Hond en Kat
in die Oertaal 1
Hond en Kat in die Oertaal en Brak en Siebie
Pieter Uys Orchards, 2021
2
Kat Die woord 'kat' is klaarblyklik 'n oer-oue woord, omdat dit in soveel verskillende tale regdeur die wêreld voorkom, in variante van kat, kats, kit, ket, ked, kot, kes en kotter.
Navorsing dui daarop dat die oorsprong van die huiskat by die Midde-Oosterse wildekat, Felis silvestris libyca, lê, sowat 12,000 jaar gelede. Domestikasie het waarskynlik in Egipte plaasgevind, waar katbeeldjies gevind is wat tot 2300 vC terugdateer. In die graftombe van Baket III by Beni Hassan uit 1950 vC is ’n skildery van ‘n kat wat ‘n rot konfronteer. Vanaf 1450 vC is daar volop afbeeldings van katte in graftombes by Thebes.
Van Egipte af het die kat na die Griekse en Romeinse wêreld versprei, waar die woord cattus gebruik is. In Hebreeus is dit חתולkhatúl, en in Baskies, wat geen familiebande met die omringende tale het nie, is dit katu. Hoewel daar altyd katte in die woude van Europa was, het die Germane die woord *kattōn- by die Ou Europeërs geleen, wat beteken dat laasgenoemde dieselfde stam gebruik het, of die woord by die Grieke en Romeine geleen het.
3
Of dit kom uit Proto-Oeraals, waar ‘n wesel *käďwä genoem is. Noord-Afrika is nog ‘n moontlike bron vir die oorsprong van die woord, in die lig van Berber en Nubies kaddîska ‘wilde kat’ en Nubies kadis, wat in Arabies ّ قِطqiṭṭ geword het.
In die hedendaagse Arabiese dialekte van Egipte en Sirië word die woorde بسة/ بسbiss/bisse gebruik, wat mens aan Engels ‘pussy’ herinner, ‘n term wat uit die 16de eeu dateer en uit Nederlands ‘poes’ of Nederduits ‘puuskatte’ mag kom. Sweeds het kattepus, en Noorweegs pusekatt. Soortgelyke vorme bestaan in Litous, puižė en Iers, puisín of puiscín.
Of bogenoemde term enigiets met die Egiptiese B'sst, Baast, Ubaste, of Baset te doen het, sal mens nooit weet nie.
4
‘n Ander woord is op die taak van die kat gebaseer, soos Engels ‘mouser’, Italiaans ‘micio’, Spaans ‘micho’, Frans ‘minet’, Romeens ‘mutzu", wat almal na “muisvanger’ verwys. Sanskrit het मार्ाारी maarjaari, बिडाली bidaali, कुन्दम kundama, जर्ह्वाप: jivahapah en पयस्य: payasyah.
က
ွောငျ
ବିଲେଇ
పిల్లి
ድመት
5
կատու
კატა
Die vierde term is die onomatopiese [miao] of [miw] wat ook in antieke Egipties gebruik is, en in Oosterse tale soos Chinees en Thai aangetref word. In die Indiese subkontinent word ander terme gebruik, wat moontlik op woorde vir klein wilde soogdiere gebaseer is.
Dan’s daar die Germaanse suffiks ‘-kat’ wat vir ander klein soogdiere gebruik word: Deens lækatt, Noorweegs røyskatt en Sweeds lekatt wat na ‘n wesel verwys. Oud-Noors igulkǫttr en moderne Sweeds igelkott vir krimpvarkie. Dieselfde as Afrikaans ‘meerkat’ en ‘muskejaatkat.’
Sumeries
6
Chauvet Die Chauvet-grot in Frankryk bevat honderde tekeninge wat tussen 20,000 en 30,000 jaar oud is. Vreemd genoeg is daar nie ‘n enkele afbeelding van ‘n wolf nie, moontlik omdat dit as taboe beskou is.
Gelukkig bewaar die grot iets anders ook – die voetspore van ‘n kind en ‘n hond. Die middelste toon van die voorpoot is kort, soos dié van ‘n hond, wat ‘n wolf uitskakel. Die voetspore word op 26,000 jaar gelede dateer. Daar bestaan oerwoorde vir hond, maar die situasie is nie so eenvoudig soos by ‘kat’ nie.
7
Die oudste woord wat in Nostraties (+/- 10 – 12 000 jaar gelede) gerekonstrueer kan word, is *kwan, wat in Proto-Indo-Europees *kwṓn geword het, en vandaar in Germaans: hund, Latyn: canis, Frans: chien [shi’en], Litous: si’ens, Sanskrit: chvan, ens. (k kan na s, sh, h en ch verander; w kan na v, p, b, u en o verander; n kan in d, l of r verander of verdwyn).
Die probleem is dat hierdie etimologie in baie van die dogtertaalfamilies van Nostraties, die woord vir wolf, vos of jakkals is. In Oeraals (Fins, sami) en Eskimo is dit ‘wolf’, in Afro-Asiatiese tale kan dit ‘hond’ of ‘wolf’ wees, in Amerindiese tale kan dit ‘jakkals’ of ‘hond’ wees: Tewa tuxwana ‘coyote,’ Zacapoaxtla kwiin-
ti ‘hond.’ In Khoisan verwys die word na hiëna. Die Indo-Europese woorde vir ‘hond’ in Germaans, Romaans, Armeens en Balties (behalwe in Spaans, en Engels ‘dog’ uitgesluit) het almal uit dieselfde stam ontwikkel. Die volgende kom uit Merrit Ruhlen en John D Bengtson se Global Etymologies, ‘n lys van etimons waartoe linguïste soos Trombetti, Swadesh, Greenberg, Illich-Svitych, Dolgopolsky en Starostin bygedra het.
