Amuse. Zing, kijk, eet, praat en reis met Luther

Amuse zing, kijk, eet, praat en reis 1517

2017

met

Luther

Amuse zing, kijk, eet, praat en reis met Luther

www.500jaarprotestant.nl/amuse

Inhoud

Amuse voor het Lutherjaar 2017

Inleiding 3

Opeens staat de amuse op tafel. De kok probeert je te verrassen. Een bordje met kleine gerechten. Het grote werk komt nog. Dit is om oog, neus en tong te strelen.

Kalender januari/maart 4-12 Amuses voor kerkdiensten 13 Tafelpraat (Tischrede) 14-17 Kalender april/juni 18-26 Amuses voor gemeente 27 Zingen met Luther 28-29 Kalender juli/september 30-38

Luther is een fascinerend man. Theologisch en politiek een zwaar­ gewicht, taalvirtuoos als schrijver en verteller, groot polemist, muziekman, eersteklas rauwdouwer, family man én altijd op reis, groot causeur aan tafel met charmante, rücksichtsloze en soms verwerpelijke opvattingen. Kwalijk zijn de uitspraken over de Joden. De Protestantse Kerk nam hier afstand van.

Luthers prominente aanwezigheid in de geschiedenis vormde het protestantisme diepgaand. Het markeringspunt bij uitstek: 31 oktober 1517 met stellig timmerwerk in Wittenberg. Alle aanleiding voor een bezinnend feest: grootscheepse herdenkingen, symposia, kilo-zware boeken en grondige tentoonstellingen. Duitsland en de hele protestantse wereld zullen er aan geloven!

Amuses voor samenleving 39 Schilderijen 40-41 Kalender oktober/december 42-50 Voorstellingen 51 Films / Expositie Catharijneconvent 52 Reis naar Lutherland 53 Kirchentag Berlijn 2017 54 Jubileumprogramma Protestantse Kerk 55-56 Colofon 57

Met het jaarprogramma ‘Amuse, zing, kijk, eet, praat en reis met Luther’ bieden wij gemeenten alvast een amuse op het Luther- en Reformatiejaar 2017. Om in te zingen, in te eten en in te praten. De dertien liederen van Luther uit het nieuwe Liedboek staan in een kalender: één lied voor elke maand. Zing ze in de dienst of bij een ver­gadering en praat erover.

Elke maand instappen mogelijk! De schilderijen zijn om te mediteren en te exposeren. Luther was een groot eter en prater aan tafel. Duizenden bladzijden ‘tafelpraat’ hebben we over. Van obstipatie tot de Drie-eenheid, alles komt aan bod. Ga eten met elkaar en praat als Luther in de kring! Handige koks zijn er genoeg. Aparte hoofdstukjes geven informatie en suggesties per maand. Of ga reizen: als gemeente naar Lutherland of de Kirchentag 2017 in Berlijn. Verder: voorstellingen, films, de Luther-expositie en het officiële programma van de Protestantse Kerk in Nederland!

Op 17 september gaan we ermee aan het werk bij de landelijke presentatie van dit boekje in Culemborg. En op facebook.com/LutherAmuse kun je elkaar op de hoogte houden van ervaringen. Alle informatie: www.500jaarprotestant.nl/amuse. Veel inspiratie gewenst.

De Roos van Culemborg en de Protestantse Kerk in Nederland 3

JANUARI

JANUARI

schilderij

lied 433

Uw kribbe blinkt in de nacht met een ongekende pracht (lied 433 : 4) De kribbe (wit/goud) staat huiselijk in de donkerblauwe nacht. De letter ‘Chi’ (de eerste letter van het Griekse ‘Christus’) markeert de plek van de voederbak.

Een tamelijk wankel, blauwig (hemels?) huis staat in de nacht. Het donker heeft de overhand. Wat doet die uitdagend witte maan daar?

1 Kom tot ons, de wereld wacht, Heiland, kom in onze nacht, licht dat in de nacht begint, kind van God, Maria’s kind.

lied

2 Kind dat uit uw kamer klein als des hemels zonneschijn op de aarde wordt gesteld, gaat uw weg zoals een held.

3 Gij daalt van de Vader neer tot de Vader keert Gij weer, die de hel zijt doorgegaan en hemelwaarts opgestaan.

M. Luther / Erfurt 1524

4 Uw kribbe blinkt in de nacht met een ongekende pracht.

Het geloof leeft in dat licht waarvoor al het duister zwicht.

5 Lof zij God in ’t hemelrijk, Vader, Zoon en Geest gelijk, nu en overal altijd, nu en tot in eeuwigheid.

Die menswording is voor mij altijd bron van verwondering gebleven. Kind van God, Maria’s kind. God maakt zich heel klein voor ons. De baarmoeder van Maria, als een kleine kamer voorgesteld, is zijn koninklijke zaal.

Niets verhevens aan, maar zo dichtbij en menselijk als wat.

Ook ons hart mag bij wijze van spreken een ‘bed voor de Heer’ worden.

tafelpraat In een brief van Luther uit 1524 aan bestuurders: een leerling verwaar­ lozen is erger dan een meisje aanranden. Want dat is zichtbaar en daarvoor kan je boete doen. Erger is het een kinderziel in de steek te laten. Niemand weet of ziet dat. Een krasse uitspraak! Luther was een hartstochtelijk opvoeder met veel liefde voor zijn kinderen. Zijn pedagogiek was voluit van de 16e eeuw: De kinderen moet je niet te hard slaan. Het echte werk zal Katharina gedaan hebben.

5

JANUARI

lied 470 FEBRUARI

(godsdienstig) opvoeden vader en moeder kunnen met de kinderen de hemel en de hel verdienen, al naar gelang ze aan hen een goed of slecht voorbeeld geven 1. Wat in je eigen opvoeding heeft je geholpen zelf te gaan geloven?

2. Wat wil je je kinderen meegeven? Welke voorbeelden?

Kaassoep Machtige soepen: in de tijd van Luther ook als warm ontbijt IngrediĂŤnten voor 10 personen 1 kg knollen (wortel, pastinaak, peterseliewortel) 100 g boter 1 l groentebouillon 2 takjes tijm, 2 kruidnagels

Zout, peper 1 kaneelstokje 150 g geraspte belegen kaas 1 l wit druivensap 5 eigeel, geklutst Nootmuskaat

- De in blokjes gesneden knollen in de boter stoven. De bouillon erbij gieten en ongeveer 15 minuten koken. Met tijm, zout en peper kruiden.

- Als de knollen gaar zijn de kaas, kruiden en het druivensap toevoegen, evenals de geklutste eierdooiers. De soep nog een keer kort opwarmen, maar niet laten koken.

Direct serveren met dikke plakken brood.

M. Luther / Wittenberg 1524

1 U Jezus Christus loven wij, die een mens zijt, ons nabij, die uit een maagd geboren zijt, de hemel is om U verblijd.

Kyrieleis.

2 Gods eigen Zoon in majesteit ligt hier in een krib en schreit, een mensenkind van vlees en bloed, die eeuwig God is, eeuwig goed.

Kyrieleis.

4 Het eeuwig licht staat aan ’t begin, neemt de hele wereld in.

Al is de nacht ook nog zo dicht, het maakt ons kinderen van het licht.

Kyrieleis.

7 Dat alles heeft de Heer gedaan, zo is Hij met ons begaan.

Verheug u, ganse christenheid en breng Hem dank in eeuwigheid.

Kyrieleis.

6

FEBRUARI

leven in het moment

Het eeuwig licht staat aan ’t begin, neemt de hele wereld in (lied 470:4) De witte cirkel geeft het goddelijke aan, de roos staat voor Maria, de vijf blaadjes verwijzen naar het vijfvoudig kyrieleis van het lied en de stigmata (de lijden­ tekens van Christus). Het kind kleurt het hele schilderij in feestelijk wit. Een gouden vangnet draagt het kind.

zelfs al zou ik weten dat de wereld morgen in stukken uiteen valt, dan nog zou ik vandaag een appelboompje planten

lied God kiest ervoor de menselijke natuur aan te nemen. Daardoor worden ook wij opgenomen in de goddelijke natuur, waardoor wij nu al boven onze zwakte uitgetild kunnen worden. Een voorbeeld van zo’n ervaring kan zijn een hernieuwde ontmoeting tussen twee zielsverwanten. Een helende ontmoeting. Maar ook de geboorte van een kind kan eigenlijk alleen begrepen worden als een niet te vatten wonder.

1. Vervult deze uitspraak je met jaloezie of met ergernis? Beleef je er positiviteit aan, hoop of (te) simplistisch optimisme? Of iets anders?

2. Welke mensen uit onze tijd zie je zo een appelboompje planten?

Welke appelboompjes planten wij in onze kerken bij de teruglopende betrokkenheid?

Gehaktballen Uit de keuken van het Zwarte Klooster M. Luther / Wittenberg 1524

tafelpraat Het verhaal over de appelboom planten is misschien wel het bekendste na ‘Hier sta ik, ik kan niet anders’. Hebben we hier te maken met een theologische versie van de nu veel gehoorde oproep om te leven in het moment? Luthers dagen waren onvoorstelbaar vol met het maken van keuzen, het nemen van beslissingen en het verwerken van emoties. Elk moment was er wel wat.

Luther was trouwens ook een tuinliefhebber: in de tuin stonden fruitbomen en Katharina verzorgde perken met bloemen, groenten en (exotische) kruiden.

