L’Entrevista

Còlha de traginèrs posant-se

Antonio Bruna, ua vida ath pè deth Montardo

Archiu dera Familha Bruna (Arties)

José Antonio Bruna Guida interpretador d’Arties

Quina ei era origina dera tua familha?

Es mèns origines, per tant casa pairau, ei en pòble de Bagergue, ena casa coneishuda coma des de Ramon, ja qu’ena Val d’Aran se mos coneishie peth nòm dera casa. Eth mèn pare se maridèc damb era mia mare, qu’ère dera casa des de Gaspar d’Arties, e se’n baishèc a víuer en Arties e s’estèren tostemps aciu. Jo, per tant, neishí en Arties. Entad açò qu’ei as mèns cognòms son Bruna, de Bagergue e Cònsul, d’Arties 1 .

A qué se dedicaven en casa, papa?

En casa hègem un shinhau de pagesi e papa ère traginèr e anaue tar aute costat deth Pòrt tamb es shivaus e portaven eth materiau e tot aquerò damb es shivaus qu’èren sòns. Mès non sè se s’avien ajuntat damb auti, mès me semble qu’anave tamb un aute. Es shivaus les avie en Bagergue, gessien d’aquiu perque cargaven en Salardú e de Salardú marchaven tath Pòrt. Ac portaven tà Esterri, bueno hasta a on arribaven es coches, hasta aquiu. En quant ath materiau, devien portar de tot pero mès que mès acompanhaven tanben gent damb es bèsties. Açò m’ac devie aver explicat era mia mare perque senon, d’a on ac avia de trèir? Quan moriguec eth defunt de papa, sèt ans, non podia cap saber massa. Non sè, n’è un recòrd quan ère en casa, jo me’n recòrdi que pujàvem es escales e s’estave en un cuarto aquiu, quan ère malaut pero non me’n recòrdi. En fin, non l’è coneishut. Eth praube moriguec ràpid, non tardèc massa, ère joen, avie 52 ans. Mentres i ère eth anaven ben, vivien ben. Quan non viueren massa ben ei quan se moric eth e mama se quedèc viuda damb tres hilhs. Tanben siguec un problema qu’era propietat papa l’avie en Bagergue e calie anar a dalhar es prats e portar era èrba d’aquiu. En Arties èrem masovèrs as de Notari, ua casa fòrta e alavetz dalhàvem totes es sues propietats e aviem tanben era sua casa e era bòrda.

Antonio Bruna, ua vida ath pè deth Montardo

Tu comences a trabalhar fòrca joen, no?

Ah, e tan joen, as nau ans ja me meteren de mosso tà portar era èrba der ostiu en ua casa. Avie estat a çò de Generosa des de Lúcia tamb eth somèr. Eri auien un somèr, òc. Ací i estè un parelh d’ans. Quan començave er estudi, nosati, jo en lòc de començar en estudi me calie anar tàs vaques e era mitat des dies les perdia pero tot passave. Dempús me n’anè de mosso as de Tana, ena casa vielha que vengueren. Aquiu, òc qu’anava ben. Moria, me hèven anar tip! E dempús d’aquiu ei quan m’agarrèren de pastor des ègües, un an, èra joen, avia catorze o quinze ans. Alavetz en Arties i avie fòrça ègües e hí de pastor en Pruedo en ostiu, d’un ramat d’ua seishantia de caps. Prumèr quan les hèvem a pujar mos n’anàvem tà Coriedo. Baishàvem de Coriedo tà Rius e de Rius tà Pruedo. E aquiu mos estàvem enquià octobre, enquiara fira, que les hèvem a baishar e aquiu avíem acabat. En aqueth an èrem en Pruedo de pastors eth mèn cosin François e eth mèn cosin Primitivo, qu’èren mès grani que jo, eri èren tàs vaques (un entàs vaques vielhes e er aute tàs vaques joenes, tàs bacives), perque eri anaven tamb es vaques tà Pruedo.

Aqueth an se començaven es trabalhs deth saut d’Arties (dera centrau), non?