8
Woorde vir Hond Hierdie is nie rekonstruksies nie, en bloot ‘n poging om die mees algemene betekenis aan ‘n fonologiese vorm te koppel.
FAMILIE
GROEP
Afro-Asiaties
Proto-AA
*k(j)n
Altaïes
Mongools Turks
Ou Turks
qani qanˇciq
wilde hond teef
Achomawi Tonkawa Jemez Tewa Popoloca
ku-an ekuan kiano tuxwana kuniya
jakkals
Amerind
Hokan Sentrale Amerind
Austronesies
TAAL
VORM
Proto-Oseanies
Sirenik
haz-koin
ratel (beerhond)
qanaγa
wolf
Himalajies
Proto-Sino-Tibetaans Argaïese Chinees
*qhwıj ‘ *khiwen
Indo-Europees
Proto-Indo-Europees Italies Indies Proto-Germaans
Latyn Sanskrit
*kwon ∼ *kun can(-is); cvan *hundaz
Pila Saki Wodani
kawun kawun kawino
Indo-Pasifies
Kaukasies
jakkals
*nkaun
Baskies Eskimo-Aleut
BETEKENIS
Proto-Kaukasies Proto-Avar-Andi Proto-Lezghies
*χHw˘eje *χwo÷i *χIw¨aja
9
Khoisan
Tuu Kx’a Tuu
/Xam !Kung
!gw˜a˜ı /gw´I /x˜a˜I
Nǁng
Koreaans
Oeraals
hiëna hiëna hiëna
ka
Proto-Oeraals Finno-Oegries
*kűjnä gaidne kyjon ‘ koin ‘
Sami Udmurt Komi
wolf wolf wolf wolf
WELPIE Die woord vir ‘welpie’ in Nostraties is *Kwelb en in Proto-Indo-Europees *kwelp. Afrikaans welpie. Semities; Arabies kalb = hond; Hebreeus keleb = hond. Die woord vir ‘jakkals’ het dikwels die vorm CVC(C)VC, byvoorbeels tsakur in Baskies.
10
BRAK Die linguïs Arnaud Faurnet beweer dat die name van mak diere in Germaans uit ‘n substratumtaal (Waskonies?) van Ou Europa kom, wat dus aan Baskies en Noord-Kaukasies verwant is.
Noordoos-Kaukasies het nog voorvoegsels (net soos Zulu en ander Ntutale) wat woorde in klasse verdeel. In Baskies kan mens die oorblyfsels sien, maar dit vorm nie meer
woordklasse nie. Een daarvan is die voorvoegsel m(a)- vir skape, bokke, beeste, brakke en varke.
Die stam *rag- verwys na bloedhond, en het ‘n prefiksvariant, *m-> *b-: Substratiese Wes-Germaans *brakka(n). Moontlike comparanda is Germaans *rauk-, *r(e)uk- = rook / reuk.
Elamitiese Spitshond
11
SIEBIE Oud-Hoog-Duits zoha ‘teef’ lyk na Yslands tóa jakkalswyfie. Met die verkleinsuffiks gee dit in Duitse dialekte variante soos tiffe, tifte, tēwe, tispe, tipse, ziwwe, zibbe en zeische. Zibbe kan verwys na ‘haaswyfie’, ‘ooi’, ‘teef’, en ‘ooilammetjie.’
12
Bibliografie Grimm, Guido en Johann-Mattis List. (2017) Man gave names to all those animals: cats and dogs. http://phylonetworks.blogspot.com/2017/10/man-gave-names-to-all-those-animals.html Jäger, G. (2015) Support for linguistic macrofamilies from weighted alignment. Proceedings of the National Academy of Sciences 112: 12752-12757. Kroonen, G. (2013) Etymological dictionary of Proto-Germanic. Brill: Leiden and Boston. List, J.-M. and R. Forkel (2016) LingPy. A Python library for historical linguistics. Max Planck Institute for the Science of Human History: Jena. Lloyd, Ellen (2016) 26,000-Year-Old Footprints In Chauvet Cave: Oldest Evidence Of Human-Canine Relationship. https://www.ancientpages.com/2016/12/29/26000-year-old-footprints-in-chauvet-caveoldest-evidence-of-human-canine-relationship/ Mandelbaum, Ryan F. Ancient Cave Art Depicts Oldest Evidence of Dogs Wearing Leashes. https://gizmodo.com/ancient-cave-art-depicts-oldest-evidence-of-dogs-wearin-1820606741 Schuster, Ruth. (2013) Word of the Day / Khatool - The Word Cat: Evidence of an Ur-language in Proto-humans? https://www.haaretz.com/.premium-word-of-the-day-khatool-1.5290863 Serpell, J. (2013) The Domestic Cat: Domestication and history of the cat. DOI:10.1017/CBO9781139177177.011Corpus ID: 132428847
13
14
