kauwen en te slikken.
energie,
Raak geïnspireerd door het verhaal van Thomashuis-ondernemers Emmy Stark en Koos van den Bout. Het stel startte dertien jaar geleden hun zorgdroom in Thomashuis Andel en nu zorgen zij voor acht bewoners met een verstandelijke beperking. Het koppel speelde destijds met het idee om een gezinshuis te gaan runnen, maar had ook twijfels. Als zij in de Volkskrant een artikel lezen over de franchiseformule Thomashuis, zijn ze meteen verkocht. “Als zorgondernemer kun je helemaal jouw beleid bepalen”, aldus Emmy. Ook Koos ziet veel voordelen: “Als zorgondernemer woon je in het Thomashuis en kan je continuïteit bieden. Bewoners met een verstandelijke beperking hebben hier baat bij.”
Willen jullie net als Emmy en Koos het verschil maken voor de bewoners? En hebben jullie interesse om Thomashuis Andel of een ander beschikbaar huis over te nemen? Meld je dan aan voor de informatiebijeenkomst over het zorgondernemerschap.
4 Klik Actueel Autisme | Technologie in de zorg | Dagbesteding met honden | Werk- en geldproblemen bij lvb+
Gedragsdeskundige Begeleider als bruggenbouwer
Dokter
meedoen
Dagbesteding
Landgoed Nuwenhuys is een plek voor iedereen
Seksuoloog
Door roeien en ruiten
Door de jaren heen is er op verschillende manieren geprobeerd om mensen met een beperking volwaardig te laten meedoen aan de samenleving. We zijn er helaas nog lang niet. Aan de slag dus! Dat gaat nu makkelijker, omdat alle beschikbare kennis verzameld is op het platform ‘ Inclusie voor iedereen’. Hoe mensen met een verstandelijke beperking inclusie zelf vormgeven, is te lezen in de reportage over ambassadeurs van de West-Vlaamse zorgaanbieder De Lovie.
Samenwerken
Zelfverwonding
Stress
Het is geen vrolijke conclusie in het thema van deze Klik: mensen met een verstandelijke beperking doen nog steeds niet echt mee in de samenleving.
een deel is dat te wijten aan de instellingscultuur. We zijn gewend om binnen het veilige wereldje van de zorgorganisatie te bewegen, en de stap naar buiten is daardoor wat minder vanzelfsprekend. Toch staan er ook goede voorbeelden in deze Klik van mensen met een verstandelijke beperking die hun talenten delen in de maatschappij. Zoals de ambassadeurs (pagina 11) en de bijzondere dagbesteding Nuwenhuys (pagina 18) waarbij mensen met en zonder beperking elkaar ontmoeten. Ook bijzonder is het verhaal achter de foto op pagina 14 van Maarten en begeleider Nico die ‘Te koop’-borden in en uit tuinen plaatsen. Ze gaan hiervoor samen op pad en doen hun werkzaamheden in de hele regio waar de makelaar, een kennis van Nico, huizen verkoopt. Maarten is een sterke vent en hij is graag met fysieke klussen bezig. Bovendien vindt hij het fijn om iets te kunnen betekenen voor een ander. Een mooi voorbeeld van hoe je als begeleider je netwerk inzet voor participatie en aansluit bij wat iemand graag doet. | Tjitske Gijzen, redactie Klik
Italiaanse onderzoekers hebben ontdekt dat de darmflora mogelijk een sleutelrol speelt bij het ontstaan van autisme.
Zij bouwden voort op een eerdere studie, waarbij experimenten met muizen hebben aangetoond dat er mogelijk een link is tussen darmbacterien en het centrale zenuwstelsel, waardoor sociaal gedrag wordt beïnvloed. De Italiaanse wetenschappers wisten darmbacteriën van kinderen met autisme via sondevoeding in muizen te krijgen. Die dieren vertoonden vervolgens in de bekende doolhoftests opmerkelijk gedrag, wat in zekere zin overeenkwam met dat van mensen met autisme.
Er was ook een controlegroep zwangere muizen, die valproïnezuur kreeg toegediend, een middel waarvan vermoed wordt dat het de kans op autisme verhoogt. Maar de nakomelingen uit die groep vertoonden dat gedrag veel minder.
De onderzoekers hopen dat er in de toekomst behandelmethodes voor autisme komen die rekening houden met voeding en de gezondheid van de darmen. De darmflora speelt een sleutelrol bij autisme, zo concluderen zij. |
Lees meer op Klik.org, zoek op ‘darmflora’
Tijdens de coronalockdowns zijn zorgorganisaties in de gehandicaptenzorg meer gebruik gaan maken van technologie.
En dat bleek best goed te doen. Kersverse hoogleraar Brigitte Boon pleit dan ook voor meer vanzelfsprekendheid van technologie in de langdurige gehandicaptenzorg en legde in haar inaugurele rede uit waarom.
Met haar oratie aanvaarde Boon het ambt van bijzonder hoogleraar ‘Data en technologie voor persoonsgerichte en duurzame gehandicaptenzorg’ aan Tilburg University (Tranzo, School of Social and Behavioral Science). De relevantie van deze leerstoel is duidelijk als we naar de ontwikkelingen in de arbeidsmarkt kijken: overal is inmiddels sprake van krapte.
De Innovatie-impuls (zie ook pag. 23) stimuleert al sinds 2019 het gebruik van technologie. Volgens Boon is de werkwijze van de Innovatie-impuls erg goed bij het implementeren van technologie: de vraag van de cliënt staat centraal bij de te kiezen technologische oplossing. Klein beginnen op één locatie met een beperkt aantal cliënten, net zo lang tot de implementatieaanpak ervoor zorgt dat de technologie is ingebed in de zorg- en ondersteuningsprocessen en de doelen bereikt worden. Dit proces gaat samen met onderzoek naar de toegevoegde waarde. Uiteindelijk moet de technologie geborgd worden in het zorgproces. Daar hoort training van het personeel bij.
Het belang daarvan illustreert Boon met een voorbeeld: de slimme inco, die aangeeft wanneer iemand verschoond moet worden.
Voordeel: minder ongelukjes, minder beddengoed en kleding wassen, minder huidirritaties. Maar als medewerkers blijven verschonen zoals ze dat gewend zijn: met vaste verschoningsrondes, is dat voordeel direct weg. In het zorgproces moet dus verschonen ‘on demand’ worden opgenomen. Boon: “ Kies voor innoveren binnen een bestaande gemeenschap en combineer dat met onderzoek. Betrek cliënten, de ervaringsdeskundigen, erbij, net als hun begeleiders en zorgverleners.” |
Lees een langer artikel op www.klik.org, zoek op ‘Brigitte’.
‘Implementie van technologie en onderzoek naar de toegevoegde waarde moeten samen opgaan’
Rian, die de dagbesteding startte, is ervan overtuigd dat het welzijn van mensen kan verbeteren door goede interactie met honden
Wanneer je je werk in de verstandelijk gehandicaptenzorg kunt combineren met je andere passie – je liefde voor honden – dan creëer je een droombaan. Dat deed Rian van Kuppenveld. Deze begeleidster bij zorgorganisatie Dichterbij startte vorig jaar april samen met Diana van de Louw een bijzondere dagbesteding waar honden centraal staan.
De dagbesteding met de naam EnZo’rg vindt plaats bij Diana’s hondenschool EnZo in ‘t Oventje, een piepklein plaatsje in Brabant. Op donderdag en vrijdag kunnen mensen met een verstandelijke beperking er terecht. Rian is ervan overtuigd dat het welzijn van mensen kan verbeteren door goede interactie met honden. Zelf heeft ze drie viervoeters en Diana heeft er maar liefst vijf. En het zijn allemaal honden met een eigen karakter, net zoals dat bij mensen het
geval is. “Voor iedere deelnemer is er wel een beestje dat goed bij hem of haar past,” aldus Rian.
De deelnemers kunnen diverse activiteiten doen, zoals hondenkoekjes bakken of hondentaarten maken (‘ Voor de harige job’). Ook helpen ze bij de verzorging van de honden, wordt er met de dieren gewandeld en onderhouden ze het terrein van de hondenschool.
Rian ziet met eigen ogen wat dagbesteding EnZo’rg met de deelnemers doet: ze bloeien op, worden vrolijker en actiever, krijgen meer zelfvertrouwen en inzicht in hun eigen gedrag en gevoel. “Dat is wat honden met mensen kunnen doen.” |
Meer over dit initiatief is te vinden op Facebook, zoek op Dagbesteding EnZo’rg.
Om de deskundigheid in het verzorgen van dieren op zorgboerderijen te verbeteren, zijn er speciale factsheets ontwikkeld en komt er onderzoek naar het welzijn en de belastbaarheid van ‘zorgdieren’.
Volgend jaar gaat de hernieuwde Wet dieren in. Die stelt onder meer dat houderijsystemen moeten worden aangepast aan dieren, en niet andersom. Om zorgboerderijen hier op voor te bereiden, zijn een aantal factsheets gemaakt over de voeding, verzorging en huisvesting van diverse dieren, zoals kippen, geiten, koeien, konijnen, paarden en varkens. Deze gaan uit van het welzijn van de dieren. Konijnen moeten zich bijvoorbeeld uit het contact met mensen kunnen terugtrekken.
Daarnaast wil onderzoeker Richard Griffioen, lector Animal Assisted Interventions bij Aeres hogeschool in Dronten, een project starten om de belastbaarheid van dieren te monitoren. Griffioen vindt dat interactie tussen mens en dier beide iets moeten opleveren. Hij gaat ook kijken naar welke diersoort bij welk menstype past. Konijnen zijn zacht en rustig en passen vaak goed bij mensen met autisme, bijvoorbeeld. | Lees meer en download de factsheets op Zorgboeren.nl, zoek op ‘dierenwelzijn’.
Jongeren met een licht verstandelijke beperking en bijkomende problematiek (ook wel lvb+ genoemd) vinden het vaak moeilijk om een baan te vinden en te behouden. Ook hebben ze moeite om goed met geld om te gaan. Hoe kunnen begeleiders hen in deze lastige kwesties ondersteunen? Het Ben Sajet Centrum deed onderzoek.
Betaald werk hebben is heel betekenisvol in onze maatschappij. Geen wonder dat ook jongvolwassenen met een lvb+ het belangrijk vinden om een betaalde job te hebben. Het levert een inkomen op, een gestructureerde dagindeling en sociale contacten. Daarbij is het goed voor je persoonlijke ontwikkeling en je gevoelens van eigenwaarde: je hoort erbij.
In het onderzoek is gekeken naar waarom het voor deze jongeren zo moeilijk is (duurzaam) te participeren in betaald werk. Er wordt vanaf hun 18e jaar verwacht dat ze op eigen benen kunnen staan, en dat is voor hen gewoon lastig. In die periode beginnen ook vaak de problemen met huisvesting en geld. Al met al niet echt een fijne uitgangspositie.
Maar deze jongeren willen net als hun leeftijdsgenoten zonder beperking leven; dus een rondje geven in de kroeg, met vrienden naar de McDonald’s, hippe merkkleding kopen en de nieuwste telefoon. Aan geld ontlenen zij hun eigenwaarde, net als dat bij iedereen een rol speelt.
Veel jongeren met lvb+ voelen schaamte door hun financiële positie en hun (gebrek aan) werk, zeker als dat dagbesteding is. Ze krijgen dan een uitkering, die met dagbesteding een beetje aangevuld wordt (denk
aan een onkostenvergoeding van acht euro per dag). Zo zegt Achmed in het onderzoeksrapport: “Ik zeg altijd dat ik in de transport in het buitenland werk. Ik schaam me nog niet eens zo erg voor het werkbedrijf, maar dat je maar acht euro per dag verdient. Daar schaam ik me echt voor, ik ben al 27!”
Jaren geleden hadden begeleiders de taak om het huishoudboekje van de jongeren op orde te houden en ze te helpen bij de financiën, maar dat is overgeheveld naar bewindvoerders: familie of een professioneel bewindvoerder, die daar maar weinig tijd voor heeft. En al gaan de begeleiders niet meer over het geld van hun cliënten, ze maken zich wel zorgen over de ‘onverstandige keuzes’ van de jongeren. Het allerbelangrijkste vinden zij dat de jongeren leren om verstandige keuzes te maken. Dat de jongeren weinig geld hebben, zien de begeleiders als een gegeven. Ze koppelen geld niet aan de eigenwaarde van de jongeren.
Met een baan kun je geld verdienen. Maar voor deze groep jongeren liggen die niet voor het oprapen. Het gaat vaak om dagbesteding (met behoud van uitkering) of een baan bij een werkgever waar al meer mensen met een beperking werken. En dat willen deze jongeren juist niet. Ze willen werk, met gewone collega’s, waar ze goed kunnen verdienen. En die banen zijn er veel te weinig.