Òc me semble qu’aqueth ostiu ei quan comencèc era Companhia. Alavetz pugèc ua brigada dera Companhia e s’estaven ena cabana de Pruedo e d’aquiu anaven entà Montcasau a anar a trabalhar peth maitin. E es dissabtes jo me n’anava tamb eri tà anar a parar es hilats en Saslòsses e eth dimenge peth maitin anàvem a cercar es treutes e que n’i avie bones, gròsses gròsses, n’i avie cada ligòt. òh quin hart de peish mingè aqueth ostiu e tot pes òbres, uè! me portava ben tamb eri. Era companhia (Productora) comencèc aquiu en Montcasau, comencèren a hèr ua casa, e dempús ja comencèren a hèr era òbra. En aqueth moment en estanh non ère hèta era presa (barratge) e alavetz ei quan comencèren a hèr eth canau de Montcasau tà Colomèrs. N’i auie peth costat de Colomèrs que horadaven tà deçà e peth costat de Montcasau que horadaven tà delà. Es estanhs les avia vist sense presa. Entà hèr eth barratge, tanquèren era punta de baish, eth de Montcasau lo que tòque, tanqueren tota era punta, fotegueren era compòrta en canau qu’anave tà Pruedo, e haut!

E quan entrères a trabalhar ena centrau d’Arties?

Damb 23 ans, ja entrè a trabalhar ena Companhia, en er an 1955, quan s’inaugurèc era Centrau d’Arties, ja èra ena plantilha. Eth dia dera inauguracion ja estè ath costat de Franco en quadro dera Centrau, coma d’aciu a tu. Encara è present era gentada que i avie ena aquera esplanada, de pòur! Nosati, per cert, èrem de guàrdia aqueth dia. Èrem ena Centrau, jo era en quadro, bueno, en quadro, pera sala, però non sè com me digueren de pujar tà naut tath quadro e aquiu ei a on veiguí e siguí ath costat de Franco.

[Un aute viatge mos agarrèc ua nheuada ath cap deth Monte, mos calguec anar entar aute costat ath darrèr deth Monte, tà anar a cercar per lo menos era mitad deth ramat, qu’èren ues 200 oelhes.]

Antonio tamb eth Montardo ath hons Archiu dera Familha Bruna (Arties)

Antonio Bruna, ua vida ath pè deth Montardo

En quant a Productora, prumèr hí d’ajudant de mecànic. Dempús hí de maquinista e ath finau non sè qui se retirèc e alavetz me meteren d’operador hasta retirar-me. E i entrè gràcies ath capelhan, mossèn Enrique, e non i volia anar e er aute me convencec. E guarda se l’acertè!

Ath delà tanben avies d’ajudar en casa tamb eth bestiar, non?

En casa avíem oelhes, vaques, crabes e ègües non n’avíem nosati. Ath començament auíem un somèr tà trabalhar. Dempús, eth mèn german comprèc ua mula e trabalhàvem tamb era mula aquera. Es oelhes les metíem damb era ramada: prumèr, en monte, dempús, en Pruedo e dempús ja tornàvem a baishar e alavetz en monte un aute viatge. Mès d’un viatge mos avie agarrat era nhèu e auer-les d’anar a cercar a pè hasta eth cap de Montardo: que n’avíem anat a cercar damb eth defunt de Modesto! Tanben ère polit aquerò, tamb nhèu! Quin hart de patir, un viatge! Per aqueth an, aquerò ja te parli quan era gran, perque ja èren en Restanca e alavetz nosati pugèrem a cercar es oelhes per Pontet de Rius, aquiu, ja auien installat era mesilla, e es trabalhadors mos i deishèren pujar. Es oelhes mos auien quedat naut, ath cap, entre eth cap de Montardo e era passada dera Labada. E tà anar-les a cercar aquiu, com ac calie hèr? Mos en foteguérem un tip ¡ òi òi ! En arribar aquiu, virales tà baish e tà casa, non se n’auien quedat massa, un escabòt e tornerem a baishar peth miei deth Montardo e anèrem a gésser en Loseron. Un aute viatge mos agarrèc ua nheuada ath cap deth Monte, mos calguec anar entar aute costat ath darrèr deth Monte, tà anar a cercar per lo menos era mitat deth ramat, qu’èren ues 200 oelhes.

Perque com s’i arribe tara part de deuant deth Montardo?

Només i a dos passi entà arribar aquiu: eth dera esquèrra te cau passar per dejós d’ua labada, ua labadassa grana que i a, e alavetz te calie passar per aquiu dejós tà poder passar se pujaves pera part de Montcasau. E se pujaves per miei deth Montardo, des dera cabana de Loseron peth costat dret, pes estrets, puges per laguens deth bòsc, aquiu i auie ues carrerades qu’auien hèt eth bestiar. Ara, en arribar aquiu, en Clòt de Montardo, baish ath cú, antes d’agarrar era vaguada deth Montardo, aquiu èren es carrerades. Ère dolent aquiu, calie vesilhar! E ar arribar abans d’on se quede era nèu, e ara esquèrra te’n vas tà Montcasau, aquiu coma t’è dit, calie passar per ua labada tà poder anar tà Montcasau, senon non passaves.