8

FEBRUARI

schilderij

Ingrediënten voor 10 personen 1,5 kg half-om-halfgehakt 6 sneetjes oud witbrood 8 eetlepels melk 3 eieren

2 uien fijngesnipperd en gefruit Peterselie, fijngesnipperd Marjolein, nootmuskaat Bloem Boter

- Leg het brood in een diep bord en sprenkel de melk erover.

- Doe het gehakt, de eieren, gefruite uien en peterselie in een kom.

- Knijp de sneetjes brood uit en verkruimel boven het gehakt. Kneed het gehakt tot een egale massa, breng op smaak met zout en peper. Vorm met natte handen ballen en wentel deze door een beetje bloem.

- Braad de ballen op hoog vuur 3 min. aan. Voeg een scheutje water toe en leg de deksel schuin op de pan. Bak de ballen op laag vuur in 25 min. gaar.

- Neem de ballen uit de pan. Voeg 200 ml water aan het braadvet toe en roer de aanbaksels los.

Serveer de ballen met de jus. Lekker met bijna alles.

9

lied 618

De zon die ons zozeer verheugt, halleluja! (lied 618 : 6) De krachtige tekst van Luther is terug te vinden in de scherpe driedeling van Goede Vrijdag, Stille Zaterdag en Pasen. Een rode zon (vuur, liefde) komt on­ weerstaanbaar op. Grijs is de kleur van ondergang naar opstanding. Getekende contouren. Maar waarvan?

1 Christus lag in de dood terneer, geveld door onze zonden, maar Hij verrees, Hij is de Heer, de dood is overwonnen.

Vrolijk willen wij nu zijn, de Heer van harte dankbaar zijn en zingen halleluja, halleluja.

lied Eigenlijk is de lichamelijke kant van het lijden en de opstanding van Christus ons heil. Dat zal Luther althans belijden. Zo wordt Christus ons tot brood en wijn van het leven. In hem zien wij onze losser, onze barmhartige naaste, de barmhartige Samaritaan. Hij is ons werkelijk nabij. In een paaspreek zegt Luther het zo: Christus is overwinnaar van de hel en de brenger van het leven.

3 In zijn geliefde Zoon is God als mens tot ons gekomen, heeft onze zonde, onze dood, geheel op zich genomen, ja, zijn evangeliewoord zegt ons dat aan de wrede dood de angel is ontnomen, halleluja.

6 Wij zijn hier op het hoge feest met grote vreugd tezamen, de zon die ons zozeer verheugt is Hij, de Opgestane.

Christus, onze eer en roem, heeft glorierijk al onze doem en duisternis verdreven, halleluja.

MAART

MAART

schilderij

M. Luther / Wittenberg 1524

tafelpraat Luther formuleert uitdagend in krasse tegenstellingen en paradoxen.

Vertwijfeling is nooit ver weg en die moet dan weer bestreden worden.

Aanvechting is zelfs de weg naar redding en na de redding komt de vreugde. Geloof is opstand, tegen de overheid, ook tegen de kerk en wat zich maar aandient als vehikel van de duivel. Een protestant is allereerst opstandig tegen zichzelf. Pas dan vindt hij genade bij God en zichzelf.

11

de opstandige protestant

MAART

geen mens komt ooit zo hoog, dat hij niet hoeft te vrezen de allerlaagste te zijn, en omgekeerd, niemand ligt of valt zo diep dat hij niet zou kunnen hopen de hoogste te worden 1. Het lijkt wel of een christen altijd de minste moet willen zijn. Bevalt je dat of irriteert het vooral? Hetzelfde geldt voor de uitspraak: ‘Een protestant is allereerst opstandig tegen zichzelf’. ‘Doe ik het dan nooit goed?’ – herken je die verzuchting?

2. Gaat een mens meer geloven door ellende?

Kabeljauw met mosterdsaus Lekker op de vrijdag Ingrediënten voor 10 personen 1 l kippenbouillon 2 grote uien, gesnipperd 2 wortels, gehakt 1 prei, in ringetjes gesneden 2 takjes tijm 1 laurierblaadje

1,5 kg kabeljauwfilet 80 g boter 80 g bloem 2 eetlepels mosterd 2 eetlepels peterselieen selderijblaadjes (apart houden)

- Voeg alle groenten en kruiden bij de bouillon en laat het geheel koken tot de wortel en ui gaar zijn, pureer de bouillon.

- Verdeel de kabeljauw in 10 gelijke stukken en pocheer ze ca. 10 min. in de bouillon. Houd tegen de kook aan, maar laat absoluut niet koken.

- Smelt de boter in een pan en voeg de bloem toe. Roer het mengsel glad en laat het even garen. Voeg al roerend in kleine hoeveelheden ca. 1 liter van de bouillon toe. Laat de saus even doorkoken en voeg nu de mosterd en de apart gehouden selderij- en peterselieblaadjes toe.

- Leg de gepocheerde vis op een schaal en giet een deel van de saus over de vis en serveer de rest apart.

Amuses voor kerkdiensten en kerkgebouw

De Lutherliederen lenen zich voor allerlei manieren van werken.

• De liederen zijn in drie blokjes verdeeld: Kerst, Paas/Pinkster en Zomer/herfst. Met gedichten, teksten en schilderijen erbij kan zo een kerkdienst of programma van een uur gemaakt worden.

• Op dezelfde manier is er maandelijks een dienst te maken rond het lied van de maand. Ook kan er de hele maand mee gewerkt worden: met een schilder- of dichtersgroep kunnen eigen schilderijen en gedichten ontstaan.

• In een (voorbereidings)groep kiest elke deelnemer een regel uit het lied die haar/hem raakt en maakt daar een schilderij of gedicht bij.

In kerkdienst of bijeenkomst erover vertellen.

• Ook de kinderen kunnen met regels of gedachten uit het lied aan het werk. Lied 469 en 722 zijn kinderliederen. Tekenen, spelen, een strip of jeugdjournaal maken in jeugdgroep of kindernevendienst.

• In een kunstvesper komen beeldende kunst, muziek en poëzie samen. Er is ruimte voor beweging en overweging in stilte. De schilderijen van Jeltje Hoogenkamp zijn te downloaden voor de beamer.

Reflecteer erop met poëzie. Daarbij kun je muziek kiezen of improviseren, zowel klassiek of pop, folk of jazz. Misschien dagen ze ook uit tot dans?

• De witte Lutherroos is symbool van Luther. Leg verschillende bloemen neer en maak samen boeketten die bij dit lied passen. Kleur, vorm, grootte zijn daarvoor belangrijk. Hoe kom je tot deze keus?

Natuurlijk kan de bloemengroep ook bij elk lied een schikking maken.

• Elk lied bevat beelden en symbolen. Zoek met elkaar naar beelden en symbolen in het kerkgebouw. Wat vertellen die? Vind je dat terug in het lied? Welke symbolen zou je in een nieuwe kerk willen aanbrengen?

• Bij de meeste liederen is muziek geschreven, door Bach, Reger en vele anderen. Ontelbaar zijn de zettingen gevarieerd in alle moeilijkheidsgraden. Extra achtergrondinformatie is te vinden op: www.500jaarprotestant.nl/amuse. Wat past goed in de kerkdienst?

Of beleg rond de blokjes drie concerten.

Heerlijk met rijst of brood.

12

13

Eten met Luther

Wie aten mee?

In 1525 trouwt Luther met Katharina van Bora, een voormalige non. Een grote verandering voor een monnik, in alle opzichten. Hij krijgt bijvoorbeeld te maken met de organisatorische kanten van het huishouden.

Onderhoud van het grote huis en beheer van de landerijen vragen inzicht en tijd. In feite runt Katharina het bedrijf van middelgrote omvang.

Ze neemt studenten in huis, een belangrijke bron van inkomsten. Ze beheert de groentetuin en ook de landerijen. Met grote energie en veel talent stort ze zich op haar taak. Met economisch vernuft, gastvrijheid en maatschappelijke inzet maakt zij het Zwarte Klooster tot model voor het lutherse pastorieleven.

Rond de tafel van Luther zat een bont gezelschap:

Tussen de 35 en 50 mensen wonen in het huis. De eigen vijf kinderen, een oude tante, neven en nichten zonder ouders. Tot de familie horen ook een secretaris, een conciërge, de huisleraar, een kokkin, knechten en meiden, een koetsier, een zwijnenhoeder enz.

En dus 10 tot 20 studenten. Een ‘Burse’ heet zo’n niet ongebruikelijk professorenhuishouding (Latijn: bursa, geldbuidel). De gasten bleven soms weken en vrienden schoven tegen etenstijd gemakkelijk aan.

In de namiddag wordt er gegeten in de voormalige refter. Luther en Katharina zitten aan het hoofd van de tafel en dan de anderen, naar rang en leeftijd afdalend. Beurtelings mannen en vrouwen. Een mes heeft ieder bij zich, een lepel ligt klaar, vorken zijn er niet. Na deze maaltijd komt een kleinere vriendenkring bij elkaar in de woonkamer, de Lutherstube. Katharina is als enige vrouw welkom. Luther voert het woord, in het Latijn en in het Duits. Aanwezigen schrijven op wat hij en anderen zeggen aan tafel en in de woonkamer. De Tischreden (tafelpraat), later gepubliceerd, beslaan duizenden bladzijden.

14

Magdalene van Bora, ofwel tante Lene, eerst in een klooster, nu hier Johannes Bugenhagen, stadspredikant Wittenberg, kerkorganisator Lucas Cranach (huis met 87 kamers!), schilder, vriend Luther en Käthe Barbara Cranach, echtgenote van Lucas, goede vriendin van Käthe Dietrich Veit, student, begon met verzamelen van de tafelgesprekken Hans, oudste zoon, wilde niet zo goed leren Magdalene, dochter, stierf als 13-jarige, grote slag voor Luther Martin, zoon van Luther, zwakke gezondheid.