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid pleit ervoor dat dit soort banen wordt gecreëerd. Hoe belangrijk dat is, blijkt uit het verhaal van Emma. Haar jobcoach vraagt of ze in een horecazaak wil werken. Dat wil Emma niet, want daar werkt ook iemand met downsyndroom. Emma wil het liefst iets met persoonlijke verzorging doen, bij een kapper werken bij-
voorbeeld. De jobcoach zegt dat je dan alleen de rotklusjes mag doen: jassen aannemen, vegen, koffie en thee aanbieden, krulspelden schoonmaken etc. De jobcoach vraagt niet aan Emma of ze die klusjes wel ziet zitten. Stel dat ze die baan graag zou willen, wat zou het dan mooi zijn als een kapper daar een aparte functie voor creeert. Dat gebeurt volgens de WRR veel te weinig.
Zolang werk en geld zo centraal staan in onze samenleving, moeten jongeren met een lvb op een gewone werkplek aan de slag kunnen met langdurige begeleiding en voldoende salaris (hoger dan een uitkering), zo concludeert de onderzoekers. De lokale overheid zou begeleiders en jobcoaches meer tijd moeten bieden om werk te maken van het begeleiden naar betaald werk. En de regelgeving moet eenvoudiger. |
Lees meer op bensajetcentrum.nl/project/ meer-op-eigen-benen
In de zesde aflevering van de Klik-podcast vertellen onderzoeker Charlotte Albers en begeleider Sjors van der Veen van Cordaan over hoe je omgaat met geldproblemen bij jongeren met een licht verstandelijke beperking. Luister de aflevering in je favoriete podcastapp of via www.klik.org/podcast.
De gehandicaptenzorg kampt met grote uitdagingen. Er is een enorm personeelstekort, het ziekteverzuim is ontzettend hoog en te veel mensen verlaten de branche en zoeken hun toevlucht elders. In een uitgave van vakbond FNV vertellen verschillende betrokkenen wat er nodig is om de arbeidsvoorwaarden, werkomstandigheden én de kwaliteit van zorg in de gehandicaptenbranche te verbeteren.
Tijdens de afgelopen cao-onderhandelingen kwamen werkgevers met weinig concrete verbetervoorstellen en veel kwesties die werden aangekaart, werden weggewuifd of gebagatelliseerd: te duur of buiten budget. De overheid investeert te weinig in de gehandicaptenzorg om de echte problemen aan te pakken, zoals hoge werkdruk, ziekteverzuim, uitstroom en toevlucht tot het zzp-schap. De financiële ruimte wordt verder bepaald door andere partijen in de ‘zorgketen’, zoals zorgkantoren en zorgverzekeraars. En de gevolgen van deze beperkte financiële ruimte zijn volgens de vakbond een gebrek aan visie, investeringen en goed beleid om het werk in de gehandicaptenzorg toekomstbestendig en aantrekkelijk te houden.
Woonbegeleider Margriet Wolters (op de foto hieronder), kaderlid van vakbond FNV bij Lunet zorg, vertelt: “Ik zie mijn collega’s zich in allerlei onmogelijke bochten wringen om hun werk te doen. In hun vrije tijd toch nog even boodschappen voor die cliënt doen. We moeten meer voor onszelf opkomen. We moeten emanciperen, om uiteindelijk goede zorg te kunnen verlenen aan onze bewoners. En om de passie voor het vak te behouden.”
Dit boek is een noodkreet en een oproep om samen te strijden voor de zorgprofessionals en de cliënten om hen de zorg te geven die ze verdienen. | AMK
Zie Ons. Medewerkers, verwanten en onderzoekers over de Gehandicaptenzorg. Interviews en tekst Karen de Jager en Marjolijn Busman. Uitgegeven door FNV. Digitale versie op te vragen via fnv.nl/meer-informatie/ gehandicaptenzorg-boek#/
Door de jaren heen is er op verschillende manieren geprobeerd om mensen met een beperking volwaardig te laten meedoen aan de samenleving. Dat dit nog steeds beter kan en hoe we hieraan kunnen werken, is te lezen op het nieuwe kennisplatform ‘Inclusie voor iedereen’. De conclusie van de initiatiefnemers is dat op alle domeinen waar kennis over is verzameld (wonen, werken, onderwijs, vrije tijd en vervoer) het systeem en alle regelgeving inclusie helaas vaak in de weg staan.
Een samenleving waarin iedereen er als vanzelfsprekend bij hoort, ervaart dat hij erkend en geaccepteerd wordt en contact kan maken met zijn omgeving. Daar moet de website www.inclusievooriedereen. nl aan bijdragen. Onderzoeker en adviseur Martin Schuurman van Kalliope Consult en innovator Anke Visserman (voorheen regiodirecteur bij ’s Heeren Loo en directeur van de Academie voor Zelfstandigheid) hebben hierop alle ontwikkelde kennis over inclusie bijeengebracht en geordend.
“De rode draad is dat het systeem, de bureaucratie op de eerste plaats komt. De procedures zijn belangrijker dan de mens. Dat zie je bij alle domeinen terugkomen:
Wonen: de bureaucratie en regelgeving als mensen ondersteuning thuis of een verbouwing in huis willen.
“Ik vond het zonde dat al de kennis die er is over inclusie zo versnipperd is,” vertelt Schuurman. “In onze publicatie hebben we zo’n 160 bronnen samengevoegd, onderverdeeld in vijf domeinen: wonen, werken, leren, vervoer en vrije tijd.”
Onderwijs: in Nederland staat in de grondwet dat niet de rechten van het kind, maar van de school op de eerste plaats komen. Een kind met downsyndroom heeft strikt genomen geen recht op ondersteuning in het regulier onderwijs, de school bepaalt of die ondersteuning er mag zijn. Dat botst met internationale verdragen, zoals het VN-verdrag voor de rechten van het kind.
Werken: er zijn ontzettend veel regels rond de Participatiewet, waardoor mensen met een beperking doorgaans een lange, lastige weg moeten gaan om werk te kunnen krijgen. Gemeenten geven vaak niet de ondersteuning aan mensen die het het meest nodig hebben en die een flinke achterstand hebben op de arbeidsmarkt, want dat kost te veel geld. Ze houden zich liever bezig met mensen met een beperking die makkelijker in het arbeidsproces te krijgen zijn. De mensen met een zwaardere beperking gaan de bijstand in, want dat is goedkoper dan een duur ondersteuningstraject. Dat is verwerpelijk.
Vervoer: het aantal kilometers komt op de eerste plek, wat de ontwikkeling en kwaliteit van leven van mensen met een beperking in de weg staat. Zo ben ik vrijwilliger van een jongeman met een verstandelijke beperking. Hij had een leuke baan in een bosgroep, maar op een gegeven moment waren de kilometers op en kon hij niet meer gebracht en gehaald worden. Nu werkt hij bij een kinderboerderij in de buurt van zijn
Omdat de kilometers op waren, doet hij nu minder uitdagend werk bij een kinderboerderij in de buurt
Cabaretier en schrijver Marcel Verreck vertelt in een filmpje op de website van Inclusie voor iedereen wat er voor nodig is om zijn zoon Daniël ook echt te laten meedoen, zoals een traplift waardoor hij het weekend thuis kan komen
woonvoorziening waar het veel minder uitdagend voor hem is.
Vrije tijd: In het uitgaansleven moeten mensen met een beperking ontzettend veel energie stoppen in wat ze aan drempels kunnen tegenkomen. Dan is er toch geen lol meer aan? Zoals iemand die weinig drinkt op een avondje uit, omdat het toilet niet toegankelijk is. Dat is toch afschuwelijk?”
Hoe is dit specifiek voor mensen met een verstandelijke beperking?
“Mensen met een verstandelijke beperking nemen op alle terreinen minder deel, ze komen veel minder in uitgaansgelegenheden, gaan meer naar het speciaal onderwijs en bij de thuiszitters zitten relatief veel kinderen met een verstandelijke beperking.”
Zien jullie ook verbeteringen door de jaren heen?
“Als je kijkt naar onderwijs dan is er heel langzaam wel een beweging, dat er gezamenlijk onderwijs is in vakken waar dat kan. Zo zijn er bijvoorbeeld
de Samen naar School-klassen, en Eduwiek in Hoogeveen. Hoopgevende initiatieven waar het reguliere en speciaal onderwijs samenwerken. De Onderwijsraad stimuleert het ook om de ondersteuningsstructuur die er is langzamerhand meer ten dienste te stellen van het regulier onderwijs. Maar voordat het speciaal onderwijs echt onderdeel is van het regulier onderwijs zijn we tien, vijftien jaar verder. Ook op het gebied van arbeid en wonen heb je innovatieve projecten, maar het zijn als het ware cellen in een landschap, het is niet structureel. Dat is jammer.
Die tweedeling tussen regulier en speciaal onderwijs blijft ook maar bestaan, omdat het in de driehoek van ouders, regulier onderwijs en speciaal onderwijs in ieders belang is dat het kind naar het speciaal onderwijs gaat. Het regulier onderwijs vindt het maar lastig, en zegt dus: uw kind is in het speciaal onderwijs beter af. Dat vindt het speciaal onderwijs natuurlijk ook, en als ouder wil je het beste voor je kind. Dat heeft die scheiding decennialang in stand gehouden.”
Hoe staat het met de beweging van wonen op een instellingsterrein naar wonen in de wijk?
“Je ziet de afgelopen jaren dat mensen weer teruggaan naar de intramurale zorginstelling. Dat is een slechte zaak. Dat komt onder meer omdat er niet voldoende goede woningen met ondersteuning zijn in gewone wijken. Bij lang niet alle woningcorporaties is het normaal dat ze zich ook richten op mensen met een beperking. Als dat wel meer onderdeel van het beleid wordt, dan krijg je vanzelf meer mogelijkheden voor mensen met een beperking.
Het is een combinatie van ‘push & pull’. Push is het beleid waarin gestimuleerd wordt dat mensen die in instellingen wonen naar de maatschappij gaan. Pull is dat vanuit de maatschappij mensen met een beperking worden uitgenodigd richting gewone woonwijken. We zitten nog steeds in een situatie waarin veel instellingen voor mensen met een verstandelijke beperking en de verwanten huiverig zijn om die stap te maken. En niet helemaal ten
onrechte, omdat in de samenleving nog te weinig voorzieningen zijn. Wij leven in een land waarin mensen met een beperking als buur in de straat niet gewoon en veelal niet welkom zijn. Dat is een groot verschil met veel andere landen.
In de vorige eeuw is veel geïnvesteerd in intramurale zorginstellingen, omdat men meende dat ze op die manier goed voor mensen met een beperking zorgde. En dat was in die tijd ook zo. Terwijl het in Scandinavië in de jaren zeventig en tachtig toen al veel meer ging over de-institutionalisering, dat mensen met een beperking in de samenleving horen te wonen, zaten wij nog met alle instellingen. Het is een beetje de wet van de remmende voorsprong dat we daar erg in geïnvesteerd hebben.
Dat verklaart ook de weerstand van verwanten en behoudende instellingen toen er tegen de eeuwwisseling een progressieve stroming kwam en een bouwverbod bij zorginstellingen, omdat mensen met een beperking allemaal de samenleving in moesten. Bij die instellingen was het ook goed vertoeven, die hadden een totaalpakket. Als ik een kind zou hebben met een matige of ernstige verstandelijke en lichamelijke beperking dan zou ik me er ook goed bij hebben gevoeld dat mijn kind in zo’n dorpje op zich zou wonen. Voor familie is dat veel veiliger dan in een onbekend stuk samenleving, waarvan je nog maar moet zien of reguliere voorzieningen die ondersteuning kunnen leveren die de instelling biedt.
Dus die beweging naar wonen in de wijk was er wel, maar is stopgezet. Veel later, vanaf 2015 toen het decentralisatiebeleid kwam, toen moest men wel. In Noorwegen kwam vorige eeuw in de jaren tachtig al wetgeving dat binnen drie jaar de instellingen ontmanteld moesten zijn. Bij ons is
ontwikkelingsgericht begeleiden.
Het is al met al geen vrolijk beeld dat wij hebben op die verschillende domeinen. We hebben weliswaar ook tal van goede voorbeelden en innovaties verzameld, maar die staan nog erg op zichzelf. Het is niet structureel, al begint dat wel een beetje te komen.”
dat onmogelijk geweest door ons poldermodel: iedereen moet het met elkaar eens zijn. Het is cultuur, het is geschiedenis, die ervoor zorgt dat wij op dit moment waar het inclusie betreft nog wel wat te doen hebben.”
Welke rol spelen begeleiders bij het slagen van inclusie?
“Als het gaat om contacten met buurtgenoten, het opbouwen van een netwerk in de buurt, dat loopt vaak via de professionals. Overal komt terug in onderzoek dat begeleiders harde werkers zijn met het hart op de goede plek. Dus daar ontbreekt het niet aan, alleen is de cultuur wat meer naar binnen gericht.
