Die Sumeriese taal bly steeds een van die frustrerendste raaisels van die geskiedenis en van die linguïstiek. Dis nie net die kwessie van die oorsprong daarvan nie, maar veral die afwesigheid van genetiesverwante tale, wat kwel. Hoe meer ons uitvind oor die taalsituasie in Mesopotamiё in die derde en vierde millenium VHE, hoe meer vermenigvuldig die raaisels. Die kernvrae is: Van wanneer af is die Sumeriёrs in Suid-Mesopotamiё teenwoordig? Het die Sumeriёrs hulle in ‘n reeds-bevolkte land gevestig? Wie het hulle voorafgegaan?
Pieter Uys Orchards 2021
2
Spykerskrif-ortografie kompliseer fonologiese en morfologiese analise. Die oudste suiwer Sumeriese tekste (logografies en spykerskrif van 2,800 VHE) het nie woorde volledig uitgeskryf nie, terwyl die groot aantal tekste uit die Ou-Babiloniese periode die Sumeriese taal deur ‘n Akkadiese (Semitiese) lens weergee.
Sumeries (Emeg̃ir) is die taal van antieke Sumer (Ki’eg̃ir) wat in Mesopotamië gepraat is vanaf die vierde millennium VHE tot sowat die middel van die tweede millennium VHE. Daarna is Sumeries steeds as ‘n akademiese, liturgiese en literêre taal gebruik tot in die eerste eeu van die huidige era, soos Latyn deur die Middeleeue in Europa.
3
Die statuur van Sumeries in die antieke Nabye Ooste is merkwaardig. Selfs nadat die taal vanaf sowat 1,600 VHE nie meer ‘n betekenisvolle aantal moedertaalsprekers het nie, is dit op skool geleer en geskryf tot die begin van ons era. Benewens die taal se lang leeftyd, is die geografiese verspreiding daarvan uiters indrukwekkend. Kleitablette in die Sumeriese taal het deel uitgemaak van die versamelings van biblioteke in stede soos Hattusa, Ebla, Ugarit, Susa, Mari, en ander, regdeur Assiriё en Babiloniё. Sumeries is vanaf Elam in die ooste deur Siriё tot in Anatoliё in die weste gebruik. Dit kan net toegeskryf word aan die kulturele prestasies van die Sumeriёrs en die ryk literatuurskatte van die taal.
4
Bekende Sumeriese literêre werke: The poetry and hymns of Enheduanna A Creation and Flood Myth Three epic cycles: Two Enmerkar legends: Enmerkar and the Lord of Aratta; Enmerkar and En-suhgirana Two tales of Lugalbanda during Enmerkar's campaign against Aratta: Lugalbanda in the Mountain Cave; Lugalbanda and the Anzud Bird Five stories in the Gilgamesh epic cycle: Gilgamesh and Huwawa (version A, version B); Gilgamesh and the Bull of Heaven; Gilgamesh and Aga; Gilgamesh, Enkidu and the Netherworld; The Death of Gilgamesh The Kesh Temple Hymn The Lament for Ur A series of long poems about the exploits of the goddess Inanna: Inanna and the Me’s Inanna and Ebih Inanna and Shukaletuda Inanna and Gudam Inanna and An The Descent of Inanna into the Underworld The Dream of Dumuzid
Leksikon Bewyse dat die Sumeriёrs nie die eerste inwoners van die landstreek was nie, blyk uit die Sumeriese taal. Op grond van die plekname van Suid-Mesopotamiё weet ons dat Sumeries nie die oorspronklike taal van die gebied was nie. Die naam van die Eufraatrivier (Buraduna) is allermins Sumeries, en so ook die name van antieke stede soos Urim, Uruk, Larsa, Adab, Lagas en Zimbir. Onsekerheid heers oor die naam van die Tigris (Hidigla), “snelstroom?” Beroepsterme soos engar (landbouer), udul (veeteler), shuhadak (visserman), tibira (metaalwerker), simug (smid), shidim (bouer), nangar (skrynwerker), pahar (pottebakker) en damgar (handelaar) kom uit ‘n ander taal. Tesame daarmee woorde soos apin (ploeg), nimbar (palm) en sulumb (dadel). So ook verskeie terme rondom bier en bierbrouery. 5