Qué se’n hège tamb es oelhes?

Es oelhes les acostumauen a véner, es anhèts tanben, non se n’aucien cap guaire tà casa, hève falta pessetes e alavetz calie véner es anhèths, e quan les auciven tà casa, en venies bèth quartièr. Jo madeish les auciva. Les metia ath dessús d’ua taula, les estacàuem es quate cames e alavetz jo agarrava eth cap der anhèth, agarraua eth còth, que i a dues venes, e alavetz les agarraua e i clavava eth guinhauet e ja daven era sang, e remassar era sang tà minjar, tà hèr sanganhetes (tirar-la que hèvem!). Era sanganheta, tamb era sang e i metíem cansalada, un shinhau de ginverd, alh, sau e péber e alavetz le heves a còder e be n’ère de bona, n’i auesse agut mès soent! Un víatge que les auien dat era sang, destacar-les es pès començar-les a daurir tà trèir era pèth, trèvem era pèth, quan ère era pèth fòra les penjàuem e les trèvem eth

Antonio Bruna, ua vida ath pè deth Montardo

vrente, eth cap e tot e deishaves que s’esgotèsse aquiu e guarda, e dempús talhar-la a tròci. Entà trèr-li era pèth la holaven, ena cama ath dessús dera pauta li hèvem un talhòt e tamb ua canèra e alavetz la holàvem ben. Un còp holades èren de bon espelar perque non te calie patir tà hèr a passar eth guinhauet, senon tostemp tocaves era carn. Es pèths tanben les veníem, acabar-les de pelar les anàvem a penjar en un alambre en humarau. Quan ère seca, quan passauen es des pèths, les venévem. Crabes tanben e n’i auie, pero se n’auie pògues 4 o 5, bèth un n’auie mès pero, nem!, non n’i auie massa. Pero clar n’auie tot eth pòble, aguesta placeta de deuant d’aciu de casa nòsta s’omplie peth maitin quan les trèvem tà anarles a hèr a pèisher, per cèrt ara plaça li dideven era plaça des crabes e un an les metien en aguesta e ar aute an les metien ar aute costat deth pònt Valarties. Non sè per qu’ac hèven aquerò. S’ escampaue cada setmana. E des crabòts se n’aprofitaue era boisheriga, que la limpiaven e la omplívem de lèit, la deishavem secar e quan ère seca alavetz en trèves un shinhau, la meties en un vaso, antes de hèr eth hormatge, deishar-la estovar e ac meties ena caudèra e se cuajave era lèit e gessie eth hormatge.

Eres caçador?

Non, caçar non auia caçat, lo qu’avia anat a parar laçi entà agarrar es isards, e aquerò anàvem tà estudi tamb eth praube Fònso e eth dijaus com qu’avíem hèsta ena tarde, pues alavetz anàvem a parar es laci ena Ribèra e dimenge e i tornàvem a anar a campar e hasta er aute dijaus e guarda se n’i avie un fote-te-lo en còth e tà casa, quin hart mos en avíem fotut d’arrossegar peth camin dera ribèra! E n’agarrerem molti, perque alavetz n’ère plen.

Coma paràuetz es laci?

En bòsc hèvem un tancat, sabes tancàvem un troç de bòsc e alavetz aquiu ath miei e i fotíem eth laç hèt tamb un tròç d’alambre, un aram que bi hèves ua anèra, la passaves per laguens e quedave prèst e engachat en un arbe. Pero eri, com non podien passar per lòc mès, e i ère era passada per aquiu, avien de passar per aquiu, alavetz eth prumèr que passave ja sabie qué li tocave, o s’escapave o se i agarrave. Un viatge n’agarrerem un ena Coma dera Quilha en pònt d’aiguanèra qu’ère viu. Aqueth dia i anèrem tamb Sisconet e quan arribèrem a un tròç louenh ja senteguérem uns patacs, e diguérem qué deu aver passat

açò e alavetz pensèrem açò ei que ni a bèth un garrat e s’a agarrat per bèth puesto e ei vieu e si si t’arribam aquiu e des d’un cap d’un sarradòt ja lo veiguérem, fotie uns bots, ¡ òi,òi ¡ e sabes per a on s’avie agarrat? Pera punta des còrnes, ne se li trinqueren es còrnes, e alavetz en arribar aquiu, a còps de bastons lo estropièrem e dempús li hèrem a dar era sang e entà casa. Paran es laci ère proïbit pero nosati i anavem non avies arren, quin remei, e non i anàvem nosati solets, i anaven d’auti. Ère tà minjar aquera carn, no’n en veníem cap bric, la pelàvem e mo’la partíem, lo que se podie penjar entà deishar secar e deishàvem secar es espatles e es pernilhs e lo d’aute mos ac anàvem minjant.