Zo is er op het gebied van werk een tamelijk behoudende cultuur. Dagbesteding wordt vaak georganiseerd door de zorgorganisaties en is veelal gericht op gewoon bezig zijn, en nauwelijks op ontwikkeling. En al helemaal niet op de overgang naar betaald werk. Het is nog te zeer een eindstation. In de hele wereld van dagactiviteiten zijn er van instellingen en begeleiders nog grote stappen mogelijk. En ook in de opleidingen voor begeleiders wordt er veel te weinig aandacht besteed aan inclusie en
Op de website van Inclusie voor Iedereen zijn er aanbevelingen voor beleidsmakers te vinden, die er grofweg op neerkomen: denk bij het inrichten van systemen vanuit de positie van de mens die hier noodgedwongen gebruik van maakt en minder vanuit het administratief-organisatorische perspectief van de beheerder van het systeem. De rode draad is dat de mens met een beperking weer centraal moet komen te staan, in plaats van de procedures eromheen. |
Op www.inclusievooriedereen.nl is de complete publicatie te lezen en is er een praktijkgedeelte met informatie op de verschillende domeinen wonen, werk, onderwijs, vrije tijd en vervoer voor professionals. Daarnaast is er een interactief platform waar bezoekers vragen kunnen stellen of met elkaar kunnen sparren. De bedoeling is dat er in het najaar een bijeenkomst voor beleidsmakers en ervaringsdeskundigen komt om verder invulling te geven aan ‘Inclusie voor Iedereen’. Cabaretier en schrijver Marcel Verreck en zijn zoon Daniël (ook op de foto’s bij dit artikel) hebben een aankondiging van de website gemaakt, zie de video op YouTube: youtu.be/OcXuUiWi0k0
Wie beter dan een ervaringsdeskundige kan de samenleving vertellen over inclusie? Zeven mensen met een verstandelijke beperking uit verschillende West-Vlaamse organisaties namen dit voorjaar deel aan het vormingstraject ‘Ambassadeurs voor een inclusieve samenleving’. Daarbij leerden ze te vertellen wie ze zijn en hun talenten te ontplooien.
De opleiding ‘Ambassadeurs voor een inclusieve samenleving’ is georganiseerd vanuit De Trapleer, een samenwerkingsverband rond vorming tussen verschillende sociale organisaties en vormingsaanbieders in De Westhoek. In dit traject leerden de deelnemers hoe ze zelfverzekerd voor een groep kunnen staan en hoe ze hun verhaal kunnen opbouwen zodat het publiek geboeid blijft.
Vanuit De Lovie vzw, een voorziening in West-Vlaanderen die kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking ondersteunt, namen drie personen deel. Naast medewerkers krijgen ook de personen die ze ondersteunen bij De Lovie vorming aangeboden, vanuit de visie dat zij hun leven lang kunnen blijven leren. Mensen krijgen zo de kans om hun talenten verder te ontplooien, zodat ook zij een actieve rol kunnen opnemen in de samenleving.
Tatiana Herreman en Patrick Covemaecker zijn twee van de deelnemers van de opleiding tot ambassadeur. Beiden volgden de opleiding vanuit een andere invalshoek. Patrick deelt
zijn passie voor kruiden met basisschoolkinderen, Tatiana praat over haar werk in het Dorpspunt in Beveren, een sociale ontmoetingsplek met dienstverleningsfunctie. “Ik vind het leuk om mijn verhaal te kunnen brengen. Zo leer ik nieuwe mensen kennen en krijgen we een betere band met elkaar,” zegt Tatiana enthousiast.
In de opleiding leerden de deelnemers om zelf het woord te voeren.
Het vormingstraject startte in januari 2022 en bestond uit zes opleidingsdagen en drie coachingsmomenten, verspreid over drie maanden. “We leerden in de vorming over thema’s als ambassadeurschap, mensenrechten en inclusie. Dat wil zeggen dat iedereen erbij hoort,” vertelt Patrick.
“Maar ook dat het goed is om uit te leggen waarom we ons verhaal willen brengen. Samen met onze coaches gingen we op zoek naar oefenmomenten om dat wat we geleerd hadden ook uit te proberen. Zo leerden we hoe we ons verhaal duidelijk kunnen brengen.”
Ambassadeur Patrick vertelde schoolkinderen over zijn passie voor kruiden
Dat doen waar je goed in bent, geeft energie en zorgt ervoor dat je zelfvertrouwen en veerkracht groeien, wordt ook duidelijk uit Tatiana’s getuigenis. “Wij zijn opengebloeid. We hebben geleerd hoe we voor een groep moeten staan, met aan-
dacht voor onze lichaamshouding: oogcontact maken, ontspannen schouders. We leerden ook hoe je een verhaal op verschillende manieren kan brengen. Bijvoorbeeld met voorwerpen, een PowerPoint of een filmpje. We kregen hier vorming over zodat we dit konden uitproberen.”
“Vroeger werden we vaak aangekeken als: die persoon heeft een beperking, die zal zoiets nooit kunnen. Nu hebben we ons leerbewijs van ambassadeur. We zijn vertegenwoordigers voor een inclusieve samenleving. Hoe meer we de kans krijgen om ons verhaal te vertellen, hoe beter we hierin worden. Door te vertellen over een talent, hobby of interesse kunnen we tonen wie we echt zijn,” legt Patrick uit.
“Ook mensen die de opleiding nog niet gevolgd hebben, moeten de kans
krijgen om hun verhaal te brengen. Als ze het zelf niet kunnen vertellen omdat ze spreken met ondersteuning van gebaren, kunnen wij hen helpen. Het is belangrijk dat we elkaar steunen en verder op weg helpen,” vult Tatiana aan.
“Onze visie en droom is een wereld waarin mensen met en zonder handi-
cap écht samen leven, wonen en werken. Een wereld waarin iedereen schittert,” vertelt Jolien Mahieu, coach binnen De Lovie vzw. “Iedereen heeft talenten, daar zijn wij helemaal van overtuigd. Daarom zetten wij sinds april 2021 binnen de Dorpspunten actief in op de uitbouw van talententrajecten.” Ze zijn hierbij geinspireerd door het werk van talentenfluisteraar Luk Dewulf (zie kiezenvoortalent.be) en hebben steun gekregen van Leader, een Europees programma voor plattelandsontwikkeling.
“Inclusie en talent gaan hand in hand,” vervolgt Frederik Desodt, een van de coaches van De Trapleer. “Samen met de medewerkers die we ondersteunen, gaan we op zoek naar hun talenten, hun kracht en hoe ze deze verder kunnen ontwikkelen.
Als we hier een beter zicht op krijgen, kunnen we zoeken naar een omgeving waar ze hun talent actief kunnen inzetten. Talent gaat niet alleen over wat je kan, maar vooral om wie je bent en wat je graag doet, want dat zijn de zaken die jou energie geven.
We vinden het belangrijk dat mensen een kans krijgen om hun talenten te ontwikkelen, zodat zij aan de samenleving hun unieke ik kunnen laten zien, zonder dat begeleiders dit voor hen gaan vertellen. We willen een inspiratiebron zijn voor vele organisaties, zodat mensen met een beperking nog actiever worden ingezet en naar waarde worden geschat. Op die manier is er meer verbinding met
de samenleving en kan inclusie tot stand komen.”
Tatiana gaf al een paar keer les aan kinderen van de basisschool. “Ik leerde hen over het Dorpspunt en de korte keten. Nu droom ik ervan om later eens te vertellen in een hogeschool. Daar zou ik de studenten een filmpje tonen met wat ik in het Dorpspunt doe, bijvoorbeeld klanten bedienen, kinderen helpen. Iedereen mag zien dat mensen met een beperking talenten hebben. De coach heeft ons op weg geholpen om ons verhaal zelf te brengen.”
Patrick leidde kinderen rond in de Infuse-kruidentuin, een samenwer-
‘Ambassadeurs voor een inclusieve samenleving’ is een samenwerking tussen Avansa Oostende Westhoek, De Lovie vzw en Konekt vzw. De Trapleer werd in 2017 opgericht vanuit De Lovie vzw met de steun van de Provincie West-Vlaanderen.
Avansa is een sociaal-culturele organisatie actief in 13 regio’s in Vlaanderen en Brussel. Samen streeft men naar een duurzame, inclusieve, solidaire en democratische maatschappij. Konekt organiseert in heel Vlaanderen praktijkgerichte opleidingen voor schoolverlaters met een cognitieve ondersteuningsnood. Avansa Oostende-Westhoek trad op als coordinerend partner van de Trapleer, Konekt ontwikkelde het praktijkgerichte traject en gaf de workshops.
Lees meer op delovie.be/meer-delovie/vrije-tijd-en-vorming, konekt.be/nl en avansa-ow.be
king tussen de Franse organisatie Les Papillion Blancs en De Lovie vzw, met de steun van Interreg, Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling.
“In de toekomst wil ik dit nog vaker doen. Mij helpt het ook om mijn stress onder controle te houden en vlotter iets uit te leggen. Door ervaring op te doen, word ik sterker en ben ik zelfstandiger,” zegt Patrick.
Hij besluit met de wijze woorden: “Mensen met een beperking zijn ook gewoon zoals andere mensen. Iedereen is gelijk, niemand mag uitgesloten worden. Iedereen heeft dezelfde rechten en mag deelnemen aan de maatschappij. Je moet overal kunnen leren, werken, wonen. Ik ben blij dat er mensen zijn die in mij geloven, zo ben ik van een kleine wereld in een grotere wereld gestapt. Het zou toch leuk zijn als we in de toekomst nog meer samen kunnen doen wat we graag doen.”
Is de inclusieve samenleving realistisch of utopisch? Een discussie die onderhand zo’n drie decennia lang actueel is in onze sector.
De vorige eeuw is vanuit een sociale ideologie de verzorgingsstaat ingericht. Er kwamen grootschalige voorzieningen voor kwetsbare groepen, zoals ouderen en mensen met een psychische, lichamelijke of verstandelijke beperking. Voornamelijk voorzieningen afgezonderd van het maatschappelijke leven.
Later veranderde de opvatting over zorg voor deze kwetsbare groepen. Ook zij hebben recht op een zichtbare plek in de maatschappij en om volwaardig deel te nemen aan het dagelijkse leven. Rond de eeuwwisseling werd een heel aantal geïnstitutionaliseerde terreinen vrij radicaal opgeheven. Bewoners kregen huisvesting in een normale wijk.
Daar kwam direct kritiek op. Onderzoeken wezen uit dat mensen met een verstandelijke beperking die waren verhuisd naar een woonwijk vereenzamen, juist in de wijk. Dat ze er niet op uit kunnen, weinig sociale contacten hebben en dat de mensen in de buurt hun komst eerder lastig vinden dan verrijkend.
Al gauw werd gezegd: inclusie is een mislukt probeersel. Mensen met een verstandelijke beperking hebben er niets aan om te wonen in de wijk en de maatschappij zit ook niet op te wachten op hen. Conclusie: hup, terug de bossen in!
De vraag is of die conclusie niet te snel getrokken is. Toen rond de eeuwwisseling mensen met een beperking van de instellingsterreinen verhuisden naar de wijk, was dat in een tijd dat mensen met en zonder een verstandelijke beperking al bijna een eeuw waren ‘ontwend’ aan elkaar. Ook begeleiders die werkten op een terrein waren niet gewend om ineens de maatschappij in hun werk te betrekken. Om dan van hen en van de men-
Maarten kan zijn werk voor de makelaar doen dankzij begeleider Nico die de contacten legt
sen in de samenleving te verwachten dat participatie vanzelf gaat en dat iedereen elkaar met open armen staat op te wachten is misschien, in retrospectief, iets te idealistisch.
Ikzelf werk bij Estinea op een plek voor mensen met een intensieve zorg- en begeleidingsvraag. Vroeger was dit ook een vrij geïsoleerde plek met weinig uitwisseling met de mensen van de aangrenzende woonwijk. Inmiddels is er steeds vaker, vanzelfsprekender en diepgaander contact tussen mensen met en zonder beperking. Die ontmoetingen gaan, na al die jaren van apart zijn van elkaar, weliswaar niet vanzelf. En dit geldt wellicht meer voor de plekken die eerder een soort terrein waren. Dat dit tijd kost is,
vanuit een historisch perspectief bekeken, niet meer dan logisch.
Nu worden er sport- en spelmiddagen georganiseerd met de basisschool in de beleeftuin van de bewoners en zijn kinderen en bewoners gewoon samen aan het genieten van een fijne middag. Ik zie hoe trots Maarten is om de makelaar te helpen ‘Te Koop’ borden in en uit tuinen te plaatsen; hoe gezellig Maaike het vindt om brieven rond te brengen in de buurt, meteen wat praatjes makend met de buurvrouw die dat minstens zo gezellig vindt als Maaike. Dit alles was een aantal jaar geleden nog niet zo normaal als nu.
