Jg.15/1 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 15, nr. 1 - 2013

› Blikvanger:

“Biodiversiteit in De Wijers”

› Energiescans

in Limburgse landbouwbedrijven

› Nieuwe

infodagen Warm Limburg

Woord vooraf Elk seizoen heeft de milieu- en natuurliefhebber iets te bieden, maar de eerste lentedagen zijn speciaal. De koude en vaak grijze dagen van de winter maken plaats voor de eerste warme zonnestralen en zetten de natuur in bloei. Laten we ervan genieten. Ben je van plan om er binnenkort op uit te trekken? Wel, dan is De Wijers zeker een aanrader. Het “land van duizend-en-een vijvers” is een mooi voorbeeld waarom het de moeite loont om te blijven investeren, ook met personeel, in het beheer en onderhoud van onze unieke natuur. Dit nummer van Mi&Na laat je kennis maken met het project “Diversiteit binnen De Wijers” dat de ruimtelijke kwaliteit binnen De Wijers zal verbeteren.

Zoek mee naar de eigenheid van De Wijers Dit nummer van Mi&Na staat uitgebreid stil bij De Wijers. Om de eigenheid van De Wijers en de vijf andere Limburgse landschapsparken – Bosland, Kempen~Broek, RivierPark Maasvallei, Haspengouw en Voerstreek – in kaart te brengen en op te volgen, werkte het Provinciaal Natuurcentrum een project uit waarbij vrijwilligers opgeroepen worden om 60 soorten (10 per park) op te volgen. Voor De Wijers zijn dit: de blauwvleugelsprinkhaan, de boomkikker, de drijvende waterweegbree, de gewone hanenkam, de ijsvogel, de Kempense heidelibel, de kleine ijsvogelvlinder, de roerdomp, de rugstreeppad en het wekkertje. Het project houdt rekening met de interesse, specialisatie en mogelijkheden van de natuurliefhebber. Als student kan je een eindwerk maken rond een van de soorten of je aansluiten bij een werkgroep of platform. Meewerken voor één dag kan ook met de geocachingroutes en mobiele applicatie. Voor dit voorjaar is een invoerportaal voor waarnemingen van de 60 soorten voorzien. Kijk voor de laatste stand van zaken op www.biodiversiteitlimburg.be en geef je op als vrijwilliger! Meer info: Ruben Evens, ruben.evens@limburg.be, 011 26 54 87 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

Meewerken aan een duurzaam en klimaatneutraal Limburg kan iedereen. Zo worden vanaf april in 30 Limburgse landbouwbedrijven energiescans uitgevoerd die besparingen moeten opleveren. Verder staan heel wat nieuwe infoavonden Warm Limburg op de agenda. Al deze acties, originele en permanente boodschappen … moeten de vooropgestelde “klimaatneutraal”-doelstellingen bereiken. De werken aan het nieuw gebouw voor het Provinciaal Natuurcentrum (PNC), Craenevenne in Genk, zijn inmiddels gestart en als alles volgens plan verloopt kan de verhuis in september doorgaan. Ook het Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC) krijgt binnen het vernieuwde PNC een plaats. Tot op één van de vele activiteiten en veel leesgenot! Ludwig Vandenhove, gedeputeerde van Leefmilieu

2 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

Dossier DE WIJERS Midden in Limburg, dicht bij Hasselt en Genk, bevindt zich een uniek gebied: De Wijers, het “land van duizend-en-een vijvers”. In 2010 werd het startschot gegeven om een duurzaam toekomstbeeld en een totaalvisie voor dit gebied uit te werken. De Wijers staat voor vier uitdagingen die te maken hebben met het verleden, water, schaarse open ruimte en de evolutie naar een welvarende regio. Om deze uitdagingen te realiseren, werden diverse studies en projecten opgestart. Mi&Na gaat uitvoerig in op het strategische project “Diversiteit binnen De Wijers, samenwerken aan kwalitatieve openruimte(verbindingen)”. Ook komen de resultaten van twee workshops aan bod. Tot slot krijg je tips voor trips.

De Wijers, een regio als geen ander De Wijers is vooral bekend als een regio met meer dan duizend vijvers, woonplaats voor heel wat zeldzame dieren en planten. De begroeide oevers zijn de kraamkamer bij uitstek voor de roerdomp en de boomkikker. Maar de streek is meer dan een “land van duizend-en-een vijvers”. De Wijers is ook de belangrijkste economische en logistieke streek in Limburg. Het gebied strekt zich uit over de gemeenten Diepenbeek, Genk, Zonhoven, Hasselt, Heusden-Zolder, Lummen en Houthalen-Helchteren. Door het mijnverleden is deze bevolking erg multicultureel. Verder maken de cultuurhistorische en landschappelijke rijkdom van De Wijers een toeristisch-recreatieve topregio.

Vier ambitieuze uitdagingen In februari 2010 ging het project De Wijers van start, dat een duurzaam toekomstbeeld en een totaalvisie voor de streek moet

uitwerken. Het leidde in de zomer van 2012 tot de publicatie van “Uitdagingen voor De Wijers”. Zeventien projectpartners – waaronder de provincie Limburg – ondertekenden een verklaring waarin ze zich engageren om verder te werken aan de uitvoering van vier uitdagingen. De eerste uitdaging bestaat erin het rijke verleden beter te kennen en te begrijpen als inspiratiebron voor nieuwe ontwikkelingen. Uitdaging twee sluit hierbij aan en focust op het water als essentiële levensbron en als belangrijkste verbindend element in De Wijers. De derde uitdaging stelt dat er slim moet omgesprongen worden met de resterende schaarse open ruimte. Dit alles moet resulteren in een vierde uitdaging waarbij De Wijers moet evolueren naar een welvarende regio waar ten volle wordt ingezet op duurzaamheid. De slaagkansen van het project zijn hoog omdat de uitdagingen het resultaat zijn van een gezamenlijke aanpak met een sterke lokale verankering en van een intense samenwerking tussen sectoren en belanghebbenden.

