichtinghannekemaaierspad.nl/route.html www.itfryskegea.nl/natuurgebied/mandefjild/ www.natuurmonumenten.nl/, boswandeling-de-slotplaats en fietsroute-bakkeveen-fochteloo-en-norg Tot en met 15 december 2019 organiseert het Fries Landbouwmuseum de expositie: Hollandgänger, Arbeidsmigratie tussen Duitsland en Nederland. Deze expositie is opgezet door Andreas Eiynck (Emslandmuseum Lingen) en Henk Dijkstra van het Fries Landbouwmuseum. Voor meer informatie zie landbouwmuseumfriesland.nl

www.uitgeverijpenn.nl

Mandefjild bij Bakkeveen. In dit kwetsbare gebied ligt de ‘Pûpedobbe’.

Het in de grond uitgegraven kruis aan de Harstewei in Jistrum herinnert aan een voorval omstreeks 1580, waarbij een hannekemaaier om het leven kwam. De oude foto is van voor de oorlog en komt uit de collectie van Tresoar. Later werd het gedenkteken gaandeweg opgeknapt en inmiddels staat er ook een zwerfkei met inscriptie (middelste foto van anonieme fotograaf).

Staatsbosbeheer en It Fryske Gea beheren dit op Europees niveau beschermde natuurgebied op deels particulier terrein. Hier liggen geologische en historische vondsten waaronder een holle weg. Deze ruim zeven eeuwen oude verbindingsweg tussen Drenthe en Fryslân is door talloze voetstappen, sporen van paarden en wagens en op hopen gewaaid zand tot op de harde leemlaag uitgesleten. Over deze Oude Drentse Weg door uitgestrekte woestenij kwamen de poepen Bakkeveen en Friesland binnen.

BAEKENDYK OP SLOTPLEATS

Op de parkeerplaats van landgoed De Slotpleats in Bakkeveen staat een informatiebord. Daarachter ligt het Toeristisch Informatiepunt in het oude koetshuis, de Burmaniazuil en een bruggetje waarna linksaf voorbij de Schans het zandpad Baekendijk naar Beetsterzwaag loopt. Dit deel van de oude verkeersader tussen Drenthe en Friesland eindigt bij de Duerswâldmerwei van Wijnjewoude naar Bakkeveen. Naast het fietspad aan de overzijde trekken de ANWB-paddestoel, routepijltjes en fietsnetknooppunten onder de bomen de aandacht. Daarnaast wijst een tekstbord op Het Poepekrús van Bakkeveen, waar je zo aan voorbij zou lopen.

POEPEKRÚS BAKKEVEEN

Omwonenden markeerden met hun in de berm gegraven kruis de plek waar volgens overlevering de jeugdige Hannekemaaier Niels op terugreis naar Nedersaksen van zijn geld werd beroofd en vermoord. Ieder jaar werd nieuw wit zand in het kruis gelegd, totdat gemeente Opsterlân het onderhoud overnam en in 1986 smalle gele klinkers in het kruis legde. De gemeente voorzag het kruis in 2003 van een betonconstructie en sinds enkele jaren staan er ook picknickbankjes.

PÛPEDOBBE

Wie langs de Duerswâldmerwei Bakkeveen inloopt, aan de overzijde rechts langs de vaart loopt en linksaf de Nije Drentse Wei in, komt bij ’t Mandefjild waar onder meer de Pûpedobbe ligt. Hier verzamelden en wasten de poepen zich voordat ze de honderd kilometer lange terugreis via het Groninger Boertange naar Duitsland ondernamen. De vegetatie en sfeer van dit beschermde gebied zijn poëtisch. Alleen de naam herinnert aan de gastarbeiders die eeuwenlang hebben bijgedragen aan de Hollandse en Friese economie.

POEPEKRÚS HARSTEWEI

Vanaf de ventweg naast Rijkswei 355 leidt een klinkerweg naar de halfverharde Harstewei in Eestrum (nabij Kootstertille). Deze enigszins verborgen weg in het coulisselandschap wordt een graspad. Het Poepekrús in de berm moet volgens overlevering door omwonenden onderhouden worden en rondom gemaaid worden. Bewijs voor deze verplichting is niet gevonden. In de jaren zestig van de twintigste eeuw nam gemeente Achtkarspelen het onderhoud over en plaatste een eik naast het kruis. Omdat de kruin de hoogspanningskabels zou raken kwam er als herkenningsteken een monumentale zwerfkei uit Achtkarspelen voor in de plaats, met in Fries, Nederlands, Duits en Engels de inscriptie: Poepekrús 1580 Duitse Hannekemaaier vermoord. In het kruis werd grind gestort, nu omsloten door een cortenstaal.

Op het aan de Ieswei grenzende deel van de Harstewei lag een tweede Poepekrús nog net in gemeente Tytsjerksteradiel. Landbouwer Willem Zijlstra (1899-1993) woonde aan de Ieswei en verzorgde het Poepekrús tot eind jaren tachtig van de vorige eeuw, daarna bleef het nog jaren gedeeltelijk zichtbaar. Over aan de Harstewei vermoorde hannekemaaiers zijn geen documenten gevonden.

POEPEKRÚIS ZOMERWEG

Eefke Melles en Andries Feddriks, knechten van boer Sybren Douma op Gaastmaburen, vonden augustus 1783 in een droge sloot langs de Zomerweg tussen Hurdegaryp en Burgum een vermoorde ‘mier’. Nanning Winius, Mr. Chirurgijn te Bergum kon de leeftijd niet meer vaststellen. Dirk Pijtters Dorpsregter te Hurdegaryp verklaart dat de poep op het kerkhof begraven wordt en ’t Reghthuis hem de zeis, tondel en doos, strijkstok, hoed en bultzak met hemd, muts, oude hosen, steelloze hamer, hotte, touw, verschimmeld roggebrood, kaas, krommel boter, en gerookt spek toezond. Aan de Zomerweg is maart 2010 bij de Poepenkamp een groot, liggend, metalen Latijns kruis geplaatst met links een zeis en bovenop hardstenen dekplaten. Het kunstwerk van Frans Ram stond hoog boven het originele en al met gele steentjes opgevulde Andreaskruis, maar staat nu pal op de grond, waar het minder opvalt.

Hurdegaryp/Burgum, Zomerweg. Monument Poepekrús, Frans Ram, huidige situatie, en daarnaast de oorspronkelijke situatie waarbij, het oude kruis ook zichtbaar is. De zeis op het monument stond centraal in een lezing van Gerhild van Rooij, auteur op 15 juli 2019.

Waardig Afscheid 2019

In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid

Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 416 114 Spoedlijn 0515 - 411 000 www.deboeruitvaart.nl

In het Uitvaartcentrum & Crematorium Sneek bieden wij u alle tijd en ruimte voor een waardig afscheid

Harinxmalaan 1, Sneek Tel. 0515 - 428 700 www.crematoriumsneek.nl