Er zijn schoorvoetend steeds meer verbindingen, we ondergaan het ongemak daarin en begeleiders zijn zich ook meer
bewust van hun eigen rol in het al dan niet slagen van participatie. Want het zijn de begeleiders die het verschil maken. Die de kansen zien en die zichzelf als tolk opwerpen om mensen met en zonder beperking elkaar beter te laten verstaan. Maarten kan zijn werk voor de makelaar doen dankzij Nico die de contacten legt; Maaike kan haar postwerkzaamheden doen dankzij Luka die de kans voor haar zag. Na 25 jaar is bruggenbouwen een onderdeel van je professie geworden.
Ik zie ook het ongemak dat ontstaat bij (nieuwe) ontmoetingen, de letterlijke en figuurlijke maatschappelijke en sociale drempels die begeleiders en bewoners over moeten, de zoektocht naar vrijwilligers om samen naar de markt of een festival te gaan. En die worstelingen zullen we voorlopig blijven hebben. Maar als geen ander weten bij uitstek mensen met een beperking drempels te overwinnen; en hun begeleiders hoe zij hen hierbij een handje kunnen helpen.
De weg naar participatie na zo’n lange tijd van institutionalisering kost tijd. Dus laten we die nemen en laten we ook eens kijken naar al die dingen die goed gaan, waar mensen wederzijds genieten van elkaars aanwezigheid.
Participatie gaat niet vanzelf. Net als op alle andere levensdomeinen zijn mensen met een verstandelijke beperking afhankelijk van anderen om het te kunnen. En dus ook als het gaat om participeren. Begeleiders zijn cruciaal hierin; zij kunnen bij uitstek helpen de brug te slaan.
En laten we een voorbeeld nemen aan kinderen en mensen met een verstandelijke beperking zelf; hoe gemakkelijk zij participatie eigenlijk maken. Als we zorgen dat zij veel meer opgroeien met elkaar, dan hoeven we op latere leeftijd ook niet meer te wennen aan elkaars verschillen. | Lot de Swart
Luister ook aflevering 5 van de Klik-podcast, waarin Lot in gesprek gaat over de participatie van mensen met een (ernstige) verstandelijke beperking met Marijke Malsch, onderzoekers Gustaaf Bos en Nienke Dokter en begeleiders Luka Doppen en Gerard Nass, op www.klik. org/podcast
In mijn dagelijkse praktijk zie ik verschillende manieren waarop mensen met een verstandelijke beperking participeren in de samenleving. Wat opvalt, is dat dit vooral goed lukt als dit aansluit op hun behoeften.
Janine is een dame van 28 jaar met een licht verstandelijke beperking. Zes jaar geleden ging het niet goed met haar. Ze sloot zich op in haar kamer en er was weinig contact mogelijk.
Door haar jeugd heeft Janine moeite mensen te vertrouwen. Maar naast het afstoten van mensen wilde ze er eigenlijk ook bij horen zoals andere meiden van haar leeftijd. Langzaamaan kwamen wij steeds meer in contact met haar. Hierdoor liet ze meer van haar wensen los. Zo wilde ze ook gewoon werken. Maar het werk op de dagbesteding met die stomme knijpers wilde ze echt niet.
Janine had de wens om echt deel te nemen aan de maatschappij. Na een lange zoektocht werkt ze nu twee ochtenden in een dierenasiel. Hier geniet ze intens van en het geeft haar zelfvertrouwen een grote boost. Ze participeert en doet echt mee!
Maar participatie kan ook lastiger zijn. Neem Sven. Hij gaat graag met zijn oudere zus naar toneelvoorstellingen. Dit is er van huis uit met de paplepel ingegoten. Nu Sven de volwassen leeftijd heeft bereikt, neemt zijn zus hem mee naar wat meer ingewikkelde toneelstukken. De familie vindt het heel fijn dat hij zo ook gewoon deel uit kan maken van de maatschappij. Een half jaar geleden zag ik hem op mijn spreekuur. Zijn stemming was steeds minder opgewekt. Waar hij eerder veel danste en zong op zijn kamer heeft hij daar nu geen zin meer in. Hij is ook minder in voor een grapje. Na een lange zoektocht, ook omdat hij niet goed aan kon geven wat hem dwars zat, kwamen we erachter dat hij de toneelstukken waar hij heen ging heel eng en moeilijk vindt. Hij wilde daarover niets tegen zijn zus zeggen omdat hij graag met haar op pad gaat. Met zijn familie stonden we uitgebreid stil bij het sociale en emotionele niveau van Sven, ongeveer vergelijkbaar met een 4-jarige. De onderwerpen van de toneelstukken waar hij heen gaat, komen helemaal niet overeen met zijn behoeftes. Sven geniet bijvoorbeeld meer van K3. Afgelopen maand ging hij daarom met zijn zus naar een voorstelling van K3. Ze hebben genoten!
Het kan ons allemaal overkomen dat soms iets niet lukt en het te zwaar is. Zodra wij dingen doen die eigenlijk te moeilijk zijn, krijgen we daar vroeg of laat last van. Als je voor de zesde dag op rij moet werken vanwege personeelstekort en dit komt nu al weken voor, dan gaat het een keer fout. Ook jij bent dan overvraagd, met alle lichamelijke en/of psychische problemen tot gevolg. Overvraging kan dus iedereen treffen. Onze cliënten zijn zeker geen uitzondering, juist niet. Natuurlijk is participeren goed voor de cliënt en moet dit ook zeker gebeuren, maar wel op basis van iemand zijn mogelijkheden. Eigenlijk net als bij ieder ander.
Bij ons op de dagbesteding voor mensen met een zeer ernstige verstandelijke beperking hebben we een jongeman die erg luidruchtig is. Hij laat zich graag horen, als hij iets leuk vindt of hulp nodig heeft. Hij heeft nu eenmaal een harde en doordringende stem, daar kan hij niets aan doen. Maar de geluiden die hij maakt, overstemmen alles en iedereen. Zowel voor andere cliënten als voor ons als begeleiders doen zijn kreten soms letterlijk pijn aan onze oren. We proberen hem op zijn niveau duidelijk te maken dat hij wat rustiger moet doen, maar dit haalt tot nu toe niets uit. We merken aan andere cliënten dat ze erg schrikken en ook angstig worden van zijn geluiden. Collega’s klagen zelfs over piepen in hun oor. Laatst begon iemand op de teambespreking erover dat het niet volgens de arbonormen zou zijn toegestaan om in zulke oorverdovende geluiden te werken. Nog vervelender is dat we nu ook klachten uit de buurt krijgen. Onze dagbesteding staat in een gewone wijk en meerdere omwonenden hebben geklaagd over het lawaai als we een activiteit in de tuin hebben. Vanuit de buurt is er nu zelfs het verzoek om dit zoveel mogelijk te beperken.
Eigenlijk betekent dit dus dat anderen de dupe van zijn gedrag zijn. We vinden het alleen lastig omdat hij er niets aan kan doen en we ook niet weten wat dan de oplossing zou kunnen zijn, waarbij iedereen weer met plezier naar de dagbesteding kan gaan.
Een begeleider
Ook een ethische kwestie waarmee je worstelt in je werk? Stuur je vraag (mag ook anoniem) naar Klik, redactie@klik.org
Het is niet de eerste keer dat we in deze rubriek een situatie tegenkomen waarin het stemgeluid van een cliënt aanleiding geeft tot handelingsverlegenheid. Tot de vraag wat het goede is om te doen.
In die andere casus – een paar jaar geleden – werd door een gedragskundige de suggestie gedaan om begeleiders op de dagbesteding gehoorbeschermers te laten dragen. Dat leidde onmiddellijk tot discussie met de moeder van de cliënt over het negatieve signaal dat je daarmee af zou geven aan haar dochter: wij willen jou niet meer horen, wat je ook te zeggen hebt.
De moeder maakte bij die casus terecht duidelijk dat de meeste aandacht ging naar het probleem van de geluidsoverlast voor anderen, terwijl geen mens nog aandacht had voor de zorgvragen en beleving van haar dochter zelf. Dat gebeurt wel vaker met morele vragen in de zorg: we focussen heel erg op de problemen die we als zorgverleners tegenkomen, en gaan vervolgens voorbij aan de onderliggende zorgvragen van de cliënt zelf.
Ik weet helemaal niet of dat bij jullie ook het geval is, maar ik constateer dat in de beschrijving van het dilemma de aandacht vooral is gericht op de behoeften en belevingen van de omstanders en niet zozeer op die van de cliënt. We schijnen als begeleiders van deze cliënt vooral wat te moeten doen aan de
schrik van de andere cliënten, de piepende oren van de collega’s en de protesten uit de buurt. Daar lijkt het allemaal om te gaan.
Heel begrijpelijk natuurlijk, en het is goed om ook aandacht voor de omstanders te hebben. Maar dat is niet de eerste verantwoordelijkheid in de zorg voor deze hard roepende cliënt. Want hoe zit het eigenlijk met zijn zorgbehoeften? Waar komt dat harde roepen nu precies vandaan?
Valt daar wat meer over te zeggen?
Reageert hij in andere situaties op eenzelfde manier? Buiten de dagbesteding? Wat voor ervaringen zijn daar met hem opgedaan?
Wat weten begeleiders op de woning over zijn gedrag te vertellen? En over de manier waarop de communicatie met hem verloopt? Wat weten zijn ouders te vertellen over de betekenis van zijn uitingen? Hoe leerbaar is hij eigenlijk? Is hij niet gewoon doof? Van al die aspecten krijgen we eigenlijk helemaal geen beeld. En dat is jammer. Dat maakt het ingewikkeld om aan te geven wat het goede zou zijn om te doen.
Sterker nog: we lopen het risico dat de aandacht bij de beantwoording van die vraag de verkeerde kant uitgaat: dat we de bewegingsvrijheid en ruimte van de cliënt gaan beperken om zo tegemoet te komen aan de klachten van de anderen.
Als we gehoor geven aan het verzoek van de buurt om de cliënt zoveel mogelijk binnen te houden, kan
dat uitlopen op een vorm van onvrijwillige zorg. Hetzelfde geldt als we de cliënt meer buiten de groep zouden houden om de angst van de andere cliënten te reduceren.
Natuurlijk kun je zeggen dat je op deze manier het probleem bij de bron aanpakt: de gouden regel bij probleemoplossing, maar dat is wel heel technisch gedacht. En het gaat voorbij aan het gegeven dat de bron een mens van vlees en bloed is, voor
wiens welzijn jullie ook echt verantwoordelijkheid dragen. Dus: als je zeker weet dat maatregelen zoals het werken met oordoppen, of het meer binnenhouden van de cliënt geen schadelijke effecten heeft voor het welzijn van de cliënt zelf, dan stuit dat moreel niet op bezwaren.
Toen ik jullie casus voorlegde aan een groep begeleiders, vertelde er een dat ze bij hen een cliënt hadden overgeplaatst naar een timmerwerk-
plaats waar zoveel geluid was dat het harde roepen niet meer opviel. Een ander vertelde over een hard roepende cliënt die simpelweg doof bleek te zijn, maar dat dit nooit eerder onderzocht was. Het is dus prima om creatief, in gesprek met alle betrokkenen, te zoeken naar goede handelswijzen, maar daarbij vooral het perspectief van de cliënt zelf nooit te verwaarlozen. | ethicus Hans van Dartel
‘De aandacht is vooral gericht op de behoeften en belevingen van de omstanders en niet op die van de cliënt’
Landgoed Nuwenhuys is gelegen in een prachtig natuurgebied aan de rand van Breda. Als vanzelf trekt deze groene plek mensen aan, en dat is ook de bedoeling. Want zo komen de mensen met een verstandelijke of lichamelijke beperking die er werken in contact met anderen, en doen activiteiten die echt van waarde zijn.
N samen met Annina de dag in de keuken, net voor de medewerkers binnenkomen. Ze bespreken in welke opstelling de tafels voor een vergadering mogen worden gezet en wie er vandaag komen.
Na een hete zomerse dag valt de regen vandaag met bakken uit de lucht. Een welkome bui voor de moestuin, het voedselbos en al het andere groen op Landgoed Nuwenhuys. In de verbouwde monumentale boerderij wonen Jean-Marie en Annina van Logtestijn en is een bed & breakfast gevestigd. In de grote Vlaamse schuur ernaast zit een vakantiehuis in het voorste deel, in het midden de dagbesteding en ernaast de vergaderruimte. Alles op het landgoed, zowel binnen als buiten, is toegankelijk voor mensen met een rolstoel.