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 3

Diversiteit binnen De Wijers, samenwerken aan kwalitatieve openruimte(verbindingen) Het strategische project “Diversiteit binnen De Wijers, samenwerken aan kwalitatieve openruimte(verbindingen)” heeft als doel de ruimtelijke kwaliteit binnen De Wijers gebiedsgericht te verbeteren. De provincie Limburg neemt binnen het project de rol op van regisseur en werkt nauw samen met de VLM en lokale actoren zoals de gemeenten. De projecttitel verraadt de aandacht voor de openruimteverbindingen als structurerende landschapselementen voor mens en natuur. Deze openruimteverbindingen zijn ook natuurverbindingen tussen grote natuurgebieden. Door de gebieden met elkaar te verbinden, komen populaties terug met elkaar in contact, kunnen lege gebieden terug gekoloniseerd worden en nemen de overlevingskansen van heel wat soorten toe. De provincie Limburg legde in haar ruimtelijk structuurplan in 2003 al een tachtigtal droge en natte natuurverbindingen vast. Als eerste Vlaamse provincie werd meteen ook een visie uitgewerkt rond de uitbouw van deze verbindingen. Het strategische project “Diversiteit binnen de Wijers” past dan ook perfect binnen het provinciale natuurverbindingsverhaal. Bovendien wil de provincie Limburg met dit project tonen dat ze een belangrijke regierol kan vervullen tussen het Vlaamse en het gemeentelijke niveau om zo het ruimtelijk en het natuurbeleid samen te verwezenlijken. Met de subsidiëring van strategische projecten wil de Vlaamse regering actoren aanmoedigen om een actieve rol te spelen in het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit in Vlaanderen. Binnen de provincie Limburg lopen nog zes andere strategische projecten: Albertknoop, Duinengordel, Heel de Hoge Kempen, Bosland, Herk en Mombeek, Maasvallei Grensverleggend.

Strategische deelgebieden met focus op uitvoering op terrein Binnen het project “Diversiteit binnen De Wijers” wordt bijgedragen aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit via het ver-

4 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

sterken van ecosystemen voor drie strategische deelgebieden. De cases werden weerhouden omwille van hun voorbeeldfunctie of impact, het draagvlak en de bovenlokale complexiteit. De focus ligt op realisatie van acties op terrein. De ervaringen in deze (piloot)gebieden kunnen elders worden toegepast. Case 1: Vijverkerngebied De Wijers en recreatiedomein Heidestrand Centraal in De Wijers ligt het recreatiedomein Heidestrand. Het vormt een belangrijke scharnier tussen twee delen van het Vijverkerngebied De Wijers, in het verleden ook wel gekend als het Vijvercomplex Midden-Limburg. Dit Natura 2000-gebied geniet aanzien en bescherming op Europees niveau. In het Ruimtelijk Structuurplan Limburg is het Heidestrand geselecteerd als “toeristisch-recreatief knooppunt”. Verdere ontwikkeling en uitbreiding kunnen maar onder bepaalde voorwaarden. Zo mag de overnachtingscapaciteit niet toenemen en moet de uitbreiding kaderen binnen een ruimtelijke en planologische herstructurering die een verbetering van de ruimtekwaliteit als einddoel heeft. Wil men dit bereiken, is een globale visie nodig. Aan dit toekomstbeeld wordt nu gewerkt. Belangrijk is dat de tegenstellingen tussen natuur en recreatie worden verzoend. Een optimale benutting van de ruimte door landbouw, natuur, waterberging, recreatie en viskweek is dus een must. Het uiteindelijke resultaat moet een zicht geven op de plaatsen waar de verschillende functies het best kunnen plaatsvinden. Op basis van deze opdeling kan dan effectief gewerkt worden op het terrein.

Case 2: De Maten-Stiemerbeekvallei De verbinding De Maten-Stiemerbeekvallei is zeer belangrijk voor verschillende aangrenzende natuurgebieden (Dauteweyers, De Maten, Bokrijk-Kiewit en Nationaal Park Hoge Kempen) en cruciaal voor het overleven van Europees belangrijke soorten als de boomkikker, de rugstreeppad en de knoflookpad. Momenteel ondernemen verschillende partners, waaronder Diepenbeek, Genk, provincie Limburg en de VLM, initiatieven om het valleisysteem te verbeteren met gemeentelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen, landschapsstudies en een hydrologische studie van het mijnverzakkingsgebied. Maar een geïntegreerde aanpak of langetermijnvisie ontbreekt nog. Het doel is te komen tot een totaalvisie voor het stroomgebied van de Stiemerbeek. Deze visie moet het ruimtelijke streefbeeld beschrijven, middelen en mensen maximaal inzetten, werken naar terreinrealisaties en aangeven welke planologische bestemmingen en instrumenten gewenst zijn. Case 3: De Maten-Bokrijk, Het Wik en site Craenevenne Deze case moet stapstenen realiseren binnen de natuur- en openruimteverbinding tussen het Domein Bokrijk (natuurgebied Het Wik) en het natuurgebied De Maten. Hier kan snel resultaat verwacht worden. Zo zal de provincie Limburg in 2013 werk maken van de herinrichting van de omgeving rond de site Craenevenne als groene stapsteen. Op dit terrein wordt een leefgebied gerealiseerd op maat van de boomkikker en de knoflookpad. Die inrichting moet (ook) andere soorten aantrekken zoals levendbarende hagedissen, vlinders, sprinkhanen, … Hiervoor worden een vijver, bramenstruweel, bloemenrijke ruigte, zandwal, heide en soortenrijke bosranden aangelegd.

programma de theorie toepassen op vijf fictieve ruimtelijke ordeningsvraagstukken. De eerste stap was het invullen van een “waarderingsformulier” van de landschapskenmerken voor de verschillende ecosysteemdiensten. Daarna volgde het uittekenen van ruimtelijke ordeningsdoelstellingen, rekening houdend met de bestaande biodiversiteit. De mogelijke oplossingen werden nadien toegelicht en kritisch onderworpen aan een fictief stakeholdersforum. Uiteraard leverde dit, naast heftige discussies, ook inzichten op met betrekking tot de nood aan planning voor natuur. Ten slotte werd aan de hand van twee voorbeelden op het terrein (integrale visie Stiemerbeekvallei en gemeentelijk RUP Dauteweyers) geschetst hoe ruimtelijke planningsprocessen kunnen vertrekken vanuit het biodiversiteits- en het ecosysteemdienstenverhaal.