Eth pòble tanben vos hève a trabalhar a vediau, non?

Guarda, quan i avie nevades anaven per guàrdia, per a vediau cada viatge en gessie uns quanti e au! alavetz hèr era rota des d’ací hasta era carretèra. Er ajuntament ère qui s’encuedave d’avisar as cases que les tocaue hèr era rota. Er aguasilh eth dia antes t’ac dideve, perque tà hèr tot eth pòble calie gent e ère pesat. Eth dia que te tocave te tocave, jo quan m’ac digueren non ac refusè mai e non sè qué devie passar quan non i anaves. Aquerò ère igual qu’es portadors entà anar a enterrar, qu’alavetz començauen en ua punta deth pòble e anaven seguint e daven era vuelta ath pòble e i calie anar. Tà hèr de portadors, er aguasilh cridave e avisave a 4 òmes qu’avien d’anar a hèr eth clòt, portar eth mòrt e enterrar-lo. Pero aquiu non podies cap díder que non, t’avisave er aguasilh, ditz: deman te tòque de portador haut!, demanaves qui èren es auti que i anaven a hèr eth clòt e dempús ¡uè! era ora que dideven d’enterrar-lo, lo anaven a cercar en casa e lo portaven hasta era glèisa, des dera glèisa tath cementèri e enterrar-lo. Per cèrt, eth men frair avie hèt d’aguasilh en ajuntament d’Arties e eth qu’ère aguasilh en ajuntament hève de campanèr ena glèisa. Bèth viatge, quan non i ère eth, jo avia anat a tocar es campanes mès d’un viatge. Tocar a mòrt, se tocaven totes es campanes crotzades naut en campanau, anaven tocant era ua, dempús un shinhau era auta e un aute shinhau ua auta e ¡anar hent! Eth men frair Felipe les hève tocar rodant pero aquerò tà tocar a missa , auesses vist com te les hève marchar, jo non podia cap, e ac hève tot tamb eth pè. E i avie ua barra aquiu ath costat, bueno, encara i deu èster, e alavetz se pujave aquiu i avie un horat, non sè s’ac avie hèt eth o qui, un en cada costat, metie un pè aquiu en horat e haut e quan passave era campana ¡plan! Perdeven hasta eth batalh se parave e non tocave (com te les hève a marchar es campanes).

Coneishes bèra istòria, bèra aventura, que t’agen explicat o que t’age passat?

Un viatge m’embrembi que tamb Modesto Riu e un aute que non me n’è recordat mai mès de qui ère, e anàvem tà Montardo e en lòc de pujar per Montardo per a on t’è dit antes, mo n’anèrem tà Montcasau, tà Sauvadies (sabes a on ei?), pues en arribar en Sauvadies i a aquera coma que se ve en frente en arribar en planèr de Sauvadies i a aquera coma que te pòrte entà Montardo. Nosati pues mos en anàvem per aquiu, pujàvem per aquiu e en arribar baish ath cuu deth malh e i avie ua pèira bastant grana, ère ampla, aquiu non sè com e i devie aver quedat, bueno,

[En aqueri tempsi non se vedien toristes, hèves tot eth camin e non te trapaves ad arrés.]

Antonio ressegant Archiu dera Familha Bruna (Arties)

e i ère planèra atau. Veiguérem quauquarren aquiu, oh! que deu èster aquerò? perque nosati anàvem un shinhau mès tà delà, e i anèrem a campar e ère un òme, pero un òme ja mitat bueno consumit, miei consumit quedave mès que uassi encara quedave carn, de quan es maquis, quan ère aquerò en 1944? Jo era joenòt (15 ans) pero non ac diguérem cap a degun alavetz, perque encara mo l’aurien anat a hèr cercar, non? Pero en fin ère des.hèt. Tà jo se queiguec, perque aquiu ère dolent, e i avie un pas dolent se passaue milhor per Montcasau, pero se non ac sabien aquera gent pues passèren baishèren peth miei dera coma de Sauvadies, se li deveren escapar es pès e anèc a parar ath dessús dera pèira, e aquiu se poiriguec e aquiu s’acabèc, claro, non l’anèc a plegar degun.