In november 2021 ging de dagbesteding in de splinternieuwe ‘schuur’ van start. Begeleider Tim begint er
De moderne open keuken en de eigentijdse en sfeervolle inrichting doen in niets denken aan de wilder-
verkoop aangekondigd, net rond de tijd dat wij ons afvroegen: hoe gaat het verder met onze zoon Philip als wij er niet meer zijn? Hij heeft het Wolf-Hirshhorn syndroom en is nu 22 jaar. Artsen zeiden vroeger tegen ons: hecht je maar niet, hij wordt niet ouder dan vier jaar. Maar hij bleef gezond en we kwamen zelfs iemand tegen met hetzelfde syndroom die over de vijftig was. Toen beseften we dat we hem mogelijk niet zouden overleven, waar we altijd vanuit waren gegaan.”
In 2014 verscheen ook de documentaire ‘Het beste voor Kees’, over de zoektocht van ouders naar een plek voor hun zoon met autisme.
nis die er tot enkele jaren geleden was op het landgoed. “Vroeger was dit een boerenerf en later een kinderboerderij van Visio,” vertelt Annina. “Het terrein verwaarloosde en de schuur brandde af. In 2014 werd de
“Daarin zegt zijn moeder: als ik ga, dan gaat hij ook. Die uitspraak is natuurlijk verschrikkelijk en heeft ook te maken met het niet kunnen vertrouwen van zorgverleners. Wij wilden iets regelen, zodat Philip niet volledig afhankelijk van ons en onze andere twee kinderen zou zijn. Bij het kijken naar een dagbesteding vielen plekken zoals Brownies&Downies af,
We werden ongelukkig van plekken waar mensen weinig buiten kwamen do het beperkte aantal begeleiders
want daar heeft hij het niveau en de fijne motoriek niet voor. Andere plekken waren voornamelijk op beleving gericht en hadden maar een beperkt aantal begeleiders, waardoor mensen weinig buitenkwamen. Daar werden we erg ongelukkig van.”
Zo groeide het idee om een fijne plek voor hun zoon Philip en andere mensen met een beperking te realiseren, en die te combineren met een plek waar ze zelf graag oud wilden worden. “Mijn man Jean-Marie en ik hadden altijd een soort ‘Ik vertrek’-idee. Onze droombestemming was Frankrijk, maar Philip maak je daar niet blij mee en laat je ook niet achter. Dus zochten we iets in Nederland met het Frankrijk-gevoel. Een liefdevolle plek, waar mensen graag zijn en aardig voor elkaar zijn. Een
De opzet om contact tot stand te brengen tussen mensen met en zonder beperking pakt tot nu toe zo uit als ze had gehoopt, vertelt Annina. “Het gaat erom: stel je je open? Als mensen hier een vergaderplek boeken, dan leggen we uit dat het fijn is als ze aandacht hebben voor onze medewerkers. Vraag eens wat er in het hapje of die smoothie zit. Het maakt onze medewerkers met een beperking niets uit welke auto je hebt en of je directeur bent. Dat is soms confronterend voor de mensen in dikke auto’s en maatpakken die hier komen vergaderen en gewend zijn om te imponeren en te zenden. Als je oprecht aardig bent en de tijd voor ze neemt, dát maakt indruk op deze mensen. Het brengt bezoekers soms zelfs in tranen, als ze realiseren hoe vluchtig ze eigenlijk zijn in contact en hoe weinig tijd ze daarvoor nemen.”
mooie ontmoetingsplaats in het groen, waar veel begeleiding is.”
Die plek vonden ze vlakbij Ulvenhout, waar ze destijds woonden. Toen het domein in 2016 te koop kwam, dienden ze via een inschrijving hun plan in en werden gekozen uit vijf biedingen. Vervolgens moest er veel regel- en rekenwerk en heel wat shovels grond verzet worden, voor ze in 2018 in de opgeknapte boerderij konden gaan wonen en in oktober 2020 konden starten met de bouw van de Vlaamse schuur voor de dagbesteding.
Zoon Philip woont inmiddels bij Visio. “Wij besloten om hier alleen de dag te organiseren, zodat we zelf nog wat vrijheid hebben en er voor Philip continuïteit van zorg is.”
Individuele aandacht Annina is als onbezoldigd bestuurder de drijvende kracht achter de stichting, waar inmiddels vier zorgmedewerkers en een office manager
in dienst zijn. In een groep van maximaal 7 mensen werken 3 zorgmedewerkers. Van de opbrengsten van de vergaderingen kunnen ze extra personeel betalen. Daarnaast springen ook stagiaires en vrijwilligers bij in de zorg en het onderhoud van de tuin.
Zoals zorgvrijwilliger Janneke die wat op de piano aan het pingelen is. “Ik fietste hier langs en vond het een bijzondere plek. De individuele aandacht en het kijken naar wat mensen nodig hebben spreken me aan. Ik heb ook op andere dagbestedingen gewerkt waar mensen bakken kralen sorteerden, die vervolgens weer door elkaar werden gegooid. Hier doen ze iets wat waarde heeft, want ook deze mensen willen zich nuttig voelen.”
Op de bank naast haar zit Stijn, een jongen met autisme die stage loopt
Wat maakt Landgoed Nuwenhuys een fijne plek, welke visie zit er achter de ‘dagverrijking’ die ze bieden? Annina: “We zijn niet zo van het geforceerd formuleren van doelen. Waar het voor mensen uiteindelijk echt om draait gaat dieper, namelijk veiligheid en welzijn. Voor begeleiders is het de uitdaging om dit in te vullen voor de medewerkers met een verstandelijke beperking.” Het gaat erom dat zij ervaren:
Ik ben veilig
Ik kies en bepaal mee Ik eet gezond en beweeg Ik ontwikkel mezelf
Ik heb plezier
Ik beteken iets voor anderen. En daarbij mogen zij van de zorgbegeleiders verwachten dat zij: zichzelf en hun collega’s scherp houden op hun verantwoordelijkheden, de gemaakte afspraken over de zorg onderschrijven, met elkaar kennis, ervaring, meningen en hun gevoel delen om tot afspraken te komen die nodig zijn om de beste kwaliteit van zorg te leveren, elkaar vertrouwen en op elkaar durven te rekenen.
en net is binnengekomen. Stijn pakt wat boekjes en bladert erin. “Ik ben 17 jaar. Ik kom hier twee dagen en ga drie dagen naar school,” vertelt hij. “Ik houd van boeken lezen, werken in de keuken en van dieren. Ze hebben hier een geweldige tuin, met paarden en kippen.”
Het voeren van de dieren staat ook op het programma, naast het bereiden van lekkernijen voor de vergaderklanten. De hapjes serveren de medewerkers aan de gasten, bijvoorbeeld op hun rolstoelblad, en ze geven er graag uitleg over. De hore-
ca-ervaring van begeleider Tim, die hij opdeed in lunchrooms waar ook mensen met een verstandelijke beperking werken, komt hierbij van pas.
“Ik werk hier nu bijna een jaar en het bevalt goed,” vertelt hij. “De stress van de horeca vond ik minder. Hier kan iedereen zichzelf zijn. De omgeving is prachtig, de mensen met een beperking ontwikkelen zich en worden steeds zelfstandiger. Ze kiezen wat ze willen doen en helpen mee in de keuken, aan het buffet voor de vergaderingen of de verzorging van de dieren en de tuin.”
Hij opent op afstand het hek zodat een bus het erf op kan rijden, waarna
David en even later ook Sylvana binnenkomen in hun rolstoel. De jongedame in een mooie blouse met roze hartjes stelt zich voor met behulp van haar spraakcomputer: “Ik ben Sylvana. Op 26 november ben ik 36 jaar geworden.”
Als ze aan de grote tafel is aangeschoven, zegt Tim tegen haar: “We hebben heel wat te doen, Sylvana. We kunnen 50 zakjes met koekjes maken voor volgende week.” De lek-
Een bijzonder project is ‘Samen op Verhaal Komen op Nuwenhuys’, waarbij kinderen uit het reguliere en uit het speciaal onderwijs kennismaken met elkaars leefwereld. “We willen hiermee de drempel wegnemen in het contact. Zo merkte ik dat Philip bij de hockeyclub van onze andere kinderen vreemd werd aangekeken in de speeltuin. Kinderen gingen uit de speeltuin, of ouders namen hun kind weg. Hij maakt natuurlijk andere geluiden, het is ook onbekendheid van mensen. Met een vriendin die juf is op een lagere school en een andere vriendin die op een gymnasium werkt, regelden we de ontmoetingen van de leerlingen uit het speciaal en regulier onderwijs. Daarbij bezochten ze elkaars scholen over en weer en kwamen ze hier op het landgoed. Je merkte dat de eerste spanning snel overging in zorgzaamheid en samen spelen. Kinderen zonder beperking realiseerden zich wat het betekent om in een rolstoel te zitten. In 2018 en 2019 hebben we dit een paar keer gedaan. Vervolgens stopte het project door corona, maar we willen het nu weer oppakken.”
Lees meer op nuwenhuys.nl/ onderwijs
kernijen maken ze niet alleen voor de vergaderingen, want als die er niet zijn kunnen wandelaars ook binnenkomen om wat te kopen in het winkeltje en tegelijk wat drinken op het landgoed.
“Gaat het weer een beetje?” vraagt Annina aan David. “Iedereen was wat slapjes gisteren door de warmte, net als de plantjes in de tuin.”
David lacht en wil graag wat vertellen over de tuinbonen die ze uit de moestuin geoogst hebben. “De zaadjes hebben we in februari in potjes gedaan. En nu zijn het al grote peulen geworden. Gisteren hebben we de boontjes eruit gehaald.”
David kwam eerst één dag, maar ging al snel naar drie dagen per week. “Ik heb het enorm naar mijn zin, omdat je hier vrij kan zijn en begrepen wordt.”
Het is inmiddels gestopt met regenen, dus tijd voor een wandeling langs de wei met de twee paarden en kippen, de moestuin met de bijenkasten en een insectenhotel. Philip en begeleider Carolien komen er ook net aan. Philip wiegt heen en weer en maakt vrolijke geluiden. Carolien
len, en Sylvana en Stijn willen wel mee. Stijn loopt met grote passen vooruit en ziet nog net een konijntje voor hem wegschieten. “Ook buizerds, vossen, fazanten en reeën komen hier wel eens snoepen uit het voedselbos en de moestuin,” zegt Carolien.
“Het is hier zo bedacht dat mensen in een rolstoel overal bij kunnen en mee kunnen doen. Sylvana helpt buiten mee doordat het voer van de paarden of het onkruid in de moestuin in een bak aan haar rolstoel gaat. En ze kan in de keuken meehelpen
wijst op de boomgaard naast het pad met peren en rode appels, die een hartje van binnen hebben als je ze opensnijdt. Ze maken er sap van met een speciale machine, tot groot plezier van Philip. “Hij houdt van harde geluiden. Als hij een tractor hoort, dan is hij ook helemaal in zijn nopjes.”
Carolien stelt voor over het vlonderpad achter in de tuin te wande-
doordat ze de apparatuur met een knop kan bedienen,” vertelt Carolien.
Wat opvalt is vooral de ongedwongen sfeer waarin alles verloopt. “Van de week, toen het lekkerder weer was, hebben we hier nog met zijn allen muziek gemaakt,” vertelt Carolien, en ze wijst naar de loungehoek aan het eind van het vlonderpad. “Het is gewoon een hele fijne plek voor iedereen.”
Toen Jos Koopman een keer ging kijken bij de tv-uitzendingen van Severinus Live, was hij verkocht. Hij wilde er zijn eigen DJ-show. Die heeft hij nu. Ook andere cliënten zijn er nauw bij betrokken: ze maken filmpjes, zijn gastheer of -vrouw én bepalen wat besproken en gedraaid wordt.
DDansen, muziek luisteren, met elkaar praten - bij Severinus in Veldhoven was het iedere maandag- en donderdagavond soos. Tot corona kwam. In maart 2020 moest alles en iedereen in lockdown. “We wilden zorgen dat clienten toch met elkaar in contact konden komen,” vertelt innovatieadviseur en vrijwilliger Erwin Meinders. “We hebben een aantal digitale activiteiten opgezet, zodat cliënten op de woonlocaties daginvulling hadden. En al snel maakten we ook onze eerste live-tvuitzending. We zijn gewoonweg begonnen.”
Severinus Live wordt gemaakt door en voor cliënten. “Aan de techniekkant werken twee cliënten vrijwel zelfstandig. Aan de creatiekant zijn dat er een stuk meer. Er is een bewoner die podcasts verzorgt en iemand die filmpjes maakt. En er is bijvoorbeeld ook een bewoner die eens in de maand keyboard komt spelen. Verder presenteren cliënten de uitzendingen. Ondertussen zijn er wel dertig tot veertig presentatoren geweest. Iedereen die mee wil doen, kan bellen en wordt dan ingepland.”