Morfologie Sumeries is ‘n agglutinerende taal met gesplete ergatief, wat beteken dit funksioneer as nominatiefakkusatief in die eerste en tweede persone van die onvoltooide tyds-aspek maar as ergatiefabsolutief in ander gevalle. So ‘n stelsel kom ook in Georgies, Burushaski, Iraanse Pashto en etlike Indo-Europese tale van Indiё voor. ‘n Onderskeid tussen “mense & gode” vs “die res” skep twee naamwoordklasse, en die naamvalle absolutief, ergatief, allatief, genitief, ekwatief, datief, terminatief, komitatief, lokatief en ablatief word met suffikse aangedui. Sumeries is ‘n SOV-taal, en tot tien verskillende prefikse kan voor die werkwoordstam verskyn, met tot drie suffikse daarna, sodat die Sumeriese werkwoord 14 posisies bied waarin morfeme met ‘n spesifieke betekenis aangewend kan word. Die werkwoord merk onder meer modaliteit, aspek, stem, polariteit, iterativiteit en intensiteit, en integreer die onderwerp en voorwerp.
Prinses Pu-Abi 6
Fonologie Ons kennis van die Sumeriese taal is onvolledig omdat die grootste korpus daarvan deur die medium van Akkadiese fonologie en die spykerskrif oorgedra is. Omdat die Akkadiese skryfwyse net vier simbole vir klinkers het, word Sumeries ook met net /i, e, a, u/ geskryf, wat beslis nie korrek kan wees nie. Die simbole wat aangewend word om verskillende vorme van byvoorbeeld /u/ te onderskei, word nie deeglik verstaan nie. Ander bronne bied ook leidrade dat die taal se klinkers nie tot vier beperk was nie. As minimum het Sumeries die vokale /e, i, a, u, o of ɔ, ε en ü/ bevat, en moontlik ook ‘n onderskeid getref tussen kort en lang vokale. Volop bewys van vokaalharmonie bestaan. Sumeriese woorde van twee lettergrepe toon vokaalharmonie deur die eerste klinker te herhaal, bv kalam “land,” piriŋ “leeu,” of murub “sentrum.”
As Spreektaal Argaïese Sumeries is die vroegste fase van die taal, en tekste daarin begin met die Jemdet Nasr (Uruk III) periode in die 31ste eeu VHE. Sumeries het waarskynlik as ‘n spreektaal bly voortbestaan in die stad Nippur en omgewing tot die sestiende eeue VHE. Sumeries is ook tot laat in die Seelandstreek gepraat, waar daar nog ‘n dinastie (1700- 14000) was met Sumeriese troonname.
Sprachbund met Akkadies Die taal het 19 – 20 konsonante gehad, sommige waarvan die uitspraak oor honderde jare verander het. Akkadies en Sumeries het vir meer as ‘n millennium saam bestaan en mekaar wedersyds beïnvloed, sodat Akkadies sy prototipiese Semitiese vorm verloor het. Dis die eerste bekende voorbeeld van taalverandering weens kontak, wat tot ooreenkomste in fonologie, morfologie, sintaks en leksikon gelei het. Die Sumeriese invloed op Akkadies het die vyf gutturale klanke van Proto-Semities /*ḫ, *ħ, *ɣ~ʁ, *ʕ */!/ tot een met ‘n sagter uitspraak reduseer. Akkadies se aanvanklike drie klinkers [a, i, u] is deur [e] aangevul en het aanleiding gegee tot Babiloniese vokaalharmonie. Die voornaamwoordstelsels van Sargoniese Akkadies en Babilonies toon ‘n toenemende aantal naamvalle in vergelyking met Proto-Semities en die noordelike (Assiriese) vorm van Akkadies. Akkadies het die interne meervoudsvorm verloor en net die suffiksmeervoud behou wat met die Sumeriese vorm ooreenstem. Die Akkadiese en Sumeriese ‘tenses’ toon merkwaardige ooreenkomste, byvoorbeeld die Akkadiese perfektum verledetydsvorm met -t-infiks weerspieёl die Sumeriese vorm met ba-prefiks. 7
Proto-Semities se VSO-woordorde het in Akkadies SOV geword onder invloed van Sumeries. Benewens die Sumeriese leenwoorde in Akkadies, is daar idiome in die twee tale wat woord-virwoord ooreenstem.