Paul, zoon, student medicijnen Margarethe, dochter, favoriet van haar vader Philippus Melanchton, theoloog, na Luther leider reformatie Philipp Reichenbach, secretaris in Wittenberg Georg Rhaw, muziekliefhebber en uitgever van evangelische bundel Georg Röhrer, vrijgesteld om werken Luther te verbreiden George Spalatin, bibliothecaris in Wittenberg, goede vriend Johann Walther, werkte aan Luthers orde van dienst en melodieën Wolfgang Sieberger, bediende van Luther in het Zwarte Klooster Justus Jonas, professor, vriend van Luther Anton Lauterbach, predikant/klusjesman (leverde badkamerbetegeling) Caspar Cruciger, professor, vriend en vertaler Eberhard Brisger, woonde voor het trouwen met Luther samen Robert Barnes, Engelsman die woonde en studeerde in Wittenberg Inwonende studenten Gasten

15

Eten met elkaar De maaltijden en de Tischreden (‘tafelpraat’) hebben aantrekkelijke kanten. Stimulerend om er zelf mee aan de slag te gaan als gemeente: - de grote kring: mensen van allerlei achtergronden en leeftijden treffen elkaar aan tafel - de onderwerpen: werkelijk alles komt aan bod, opvoeding, economie, politiek, theologie natuurlijk, de man-vrouw verhouding enzovoort.

- de kunst van het discussiëren - de regelmaat: elke dag treffen vaak dezelfde mensen elkaar in een vertrouwde omgeving - de ernst en inzet: het voeren van een gesprek wordt als wezenlijk ervaren (evenals de kwaliteit van het eten) - het literaire en muzikale element: het plezier in mooie taalvondsten, sterke verhalen, stevige betogen en zingen - de geloofsgemeenschap: de tafel als (klassiek) frame voor het geloof Natuurlijk gaat het er bij ons tijdens tafelgesprekken anders aan toe.

Luther mag minder aan het woord, de vrouwen aan tafel meer. En zo uitvoerig hoeft het niet. Maar inzet en vrolijkheid, variatie van tafelgenoten en onderwerpen, de vertrouwdheid van de kring boven privé-eten: het blijft fascineren. Gewoon proberen.

Opzet Voor elke maand is er een thema met gesprekssuggesties. En een recept. Ga met de suggesties vrij om. Varieer, voeg toe of pluk uit andere maanden.

Recepten Uit de tijd van Luther, voor 10 personen en niet moeilijk te maken. In elke gemeente zijn er koks te vinden. Vraag ze op kookkunst en enthousiasme.

16

Vooraf en toe Sommige recepten zijn geschikt als vooraf (soepen) en toe is een ruwe appelcarré altijd goed.

Tafel Zoek passend servies, bijvoorbeeld bruin aardewerk. Nodig per persoon: een groot bord (met diepte) en een beker. Alle gangen kunnen van één bord gegeten worden. Een mes en lepel, de vork is onbekend.

Zo nodig eten met handen! Water, dun bier of wijn erbij.

Uitnodigen Kijk naar de lijst uit Wittenberg: studenten, kinderen, familie, musicus, beeldend kunstenaar, dichter, theoloog, politicus, manager, ambtenaar, bestuurder, wetenschapper, knecht, eenmalige gasten, het kan allemaal.

Leiding Benoem een Luther en/of Katharina tot gespreksleider. Markeren met baret of muts. Voor aanvang: vertellen over de historische achtergronden. Elke deelnemer aan de tafelpraat kan zich desgewenst identificeren met een van de deelnemers in het Zwarte Klooster. Houd het gesprek aan tafel eigentijds, geen historische poppenkast. Het verleden is natuurlijk inspirerend, maar het heden is bepalend.

Thema en gasten Kies thema uit de maandsuggesties. Of bedenk ze zelf. Nodig denkbeeldige gasten uit als Erasmus, Calvijn, Zwingli, Müntzer, rabbijn(!), politicus.

Randvoorwaarden Begin met Bijbellezing en/of gebed van Luther, eindig altijd met Lutherlied. Maaltijd: 1 tot 1,5 uur. Volg verder de gewone groepsgespreksregels.

17

schilderij Daal in de mensenharten neer (lied 670 : 1) Hier klapwiekt van alles. In de rode cirkel van de goddelijke liefde – ‘maak tot liefde ons hart bereid’ - het belijnde hart en witte vleugels. Ook aan de boven­ kant een getekende vleugel als activiteit van de Geest. Goddelijk blauw is promi­ nent. Een coördinatensysteem (?) en vlekken intrigeren.

APRIL

lied 670 1 Kom Schepper God, o Heilige Geest, daal in de mensenharten neer, zij zijn uw schepselen geweest, herschep hen in genade, Heer.

M. Luther / Wittenberg 1539

2 Uw naam is Trooster, Gij geleidt, o goddelijk geschenk, ons voort, o balsem die ons werd bereid, o bron van vuur, o levend woord.

De hele act van God in Christus, zijn rechtvaardiging, is te vatten in de genadevolle aanvaarding van de zondaar.

De genadige liefde voor zijn schepselen, zijn kinderen.

Maar daarvoor moet wel de ruimte in onszelf geschapen worden. Alsof Luther wil zeggen: niet de grootsheid van de hemelse barmhartigheid, maar de aardse mens Jezus, dat is waar wij mensen ons op moeten richten.

APRIL

lied

3 Ontsteek een licht in ons verstand en maak tot liefde ons hart bereid, geleid met milde vaste hand ons zwakke vlees in zekerheid.

4 Gij zijt door gaven zevenvoud de vinger van Gods rechterhand, die ’s Vaders woord ons toevertrouwt zodat het klinkt in ieder land.

tafelpraat Luther begon met weinig maar eindigde als rijk man in Wittenberg.

Dankzij vooral zijn vrouw. Naar buiten doet hij graag alsof zijn welstand een onverklaarbaar wonder is. Tegelijkertijd weet hij heel goed: je moet er wel voor werken. Bijna al het voedsel wordt thuis verbouwd en bereid. Natuurlijk, de mens als pelgrim is hier niet thuis.

Maar het aardse leven is een goede gave van God. Genade of toch een zweem beloning?

19

het echtpaar geld en geluk

lied 671

het streven naar geld verduistert onze blik op god

APRIL

1. Houdt onze economie ons af van God? 2. Houdt het druk bezig zijn met onze eigen economische belangen, goede pensioenvoorzieningen bijvoorbeeld, ons af van God? Zijn onze giften aan goede doelen onze moderne aflaten?

Natuurlijk ontslakken in het voorjaar Ingrediënten voor 10 personen 20 pannenkoeken 3 tenen knoflook 2 uien 1,5 kg paardenbloem of verse spinazie 300 g geraspte kaas Olie

- Snipper de knoflook en de uien - Verhit de olie in een wok. Bak de knoflook en de uien ca. 2 minuten.

Voeg de paardenbloem of spinazie toe en roerbak ca. 3 min. mee. Voeg de kaas toe en meng het geheel goed.

- Breng op smaak met peper en zout. Verdeel het paardenbloem- of spinaziemengsel over de pannenkoeken en rol ze op.

Lekker met frisse salade.

20

M. Luther / Jistebnitz 13e eeuw

1 Nu bidden wij de Heilige Geest om een recht geloof het allermeest, dat Hij ons verblijde en ons bevrijde en aan ’t einde ons naar huis geleide.

Kyrieleis.

2 Geef, kostbaar licht, ons uw helderheid, dat wij Christus kennen voor altijd.

Leer Gij ons te bouwen op die getrouwe, die ons ’t vaderland heeft doen aanschouwen.

Kyrieleis.

3 Geef, heilige liefde, uw overvloed, doe ons hart ontvlammen in uw gloed, dat wij een van zinnen elkaar beminnen, alle twist en tweedracht overwinnen.

Kyrieleis.

4 Geef, hoogste Trooster in alle nood, dat wij nimmer vrezen schande of dood, dat wij niet versagen ten laatste dage, als de vijand zelf ons aan komt klagen.

Kyrieleis.

MEI

Pannenkoeken met paardenbloemen

schilderij

de complexe gelovige

Kyrieleis (Lied 671 in alle coupletten) De driehoek is het symbool van triniteit (Drie-eenheid). De top daarvan vormt precies het midden van het schilderij. Op de voorgrond een gaan en komen van vleugels. Bijna regenboogachtige kleuren benadrukken de samenhang. Kyrieleis in het besef dat dit alles tegelijkertijd ver weg is.

wat kenmerkt de gelovige? allereerst de genade van de heilige geest, 2e: verzoeking, 3e: ervaring, 4e: de omstandig­heden, 5e: ijverig lezen in de bijbel, 6e: kennis van de kunsten

De weg naar huis vinden gaat volgens Luther via de Geest die zich een betrouwbare navigator toont. Ondanks alle aanvechtingen. Twee aanvechtingen noemt dit lied: tweedracht en aanklachten van de vijand. De vijand is de diabolos (duivel), de tweedrachtzaaier. De aanklacht van de vijand kan gezien worden als een aanval op het geloofsvertrouwen.

Luther zag zijn eigen zwakte als tegenovergesteld aan de grootheid van God. Door Gods Geest kan de mens ondanks zwakheid angst en twijfel overwinnen.