Op die manier raakte ook Jos Koopman betrokken. Hij woont al meer dan
Jos: ‘Dj’en is waar ikvoor ga. Als ik maarmensen blij kan ma-ken’
10 jaar bij Severinus. “Ik had wel eens van Severinus Live gehoord, maar ik dacht: ‘Daar kom ik toch nooit bij.’ Ik mocht een keer komen kijken en toen de uitzending was afgelopen, zei ik: ‘Nou, als het aan mij ligt, ben ik er morgen weer.’ Toen is het balletje gaan rollen en nu heb ik mijn eigen show, de DJ Jos Show.”
Jos leerde zelf de techniek te bedienen, gasten te woord te staan en muziek te draaien. “In het begin vond ik het wel moeilijk,” vertelt Jos. “‘Doe ik
iets verkeerd?’ vroeg ik steeds aan Erwin. ‘Dat maakt niet uit,’ zei Erwin dan. Zo af en toe draaide ik ook een plaatje en kondigde ik dat aan. Ik vond het heel spannend dat ik zelf in beeld kwam. Nu ben ik vaker in beeld. Kijkers kunnen me bellen om een nummer aan te vragen. Dan heb ik ook een gesprek met ze en vraag ik bijvoorbeeld: ‘Heb je nog leuke dingen gedaan?’”
Op die manier zijn ook de cliënten aan de ontvangstkant direct betrok-
ken bij de uitzendingen. “Iedere uitzending hebben we gesprekken met cliënten over wat ze bezighoudt”, aldus Erwin. “Ze kunnen bij Severinus Live echt hun verhaal kwijt. Verder brengen cliënten onderwerpen in via de mail of een berichtje. Ook hebben we enquêtes uitgestuurd naar woonhuizen. De vraag was: hoe kunnen we de uitzendingen nog interessanter maken voor alle cliënten? Zo passen we de uitzendingen steeds aan.”
Severinus Live bereikte al snel de cliënten met een lichte tot matige verstandelijke beperking. Maar hoe maak je uitzendingen die ook aantrekkelijk zijn voor cliënten met een ernstige verstandelijke beperking? “Sanne van der Weegen van Vilans begeleidde vanuit de Innovatie-Impuls een student die hier onderzoek naar deed. Op vijf woonhuizen zijn toen theaterstukken uitgevoerd die we live streamden. Een deel van de bewoners beleefde het theater fysiek, een ander deel via de tv. Verder ontdekten we dat cliënten met een ernstige verstandelijk beperking het fijn vinden om evenementen terug te kijken en mensen te zien die ze herkennen. Speciaal voor hen maken we ook zulke uitzendingen.”
Severinus Live is al met al een plek geworden waar bewoners elkaar kunnen vinden en uitgedaagd worden om nieuwe dingen te doen. “We geven mensen een podium waar ze kunnen schitteren, zodat ze beter in hun vel zitten.” Jos zit in ieder geval uitstekend in zijn vel bij Severinus Live. “Dj’en is waar ik voor ga. Als ik maar mensen blij kan maken.” |
Wil je meer weten over hoe Severinus de live-uitzendingen maakt? Neem dan contact op met Erwin Meinders via erwin.meinders@severinus.nl
Lees meer over de ‘Innovatie-Route’, een hulpmiddel voor organisaties die zorgtechnologie willen inzitten, op www.kpgs.nl/ volwaardig-leven/innovatie-impuls Innovatie-impuls is onderdeel van het programma Volwaardig Leven van het ministerie van VWS. Vilans en Academy Het Dorp helpen organisaties bij de vier fasen van de invoering van de technologie: verkennen, uitproberen, voorbereiden en in gebruik nemen: de ‘Innovatie-Route’.
Erik zit zwaar ontevreden tegenover me. Ik nodig hem uit te vertellen wat er is. “Ben klaar met haar,” hij balt van boosheid zijn vuisten. Hij bedoelt Isa, waar hij nu ongeveer twee jaar een relatie mee heeft. Ze is niet mee dit keer.
Ik ken Erik al van voor zijn relatie met Isa. Hij meldde zich zo’n vijf jaar geleden, omdat er sprake leek van een seksverslaving. Hij kwam in problemen met porno kijken en vertoonde ongepast seksueel gedrag ten opzichte van vrouwen. Zijn diepe wens was om een echte seksuele relatie te krijgen. Daar hebben we het veel over gehad. Erik leerde hoe hij zijn opwinding door porno prettig voor zichzelf kon houden. Hij leerde wanneer porno kijken andere belangrijke activiteiten in zijn leven in de weg zat en wanneer niet.
We werkten aan het vergroten van zelfwaardering. En hij leerde zich in sociale situaties zo te gedragen, dat er geen sprake meer was van ongepast seksueel gedrag. De behandeling kon met tevredenheid worden afgerond.
Een half jaar geleden meldde hij zich opnieuw. Nu omdat er problemen speelden in de seksuele relatie. Een relatie krijgen was dus gelukt. Met Isa. Hun probleem zit in een verschil in verlangen. Isa houdt van eenvoudige seks en voor Erik kan het niet gek genoeg. Hij houdt van leren pakjes, samen porno kijken en dingen uitproberen. Het is geen eenvoudige behandeling, want alle twee komen ze nauwelijks van hun standpunt af. Isa vindt seks al snel viezig en Erik vindt gewone seks al snel saai.
“Wat is er gebeurd?” vraag ik. Erik vertelt over de ruzies die ze steeds hebben. De ruzies ontstaan meestal over seksueel gedrag. Isa wil niet dat Erik haar zomaar aanraakt bij haar billen. Isa houdt van kriebelen op haar rug, dat vindt Erik saai. Erik wil geen gewone zoen, maar een tongzoen, dat wil zij niet. Isa gaat al slapen, terwijl hij nog samen seks wilde hebben.
Uit frustratie is Erik weer meer porno gaan kijken. Hij voelt zich er slecht over. Isa heeft hem uitgescholden voor smerig mannetje. En nu wil ze helemaal niet meer aangeraakt worden door hem.
Ik kijk naar hem. Van de zelfverzekerde man die hij zich voelde na de behandeling een aantal jaar geleden is weinig over. Ik zucht. Erik zijn diepste wens was het hebben van een echte seksuele relatie. Maar wat brengt het hem? Mijn gedachte is dat ze beiden beter af zijn zonder elkaar, maar ik weet dat dat niet aan mij is om te concluderen. Het is hun eigen proces.
“Jullie zijn echt heel verschillend, hè?” merk ik voorzichtig op. Erik knikt en kijkt mij vastberaden aan. “Ja, precies. En daarom werken we er hard aan, want we passen bij elkaar.”
Ik besef dat de relatie Erik nog altijd meer oplevert dan het hem kost.
Mijn plek is om dat te respecteren en van daaruit beiden te blijven versterken. | Daphne Kemner, orthopedagoog-seksuoloog NVVS
Prinsenstichting/Zodiak
Het hebben van een hond kan het verschil maken voor mensen met een verstandelijke beperking. Uit een kleinschalig onderzoek bleek een opvallend hoge score in het psychologisch welbevinden van mensen met een verstandelijke beperking die een hond als huisdier hebben.
CCaroline Rosseel werkt als gedragsdeskundige bij Philadelphia. In 2013, toen nog werkzaam bij Arduin, analyseerde ze voor ‘Leren van casussen’ van het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) de casus van haar cliente: Evenwichtsdans met Elisabeth Elisabeth vertoonde probleemgedrag.
Het team dat zich om haar heen had verzameld, zocht een manier om dit gedrag te verminderen. De oplossing werd gevonden door de bejegening van de vrouw aan te passen en zaken in haar omgeving te veranderen.
In diezelfde periode kreeg Elisabeth een hond, die achteraf ook een belangrijk aspect van dit succesverhaal bleek te zijn. Wat de invloed was van deze hond op het gedrag van Elisabeth heeft ze toen niet onderzocht. Een gemiste kans, vond Caroline.
Toen ze twee jaar geleden de opleiding tot orthopedagoog-generalist begon, greep ze de mogelijkheid om dit wetenschappelijk te onderzoeken met beide handen aan. Voor haar studie onderzocht ze de invloed van het hebben van een hond op het psychologisch welbevinden van iemand met een verstandelijke beperking.
Wat is jouw eigen ervaring met honden?
“Ik ben een hondenmens. Wij hebben zelf een zwarte labrador. Ik ervaar dagelijks de weldadige invloed van haar op mij en mijn gezin. Dat geven veel mensen met een hond aan: door dat dier voelen ze zich gelukkiger.”
Hoe zag het onderzoek eruit?
“Ik legde 22 mensen met een licht verstandelijke beperking een gestandaardiseerde vragenlijst voor met 30 vragen die betrekking hebben op het psychologisch welbevinden. Dit waren mannen en vrouwen in verschillende leeftijden. Ze wonen in een 24-uurszorg woonvoorziening of krijgen ambulante zorg. Sommigen hebben een bijkomende aandoening, zoals een depressie, anderen niet. De vragenlijst vroeg naar hun ervaring op zes gebieden: autonomie, grip op omgeving, persoonlijke groei, betekenisvol leven, positieve relaties en zelfacceptatie. Er was ook een controlegroep van 22 mensen met een verstandelijke beperking zonder een eigen hond. Ook aan hen
is de vragenlijst voorgelegd.”
“Het onderzoek toont een statistisch verband aan tussen het hebben van een hond en het psychologische welbevinden van een persoon met een verstandelijke beperking. Ofwel: de mensen met een verstandelijke beperking met een hond gaven een significant (niet door het toeval bepaalde) hogere score op het psychologische welbevinden. Met zo’n kleine onderzoeksgroep is dat een opvallend resultaat, we hadden het daarom niet verwacht, maar wel gehoopt natuurlijk.
De vragenlijst vroeg naar hun ervaring op zes gebieden of subschalen: autonomie, grip op omgeving, persoonlijke groei, betekenisvol leven, positieve relaties en zelfacceptatie.
Alleen bij ‘grip op omgeving’ was er een significant verschil met de controlegroep. Bij de andere subschalen lijkt er wel een verschil te zijn, maar dat was niet opvallend. Volgens de regels van de statistiek kan je dan niet met
Onderzoekster en gedragskundige Caroline Rosseel met haar hond Diva
zekerheid zeggen dat dat verschil door de hond komt. Dat vond ik wel opvallend en kan ik niet verklaren. Ik had verwacht dat hondenbaasjes eerder een hogere score zouden geven aan ‘autonomie’ of ‘betekenisvol leven’.”
Kun je een voorbeeld geven waaruit het verband blijkt tussen hondeneigenaar zijn en iemands psychologisch welbevinden?
“Piet, een gefingeerde naam, is een goed voorbeeld. Hij is een man van 39 jaar die lijdt aan zware depressies. Op grond van de vragenlijst zou je denken dat de hond van Piet geen invloed heeft op zijn psychologisch welbevinden. Op alle zes subschalen scoorde hij negatief. Maar Piet gaf aan dat zijn hond het leven draaglijk maakt. Het is de enige reden dat hij op de been blijft en naar buiten gaat. Dit kwam niet naar voren uit de vragenlijst, maar zou je via andere onderzoeksmethoden kunnen meten. Daarom is er nu een kwalitatief onderzoek gaande met diepte-interviews bij 10 van de respondenten. Dit onderzoek doet een masterstudent van de Radboud Universiteit Nijmegen, onder leiding van Nienke Peters-Scheffer.”
“Ik denk dat het goed is dat zij zich meer bewust worden van de positieve effecten die een hond kan hebben. Dat we vaker moeten nadenken over mogelijkheden. Een hond kan de stemming van mensen positief beïnvloeden, eenzaamheid en onvoorspelbaar gedrag verminderen. En mensen die in zichzelf teruggetrokken zijn, komen uit hun schulp en doen mee. Kortom: de kwaliteit van
leven kan er door verbeteren.
Ik hoor iets soortgelijks ook van begeleiders die soms hun hond meenemen naar een woongroep of een dagbesteding. Zij vertellen mij dat door de aanwezigheid van de hond de sfeer gemoedelijker wordt. Mensen die gespannen zijn, worden rustiger. Ze maken contact met de hond en knuffelen hem. En ze gaan met elkaar over de hond praten. Via de hond kunnen ze soms ook makkelijker gedrag van clienten reguleren.”
“Het onderzoek toont aan dat hondenbaasjes met een verstandelijke beperking meer psychologisch welbevinden ervaren dan mensen met een verstandelijke beperking die geen hond hebben. Dat is een uitkomst waar de gehandicaptenzorg iets mee zou moeten doen. Daarnaast zie ik het verbeteren van de kwaliteit van leven als manier om probleemgedrag te verminderen, in plaats van een eenzijdige focus op het probleemgedrag zelf. Dit sluit ook aan bij de zelfdeterminatietheorie, die opgang maakt in de zorg. Deze zegt
dat motivatie voor verandering alleen werkt als mensen autonomie, competentie en verbondenheid ervaren. Een hond kan invloed hebben op alle drie aspecten.”