Eufraties
Die taal van die vroegste Mesopotamiese tekste, die proto-kuneivorm tablette van die Laat-Urukperiode (ca. 3350-3100 VHE), was waarskynlik ‘n vroeё vorm van Indo-Europees.*1 Dis die taal van die mense wat landbou na suidelike Mesopotamië gebring het tydens die Vroeë Ubaid-era (5300 tot 4700 vC). Dit sou die vroegste voorbeeld van ‘n Indo-Europese taal wees wat nog gevind is. Die naam van die landstreek, Kalama, mag betrekking hê op die PIE woord *kolHm (riete). Nippur, die stad van Enlil (Heer van die Wind), dui moontlik op PIE *nebhro (wolk, newel), en die stad Lagash op PIE *leghos (stoorkamer). Die Sumeriese woord vir ‘n bewerkte land, ugur, mag uit PIE *hegro spruit, terwyl die titel patesi, ‘n goewerneur of burgemeester, baie op PIE *potis (leier) trek. ‘n Hele woordfamilie in Sumeries mag op die PIE stam *ner (man) / *neros (krygsman) gebaseer wees. Dit sluit in die Sumeriese stam ner/nir wat vir prins, held, heerser of owerheid gebruik word. Vergelyk ook Sumeries giru 'geliefde' met PIE *kāra/u- 'beminde, geliefde', Sum. gud/gu ‘bul, os, bees’ met PIE *gu/gwou- ‘koei’, Sum. pala ‘kleed, met die PIE werkwoord *pal- 'toedraai, bedek', en Sum. tur (erf, kraal) met PIE *dhwors (deur). 8
Enkele ander voorbeelde: Sum. erin; (ḫ)uríin 'arend' ~ PIE *her-; *horno- arend. Armeens arcui, Grieks orneon, Litous erelis. Die woord kom in Akkadies voor as eru en urinnu. Sum. luḫ(u) 'was; skoonmaak’ ~ PIE *lehw- 'was'; Gk. lousis (λοῦσις); Lat. lavō. Sum. maḫ(a) ' om magtig te wees’ ~ PIE *magh- 'magtig'; Skt. magha (मघ); Gk. mēkhos (μῆχος).
Sum. us(.a) 'ooi'; us5 'skaap' ~ PIE *owi; *howi(s) 'skaap; Sanskrit avika (अति); Lat. Ovis.
Sealand 9
Familiebande Familie vir Sumeries is al onder meer by die volgende tale en taalfamilies gesoek: • • • • • • • • •
Kartveelse tale Mundatale (Austries) Drawidies (Elamo-Drawidies) Oeraals (Uralo-Siberiese groep) Altaïes (Transeurasiese groep) Baskies (Dené-Sino-Kaukasies) Nostratiese tale Sino-Tibetaans (Dené-Sino-Kaukasies) Dené-Sino-Kaukasies
Dis onweerlegbaar dat Sumeries aansienlike leksikale ooreenkomste met die Oeraalse tak van Uralo-Siberies, en met die Altaïese tak van Transeurasies toon, en gevolglik met hulle prototaal, Nostraties (soos die woord vir opperwese/hemel, Dingir/Dimir, en vir demoon, Dimme) wat in voorvermelde groepe onder meer as Tengri, Tündér, Jengis, Cingiz voorkom. Waar dit egter die werkwoord-morfologie aangaan, het die suffikserende Oeraals en Altaïes min in gemeen met Sumeries wat ‘n uitgebreide string prefikse aanwend.