Linzensoep Al sinds de aartsvaders een absolute topper

M. Luther / Jistebnitz 13e eeuw

tafelpraat Fascinerend is Luther op de zijwegen. Zijn oneliners zijn bikkelhard, maar dan opeens, in een Tischrede, zo’n ruimhartige formulering van wat een theoloog nodig heeft. Een mooi mengsel van geloofservaring, nuchterheid en studiezin ook buiten het eigen vak. En een beetje mazzel. En waarom zou dat niet voor de gewone gelovige gelden? Het oude adagium ‘Alleen het Woord’ krijgt hier een mooie uitwerking.

22

MEI

MEI

lied

1. Welke van de zes herken je? Hoe ziet jouw Top 3 eruit? Opvallend is de zesde, over de kunsten. Speelt die bij ons ook een rol?

2. Wat zou je spontaan opschrijven als kenmerken van jouw geloof?

Ingrediënten voor 10 personen 500 gram linzen 4 aardappelen, in blokjes 3 uien, fijn gesneden 2 rookworsten 500 g soepgroenten gesneden 2 laurierbladjes

2,5 dl rode wijn 2 appels, in blokjes gesneden 300 g magere spekreepjes 3 eetlepels azijn, zout en peper 3 liter water Grote soeppan

- Spekblokjes uitbakken, ui toevoegen en fruiten.

- Laurierblaadjes, wijn en water, soepgroenten en linzen (evt. van tevoren weken) toevoegen.

- 45 min laten pruttelen.

- Appel, aardappel, rookworst toevoegen, 20 min. koken.

- op smaak brengen met zout, peper en azijn.

Lekkere dikke maaltijdsoep.

23

schilderij Toen Jezus bij het water kwam (lied 522 : 1) De Jordaan is rozerood/blauwviolet gekleurd. Maar het is er ook donker en in beweging. Een witte tornado of gewoon de duif die neerdaalt? De doop is een doorbraak, hier in de kleuren die de waterscheiding doorsteken. Het blauw over­ heerst aan de bovenkant. En het wit natuurlijk.

lied Hij daalde af naar de Jordaan

JUNI

naar ‘Martin Luther, Christ unser Herr zum Jordan kam’ melodie Wittenberg 1524

Hij daalde af naar de Jordaan, de Zoon, de lang verwachte, die hier zijn roeping zou verstaan: hij werd Gods wil deelachtig.

Johannes deed hem ondergaan en trok hem door het water.

De mensenzoon is opgestaan en wij met hem, veel later, ontsmet en begenadigd.

2 ( = 2 t/m 5 ) God heeft ons zo geopenbaard, eenmalig in dit teken, eenduidig in gewone taal: hij zal u niet ontbreken, hij die zo weerloos voor u staat, mijn woord, aan u gegeven, mijn zoon, mijn vrede, neem hem aan en volg hem op zijn wegen, hij gaf voor u zijn leven.

René van Loenen, 13 april 2016

JUNI

Geloof schenkt ons genade.

Genade kan niet afgedwongen worden. Logisch: het grondmotief voor genade is liefde en echte liefde laat zich ook niet afdwingen. Niet voor niets vinden we in veel sprookjes geesten die van alles kunnen waarmaken, maar nooit de liefde kunnen regisseren. Bij God is genade ook niet te koop. Hij deelt het, weliswaar zwaar beproefd, gratis uit aan allen.

M. Luther / Wittenberg 1524

tafelpraat Kinderen moeten een goede tijd hebben en zorgeloos zijn tot op hun twin­ tigste. Vooral niet ingeperkt. Maar daarna: God helpe ze!

Luther had een scherp oog voor de verschillende fasen van een mensenleven. Zo brengt elk zevende jaar voor mensen een nieuwe wijze van leven en een veranderde situatie. Achtergrond: het christelijk leven bestaat niet in ‘zijn’ maar in ‘worden’.

25

geloven is voor later jonge mannen worden door meisjes verleid, dertigjarige mannen door geld, veertigjarige door roem en eer, de zestigjarigen bepeinzen: was ik maar vroom 1. Hoe zou zo’n lijstje eruit zien voor vrouwen?

2. Jongeren zeggen vaak: ‘nu vind ik geloven moeilijk, komt later wel’.

Herken je dat? Of wordt het juist voor ouderen lastiger? En klopt het beeld dat jongeren niet aan geloven denken en zestigjarigen seksueel voornamelijk inactief zijn?

JUNI

Suikertaart Uit ‘Luthers Küchengeheimnisse’ Ingrediënten voor 10 personen Roerdeeg: 100 g zachte boter 100 g suiker 2 eieren 500 g bloem 1/8 - 1/4 l melk 1 pakje bakpoeder

Vulling: 125 gesmolten boter 60 g suiker 2 eetlepels honing 200 g amandelschaafsel en notenmengsel Vierkante Bakplaat

- Mix de boter en suiker tot een schuimig mengsel.

- Voeg de eieren en de melk toe en mix het geheel goed door totdat de suiker helemaal is opgenomen.

- Voeg de bloem, het bakpoeder en een snufje zout toe en roer het tot een samenhangend beslag.

- Spreid het deeg uit over een ingevette bakplaat.

- Verdeel het deeg over het bakblik en giet de gesmolten boter er over uit.

- Meng de suiker, honig en gehakte noten door elkaar en strooi dit mengsel over de boter.

Baktijd: ca. 40 minuten bij 180°C. 26

Amuses voor gemeenteactiviteiten • Luther houdt van kleurrijke taal. Ook zwart-witdenken is hem niet vreemd. Maar het gaat altijd over de relatie van mensen met God en elkaar. Deze thema’s komen ook veel aan de orde in de popmuziek.

Bespreek een Lutherlied, haal er de thema’s uit die de groep herkent en zoek daar popmuziek bij. Nederlandstalige muziek leent zich daar goed voor: Bløf, De Dijk, Jeroen Zijlstra, Marco Borsato. Dat kan gebruikt worden in popmuziekdienst, jeugdkerk of YouTube-filmpje.

• Luther probeerde geloof zingbaar te maken. Maak rond Kerst, Pasen of andere thema’s een eigen lied, met bestaande of eigen melodie.

• René van Loenen bewerkte twee liederen naar onze tijd, 522 en 898.

Vergelijk de oude en nieuwe. Wat doet Van Loenen anders? Wat zing je het liefst? Kun je een eigen tekst maken op basis van wat Luther in dit lied wilde zeggen?

• De schilderijen van Jeltje Hoogenkamp werken met meditatieve vormen en kleuren. Je zou ook juist concrete beelden en felle kleuren kunnen kiezen, zoals bij Frida Kahlo, Emil Nolde of Karel Appel.

Zoek daar voorbeelden van – of maak ze zelf met een groep. Je kunt er een eigen expositie van maken.

• Luther spijkerde 95 stellingen over de positie van kerk en geloof in zijn tijd op de kapeldeur. Welke 95 (of minder) stellingen willen wij ophangen, bijvoorbeeld denkend aan ‘Kerk in 2025’ of het laatste rapport ‘God in Nederland’ over de grote terugloop?

• Bij de opening van een vergadering of bijeenkomst kijken de aanwezigen naar een schilderij en vertellen wat ze zien of ervaren. Als afsluiting wordt (een deel van) het maandelijkse Lutherlied gezongen.

• De schilderijen en/of liederen zijn ook goed te gebruiken om een gemeentekring over Luther op te zetten. Kies bijvoorbeeld drie momenten uit zijn leven en daarbij een lied of schilderij. Ervaringen hierover zijn te vinden en delen op facebook.com/lutheramuse.

27

Zingen met Luther Het Liedboek In het Liedboek (‘Zingen en bidden in huis en kerk’) staan dertien liederen van Luther. Direct van zijn hand of sterk door hem geïnspireerd. De melodieën zijn soms eenvoudig, maar staan muzikaal intussen ver van ons af. Ook de inhoud: die is stevig dogmatisch gekleurd met hier en daar een lichtere toonzetting. Veel gezongen worden ze niet in de kerken van het Nederlands Calvinisme, is onze inschatting. Een jubileumjaar is dan een mooie uitdaging om de gemeente aan het zingen te krijgen.

Maandlied We pakken het in het Lutherjaar systematisch aan. Met vindingrijkheid en fantasie zijn er voor elke maand van het (kerkelijk) jaar geschikte liederen te vinden. Zing ze maandelijks in de dienst, eventueel ondersteund door cantorij of solozang.

Of begin er een (kerkenraad)vergadering mee.

Drie keer een blok Met de ‘Lutherblokken’ kan een gemeente uitgebreider zingend aan de slag in het jubileumjaar. Rond Kerst, Pasen/Pinksteren en Zomer/herfst.

Een cantorij kan het zware werk doen; een enthousiast zanggroepje of zelfs solozanger komt ook ver. Basisidee: zing vier liederen helemaal door, in beurtzang, met een instrumentaal intermezzo. Duurt hoogstens een kwartier. In de dienst of na de koffie. Als onderdeel van een concertje. Een vrolijk eerbetoon, uit muzikaal genoegen en in historisch geworteld geloof. Ga vrij om met het voorstel voor een indeling.

kerst-blok 469

Ik ben een engel van de Heer

beurtzang: cantorij/gemeente, mannen/vrouwen/kinderen

414

Geef ons genadig,

cantorij zingt voor, allen zingen na

Intermezzo

orgel/instrumenten

Luthermelodie/improvisatie

433

Komt tot ons, de wereld wacht 1: cantorij, 2 en 3: allen eventueel: canon 433a

470

U, Jezus Christus, loven wij

1: cantorij, daarna vierstemmig oefenen, in beurtzang zingen

paas/pinksteren-blok 618

Christus lag in de dood terneer (Sint Jan: 24 juni)

1: solo, 2: cantorij (vierstemmig?), 3: allen (eventueel alleen cantorij)

670

Kom, Schepper God,

beurtzang: cantorij/allen/mannen/ vrouwen

Intermezzo

orgel/instrumenten

Luthermelodie/improvisatie?