Workshops Workshops vormen een prima methode om creatief aan de slag te gaan, ideeën uit te wisselen en het draagvlak voor gewenste terreinmaatregelen af te tasten. Uit een reeks van workshops licht Mi&Na de resultaten van twee werkwinkels uit. “Biodiversiteit voor ruimtelijke planners en milieuexperts” Op 31 januari 2013 vond in samenwerking met Natuurpunt een trainingssessie plaats voor ruimtelijke planners en milieuexperts. Voor hen een uitgelezen kans om meer te vernemen over biodiversiteit en ecosysteemdiensten. Tijdens de workshop mochten de deelnemers aan de hand van een Europees uitgewerkt trainings-

“Urban design & Landscape Urbanism Workshop” In april 2012 vond in samenwerking met de VLM in het kader van het landinrichtingsproject Stiemerbeekvallei de “Urban Design & Landscape Urbanism Workshop” plaats in Genk. Gedurende meer dan een week werkte een multidisciplinair team van experts uit België, Italië, Nederland, Ierland en zelfs China intensief aan een duurzame ontwikkelingsvisie voor de Stiemerbeekvallei. De Stiemerbeek stroomt zo’n 16 km doorheen verstedelijkt landschap. De afgelopen decennia werd de vallei in een nauwer keurslijf gedwongen door industriële, infrastructurele en stedelijke ontwikkelingen. Bovendien kan het rioleringsnet bij hevige regenval het

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 5

EROPUIT Je kan De Wijers te voet en per fiets verkennen. Interessante kaarten zijn verkrijgbaar bij de toeristische diensten van de Wijers: themafietskaart (€ 2) − individuele wandelkaarten (€ 2,50) − wandelbox (7 Wijerkaarten, € 15,00) − Wijerwandelwaaier (selectie van 4 routes, gratis) − toeristische ontdekkingskaart (gratis). Meer info: Heusden-Zolder (011 80 80 88, toerisme@heusdenzolder.be) – Zonhoven (011 81 04 80, uitpunt@zonhoven.be) – Houthalen-Helchteren (011 89 07 00, toerisme@houthalenhelchteren.be) – Hasselt (011 23 95 40 (toerisme@hasselt.be) − Genk (089 65 44 90, c-minebezoekersonthaal@genk.be of 089 65 44 80, uitingenk@genk.be) © VLM

afstromende water niet meer slikken en komt er vervuild water in de Stiemerbeek en uiteindelijk ook in De Maten terecht. Naast het probleem van waterkwaliteit zijn er ook overstromingsproblemen in de lagergelegen gebieden, zoals op de universitaire campus in Diepenbeek. Het eindresultaat leverde voor de Stiemerbeekvallei schetsen, ontwikkelingsvisies, … op die de ruimtelijke planning kunnen inspireren. Expliciet is er aandacht besteed aan de integratie van waterproblematiek en andere thema’s als natuurontwikkeling, recreatie en zachte mobiliteit. Voor de bovenloop (Kempisch plateau – Genk-Centrum) moet de natuurlijke dynamiek van de Stiemerbeek versterkt worden met de uitwerking van een duurzaam alternatief voor de aanpak van de rioleringsproblematiek. Voor de middenloop (Genk-Centrum – De Maten – noordelijk deel van Diepenbeek) werd onderzocht hoe onbebouwde restgebieden de aanwezige natuur kunnen vergroten en versterken. Voor de benedenloop (samenvloeiing met de Demer) is er gezocht naar een multifunctionele aanpak van de overstromingsproblemen. Ideeën uit “Urban Design & Landscape Urbanism Workshop” worden al gebruikt, bijvoorbeeld in het landinrichtingsproject Stiemerbeek en de visievorming voor het signaalgebied (overstromingsgebied) Demer ter hoogte van de campus.

Bij de toeristische diensten of via www.toerismelimburg.be – www.wandeleninlimburg.be krijg je ook tips voor fietsverhuur en begeleide wandelingen.

WIJERGIDSEN Eind 2012 studeerden 25 “Wijergidsen” af. Deze natuur- en toeristische gidsen specialiseerden zich tijdens 5 cursusdagen in de diversiteit van De Wijers. De cursus kon georganiseerd worden door het Regionaal Landschap Lage Kempen, dankzij de financiële steun van de provincie Limburg en Europa. De Wijergidsen zijn ambassadeurs, gastvrouwen en -heren voor De Wijers en nemen bezoekers op sleeptouw om de bijzondere plekjes te ontdekken. Meer info: An Bloemen, an.bloemen@rllk.be, 011 78 52 59 Regionaal Landschap Lage Kempen Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren

Meer info: www.dewijers.be • Huig Deneef, huig.deneef@vlm.be, tel. 011 29 87 78 Vlaamse Landmaatschappij, Koningin Astridlaan 10, 3500 Hasselt • Katrien Hendrickx, katrien.hendrickx@limburg.be, tel 011 23 54 93 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

6 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

Noord-Limburg wordt een Vlaamse proeftuin blauwe diensten Een pilootproject voor de Noord-Limburgse veeteelt moet de landbouwers in de gehele provincie ondersteunen bij het duurzaam gebruik van water. Innovatieve projecten zullen worden ontwikkeld op het vlak van duurzaam watergebruik, het beheer van beekranden en het gebruik van stuwtjes op de Dommel. Dit samenwerkingsproject krijgt 125 000 euro Europese LEADER-steun. Het besef dat onze watervoorraad eindig is, heeft de aandacht voor duurzaam watergebruik zienderogen verscherpt. Als belangrijke verbruiker van water kan de Vlaamse land- en tuinbouw een belangrijke rol vervullen bij de nieuwe uitdagingen van het waterbeleid. Dit vergt uiteraard innovatieve en kostenefficiënte methoden die ingepast worden in de bedrijfsvoering.