Van al die bogenoemde, is die Dené-Sino-Kaukasiese prototaal waarskynlik die naaste aan Sumeries in die lig van beide kognate en werkwoord-morfologie.
10
Volgorde van prefikse in die Sumeriese werkwoordtemplaat Modale
verbuigings-
naamvals-
pronominale
[WERKWOORDSTAM]
suffikse
Die DSK-werkwoord was polisinteties, met verskeie prefiksposisies voor die werkwoordstam. Die prefikse het kategorieё soos aspek, tens, modaliteit, valensie en pronominale agente en/of pasiёnte aangedui.
Affikse in die Proto-Dené-Sino-Kaukasiese werkwoordtemplaat -4 -3 -2 -1 [WERKWOORDSTAM] +1 +2 +3 ..... -1 Valensie-veranderende prefiks -2 Klasmerker -3 Voorwerpsprefiks -4 Onderwerpsprefiks
Voornaamwoorde Proto-DSK het oor drie stelle suppletiewe voornaamwoorde beskik. Een stel het Eerstepersoon enkelvoud *ŋa en tweedepersoon meervoud *su, teenoor Sumeries Eerstepersoon enkelvoud ŋa en tweedepersoon enkelvoud za [tsa].
Etlike kognate in DSK-tale
Term
Sum
Kognaat
Taal
Bloed
gur
gorri “rooi”
Baskies
Dag
ud
od “lig, skyn”
Tibetaans
Vlieg
dal
dal “bo”
Burushaski
Vol
uš
oso “heel”
Baskies
Lewe
tin/til
til “wees”
Tlingit
Mond
ka
kha
Tibetaans
Maak
ag
egin “maak”
Baskies
Knie
dug
dumus
Burushaski
Naam
sa
izen
Baskies
Reёn
seng
zhang
Sino-Tibetaans
Water
er
(h)ur
Baskies
Wind
lil
luia “ill wind”
Baskies 11
Die Dame van Warka
12
Verwysings 1* Landsberger, Benno. (1974) Three Essays on the Sumerians. Whittaker, Gordon. (2008) The Case for Euphratic. University of Göttingen, Germany.
Bibliografie Bengtson, John D. 2011. The Dene-Sino-Caucasian hypothesis: state of the art and perspectives. https://www.academia.edu/13072385/The_Dene-Sino-Caucasian_hypothesis_state_of_the_art_and_perspectives
Bengtson, John D. 1997. The Riddle of Sumerian. Mother Tongue. Issue III. Bomhard, Allan R. 1997. On the Origin of Sumerian. Mother Tongue. Issue III. Cunningham, G. 2009. 'Sumerian'. Concise Encyclopedia of Languages of the World, pp 1022-1025. K. Brown & S. Ogilvie (eds). Elsevier (2009). Foxvog. 2013. Introduction to Sumerian Grammar. http://cdli.ucla.edu/pubs/cdlp/cdlp0002_20160104.pdf Jagersma, A H. A Descriptive Grammar of Sumerian. A. H. Jagersma. Doctoral thesis, Leiden University (2010). Available online at: https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/16107 Michalowski, P. 2008. 'Sumerian'. In The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt, and Aksum, pp 1959. R. D. Woodward (ed). Cambridge University Press (2008). Sahala, Alexi, 2013. Sumero-Indo-European Language Contacts. Uys, Pieter. 2014. Priesteres Enheduanna. https://en.calameo.com/read/006689791a1f8f7dd744b Whittaker, Gordon. 2012. Euphratic - A phonological sketch Whittaker, Gordon. 1998. Traces of an early Indo-European language in Southern Mesopotamia. Göttinger Beiträge zur Sprachwissenschaft 1: 111–147. Whittaker, Gordon. 2001. The dawn of writing and phoneticism. In Dörte Borchers, Frank Kammerzell & Stefan Weninger (eds.), Hieroglyphen, Alphabete, Schriftreformen: Studien zu Multiliteralismus, Schriftwechsel und Orthographienregelungen, 11–50. Lingua Aegyptia – Studia monographica.
13