375

God zij gezegend

1: cantorij (eenstemmig), 2: cantorij (meerstemmig), 3: cantorij en allen

721

Houd ons bijeen

voorzingen cantorij, vier stemmen oefenen, vierstemmig zingen

341

Wij geloven allen

eenstemmig zingen, met solo

zomer/herfst-blok 671

Nu bidden wij

stemmen oefenen, vierstemmig

522

Toen Jezus

1: solo, 2: cantorij, 3: allen

Intermezzo

orgel/instrumenten

Luthermelodie/improvisatie?

722

Uw stem, Heer

meteen vierstemmig (= 721)

898

Een vaste burcht

1: allen, 2: cantorij (vierstemmig), 3: allen 4: allen (met cantorij)

Zettingen Christiaan Winter selecteerde zettingen in gevarieerde moeilijkheidsgraad: www.500jaarprotestant.nl/amuse 28

29

schilderij

lied 721

En wij gaan door de laatste poort (Lied 721 : 3) Het blauw is als een spuitende bron: markering van de poort die als een hemelse doorkijk oogt. Smal is die doorgang. Nog nauwer het pad door de Rode Zee, als voorloper van deze laatste poort. In het grijs (overgangskleur) is een vage roze zon te ontdekken.

lied

1 Houd ons bijeen, God, rond uw woord, houd tegen wie uw heil vermoordt, nu Christus niet meer wordt geĂŤerd en men bestrijdt dat Hij regeert.

3 Blaas, Trooster, ons uw adem in, maak ons op aarde eensgezind.

En gaan wij door de laatste poort, leid ons dan met uw levenswoord.

M. Luther, Sytze de Vries / Wittenberg 1543

JULI

JULI

2 Kom, Christus, toon uw ware kracht en breng uw liefde aan de macht!

Behoed uw kerk in haar verdriet, dat zij U zegent in haar lied!

Luther vindt dat hij zich in kinderlijk vertrouwen, zoals in dit liedje, moet overgeven aan Christus. Die heeft voor hem wet en evangelie volbracht.

En dat is moeilijk, want als mensen leven we vaak meer naar de zonden dan in de genade. Niet omdat we die zonden begaan, maar omdat we die misschien wel beter begrijpen. Mensen snappen straf vaak beter dan vergeving. Dostojevski schreef daar een prachtig boek over: Schuld en Boete.

tafelpraat Wijn staat schriftuurlijk hoog aangeschreven, bier heeft alleen maar tra­ ditie! Alleen daarom al is wijn waardevol. In het citaat op de volgende bladzijde heeft ook de koning oude papieren. Luther heeft in zijn leven heel wat met vorsten te stellen gehad. En over vrouwen, de zijne in het bijzonder, schreef hij vaak badinerend, maar toch ook respectvol.

Dat was hem geraden ook. Voor de waarheid (zijn waarheid?) heeft hij gevochten. In het citaat treffen ze elkaar.

31

waarheid en oecumene

lied 722

de wijn is sterk, de koning sterker, de vrouwen nog sterker maar de waarheid is het sterkst 1. Als ‘de wijn’ staat voor het consumentisme, ‘de koning’ voor macht, ‘de vrouwen’ voor erotiek en ‘de waarheid’ voor het christelijk geloof, herken je dan deze opklimming in volgorde?

2. ‘Waarheid’ heeft binnen kerken, oecumene en interreligieuze dialoog altijd een grote rol gespeeld, vaak tegenover ‘eenheid’. Is die sterke nadruk op de waarheid een blokkade voor open dialoog?

Kip in kaneelsaus JULI

Hünner in Salse vonn Zymmedt 1/ l kippenbouillon 2

Witte peper, zout 1,2 kg kipfilet in stukjes Bloem Reuzel/bakvet

- Kook de amandelen met de specerijen, het citroensap en de bouillon al roerend op een matig vuur tot de saus romig dik wordt.

- De kipfiletblokjes met zout en peper kruiden, in bloem wentelen en in het vet rondom bruin braden.

- Giet de hete saus over de kipblokjes.

Serveren met donker boerenbrood en rauwkost.

32

1 Uw stem, Heer, hebben wij gehoord, het wonder van uw heilig woord, van Jezus die uw beeltenis en die het hart der schriften is.

2 Zegen ons met verwondering dat Hij het is, de vreemdeling, die met ons door de eeuwen ging – blijf bij ons met uw zegening.

3 Heilige Geest, ontsteek het vuur, de liefde van het eerste uur, maak uw genade in ons groot, een vreugde sterker dan de dood.

AUGUSTUS

Ingrediënten voor 10 personen 150 g witte amandelen, gemalen 2 theelepels gemalen kaneel theelepel gemalen gember 1 mespuntje gemalen kruidnagels theelepel gemalen kardemom Sap van 1 citroen

M. Luther, Jaap Zijlstra / Wittenberg 1543

schilderij

oefening baart kunst

Heilige Geest, ontsteek het vuur, de liefde van het eerste uur (Lied 722 : 3) De blauwe cirkel (met gouden dampkring) staat voor het goddelijke, de vleugels voor bezieling. De harten in potloodgrijs (de overgangskleur) en goud staan in een oranje en rood kader. Er is verbinding. Maar door het midden loopt een witte streep. Wat betekent die structuur?

het christelijk leven is niet een vroom zijn maar een vroom worden, niet een gezond zijn maar een gezond worden, geen rust maar een oefening

lied

Burgersoep In Luthers tijd soms voor 400 personen.

M. Luther, Jaap Zijlstra / Wittenberg 1543

tafelpraat Tegen gestolde vroomheid, vaste rituelen, gevestigde machtsverhoudingen en te gelde maken van geloofsangst (de aflaat) verzet Luther zich met hand en tand. De dynamiek van het geloof, de wisselende gemoedstoestanden van twijfel en vertrouwen zorgen voor weinig momenten van rust. De gelovige is permanent in beweging.

34

Ingrediënten voor 10-15 personen 500 g spelt 300 g winterpeen 300 g pastinaken 300 g knolselderij 300 g groene kool

300 g venkel 300 g prei 300 g kleine bruine bonen 300 g uien 3 tenen knoflook Zout, peper, kruiden naar smaak

- Week de spelt een nacht in ruim water en kook de spelt de volgende dag in het weekwater gaar.

- Groenten in dobbelsteentjes of plakjes snijden.

- 3 liter water aan de kook brengen.

- De groenten volgens de kooktijd toevoegen.

- Kort voor het serveren de gekookte spelt toe­ voegen.

AUGUSTUS

AUGUSTUS

‘Een kinderliedje tegen de twee grote vijanden van de christenheid’ staat erboven. Het ging in Luthers ‘aanvechting’ vooral om de existentiële angst door God en vrienden verlaten te worden. Die klinkt in dit lied door. Dat heeft ten diepste te maken met het feit dat we genade soms maar zo moeilijk kunnen ervaren en nog minder accepteren. Genade betekent namelijk ook aanklacht.

1. Hoe oefen je godsdienst? Wat moet je ervoor leren?

2. ‘Ik geloof steeds meer in steeds minder’. Herken je deze uitspraak uit het nu? Wat is jouw ‘minder’? En jouw ‘meer’?

Ook lekker met soepballetjes.

Serveren met brood.

35

schilderij God zij gezegend! (Lied 375 : 1) De tafel van de 12 leerlingen (de kerk) is in blauw te ontwaren. Daarboven de witte roos met cirkel (Christus, Luther) met het rode ‘ronde’ hart. En spetters?

Een licht schilderij als het linnen op de avondmaalstafel. Kruisstructuren op de achtergrond. Driehoeken en rechthoeken.

lied Dit is ook een Pinksterlied.

De Geest brengt navolging: wandelen op zijn wegen.

Dat moeten we samen doen. Eensgezind. Grappig dat Luther dat zegt. Want eensgezind was de kerk, mede door zijn toedoen, absoluut niet meer. Dat wil echter niet zeggen dat eenheid niet het verlangen van ons zou moeten zijn.

Zoals de Geest de talen van mensen overstijgt en bij een ieder in het hart wil wonen.

God zij gezegend! Laat ons dank bewijzen Hem die met zijn drank en spijze, ja, met zijn lichaam ons verkwikken wilde, onze dorst en honger stilde.

Kyrieleison!

Door uw heilig lichaam, Zoon van God, ons geboren uit Maria’s schoot, en uw heilige bloed help ons, Heer, en wees ons goed.

Kyrieleison!

M. Luther / Straatsburg 1525

Wat een geest, wat een geloof schuilt er in zijn woorden: hij bidt met een overgave, met een hoop en geloof zoals iemand die met zijn lijfelijke vader spreekt. Citaat van leerling Veit Dietrich, toen hij Luther eens hoorde bidden. En Luther: Hoe minder woorden, des te beter het gebed. Hoe meer woorden, des te ergerniswekkender het gebed. Een gepassioneerd bidder met een duidelijk Tegenover. Maar de duivel ligt altijd op de loer.