“Zeker. Mijn onderzoek toont aan dat er verband bestaat tussen het hebben van een hond en psychologisch welbevinden. Het onderzoek toont niet aan dat er een oorzakelijk verband is: dus dat hondenbaasjes met een verstandelijke beperking door de hond gelukkiger zijn dan mensen met een verstandelijke beperking zonder een eigen hond. Het zou immers ook zo kunnen zijn, wat ik niet verwacht, dat gelukkige mensen een hond nemen. Ook heb ik niet onderzocht of het hebben van een hond probleemgedrag vermindert. Daar zou ik vervolgonderzoek naar willen doen.” |
Bij het onderzoek gebruikte Caroline Rosseel de Vragenlijst positief Psychologisch Welbevinden, Van Herwaarden & Peters-Scheffer uit 2021. Zoek op Klik.org op ‘Evenwichtsdans’ om het eerdere artikel over Elisabeth te lezen.
De Praatplaat ‘Samenwerking’ van zorgorganisatie Sherpa helpt de samenwerking in de driehoek zorgverlener, verwant en cliënt te verbeteren.
Hij is daarbij niet alleen een inspiratiebron voor de gespreksdeelnemers, maar werkt ook drempelverlagend bij lastige onderwerpen.
D verzameld. Vervolgens werden deze elementen gegroepeerd en naar belangrijkheid ingedeeld.
De slogan van Sherpa luidt: ‘Elkaar verder brengen.’ Om deze slogan nog beter in de praktijk uit te kunnen voeren, onderzocht de zorgorganisatie samen met de Academische Werkplaats ‘Leven met een verstandelijke beperking’ (Tranzo, Tilburg University) wat de belangrijke elementen zijn in de samenwerking tussen zorgprofessionals, verwanten en cliënten. Naast wetenschappelijke kennis werd gebruikgemaakt van kennis van zorgprofessionals en ervaringsdeskundigheid van ouders. De laatste vorm
Uit het onderzoek kwamen drie hoofdthema’s naar voren die helpen om een goede samenwerking te bevorderen en die terugkomen op de Praatplaat:
randvoorwaarden (werken vanuit één visie, een hecht team verleent de zorg, continuïteit in de zorg) en basishouding professionals (open houding, vertrouwen, lef tonen); relaties, contact en erkenning tussen ouders en professionals (persoon-
Vanuit Sherpa was adviseur Kind, Jongere en Gezin Saskia Streng samen met het expertiseteam betrokken bij het onderzoek naar de belangrijkste elementen in de samenwerking. Zij geeft aan dat voor de drie perspectieven alle thema’s belangrijk zijn. Wel waren er accentverschillen in wat ouders en wat begeleiders belangrijk vinden. “De verwachting was dat ouders vooral zouden hechten aan de relatie. Dat is ook zo. Maar de nadruk lag voor deze groep bij de randvoorwaarden. Ouders willen dat er continuïteit is in de zorg, dat het team hecht is en dat er wordt gewerkt vanuit één visie. Dat vergroot hun gevoel dat hun kind veilig is.”
van kennis werd aangeboord met behulp van de methode concept mapping. Hierbij werden in verschillende focusgroepen, waarin de drie perspectieven van de driehoek waren vertegenwoordigd, de belangrijkste en werkzame elementen om te komen tot een goede samenwerking
lijk, respect, gezien worden, wederkerigheid);
concrete uitvoering van de samenwerking (duidelijke communicatie en rolverdeling, heldere verwachtingen, fysiek aan tafel, elkaars expertise benutten, samen richting geven, iedereen draagt bij).
Begeleiders noemen juist de relatie als een belangrijk aandachtspunt. “Als de relatie tussen ouders en begeleiders goed is, als de ouders het idee hebben dat ze gezien worden, is er vertrouwen over en weer.”
Mariska de Wit, coördinerend begeleider van het Instaphuis, was ook betrokken bij het onderzoek en de ontwikkeling van de Praatplaat. Het Instaphuis is een woning voor kinde-
Wat verwachten ouders en begeleiders van elkaar? Wie doet wat?
ren en jongeren tot 25 jaar die nog moeten wennen aan het wonen met anderen. Ze kunnen er logeren of wonen.
Op het Instaphuis wordt de Praatplaat regelmatig gebruikt. Mariska: “Vaak is het Instaphuis de eerste kennismaking van ouders met een woonvoorziening. Met behulp van de Praatplaat kunnen we een goede start maken. Wat verwachten ouders en begeleiders van elkaar? Wie doet wat?”
De Praatplaat is geen keurslijf dat bij
elk gesprek op dezelfde manier moet worden ingezet. Zo wordt hij op het Instaphuis alleen bij sommige gesprekken ingezet. Volgens Mariska zijn er ook andere toepassingen mogelijk. “De Praatplaat wordt bij ons bijvoorbeeld ter voorbereiding van een gesprek toegepast. Ouders krijgen hem digitaal toegestuurd. Ze kunnen dan zelf bepalen welke onderwerpen ze met betrekking tot de samenwerking willen bespreken.”
Volgens de begeleider heeft de Praatplaat geleid tot verdieping in de gesprekken die ze met ouders heeft.
“De Praatplaat zorgt ervoor dat je meer te weten komt van elkaar. En dat leidt tot een groter onderling vertrouwen.”
Ze geeft een voorbeeld. “Vanwege personeelstekorten werken we hier met uitzendkrachten. Door de Praatplaat in te zetten bij gesprekken met ouders, kwamen we erachter dat ouders liever geen invalkrachten willen.
Dat is niet goed voor de continuïteit van de zorg, vinden ze. In plaats daar-
De Praatplaat is ook door andere zorgprofessionals te gebruiken. En hoewel de Praatplaat ontwikkeld is bij de doelgroep Kind, Jongere en Gezin van Sherpa, is hij breder toepasbaar. Binnen Sherpa wordt hij al door andere doelgroepen gebruikt.
Voor begeleiders van andere zorgorganisaties is de Praatplaat gratis te downloaden, net als een factsheet van het onderzoek op Sherpa.org, zoek op ‘Praatplaat Tranzo’. Wil je meer achtergrondinformatie dan kun je contact opnemen met Saskia Streng: s.streng@sherpa.org
van wilden ze als vrijwilliger meehelpen op het Instaphuis. Dat gebeurt nu ook, naast de invalkrachten die nog steeds nodig blijven.”
Het gebruik van de Praatplaat leidde nog tot een ander inzicht. “Bepaalde ouders gaven namelijk in een gesprek aan dat ze niet alleen foto’s willen krijgen toegestuurd van momenten dat het goed gaat met hun kind. Ook en vooral van de momenten dat het minder goed gaat, willen ze contact met de begeleiding en betrokken worden. We leren hiervan om aandacht te houden voor de behoeften van de ouders en het niet in te vullen voor hen.”
Begeleiders die met de Praatplaat werken, zijn blij met dit handige hulpmiddel. Ze merken dat het voeren van gesprekken met ouders er makkelijker door wordt. Maar tegelijkertijd vraagt het ook wat van hen. Saskia: “Het vraagt een open en nieuwsgierige houding, doorvragen en ook lef om een lastig onderwerp te bespreken. Bijvoorbeeld een onderwerp waar ze geen oplossing voor hebben.”
Mariska vult aan: “De Praatplaat is géén middel om tot een oplossing te komen, maar wel om elkaar te begrijpen en verwachtingen naar elkaar uit te spreken. Samen onderzoeken we hoe we het beste kunnen samenwerken in belang van het kind of de jongere.”
Volgens Mariska zijn ouders van kinderen en jongeren op het Instaphuis heel positief over het hulpmiddel. “Ook ouders durven niet altijd bepaalde onderwerpen aan te kaarten. De Praatplaat helpt hen om dat wel te doen. Door de Praatplaat vinden ze bovendien dat de samenwerking intensiever is geworden. Hiervoor vroegen we aan ouders: hoe vindt u de samenwerking gaan? Dat vonden ze dan meestal wel goed, en zo gingen we weer verder. Door de Praatplaat komt er meer op tafel. We komen daardoor dichter bij elkaar.”
De Stichting Downsyndroom heeft diverse hulpmiddelen ontwikkeld om mensen met het syndroom te ondersteunen bij meer eigen regie over hun leven. Op basis van gesprekken met mensen zelf en hun familie zijn er werkbladen voor de invulling van vrije tijd en activiteiten gemaakt, te downloaden via www.downsyndroom.nl/home/ levensloop/volwassene, een website (eigen-regie.downsyndroom.nl) met een overzicht van handige apps en een leidraad voor onderwijs aan mensen met het syndroom van Down. Die leidraad is te downloaden op www.downsyndroom.nl/ leidraad-onderwijs
Mensen met een verstandelijke beperking vinden het vaak lastig om onderscheid te maken tussen gezonde en ongezonde tussendoortjes. Daarom is het TussendoorSpel bedacht: een app voor op je mobiel of tablet waarmee je kunt oefenen in het maken van de gezonde keuze. De app is gratis te downloaden via de Playstore of Appstore. Cliënten kunnen het spelen op advies van de diëtist of op eigen initiatief, maar daar zijn wel kosten aan verbonden. Meer info vind je op robinhealthgames.com/ tussendoorspel
Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) heeft de gratis e-learningmodule Zelfverwondend gedrag, begrijpen en interveniëren ontwikkeld over de aanpak bij ernstig en aanhoudend zelfverwondend gedrag bij mensen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking. Deze is bedoeld voor zorgprofessio-
nals die ervaring hebben met deze doelgroep, ook vanwege opdrachten tot reflectie op eigen casuïstiek. De e-learning is te vinden op rinogroep.nl, zoek op ‘zelfverwondend’.
Er komt een boel regelwerk op je af wanneer je kind met een ernstig meervoudige beperking 18 jaar wordt. Daarom is de Vink Wijzer EMB ontwikkeld. Deze bevat tips, checklists en handige overzichten van (para)medici. En alles is geschreven vanuit het perspectief van de ouders die medische zaken moeten regelen rond hun kind met EMB. Vind deze tool via www.aw-emb.nl, zoek op ‘Vink’.
Luister- en kijktips Heb jij De Bijzonder Normale Podcast van Eva van der Veer al ontdekt? Eva is onder meer begeleider op een woongroep bij Amarant geweest, en ze maakt sinds oktober vorig jaar bijzonder normale podcasts. Elke aflevering gaat ze in gesprek met iemand met een verstandelijke beperking. De podcast is te beluisteren via Spotify of op YouTube.
In de podcastserie MensenMensen, over het leven van mensen met een (ernstig meervoudige) beperking, is een nieuwe aflevering verschenen over dementie. Dementie blijkt een complexe puzzel, zeker bij mensen met het syndroom van Down. In de aflevering maak je kennis met de zussen Adriëtte en Lianne, die samen met expert downsyndroom & dementie Alain Dekker (Alliade, RuG) praten over dementie bij hun broer Rien. Je vindt deze podcast op SoundCloud en Spotify.
KRO-NCRV zond begin augustus de 2Doc Elin uit over een gezin met een meervoudig beperkte dochter. Marie-José en Patrick kregen een tweeling. Een van de meisjes heeft
Walther Grotenhuis en Cinta Forger volgden het gezin vier jaar lang. Het resultaat is een integer en aangrijpend portret, waarin de zoektocht naar een communicatiemiddel voor Elin centraal staat. Kijk de documentaire terug via 2doc.nl, zoek op ‘Elin’.
’s Heeren Loo hield eind juni het webinar ‘Stress herkennen en ermee omgaan’. Je leert hoe stress werkt in je lijf en in je hoofd. Je hoort wat cliënten meekrijgen van stress bij hun begeleider, want dat beïnvloedt hen ook. En je krijgt handvatten om stress op een hanteerbaar niveau te houden, zodat je je werk goed kan blijven doen. Je kunt het webinar terugkijken op www.sheerenloo. nl, zoek op ‘webinar stress’.
Wat als je ouders plotsklaps overlijden en jij de zorg krijgt voor je jongere broertje en je andere broer die een verstandelijke beperking heeft? Marike Vierstra schrijft in haar roman ‘Wat beweegt de brommerpiloot’ over de 18-jarige Nelly die dit overkomt en een bijzondere tocht maakt op haar Puch op zoek naar oplossingen. De roman speelt zich af in de jaren 70 en is, behalve een ode aan de inmiddels verdwenen Puch, ook een verhaal over veerkracht, verteld met liefde voor degenen die het stempel ‘uitzondering’ dragen. Uitgeverij De Meent. Prijs € 22,50.
Na het verschijnen van het vorige Mentemo-spel en boek bleek dat begeleiders van kinderen en jongeren met complexe gedragsproblemen graag een aangepaste versie wilden. Er is nu een nieuwe editie.
Orthopedagogen Erik De Belie en Jolien Verhasselt nemen in dit boek moeilijke momenten onder de loep. Ze verruimen hierbij inzichten over stress, ademruimte, de noodzaak om te mentaliseren, ontwikkeling en de ouder-kindrelatie uit het vorige boek naar de professionele begeleidingsrelatie.