Cijfers Het waterverbruik in de Vlaamse landbouw bedraagt jaarlijks ongeveer 65 miljoen m³. De glastuinbouw, de intensieve veehouderij en de tuinbouw in open lucht zijn met respectievelijk 37 %, 27 % en 19 % de grootste waterverbruikers. Het hoge watergebruik van de intensieve veehouderij is te verklaren door © Agrobeheercentrum - ECO de grote hoeveelheden drinkwater voor dieren en het water dat gebruikt wordt voor het reinigen van stallen en melkmachines. Terwijl de landbouwsector nu nog voornamelijk grondwater aanspreekt, wordt meer en meer overgeschakeld op hemelwater, leidingwater of recuperatie van afvalwater. 2

Berging Het project rond duurzaam watergebruik en -beheer bij de NoordLimburgse veeteelt moet van de vallei van de Dommel een Vlaamse proeftuin voor blauwe diensten maken. Blauwe diensten zijn initiatieven rond waterkwaliteit en -kwantiteit die een meerwaarde voor de maatschappij betekenen. Een sensibiliseringscampagne rond duurzaam watergebruik op het platteland is een speerpunt. Landbouwers zullen worden begeleid bij het renoveren van de aanwezige stuwtjes op de Dommel. Daarna wordt met de stuwtjes een peilbeheer uitgewerkt om de grondwaterstand te verhogen en meer water te bergen in het gebied. Die berging heeft tal van voordelen. In de eerste plaats heeft de landbouwer “een waterreserve” bij droogteperiodes. Daarnaast zal de wateroverlast bij overvloedige regenval aanzienlijk verminderen. Een betere beschikbaarheid van water is bovendien gunstig voor de aanwezige fauna en flora in het gebied.

Opendeurdagen Ook de andere plattelandsbewoners worden betrokken bij het project. Met opendeurdagen hopen de projectleiders hen te overtuigen van de inspanningen die de lokale landbouwers doen en meteen te informeren over duurzaam watergebruik in huishoudens. Tot slot zullen ook de lokale besturen geadviseerd worden over het duurzaam waterbeleid.

125 000 euro Voor de uitvoering wordt door de Dienst Landbouw en Platteland van de provincie Limburg over de grenzen samengewerkt met de Plaatselijke LEADER-groep Midden-Kempen uit de provincie Antwerpen. Andere partners zijn het Agrobeheercentrum - ECO2 en Watering De Dommelvallei, die zullen instaan voor de uitvoering op het terrein. Meer info: Coördinator Interlokale Vereniging PG LEADER Kempen-Maasland, 011 23 74 10 Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 7

Limburgse landbouw kan tot 15 kiloton minder CO2 uitstoten Met het project “Maximaliseren van energiebesparingen in de land- en tuinbouw” worden de volgende twee jaar energiebesparingen ingepast in de Limburgse landbouwsector. Vanaf 1 april worden in dertig bedrijven energiescans uitgevoerd. Het project is meteen het eerste initiatief van de Dienst Landbouw en Platteland dat rechtstreeks voortvloeit uit de werking van de do-tank landbouw. Dit is een van de 11 denktanks opgericht binnen het Cleantechplatform.be om het Limburgse klimaatverhaal het nodige draagvlak te bezorgen en nieuwe initiatieven te genereren.

Drie pijlers In de eerste plaats richt het project zich op drie grote energieverbruikersgroepen in de landbouw, met name de fruitsector en de varkens- en melkveehouderij. De uitwerking ervan is gestoeld op drie pijlers: energiebesparingen in de land- en tuinbouw, onderzoek naar indirect energieverbruik en het stimuleren van duurzame landbouwgebouwen. Het project loopt in samenwerking met de vzw Innovatiesteunpunt voor Landbouw en Platteland die de uitvoering van het project ook grotendeels voor zijn rekening neemt.

8 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

Besparing mogelijk Besparingen in de landbouwsector zijn wel degelijk mogelijk. Het Innovatiesteunpunt berekende dat varkens- en melkveehouderijen en de fruitsector respectievelijk ongeveer 30 % en 10 % energie kunnen besparen. Op zijn beurt becijferde het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek (VITO) enkele jaren geleden het energieverbruik voor deze sectoren in Vlaanderen. Worden al deze cijfers verwerkt, dan blijkt dat de drie sectoren in Limburg samen jaarlijks 148,57 terajoule (TJ) energie kunnen besparen. Omgerekend in CO2-equivalenten betekent dit een reductie van 15 kTON CO2 per jaar. Energiebesparingen zijn niet alleen gunstig voor het klimaat; de landbouwer bespaart ook op zijn productiekosten waardoor het rendement van zijn activiteiten stijgt.

Sector Fruit Melkvee Varkens

Schatting verbruik in Limburg 330,4 TJ 220,6 TJ 164,5 TJ

Besparingspotentieel 33,04 TJ 66,18 TJ 49,35 TJ

30 doorlichtingen

Info- en demonstratiedagen

Concreet zal het Innovatiesteunpunt het energieverbruik van dertig Limburgse landbouwbedrijven (10 per sector) evalueren. Voor de varkens- en melkveehouderijen gaat het om een doorgedreven energiescan die het hele bedrijf doorlicht. De machines, stalverlichting en zo meer worden onder de loep genomen. Alle verbruiksposten worden in kaart gebracht en geëvalueerd. Aan het einde van dit proces formuleert de consulent de besparingsmaatregelen. Ervaring van het Innovatiesteunpunt leert dat de besparingen in de varkenshouderij mogelijk zijn op het vlak van stalventilatie. In de melkveehouderij kan energie bespaard worden door ingrepen aan de melkkoelinstallatie en de verwarming van reinigingswater. Nadien worden de landbouwers verder begeleid bij de implementatie ervan. Bij de fruitteeltbedrijven gaat het Innovatiesteunpunt op een gelijkaardige manier te werk. Vooral de koelinstallatie voor het fruit krijgt aandacht. Daarbij worden het koelsysteem en de isolatie van de koelcellen geëvalueerd en moet een warmtecamera eventuele lekkages in de constructie opsporen.