SEPTEMBER

tafelpraat

SEPTEMBER

SEPTEMBER

lied 375

37

de lust tot bidden ik zou wel willen bidden zoals een hond naar het vlees verlangt. zijn gedachten zijn alleen op het stuk vlees gericht en verder denkt, wenst en hoopt hij op niets anders.

1. De hond heeft alleen maar oog voor het vlees en gaat daar hartstochtelijk voor. Hoort hartstocht bij geloven? Is het zelfs onmisbaar?

2. Hoe zou jij willen bidden?

Fruitige boterhammen ‘Ein guot Spise von Birne und Epfele’ (Luthers appelboom!)

SEPTEMBER

Ingrediënten voor 10 personen 6 appels 6 peren Pannenkoekendeeg (kant-en-klaar of zelfgemaakt). Het deeg mag niet te dun zijn

38

20 sneetjes (oud) brood Melk Suiker, kaneel en anijs Boter

- Appels en peren schillen, in kwarten snijden, het klokhuis verwijderen en in kleine blokjes snijden.

- Met 10 el. water tot een moes koken en met kaneel en anijs op smaak brengen en laten afkoelen.

- De moes vingerdik op 10 sneetjes brood sme­ ren. Met de resterende sneetjes brood de moes bedekken en met melk besprenkelen.

- De gevulde boterhammen in het pannenkoe­ kendeeg wentelen en in een pan in hete boter aan beide kanten goudgeel bakken.

- Met suiker en kaneel bestrooien.

Amuses voor dorp en stad • Zoek ‘bondgenoten’ bij andere kerken, bibliotheek, muziekschool, schilder- en dichterskringen, cursussen en cafés. Organiseer met hen tentoonstellingen en concerten of activiteiten.

• Ga in je woonplaats op speurtocht naar religieuze symbolen of beelden, voorwerpen, muurschilderingen of plekken die aansluiten bij de liederen van Luther. Organiseer een wandeling daarlangs, waarbij je coupletten van de liederen leest bij elke stop. Dit is ook te combineren met materiaal uit de suggesties op pagina 13 en 27.

• Organiseer een plek voor de schilderijen van Jeltje Hoogenkamp in etalages, vitrines en dergelijke van winkels, kerken, theaters, bibliotheken enzovoort. Maak er een wandelroute langs en organiseer daar op één middag activiteiten omheen.

• Aan Luthers tafel zaten groepen mensen van diverse pluimage. Organiseer een ‘stadsmaaltijd’ met een ‘stadsgesprek’ over thema’s die Luther aansnijdt en vraag de burgemeester, lokale politici van liberaal tot SP, schooldirecteuren, artsen, mensen uit vluchtelingenopvang, landbouw, bedrijfsleven, sport, cultuur en sociaal werk. Denk ook aan actuele thema’s in jouw omgeving: stadsvernieuwing, vluchtelingenopvang, subsidieregelingen.

• Luther kreeg asiel op de Wartburg. Is er met asielzoekers en een aantal betrokkenen als gasten een maaltijd te organiseren rond het thema asiel? Met een of twee schilderijen erbij kan zo’n gesprek een extra dimensie krijgen.

• Ook met de 95 (of minder) Stellingen is een stads- of dorpsgesprek op te zetten. Denk aan thema’s als ‘bedreigd bestaan’, ‘duurzaamheid: weggooien of repareren?’, ‘waar gaan we voor in 2017?’. De stellingen kunnen op een bijzondere dag (31 oktober, 5 mei) op een bijzondere deur (of plaats) vastgespijkerd worden.

• Nodig lokale zangers en koren uit voor een ‘Ruilzangmiddag’: de kerk zingt een Lutherlied (en ander eigen kerklied), zij zingen een paar liederen of stukken die voor hen karakteristiek zijn.

39

Luther-liederen geschilderd Spannend is het wel: hoe gaat een kunstenaar om met liederen van Luther?

Stevig expressionistisch? Dat zou heel goed kunnen. Jeltje Hoogenkamp is een andere kant uit gegaan. Met in haar bagage vorm- en kleursymboliek koos zij voor specifieke versregels, kenmerkend voor het hele lied. Van daar­ uit ontstonden meditatieve schilderijen die de kordate kracht van Luthers taal overbrengen naar een bespiegelend niveau. Bij elk schilderij staat haar invalshoek aangegeven, maar het staat iedereen vrij zelf betekenis te geven.

Expositie De schilderijen (dertien, met toelichtend paneel) zijn beschikbaar voor steeds een maand. Aanmelden via hoogenkamp@ziggo.nl.

witte Lutherroos

rode Lutherroos

kerstroos

Lutherdeur

Reformatorentuin

graf van Luther

Gebruik voor beamer De schilderijen zijn gemaakt voor allerlei doeleinden. Luther-zingen met de beelden op de achtergrond bijvoorbeeld. Voor een (kunst)vesper of meditatie. Het Kerkblad knapt er van op. Ze zijn gratis te downloaden met vermelding van de kunstenaar op www.500jaarprotestant.nl/amuse

Gebruiksbeelden Naast de dertien schilderijen bij de Luther-liederen in het Liedboek maakte Jeltje Hoogenkamp negen doeken die geschikt zijn om in dit Lutherjaar te gebruiken voor kaarten, liturgieĂŤn, diensten en illustraties.

Ze hebben een directe verbinding met Amuse, het Luther-project. In elke gemeente is er wel een handig iemand die er iets moois van maakt.

Ook deze schilderijen zijn gratis te downloaden op www.500jaarprotestant.nl/amuse met naamsvermelding van de schilder.

hemel en aarde

40

tafel

Lutherzwaan

41

schilderij Een vaste burcht is onze God (Lied 898 : 1) Is het de Wartburg? Stevig en vast staat deze torenburcht wel. In het goud: zon en maan, dag en nacht. Bijna tot aan God reikt het vertrouwen. Horizontale en verticale lijnen met alle mogelijke kleuren. Deze vesting kan de geharnaste vijand aan. De drie ramen verwijzen naar Barbara, beschermheilige van Culemborg.

God is een toevlucht in de nacht

lied

naar ‘Martin Luther, Ein feste Burg ist unser Gott’ melodie Wittenberg 1533

Een uitleg van dit lied kan zijn de dreiging van de Turken die voor de poort van Wenen stonden. Gek genoeg kon de reformatie misschien wel dankzij de Turken doorzetten.

Want Keizer Karel V moest zijn aandacht volledig bij deze bedreiging voor zijn keizerrijk houden. Had hij meer tijd gehad, dan was het hele protestantisme wellicht met wortel en tak uitgerukt.

2 (=4) Het woord van God trotseert de tijd en doet ons vast geloven dat hij ons met zijn liefde leidt.

Zo komen wij te boven de dagen van strijd, van schuld en verwijt.

Zijn woord maakt ons vrij.

Het brengt ons dichter bij zijn koninkrijk van vrede.

René van Loenen, 18 april 2016

M. Luther / Wittenberg 1533

tafelpraat Luther was een radicaal man. Theologisch, kerkelijk, politiek, huiselijk: voor een stevige mening is hij altijd te vinden. En de vijand wordt met name genoemd. Tegelijkertijd is vooral het terrein van de politiek een voortdurende uitnodiging tot schipperen. Zijn halfslachtige reactie op Thomas Müntzer en de Boerenoorlog roept vragen op. Luthers opstelling in politiek en geloof is hier niet erg overtuigend.

OKTOBER

OKTOBER

God is een toevlucht in de nacht, een rotsvast onderkomen, waar hij ons als een vader wacht, waar trouw en liefde wonen.

Al wordt het belaagd door vlammen van haat, door leugens en smaad, gekonkel en verraad, de liefde zal niet wijken.

43

kan een christen niét radicaal zijn?

lied 341

uit luther komen müntzer en oproerkraaiers voort – is dat wonderlijk, als kwade mensen onder ons zijn en uit ons voortkomen? het zijn hele kwade zaken die onder goeden niet bestaan kunnen en het is heel goed wat boosheid kan verdragen.

1. Kan geloven zonder radicaliteit? Hoe omschrijf je die radicaliteit?

2. Luther kon soms schipperen en er ontstond een schemergebied tussen politiek en geloof. Zijn er voor de kerk grenzen aan radicaliteit?

Stoofvlees Uit het Hanzekookboek

OKTOBER

Ingrediënten voor 10 personen 2 kg riblappen 6 eetlepels varkensreuzel of boter 1,5 kg uien Ca. 1 liter runderbouillon (eventueel van bouillonblokjes)

Zout, peper, 2 laurierblaadjes en ca. 7 kruidnagels 2 eetlepel kappertjes 1-2 citroenen Broodkruim

Serveer met gekookte aardappelen of brood, rode bietjes en augurken.

44

M. Luther / Wittenberg 1524

2 Wij geloven allen in zijn Zoon.

Jezus Christus, onze Here, die eeuwig bij de Vader woont, God gelijk in macht en ere.

Uit Maria, die geloofde, werd de ware mens geboren die de heil´ge Geest beloofde.

Is voor ons, schuldig en verloren, aan ’t kruis gestorven. Uit de dood ten leven opgewekt door God.

3 Wij geloven in de heil´ge Geest God, zoals de Zoon, de Vader, vertroostend wie het oordeel vreest en verrijkend met zijn gaven, wie van Christus zijn op aarde, doet Hij als een lichaam leven, vrij van kwaad dat hen bezwaarde.

Alle vlees zal dan ook herleven.

Na dez´ ellende ons bereid een leven in de eeuwigheid!