Kinderen en jongeren met complexe gedragsproblemen hebben moeite om zich te verbinden met een ander. Ze hebben steun nodig bij het reguleren van hun stress en emoties en het emotioneel begrijpen van zichzelf en anderen. Deze steun bieden begeleiders samen met hun ouders. Af en toe belanden begeleiders van kinderen en jongeren met complexe gedragsproblemen in de vuurlinie, als een kind blokkeert of met heftige gedragsproblemen reageert. Begeleiders kunnen spanningen in de relatie(s) ervaren waardoor ze emotioneel belast raken. Hun stress- en emotieregulatie komt onder druk te staan en soms worden ze meegezogen in een actie-reactiespiraal.
Wat hebben ze dan nodig om de relatie met de cliënt te herstellen en om dergelijke situaties in de toekomst te vermijden? Volgens De Belie en Verhasselt is het belangrijk om over incidenten te menta-
liseren. Je schenkt aandacht aan de ‘binnenwereld’ van het kind en aan je eigen gedachten, gevoelens, verlangens, intenties en overtuigingen. Door te mentaliseren kan je je eigen gedrag sturen, het gedrag van de ander begrijpen en hierop anticiperen.
Begeleiders die goed voor zichzelf en elkaar zorgen, hebben de nodige wijsheid en veerkracht om op een betrouwbare manier aanwezig te zijn en te blijven. Via mentaliserend coachen wordt aan begeleiders een veilige basis geboden om emotioneel beschikbaar te zijn en hoopvolle perspectieven te openen. Hierbij besteden de auteurs veel aandacht aan de thema’s buikgevoel, ademruimte en zelfzorg. Mentaliseren, of emotioneel begrijpen, is volgens hen dan ook: de dynamische verbinding tussen buikgevoel en reflecterend hoofd.
Het bijbehorende spel loodst je met aandacht voor het belang van stressregulatie en mentaliseren door de vier begeleidersdimensies van wederzijdse emotionele beschikbaarheid, aan de hand van een spelbord en verschillende vragenkaartjes. Met mooie reflectievragen, doordenkers en stilzetters kun je nadenken over je eigen handelen, je beweegredenen, maar ook komen tot andere
inzichten en tot een boeiend gesprek met je collega’s.
Bij deze vernieuwde versie van het Mentemo-spel en boek waren verschillende orthopedagogen betrokken. Het resultaat is een bruikbaar hulpmiddel voor teamgesprekken en coaching. Ook zou je de kaartjes gewoon los kunnen gebruiken bij een overdracht en reflectiemoment. | AMK
Emotionele ontwikkeling in verbinding. Mentaliserend coachen van begeleiders van kinderen en jongeren met complexe gedragsproblemen (Mentemo-spel en boek). Door Erik De Belie en Jolien Verhasselt (red). Uitgave Garant, prijs € 72,00.
Spel en boek winnen Kans maken op een gratis exemplaar? Mail dan voor 15 november je motivatie naar redactie@klik.org.
Tijdens de eerste lockdown van de coronapandemie heeft theoloog René Grotenhuis bijbelverhalen herschreven. De verhalen zijn gebundeld in de Philadelphia Bijbel ‘Hoopvolle verhalen voor jou’. Verschillende creatieve mensen met een verstandelijke beperking hebben bij een aantal verhalen een tekening gemaakt. Uitgegeven door Stichting Philadelphia Zorg. Prijs € 19,50 (excl. € 4,20 verzendkosten).
In een speciaal jubileumboek heeft orthopedagoog Chiel Egberts op thema diverse columns gebundeld die hij in de afgelopen 20 jaar voor vakblad Klik schreef over de driehoek van ouders, zorgverleners en mensen met een verstandelijke beperking. De titel van zijn bundel is Begrijpen & Begrenzen, twee basisvaardigheden voor begeleiders die in veel van zijn columns terugkomen. Het boek is te bestellen via www.drienamiek.nl/winkel/ begrijpen-begrenzen/, waarbij je alleen de verzendkosten betaalt. Bij meer dan twee exemplaren wordt er € 5,00 per boek gerekend, plus de verzendkosten.
Met een resoluut gebaar schuift een vastberaden Isa het leesboek aan de kant: “Vandaag niet lezen! Mag ik wegvegen?” vraagt ze. Ik schrijf het programma van de ochtend altijd op een klein whiteboard, zodat Isa weet welke taken ze moet doen.
“Nee Isa, we gaan ook lezen,” bereid ik haar vast voor. “Maar jij mag wel kiezen wat je eerst wilt doen. Kies maar: klokkijken, lezen, schrijven, rekenen of dictee?”
“Mag ik nummers weghalen?” vraagt ze.
Ik heb de vijf taken genummerd. Ik kijk haar aan en denk even na. “Ja, dat mag,” zeg ik dan, wetend dat het anders nog tien minuten duurt, voordat ze aan de slag gaat.
“Er staat geen spelletje op,” is haar volgende opmerking.
“Als er nog tijd over is voor een spelletje, kan dat. Maar als jij zo blijft teuten, dan hebben we geen tijd meer over,” reageer ik.
Isa kijkt me aan, lacht innemend, wrijft over mijn arm en zegt: “Lieve juf.” Tja, daar smelt ik dan weer van. Het is een heerlijk kind en ze redt het wel met haar charmes.
Maar nu eerst aan het werk. “Nou, wat ga je doen?”, vraag ik haar.
“Jij mag eerst kiezen, dan ik. Omstebeurt,” zegt Isa bereidwillig.
In deze column beschrijft een vakgenoot bijzondere ervaringen in het werken met mensen met een verstandelijke beperking
Isa is tien jaar, ze heeft het syndroom van Down en volgt regulier onderwijs met extra begeleiding buiten de klas. Ze heeft leren lezen aan de hand van de Leespraatmethode door woorden te leren herkennen. Maar ze vindt het nog wel erg moeilijk.
en reageer niet meer op haar smeekbede. “Waar was je gebleven? Hier zit het briefje tussen. We doen één hoofdstuk.”
Eindelijk begint Isa te lezen. “Mis. Kim ziet Pim. Hij loopt door de...” Ze struikelt over een woord dat ze moeilijk vindt. “Tuin,” zeg ik.
Bij deze methode Leespraat mag je niet spellen, maar moet je de woorden in zijn geheel herkennen. “Hij gaat in het h-u-,” leest Isa verder. “Huis,” help ik.
“Hij geeft Kim een paar,” gaat ze door. Ik wijs naar het woord peer en zeg: “Kijk eens goed?”
“P-aa-r,” spelt Isa. Nu ontsnapt er bij mij een zucht. De ‘ui’ herkent ze nog steeds niet en de ‘ee’ en ‘aa’ haalt ze door elkaar. Moet ik het weer op kaartjes schrijven, omdraaien en inprenten? Zal ze het ooit gaan herkennen en leren lezen?
“Weet je Isa, haal lezen maar weg van het bordje. Je hebt genoeg gelezen en genoeg gepraat voor vandaag. We gaan een spelletje doen. Wat wil je doen?”
“Oké, dan kies ik eerst lezen, pak het boekje maar.”
Ik hoor Isa een diepe zucht slaken, waarna ze probeert het nog om te draaien. “Ik eerst kiezen.”
“Nee, Isa, nu gaan we lezen. Ik mocht van jou kiezen. Pak het boekje maar, anders dan
pak ik het wel.”
“Ik wil dit boekje niet. Is moeilijk. Ik wil ‘Lol met pap’. Die is leuk,” sputtert ze.
Het boekje ‘Lol met pap’ heeft ze al tig keer gelezen en kent ze uit haar hoofd. Ik begin mijn geduld te verliezen
Ze kiest Woordkwartet en begint: “Mag ik van jou van HUIS: TUIN?” Verrek, denk ik, als ze iets doet wat ze leuk vindt, dan lukt het haar wel. En toch heeft het inprenten ook gewerkt, want ze herkent de woorden nu wel. | Anne-Marie Klaassen
Klik 8 van 2022 verschijnt op 4 november en heeft als thema Psychiatrie
Vakblad voor de verstandelijk gehandicaptenzorg
51e jaargang, nummer 7
grote foto omslag van David en Philip bij het artikel op pagina 18 www.klik.org
Teamdynamiek Weerstand bij het invoeren van nieuwe methodes // Dementie herkennen Zussen van een man met downsyndroom delen hun ervaringen // Boerderij als leeren werkbedrijf // en de columns van de Dokter, Gedragskundige, Seksuoloog en Persoonlijk
advertentie
Cursus adviesVakantie
Trainingsbureau Concrete Coaching
Graaf Hendrik III plein 68, 4819 CL Breda
T 06-21215815
E miekejanssens@concretecoaching.eu I www.concretecoaching.eu
Vandaag leren, morgen toepassen! Mieke Janssens is auteur en geeft praktijkgerichte workshops en teamtrainingen in de Verstandelijk Gehandicaptenzorg, gebaseerd op actuele begeleidingscasuïstiek.
Redactie
Tjitske Gijzen
Postbus 24028, 3502 MA Utrecht Telefoon 06-24207476 E-mail gijzen@prelum.nl
De redactie werkt onafhankelijk op basis van een redactiestatuut. Overname van artikelen, delen daaruit of illustraties uitsluitend met toestemming.
Aan dit nummer werkten mee Mariët Ebbinge, Ruth Eppink, Anne-Marie Klaassen, Hester Brugman
Uitgave Prelum Basis-lay out Twin media bv Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl
TFG, Tom Gravestein
T 0651786223
E gravestein@hetnet.nl
I www.contactcirkels.nl
Druk Veldhuis Media, Raalte ISSN 0166-5782
Voor vragen over abonnementen, bezorging of adreswijzigingen kunt u: Bellen met: 030-63 55 060
Mailen naar: klantenservice@klik.org Schrijven naar: Prelum, Klik Postbus 24028, 3502 MA Utrecht
Klik Compleet € 184,50
Klik Print Only € 171,00
Klik Online Only € 153,50
Klik Privé € 103,50
Klik Privé Print Only € 97
Klik Privé Online € 94,00
Student Online € 46,00
Klik Proef € 33,00
Voor prijzen buiten Nederland en groepsabonnementen zie klik.org/abonneren of mail met klantenservice@klik.org.
*Prijzen zijn incl. 9% BTW. Jaarabonnement geldt tot wederopzegging. Beëindigen kan
schriftelijk of per mail tot drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode. Zie www.klik.org/voorwaarden
Demani Sales in Didam
Debbie van den Dool
Telefoon 0316-227155 E-mail info@demani.nl
Kennispockets zijn themaboekjes, die je antwoord geven op de meest gestelde vragen over thema’s die leven in de zorg, zoals autisme, seksualiteit en communicatie. De pockets zijn zowel digitaal als in een geprinte versie verkrijgbaar. Prijs € 22, inclusief BTW en verzendkosten. Kijk op www.klik.org/kennispockets
Thema’s
Het tijdschrift Klik is ook nog los na te bestellen. Prijs € 13,95 per stuk, inclusief verzendkosten en exclusief 9% BTW.
Behandeling, coaching met video, Scholing en methodisch werken
Stichting Arie van Wijngaarden
Postbus 72, 2160 AB Lisse
T 0252 414 702
E info@stichtingarievanwijngaarden.org
I www.stichtingarievanwijngaarden.org
Stichting Arie van Wijngaarden stelt jaarlijks voor kleinschalige doelen een bedrag beschikbaar, dat naar het oordeel van het bestuur bijdraagt aan de integratie en acceptatie van mensen met een verstandelijke handicap in de samenleving. Alleen schriftelijke aanvragen worden behandeld.
Aanbieders van producten of diensten in de verstandelijk gehandicaptenzorg
PAO Psychologie
T 085-4879310
E info@pao.nl
I www.pao.nl
PAO Psychologie is gespecialiseerd in geaccrediteerd onderwijs voor zorg- en onderwijsprofessionals . Klassikaal, online of blended. Onderwijskundig goede lesprogramma’s staan altijd voorop.
PAO geeft daarnaast opleidingsadvies en helpt bij ontwikkelvraagstukken.
Eelke Verschuur
T 030 2844844
E info@eelkeverschuur.nl
I www.eelkeverschuur.nl
De leukste webwinkel voor aangepast speelgoed, communicatieknoppen en -mappen, sensomotorisch materiaal, planborden en timers, ADL hulpmiddelen, computer- en iPad-aanpassingen, kauwsieraden, Joyk poppen en meer.
Uw organisatie of bedrijf staat een jaar lang in elke editie van Klik voor slechts € 525,- exclusief btw.
Neem contact op met Debbie van den Dool: E debbie@demani.nl
T 0316 227155
KINDERWENS
MASTURBATIE
CONTACTBEMIDDELING