De evaluatieresultaten maken het mogelijk om het energieverbruik van de Limburgse landbouwbedrijven in te schatten. En niet alleen de doorgelichte bedrijven hebben baat bij deze studie, ook andere landbouwers kunnen hun voordeel halen uit de verkregen gegevens.

NIEUWE INFOAVONDEN WARM LIMBURG Omdat vanaf 2014 elke nieuwbouwwoning verplicht is om zelf hernieuwbare energie op te wekken, zullen energievriendelijke en groene verwarmingstechnieken in belang toenemen. Voorbeelden van dergelijke technieken zijn warmtepompen, houtpelletketels, zonneboilers en warmtepompboilers. Met vragen kan je terecht tijdens de infoavonden in het kader van de campagne “Warm Limburg” die de provincie Limburg samen met Infrax, Dubolimburg en de Limburgse steden en gemeenten organiseert. In 2013 zijn er sessies rond zes thema’s gepland. 1. Hoe kan ik energiezuinig verwarmen met mijn huidige verwarmingsinstallatie? * 2. Wat doe ik als mijn oude verwarmingsinstallatie aan vervanging toe is? 3. Welke energiezuinige verwarming kies ik best voor mijn nieuwe woning? 4. Warmtepompen voor woningverwarming 5. Energiezuinig sanitair water verwarmen 6. Energiezuinig verwarmen met houtpellets

Daarom worden aanvullende info- en demonstratiedagen gepland. Ook zal de energieconsulent van het Innovatiesteunpunt een dag per maand geïnteresseerde landbouwers informeren en adviseren. Meer info: • Wim Tollenaers, wim.tollenaers@limburg.be 011 23 74 47, Dienst Landbouw en Platteland Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt • Elvie Plevoets elvie.plevoets@innovatiesteunpunt.be, 016 28 61 35 Innovatiesteunpunt voor Landbouw en Platteland vzw Diestsevest 40, 3000 Leuven

INFOAVONDEN RATIONEEL ENERGIEGEBRUIK Naast de infoavonden van Warm Limburg is er in 2013 ook een uitgebreid aanbod aan infoavonden rond rationeel energiegebruik (REG). 1. Wat is duurzaam bouwen? 2. Je eigen huis energiezuinig (ver)bouwen: hoe begin je eraan? 3. Hoe hellende en platte daken isoleren? 4. Isoleren van bestaande muren 5. Plaatsen van hoogrendementsglas en energiezuinig schrijnwerk 6. Ventilatie 7. Toepassingen van zonne-energie 8. Rationeel energiegebruik 9. Dakisolatie voor doe-het-zelvers Info – Op www.dubolimburg.be vind je het volledige overzicht van alle REG-infoavonden die door de provincie Limburg samen met de Limburgse steden en gemeenten georganiseerd worden. © Provincie Limburg, R. Reynders

Info – www.warmlimburg.be geeft een overzicht van alle infoavonden. Deelname is gratis. Je moet je wel vooraf inschrijven: www.warmlimburg.be of 078 15 01 86 (Energieadvieslijn). * Neem je aan deze infoavond deel, krijg je een bon waarmee je gratis buisisolatie (10 m/gezin) kan ophalen bij Dubolimburg om warmwaterleidingen te isoleren. De actie geldt zolang de voorraad strekt.

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 9

Dikketruiendag een klassieker in de scholen Op 20 februari werd in tal van Limburgse scholen weer een “Dikketruiendag” gehouden. Wat startte als een symbolische actie om het Kyotoverdrag in de verf te zetten, is ondertussen uitgegroeid tot een klassieker. De campagne mikte vooral op eenvoudige maatregelen die daarna ingebed kunnen worden in het dagelijkse schoolleven, zoals lichten doven bij het verlaten van een lokaal, toestellen uitschakelen na gebruik of de verwarming correct afstellen. De scholen zetten ook allerlei ludieke en educatieve acties op het getouw: een gekkemutsendag, een wild-brei-actie, een wedstrijd “dikketruienwerpen” of een inzameling van kledij voor de vierde wereld in de vorm van een reuzengrote trui op de speelplaats. Ook werd deze milieuactie vaak gekoppeld aan beschikbare educatieve pakketten zoals “De Groene IJsbeer”, “Jongeren keren het klimaat” of “Klimaatcasino”.

Wedstrijd “Klimaatfiksers” In de aanloop naar Dikketruiendag (20 februari) daagden MOS (Milieuzorg Op School) en EcoCampusleerlingen jongeren uit om op zoek te gaan naar originele ideeën op het vlak van duurzame energievoorziening of energiebesparing. Voor deze wedstrijd – “Klimaatfiksers”CO2-arm ontwerp – mochten ze hun “groene creativiteit” de vrije loop laten. Bedenk een alternatief voor een energieverslindend apparaat. Ontwikkel eens een nieuw en energiezuinig transportmiddel. 71 scholen namen aan de wedstrijd deel. Op basis van vooropgestelde criteria, waaronder originaliteit, gebruik van CO2-arme en milieuvriendelijke grondstoffen en de toepasbaarheid in zoveel mogelijk sectoren, werden (apart voor het basis-, secundair en hoger onderwijs) telkens 3 laureaten geselecteerd. Een van hen was het Technisch Instituut Heilig Hart uit Hasselt. Met hun “energy saving system” kunnen scholen, bedrijven of gezinnen energie- of warmteverliezen opsporen, uitzoeken welke de grootste elektrische verbruikers of waterverspillers zijn en op zoek gaan naar persluchtlekken. Ze behaalden uiteindelijk de bronzen medaille.