Auies pujat entà Montarto per curiositat?

E i auia anat 2 o 3 viatges coma “vrenejant”, en plan d’anar a conéisher Montardo. E i avia pujat tostemp per Restanca. Bueno, pues ja ac sabes que tot aquerò ei un tartèr tà pujar, dempús quan arribes naut e passes eth pòrt ei tot èrba, pues passave per aquiu e anaves tà naut. En aqueri tempsi non se vedien toristes, hèves tot eth camin e non te trapaves ad arrés. E aquerò que gessévem deth pòble a pè, e anàvem hasta eth cap de Montardo a pè (ac as sentut?) Marchàvem d’ora per aquerò, antes de hèr-se de dia ja marchàvem, perque calie ores tà pujar tot aquerò e encara se te’n anaves per Restanca se’n auançave mès, com que i avie un caminòt, encara pujaves ben aquiu, a lo que tòque hasta Restanca, dempús aquera pala de Restanca que ja se puge ben, e d’aquiu ja agarraves era auta pala que va entara part der aute costat d’aqueri pòbles de darrèr de Boí, e alavetz mo n’anàvem per aquiu, pero se pujave ben, ara, per Montcasau costave mès.

Quines cabanes i avie ena ribèra de Valarties?

En quant a cabanes n’i avie ua en Rius en Plan de Rius, ath cap dera pujada, encara e i deu èster, non sè, en aqueth costat non n’i avie cap mès. Dempús, en Pònt de Ressèc, dessús des planhères, n’i a ua auta cabana: era de Coriedo; per cèrt, ua bona cabana, e en tot seguir era carrerada peth miei deth malh, era cabana dera Aubeta, e alavetz ja te n’anaves; podies passar dera Aubeta tà Rius tath plan de Rius, e aquerò ac avia hèt tanben ¡ caminar molt ! Ara, es der aute costat i ère era de Loseron e era de Pruedo, qu’ère ua bona bòrda, e acaba de compdar! ¡Ah! E a on n’i avie ua auta ère en Coeiladós (Coeilar d’os) 2 anant tà Colomèrs (non sè se i as passat?) aquiu tanben n’i avie ua auta de cabana, mès tà delà de Pruedo, en Corrau des Machos. Non sè d’a on ven eth nòm, perque tanben e i anaven es chivaus, es vaques e es oelhes. Aquiu i avie un corrau e era cabana, era cabana de Coeiladós, ua cabana non massa grana, coma era de Loseron deth prat de Joanblanc, non ère cap coma era bòrda de Pruedo. Perque era caseta de baish que i a ara, la heren, ja èra gran jo, quan hèja de pastor encara non i ère aquera caseta, aquera cabana de dejós, se ve qu’ei mès nòva aquera. Per cèrt, tanben me’n recòrdi que mès tà naut dera cabana de Rius, en estanh de Tòrt de Rius, ena part de dessús mès apròp deth Pòrt de Rius, i a enes dus costats, tant de pujada com de baishada, uns bónquers de ciment que se heren dempús dera venguda des maquis.

Qué te semble que part d’aguestes montanhes qu’as caushigat des de petit siguen ara Parc Nacionau?

Ei ua causa bona perque ei tà que se consèrve milhor. Òme, jo ac tròbi ben aquerò, encara me semble que non ei pro protegida e perque guarda que..... Ara lo qu’ei un disbarat ei aguesti ossi qu’an fotut ara aciu, ena Val d’Aran, quan non e i èren e les i an portat, e ara vè-les-ne a trèir!

Quan ères joen n’avies vist bèth un?

Jo, ossi non n’avia vist cap. Ac avia sentut dera mia mare que n’i avie, per aquiu per darrèr dera glèisa per aqueth prat dera Òrsa se ve que pera net aquiu les i vedien pro soent. Avia sentut qu’aciu en Arties i avie molti ossi, n’i avie en abondància. En relacion damb es ossi m’auien explicat eth cas de qu’un viatge arribec un bò dera ribèra de Valarties herit perque li avie sautat dessús er os e li avie esgarrapat e hèt sang. Tanben compdauen qu’avien vist er os penjat ath deuant des deth Pinsà o des de Barbarà, per aquiu, en ua ocasion. Ena ribèra deth Valarties existís un parçan que se ditz “Ròca der Os” e m’avien condat qu’aguest nòm vieve de qu’un os des molti qu’i avie per aquiu, un viatge quan s’espenjolave en un arbe, aguest se trinquèc, caiguec e s’aucic, d’alavetz estant se coneish coma Ròca der Os.