N O VEMB E R

- Spoel het vlees af en dep het droog met keukenpapier, snijd het in 10 grote stukken. Wrijf met peper en zout in.

- Braad het aan in de hete reuzel of boter en neem het vlees daarna uit de pan.

- Snij de uien in ringen en bak ze al roerende in het vet glazig.

Voeg het vlees toe en vervolgens de bouillon.

- Voeg de specerijen toe en laat 1,5 uur sudderen.

- Voeg citroenrasp en kappertjes toe en laat kort meekoken.

- Voeg naar smaak citroensap, zout en peper toe en bind eventueel met broodkruim.

schilderij Wij geloven allen in één God (Lied 341 : 1) De een (het centrale blok) wordt bekroond met de witte cirkel van de volmaakt­ heid. Rood (de Geest), blauw (God) en roze/violet (Christus) vormen een geheimzinnige achtergrond. De basis van het Credo. Vleugel, vlinder, strepen, brief(?): er gebeurt van alles in deze grote driehoek.

allereerst leert de ware kerk de vergeving van zonden zonder inbreng van eigen verdienste, vervolgens zegt ze ons vast te geloven en ten derde ons kruis met geduld te dragen 1. Vergeet Luther de laag van beleving of is dat een uitvinding van de 21e eeuw? Of meer een noodgreep?

2. Welk drietal maakt voor jou de kerk tot ware kerk?

lied

Hertenragout

Luther kiest er bewust voor om credo, ik geloof, te veranderen in wir glauben, wij geloven. Het is belangrijk het geloof met elkaar uit te spreken, uit te zingen! Daar zit ook iets van solidariteit met elkaar in. Ook hier zien we dat geloven nog méér wordt als je het deelt. Het is net als met de liefde, liefde wordt groter als je niet alleen geeft, maar ook ontvangt, van mensen om je heen.

Das Luther-Melanchton Kochbuch Ingrediënten voor 10 personen 200 g dobbelsteentjes rookspek 1 kg hertenvlees in 3 cm grote stukjes gesneden 500 g bospaddenstoelen in plakjes 3 sjalotjes, gehakt 50 g peterseliewortel,

M. Luther / Wittenberg 1524

46

Luther had bijna een psychologische (het woord bestond nog niet) interesse. Zijn observaties van het menselijke bedrijf zijn opmerkelijk en prikkelend. Maar als het om de kerk gaat is hij heel duidelijk. Het grote tegoed van het ‘wij’ van de kerk ligt niet in allerlei leuke gemeentegevoelens, events en andere bijzaken, maar in het vasthouden van het geloof. Voor God is de kerk heilig en smetteloos, voor de wereld is zij belachelijk, bespuugd, in puin en verbrijzeld – als Christus.

- - - -

Spek uitbakken.

In het vet het hertenvlees aanbraden.

Vlees uit het vet halen en apart zetten.

Bospaddenstoelen samen met de sjalotjes en de overige groenten in het vet aanbraden.

- Blussen met room en bouillon.

- Vlees en kruiden toevoegen en op een laag pitje sudderen tot alles gaar is.

Serveren in pasteibakjes of met rijst en brood.

Geen hert in voorraad? Het lukt ook met rundvlees!

N O VEMB E R

N OVEM BE R

tafelpraat

50 g bospeen, 50 g knolselderij 1/ l slagroom 4 1/ l (wild)bouillon 4 1 laurierblad, 2 kruidnagels, 1 theelepel gedroogde vossenbessen

47

schilderij Ik ben een engel van de Heer (Lied 469 : 1) Hier is de engel zeer actief met drie dalende vleugels. Deze neerwaartse bewe­ ging gaat door een driedeling heen. Veel blauw (hemel) en grijs (aardser). Goud en wit benadrukken de boodschapper. Het kinderlied met concrete beelden is tot de kern teruggebracht: een gouden geboorte!

lied Lied 469 1 ‘Ik ben een engel van de Heer, daal uit de hemel tot je neer en breng een nieuw en mooi verhaal dat ik vertel in mensentaal.

2 ’t Is van een moeder die vannacht een kindje kreeg en dankbaar lacht. ’t Is van een kindje, lief en klein, dat wil altijd je vriendje zijn.

M. Luther / Leipzig 1539

3 De Here Jezus is dat kind die ieder helpt die Hem bemint, de Heiland die je droefheid kent en alles waar je bang voor bent.

tafelpraat Luther schreef het lied ‘Ik ben een engel van de Heer’ voor zijn eigen gezin. Waarschijnlijk werden de eerste zeven strofen in huize Luther door een als engel vermomd familielid gezongen, terwijl vanaf strofe acht de andere aanwezigen invielen. Het zingen en springen (vers 14) is ontleend aan de kribbe-rondedans die toen overal bekend was.

Naast deze speelse kant benadrukt de reformator de verstrekkende gevolgen van het Kerstfeest.

49

DECEMBER

DECEMBER

4 Let goed op wat ik je vertel, dan vind je vast dat kindje wel: ’t ligt in een kribbe in een stal.

Toch is Hij koning van ’t heelal.’

Het karakteristieke van dit lied is de trapsgewijs afdalende melodie die zo de inhoud van het lied ondersteunt: Vom Himmel hoch da komm ich her. Het eerste couplet spreekt van een nieuw en mooi verhaal. Dat is voor Luther het evangelie voor alle mensen. Vers 15 sluit met het nieuwe jaar: door de komst van het kind Jezus is tegelijk een nieuwe tijd definitief aangebroken.

verleiding tot de stal wacht u er voor om alleen maar het voorbeeld mooi te vinden, want dat wordt niets zonder geloof. maar ziet toe dat u de geboorte tot de uwe maakt en hem ruilt: dat u uw geboorte kwijtraakt en de zijne krijgt (Kerstpreek Wittenberg 1520) 1. Het lijkt tegenwoordig wel of Kerst vooral een ‘mooi feest’ moet zijn.

Kan Kerst zonder geloof? Welk geloof bedoel je dan?

2. Hoe kunnen wij ons Christus’ geboorte eigen maken? Wat moeten we dan kwijtraken?

Voorstellingen Kees van der Zwaard: Hier sta ik – dansen en vechten met Maarten Luther In deze theatervoorstelling duikt hoofdpersoon Maarten in de spannende, wonderlijke en soms grimmige gedachtewereld van Luther. Die confronteert hij met onze eigentijdse cultuur en zijn persoonlijke geschiedenis. Een muzikale monoloog over vriendschap en verraad, God, de duivel, het geweten en het verlangen naar wat ooit genade werd genoemd.

Boeking: H 1000,– excl. 6% btw, reiskosten, info@keesvanderzwaard.nl, 06 - 223 200 91

Een gerecht voor de feestdagen Ingrediënten voor 10 personen Vlees: 1 liter water 1- 1,5 kg klapstuk 1 prei 2 wortels 2 uien 1/ knolselderij 2

Saus: 2 uien 2 eetlepels boter 5 dl bouillon 2 eetlepels rozijnen Beschuiten

DECEMBER

- Breng het water met zout naar smaak aan de kook en leg er het vlees in. Kook het vlees in 2 uur bijna gaar. Voeg vervolgens prei, wortel, ui en knolselderij toe en laat het geheel nog ongeveer 20 min. koken.

- Fruit de ui, voeg bouillon toe (van het klapstuk) en de gewassen rozijnen.

Laat het geheel 10 min. koken. Bind de saus met fijngewreven beschuit.

- Leg het in plakken gesneden vlees in een schaal en schenk er de saus overheen.

fotografie: jan van der wolf

Rundvlees met uien-rozijnensaus

Kees Posthumus: Kom naar voren!

Met ‘Kom naar voren!’ presenteren verteller Kees Posthumus en accordeonist Juul Beerda een muzikale voorstelling (60 minuten) rond 500 jaar protestantisme. Begeleid door een accordeon treden bekende en minder bekende voorlieden van de reformatie voor het voetlicht.

Boeking: H 600,– excl. 6% btw en reiskosten, kees.posthumus@planet.nl, 055 - 522 1226

Ferdinand Borger: Solo Scriptura In deze voorstelling stelt theatermaker Ferdinand Borger zich de vraag hoe de Bijbel nog één van de grondslagen is van het Reformatorisch gedachtegoed. Uiteendrijven of samenbrengen: wat doet de Bijbel? Heeft iedere ketter zijn letter?

Boeking: H 750,– excl. 6% btw en reiskosten, info@ferdinandborger.nl, 06-216 603 48

Maarten Luther, de moderne Edward Snowden?

Theatergroep, koor, combo en de Lutherse kerk Hoorn maken een voorstelling over een eigentijdse Maarten Luther.

Boeking: ca. H 1000,– jan. - okt. 2017, n.olde@protestantsekerk.nl, 06 - 151 793 65

Bij het vlees met uien-rozijnensaus werden gekookte wortels en brood gegeven.

50

51

Films

Amusereis naar Lutherland

Luther (speelfilm, 2003) In twee uur gaat dit geromantiseerde kostuumdrama met grote stappen door het leven van Maarten Luther. Gespeeld door een vaak gekweld kijkende Joseph Fiennes, een Engelssprekende Luther. De film begint bij de bekering in groot onweer en gaat tot aan de Augsburgse Confessie in 1530. Katharina von Bora – “Katie” – is dan inmiddels mevrouw Luther. Rome deugt nog steeds niet. De donkere consequenties van Luthers radicaliteit komen enigszins aan bod bij de boerenopstand. Prijs dvd ongeveer H 10,–.

Ga op pad naar het stamland van de reformator, als groep of gemeente.