Opnieuw 50 000 euro klimaatsubsidies voor MOS-scholen De provincie Limburg wil MOS-scholen stimuleren om projecten rond klimaatzorg uit te voeren via het verlenen van projectsubsidies. Vorig jaar dienden 25 MOS-scholen een dossier in, met een prima verdeling tussen scholen uit het basis- en het secundair onderwijs. In totaal werden 21 dossiers goedgekeurd en werd 50 000 euro toegekend. Enkele van de goedgekeurde projecten waren: ondersteuning bij het starten met een moestuin, het aankopen van meettoestellen om energiemetingen uit te voeren en workshops rond klimaat(verandering). Voor 2013 is opnieuw 50 000 euro voorzien voor klimaatprojecten van MOS-scholen. Kandidaten moeten voor 15 oktober 2013 hun aanvraag indienen. Je kunt steeds bij je MOS-begeleider terecht voor ondersteuning. Meer info: www.pnc.be/klimaatsubsidies.

LEERMIDDELEN IN DE KIJKER Water: een vitale levensbron Deze set van 20 posters werd samengesteld door Good Planet Belgium ter gelegenheid van het “Europees jaar van het water” (2012). De posters zorgen voor de nodige inspiratie om aan de slag te gaan en anderen te sensibiliseren rond waterbescherming. Op www.goodplanet.be kan je pedagogische fiches voor basis- en secundair onderwijs downloaden met tips voor een geslaagde tentoonstelling en andere klasactiviteiten. Er zijn 2 sets van posters ontleenbaar via je MOS-begeleider.

KaMOShibai MOS ontwikkelde zijn eigen versie van het ondertussen welbekende kamishibai of Japanse verteltheatertje. Het pakket bestaat uit een FSC-houten theatertje met gebrandmerkt MOS-logo. Voor elk van de 5 MOS-thema’s – water, natuur op school, afvalpreventie, energie en mobiliteit – werd een knap verhaal uitgewerkt. Ideaal om een MOS-thema aan te brengen bij kleuters en jonge leerlingen! 2 sets ontleenbaar. De 5 verhalenbundels kan je nu ook apart en gratis bestellen via je MOS-begeleider! Meer info: MOS Limburg . Karel Coenen, karel.coenen@limburg.be, tel. 011 26 54 91, basisonderwijs . Philippe Plessers, philippe.plessers@limburg.be, tel. 011 26 54 66, basisonderwijs . Hilde Boiten, hilde.boiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67, secundair onderwijs Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, www.pnc.be/mos

10 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

ÂŠ Provincie Limburg, P. Plessers

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 11

Nieuwe educatieve projecten Dit voorjaar presenteert het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) weer enkele nieuwe educatieve schoolprojecten. De biotoopstudie “Meer dan gras” biedt leerkrachten van het secundair onderwijs de kans om in de buurt van hun school graslandjes met elkaar te vergelijken. Het pakket bevat naast de uitgebreide handleiding, handige tips en werkblaadjes ook educatief materiaal zoals o.a. zoekkaarten en een lichtmeter. Het pakket is uitleenbaar via het PNC in het Domein Bokrijk, het Maascentrum De Wissen in Stokkem of het natuurcentrum Nieuwenhoven in Sint-Truiden. Ook voor het Kempen~Broek werden een aantal nieuwe projecten op het getouw gezet die tot stand kwamen met financiële steun van de Europese Unie (Interreg IV-a). Het secundair onderwijs kan voor een vijverbiotoopstudie voortaan terecht in het natuurgebied Vlasroterbeek in Bree. Het natuurgebied Vlasroterbeek heeft ook de leerlingen en leerkrachten van het basisonderwijs veel interessants te bieden. In samenwerking met het Centrum voor Informatieve Spelen werd per graad een educatief project ontworpen. “De Bijenbende” leert de leerlingen van de eerste graad waarom bloemrijke graslandjes belangrijk zijn. Tijdens “Beestige Buren” onderzoeken de leerlingen van de tweede graad verschillende boomsoorten en de biotoop van de grauwe klauwier. De leerlingen van de derde graad doen allerhande proefjes in en rond de poel in het project “Biolabo”. Aan het Woutershof in Kinrooi wacht de gloednieuwe landschapsstudie “Hydroquest” op deelnemers. Dit educatieve project wordt begeleid door de leerkracht en behandelt de waterproblematiek van de streek. De leerlingen leggen een traject per fiets af en doen verschillende onderzoekjes. Meer info: Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, www.pnc.be of 011 26 54 53 © Provincie Limburg, S. Diris

Eerste werken aan nieuw gebouw PNC gestart Het Provinciaal Natuurcentrum – PNC – verhuist begin september van dit jaar naar een nieuwe locatie aan Craenevenne 86 in Genk. De eerste werken die het gebouw terug “bewoonbaar” moeten maken, zijn al gestart. Een deel van het pand wordt grondig gerenoveerd om het documentatiecentrum, het veldstudiecentrum, vergaderzalen en bureauruimtes in onder te brengen. Vanaf het najaar zullen hier ook een aantal nieuwe, educatieve projecten worden aangeboden.

Wil je de verbouwing op de voet volgen? Surf dan naar www.pnc.be/craenevenne. 12 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

Documentatiecentrum Het Groene Huis Recente aanwinsten Avonden aan de waterkant. Dagboek van een liefhebber / Willy de Koning - Zeist: KNNV, 2012 - 144 p.: ill. Een jaar lang vaarde Willy de Koning op de Maas met kano, notitieboek, foto- en filmcamera op zoek naar beversporen. “Avonden aan de waterkant” omvat ervaringen in dagboekstijl en stukjes met beverweetjes. Het resultaat is een indrukwekkend verhaal van een gepassioneerd beverliefhebber dat andere natuurliefhebbers zeker zal inspireren. Bevers / Jasja Dekker en Stefan Vreugdenhil - Zeist: KNNV, 2012 - 108 p.: ill. Dit rijk geïllustreerd boek vertelt alles over de leefwijze en het gedrag van het grootste knaagdier in Europa. “Bevers” gaat in op de woelige geschiedenis, blikt naar de toekomst, bevat veel feitenmateriaal en heel wat interviews met gepassioneerde beverkenners. Blauwe economie, 10 jaar, 100 innovaties, 100 miljoen banen / Gunter Pauli - Amsterdam: Nieuw Amsterdam, cop. 2012 - 336 p.: ill. Gunter Pauli beschrijft hoe de natuur kan inspireren en leiden tot innovaties die helpen in de overgang naar de broodnodige circulaire economie. Het boek omvat concrete en bestaande voorbeelden die kunnen inspireren. Field Guide to the Micro moths of Great Britain and Ireland / Sterling Phil, Parsons Mark, Lewington Richard - Gillingham Dorset GB: British Wildlife Publishing, 2012 - 416 p.: ill. Dit is de meest omvattende veldgids die ooit over micronachtvlinders is gepubliceerd. Belangrijk is dat de groep toegankelijk wordt gemaakt voor de niet-specialist. Met meer dan 1 400 tekeningen en foto’s worden de 1 033 soorten uit GrootBrittannië en Ierland beschreven. De gids is eveneens bruikbaar voor Vlaanderen en Nederland.

Moths of Europe (Volume 1). Saturnids, Lasiocampids, Hawkmoths, Tiger Moths ... / Patrice Leraut - Verrières le Buisson: N.A.P. Editions, cop. 2006 - 387 p.: ill. “Moths of Europe” behandelt ongeveer 500 nachtvlindersoorten (Lepidoptera, Heterocera) die traditioneel gegroepeerd worden onder nachtpauwogen, spinners, pijlstaarten, beervlinders, wortelboorders, enz. Elke soort is nauwkeurig beschreven met informatie over biologie en met verspreidingskaartjes. Lijntekeningen benadrukken bepaalde kenmerken en de structuur van de voortplantingsorganen voor de moeilijker te determineren geslachten. Moths of Europe (Volume 2). Geometrid Moths / Verrières le Buisson: N.A.P. Editions, cop. 2009 - 804 p.: ill. Dit deel gaat over zo’n 1 000 nachtvlindersoorten die traditioneel gegroepeerd worden als “spanners” en ondergebracht in de “Geometridae” (plus één soort van de Uranidae). 158 kleurenplaten en 2 800 foto’s illustreren het verhaal. 4 nieuwe geslachten, 7 nieuwe soorten en 17 nieuwe ondersoorten worden beschreven. De beschrijving van de soorten gebeurt met grote precisie en details over de biologie en is aangevuld met verspreidingskaartjes. Opnieuw zorgen lijntekeningen voor verduidelijking van taxa die moeilijk te onderscheiden zijn.

Meer info: Documentatiecentrum (enkel via afspraak) pnc@limburg.be, www.documentatiecentrum.be Provinciaal Natuurcentrum, Het Groene Huis Domein Bokrijk, 3600 Genk

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 13

LIKONA-nieuws LIMBURGSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE

WORKSHOP KERKUIL

Samen met de Provinciale Kerkuilenwerkgroep Limburg en Natuurpunt Neerpelt organiseert LIKONA een workshop over de kerkuil. Vogelringers, leden van de kerkuilenwerkgroep en andere geïnteresseerden zijn van harte welkom. Tijdens de workshop worden alle “geboden en verboden” met betrekking tot de kerkuil opgelijst en verduidelijkt. De workshop neemt een hele dag in beslag. Het aantal deelnemers is beperkt. Voor meer informatie en inschrijvingen kan je terecht op www.likona.be of kerkuilenwerkgroep@vogelbescherming.be. • Zaterdag 20 april: Kerkuilen. Afspraak: De Wulp, Tussenstraat 10 in Neerpelt om 9 u.

SAMEN OP PAD

Verschillende LIKONA-werkgroepen gaan samen op pad. Tijdens de uitstappen worden kennis en ervaringen uitgewisseld. Tegelijk zijn het ideale momenten om met verschillende aspecten van de Limburgse natuur kennis te maken. Op de agenda staan twee gezamenlijke uitstappen. • Zondag 7 april: Epifyten en paddenstoelen op hout in de vallei van de Mombeek onder leiding van Cécile Nagels. Afspraak: kerk van Alken om 9 u. • Zondag 26 mei: Kalktuf een geologisch fenomeen en een toplocatie voor mossen, planten en dieren. Afspraak: kerk van Zammelen om 9.30 u.

LIMBURGSE PLANTENWERKGROEP

Vanaf april kan je in Limburg wekelijks leren “planten herkennen”. In 2013 zijn maar liefst 80 activiteiten voorzien. Interesse? Surf naar www. limburg.be/kalender. Ook op de wikkel van dit nummer van Mi&Na staan de activiteiten vermeld.

DASSENSPOREN EN DASSENSPEURDERS

De das heeft de laatste jaren zijn verspreiding naar het westen uitgebreid. Met de uitstap “Zoeken naar burchten” wil de dassenwerkgroep geïnteresseerden laten kennismaken met de das en het leven in en rond de burchten. Na de uitstap kan je jezelf als kandidaat opgeven om burchten in een bepaalde regio op te volgen. • Zaterdag 20 april: Zoektocht naar burchten. Afspraak: Martenshof, Bergstraat 1, Mettekoven (Heers) om 9 en 12.30 u.

HET NIEUWE JAARBOEK KOMT ERAAN!

Het “Jaarboek 2012” wordt een themanummer over “Bosland”, dat zich uitstrekt over de gemeenten Hechtel-Eksel, Lommel en Overpelt. Meer dan 20 bijdragen bespreken geologie, flora en fauna en beheer. De volledige inhoud vind je terug op www.likona.be. Het boek rolt nog voor de zomer van de persen. Bij voorinschrijving kost de publicatie € 10. Bestellen kan via het Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk (Genk), 011 26 54 50 of via likona@limburg.be.

ONTLEENBARE ONDERZOEKSMATERIALEN

De LIKONA-leden kunnen een beroep doen op onderzoeksmaterialen. Het ontlenen is gratis op voorwaarde dat de studieresultaten ter beschikking worden gesteld of verwerkt worden in een publicatie. In geval van waardevolle materialen wordt een waarborg gevraagd. De ontleningsperiode bedraagt drie weken (uitzonderingen zijn mogelijk). Kijk op www.likona.be voor een overzicht en reservaties.