Natuurlijk langs veel Luther: Eisenach, Erfurt, Wittenberg, Eisleben met alle excursies en exposities. Maar ook Bach en Bauhaus, geschiedenis, cultuur en natuur. Twee avonden vrij voor uitgebreid eten, concert- of operabezoek (niet duur daar!). Prima hotels in het centrum. Reis is eenvoudig te organiseren met assistentie van reisbureau in de buurt.

Opzet: zondag uitwuiven in dienst – maandag vroeg op reis, zaterdagavond laat terug – zondag verslag.

Verzamel een groep en meld je aan. In overleg is alles te regelen.

Storm (speelfilm, 2017) De speelfilm Storm bekijkt de Reformatie door de ogen van twee tieners in het Antwerpen van 1521. Door de bloei van de boekdrukkunst verspreidt het gedachtegoed van Luther zich snel. De repressie van de Inquisitie is hevig. Centraal staan thema’s als vrijheid van geloof en meningsuiting. De film gaat begin 2017 in première. Informatie: www.refo500.nl

Expositie de kracht van luther 23 september 2017 – 28 januari 2018, Catharijneconvent Utrecht Museum Catharijneconvent presenteert de grote Luther-tentoonstelling. Er zijn van die mensen die de wereldgeschiedenis ingrijpend heb­ben veranderd. Martin Luther is zo iemand. Het aanslaan van de stellingen in 1517, waarmee de reformatie symbolisch is begonnen, wordt in 2017 grootscheeps herdacht. In de tentoonstelling van Museum Catharijne­convent wordt ingegaan op de persoon van Luther. Hoe komt het dat zijn ideeën het zo ver brachten in de Lage Landen?

Bezoek deze tentoonstelling met uw gemeente. Introductie lezing, inclusief zaal voor maar H 45,– (exclusief museumbezoek, museumjaarkaart geldig), maximaal 110 personen. Bezoek vervolgens de tentoonstelling op eigen gelegenheid. Reserveer snel uw datum want vol=vol.

Informatie: www.catharijneconvent.nl 52

Programma in grote lijnen Ma: Vroeg vertrek, rondleiding Wartburg (Eisenach), diner hotel Weimar Di: Buchenwald (facultatief), Weimar, vrij in Weimar, hotel Weimar Wo: Erfurt, rondleiding en stadswandeling, diner, bus, hotel Weimar Do: rondrit Leipzig, Thomaskerk, Nicolaikerk, avond vrij, hotel Leipzig Vr.: Wittenberg, expositie, rondleiding Lutherhuis, diner, hotel Leipzig.

Za: Vertrek Leipzig, Eisleben, busreis naar Nederland.

Inbegrepen: bus, 5 nachten hotel met ontbijt, 3 keer diner, tien excursies/rondleidingen, twee vrije plekken voor reisleiding (1p kamer). Niet inbegrepen: verzekering, 2 diners en lunches (vrije keus in steden) De reis is ontwikkeld i.s.m. Vakantie Expert en Goed Idee (S.G.R.). De financiële en inhoudelijke afwikkeling regelt het reisbureau. Het gedetailleerde programma op de site www.500jaarprotestant.nl/amuse. Bepaal zelf de reisweek in het jaar 2017.

Prijsindicatie: 25-29 personen 30-34 personen

tot 15/5 en vanaf 1-10 791 p.p.

753 p.p.

16/5 - 30/9 846 p.p.

791 p.p.

35-40 personen

720 p.p.

758 p.p.

Contactadres: Lia Al-Steur, 0299 - 655 880, monnickendam@vx.nl

53

Ook de Kirchentag viert 500 jaar Reformatie: het programma is in Berlijn, de stad van de vrijheid, een van de kernwoorden van de reformatie.

Met op zondagmorgen als afsluiting een openluchtkerkdienst in Wittenberg.

Het wordt vast druk, dus meld je tijdig aan: www.kirchentag.de. Leuk voor een jongeren- of schoolgroep: er is van alles te beleven, van vroom tot maatschappijkritisch! Vijf dagen kost volwassenen rond H 100,–, jeugdgroepen krijgen grote korting.

Meer informatie: ds. Corry Nicolay, contactpersoon namens de Protestantse Kerk in Nederland, corrynicolay@hetnet.nl of 0513 632 973.

fotografie: sandra haverman

Een Kirchentag is een groot feest van woensdagavond tot zondagmorgen, elke twee jaar, in een grote Duitse stad. Veel bekende theologen en politici doen mee. Van de meer dan 100.000 bezoekers is 30% jongeren. Ze komen zingen met bands en (gospel)koren en rondlopen en meedoen op de Markt der Mogelijkheden.

“Een jubileumjaar daagt uit om in de spiegel te kijken. ‘Waar staan wij voor?’ Vijfhonderd jaar geleden poneerde Maarten Luther zijn 95 stellingen.

Op gedreven wijze liet hij weten wat hij geloofde, wat hij van de kerk en van gelovigen verwachtte. Ik wens gemeenten en gemeenteleden toe dat zij het jubileumjaar zullen gebruiken om hartstochtelijk het gesprek aan te gaan over dat wat er in hun ogen in kerk en geloof wezenlijk toe doet.” ds. karin van den broeke, preses van de genera­ le synode van de Protestantse Kerk

Jubileumcampagne 2017 Allerlei kerkgenootschappen en oecumenische organisaties herdenken 500 jaar reformatie. Ook de Protestantse Kerk viert en herdenkt, deels samen met, deels naast hen, van 31 oktober 2016 tot 31 oktober 2017 het vernieuwingsproces dat kerk en wereld fundamenteel heeft veranderd.

De Protestantse Kerk organiseert tal van activiteiten. De start is een bijeenkomst in de Oude Lutherse Kerk aan het Spui in Amsterdam, gevolgd door een estafette door het hele land. Het jubileumjaar wordt afgesloten met een slotviering in de Dom in Utrecht.

Estafette Tijdens het jubileumjaar worden in een maandelijkse estafette twaalf ‘protestantse’ thema’s belicht. Zoals dwars durven zijn, roeping en beroep, en de vrijheid van een Christenmens. In elke provincie gaat het er anders aan toe, bij uitstek protestants!

54

55

Werkmateriaal voor gemeenten In dit boekje Amuse staan al veel suggesties voor gemeenten om zelf aan de slag te gaan.

Voor Hervormingszondag 30 oktober 2016 is een liturgisch pakket samengesteld met drie preekschetsen van Christoph Burger, Bert de Leede en Margriet Gosker. Daarnaast zijn liederen en gebeden beschikbaar. Verder: een 95-stellingenspel, een filmkring en een handreiking voor gesprek.

Voor jongeren is er materiaal dat ingaat op thema’s als hervorming, vernieuwing en protestant zijn. Verder ontwikkelt ds. Jan Andries de Boer, bekend van zijn U2-diensten, een format voor een popmuziekdienst, waarin het thema ‘Grace’ (genade) centraal staat, opgebouwd rond het gelijknamige nummer van U2.

Verhalenverteller Kees Posthumus en accordeonist Juul Beerda maakten, op verzoek van de Protestantse Kerk, een muzikale voorstelling.

Premiére: 31 oktober 2016 in de Oude Lutherse Kerk van Amsterdam. (zie pagina 51) Tot slot is met Refo500 een pool samengesteld met sprekers over thema’s rond reformatie en protestantisme.

fotografie: willem mels

Alle informatie over de campagne, de estafette, de (liturgische) werk­ materialen en de sprekerspool is te vinden op www.500jaarprotestant.nl

56

“Laten we onze eigen kracht, vitaliteit en identiteit vrijmoedig tonen. Dat mag, want wat heeft de samenleving aan ons als we dat niet doen? Van­ zelfsprekend vieren we dit alles in oecumenische verbondenheid. Oecumene is immers pas waarde­ vol als we sterk in onze eigen identiteit staan?” margriet gosker, projectleider Jubileumcampagne 2017: 500 jaar protestant

Colofon teksten en samenstelling: Rieks Hoogenkamp, Rien Wattel beelden: Jeltje Hoogenkamp, www.derooosvanculemborg.nl/schilderwerk achtergrond liederen: Teun Verduijn, tverduijn01@kpnmail.nl redactie: Astrid van de Weijenberg grafisch ontwerp: Nancy Koot drukwerk: De Groot Drukkerij, Goudriaan recepten en vertalingen: Beate Hazeleger-Rieker Protestantse Kerk in Nederland: Berendien Bos uitgave van: Protestantse Kerk in Nederland en De Roos van Culemborg (2e druk, juli 2016) uitgebreide informatie: www.500jaarprotestant.nl/amuse ervaringen uitwisselen: facebook.com/Lutheramuse Literatuur Recepten en illustraties zijn ontleend aan: das Luther Melanchthon Kochbuch (Leo Vogt), Luther Küchengeheimnisse (Elke Strauchenbruch), Zu Haus bei Martin Luther (Antje Heling), Luthers Bild und Lutherbilder (Volkmar Joestel, Jutta Strehle) en Wittenberg als Lutherstadt (Helmar Junghans), Martin Luther Hausbuch.

Liederen Uit het Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013); overgenomen met toestemming van de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied.

Achtergrond liederen: uit ‘Laat ons de lofzang zingen. Gedachten naar aanleiding van enkele Lutherliederen (Teun Verduijn)’, juni 2016.

Volledige tekst: www.500jaarprotestant.nl/amuse

57

lied 414

Wonno Bleij, naar Martin Luther / melodie 9e eeuw