14 | Milieu & Natuur 15/1 - 2013

DE GEOLOGISCHE FIETSROUTE VOERSTREEK-MERGELLAND

Deze fietsroute is de vijfde in de reeks van geologische fiets- en wandelroutes in Limburg, uitgewerkt door de Geologische Werkgroep van LIKONA. De liefhebber krijgt de keuze tussen drie lussen die het landschap en de natuur ondergronds en bovengronds laten ontdekken. De publicatie staat garant voor veel informatie en leidt de fietser door een aantrekkelijk landschap. Het reliëf zorgt verder voor de nodige sportieve inspanningen. Van noord naar zuid verken je het Mergelland (Nederland), Voeren (Vlaanderen) en het Land van Herve (Wallonië). Opvallend is ook het brede spectrum aan geologische lagen waarmee wordt kennisgemaakt: zandsteenlagen uit het Boven-Devoon, schiefer en kwartsiet uit het Boven-Carboon, groenzand, zachte kalksteen en harde vuursteen uit het Krijt, getuigenstenen uit het Tertiair, grind en leem uit de ijstijd (Quartair) en actieve geologische afzettingen (bv. kalktuf). Verschillende gesteenten zijn of waren belangrijke grondstoffen voor de industrie. Andere leverden robuuste bouwstenen en kom je in tal van historische gebouwen tegen. De oudste mijnbouwactiviteit in de Euregio Maas-Rijn, de prehistorische vuursteenmijnen van Rijckholt, ligt ook langs de fietsroute. Naast al die geologische diversiteit zijn er de bovengrondse verzakkingen (dolines) en concentraties van niet-oplosbaar materiaal aan het oppervlak (vuursteeneluvium).

De geologische fietsroute Voerstreek-Mergelland wordt dit voorjaar verwacht. Bestellen kan via het Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk (Genk), 011 26 54 50 of via likona@limburg.be. Kijk op www.likona.be voor de verschijningsdatum en prijs. © Provincie Limburg

Tijdens de “Euregionale samenkomst” op zondag 21 april, georganiseerd door de plantenstudiegroep van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, de LIKONA-Plantenwerkgroep en NABU Aachen, staat “de heide” centraal. Het doel van deze internationale bijeenkomst is contacten tussen Nederlandse en Vlaamse botanici te versterken. Er worden ervaringen uitgewisseld over elkaars natuurgebieden, manier van beheren, werkwijzen, activiteiten en projecten. Bovendien wordt overlegd of er gezamenlijke initiatieven georganiseerd kunnen worden.

Het programma:

10.00 u.: aanvang programma en volgende uiteenzettingen - René Mause (Biologische Station KreisDüren): beheer met vuur en het beschermen van het dwergbiezenverbond in het natuurreservaat Drover Heide - Hans de Mars (Royal Haskoning): verdroging van natte heide en hoogveen in de Brunsummerheide en de gevolgen voor de vegetatie - Geert de Blust (INBO): heidebeheer in Vlaanderen 12.30 u.: gezamenlijke lunch 13.30 u.: excursie Brunssummerheide De “Euregionale samenkomst” vindt plaats op zondag 21 april 2013 om 9.30 u. in het Gemeenschapshuis Heksenberg, Hei Grindelweg 84, Heerlen, Nederland. Iedereen is welkom, deelname is gratis. Inschrijven verplicht via Natuurhistorisch Genootschap (www.nhgl.nl). Info: www.likona.be.

Milieu & Natuur 15/1 - 2013 | 15

Agenda APRIL 7 NIEUWENHOVEN, lentewandeling naar het “Mugghenboschken”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Vooraf inschrijven. Info: 011 68 79 81, Erwin Vandermeeren 7 DE WATERSNIP, nieuw leven in de vallei; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be 8 GERHAGEN, stiltewandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51, Marc Meert 10 WARM LIMBURG, infoavond “warmtepompen voor woningverwarming”; samenkomst: 19.30 u.; zaal De Ketelbeek, in G.C. de Rietbron, Sportlaan 4A, Halen. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 11 DE WATERSNIP, wandeling natuurstudie en -beheer; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be 16 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; Den Hamel, Brandstraat 3, Guigoven (Kortessem). Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 21 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: “kikkers en andere waterdiertjes”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname € 1,50 per kind. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be 23 WARM LIMBURG, infoavond “vervanging oude verwarmingsinstallatie”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis AC De Voor, Gemeenteplein 1, Voeren. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 24 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig sanitair water verwarmen”; samenkomst: 19.30 u.; lokaal B7, gemeentehuis, Breeërsteenweg 146, Kinrooi. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

30 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig sanitair water verwarmen”; samenkomst: 19.30 u.; zaal foyer, casino van Beringen, Kioskplein 25, Beringen. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

16 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: “ogen, oren en neusjes open”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname € 1,50 per kind. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be

MEI

16 HAGEVEN, natuurwandeling; samenkomst: 9 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77, Theo Janssen

5 DE WATERSNIP, op zoek naar kikkers, padden en salamanders; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be 9 DE WATERSNIP, onze stapschoenen achterna; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be

19 DE WATERSNIP, de beekvallei op haar mooist; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be

12 GERHAGEN, vogel- en bloemenwandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf telefonisch contact. Info: 011 42 31 51, Marc Meert 12 NIEUWENHOVEN, abten en kasteelheren in Nieuwenhoven; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81, Erwin Vandermeeren 12 HAGEVEN, vogelzangwandeling; samenkomst: 9 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77, Theo Janssen

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier. Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau

19 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: “kriebeldiertjes zoeken”; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname € 1,50 per kind. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be JUNI 2 DE WATERSNIP, opendeur; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, Jan Kenens, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.watersnip.be 16 NIEUWENHOVEN, naar het brongebied van de Zijp; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Vooraf inschrijven. Info: 011 68 79 81, Erwin Vandermeeren

Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Redactieraad: Patrick Boucneau, Ingrid Erlingen, Nadine Moens, Niki Saenen, Jan Stevens, Daphne Tubée, Johan Van den Broek, Katrien Wittemans Coverfoto: Jo Verboven Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek Postbus: Provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Katrien Wittemans Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 48, katrien.wittemans@limburg.be www.limburg.be Oplage: 10 500 exemplaren Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 120 g. D/1999/5857/17