Jg.16/2 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 16, nr. 2 - 2014

› Biodiversiteitsprojecten

in de kijker › Windmolens, een zaak van Limburgers › Veel natuur- en milieunieuws

Woord vooraf De provincie Limburg wil de burgers en het middenveld stimuleren en actief betrekken bij haar beleid, ook op het vlak van milieu en natuur. We willen de Limburgse gemeenten, die het dichtst bij de inwoners staan, zoveel mogelijk middelen en mogelijkheden aanreiken. De omschakeling van fossiele energie naar duurzame energie is dringend en noodzakelijk om tot een echt klimaatneutraal Limburg te komen. Ja, uit allerlei internationale rapporten blijkt dat het snel(ler) zal moeten gaan. Windenergie speelt hierbij een belangrijke rol. De wind is van iedereen, maar de winst niet. Vandaar dat de provincieraad op 20 november 2013 principieel beslist heeft om een kader uit te werken waardoor elke Limburger mee de vruchten kan plukken van lokale windmolenprojecten via deelname aan lokale coöperaties met sociaal oogmerk. Momenteel wordt juridisch onderzocht, onder andere samen met het Vlaams Energiebedrijf (VEB), hoe dit voorstel in de praktijk kan omgezet worden. Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC), Craenevenne 86 in Genk, is inmiddels officieel geopend in het weekend van 21, 22 en 23 maart 2014. Functioneel en laagdrempelig, zoals het een overheidsdienst past. Wij hopen dat de Limburgse natuurliefhebbers nog meer de weg gaan vinden naar het PNC. Zij zullen wel Jan Stevens moeten missen, want op 1 april 2014 is hij officieel met pensioen gegaan als diensthoofd. Wij wensen Jan nog lange en gezonde jaren toe en hopen hem tot de vele vrijwilligers te mogen (blijven) rekenen die met de Limburgse natuur bezig zijn. ‘Last but not least’ staan de biodiversiteitsprojecten in dit lentenummer in de kijker. Sinds 2008 steunt de provincie Limburg acties van verenigingen, die het behoud van de Limburgse biodiversiteit tot doel hebben. Het dossier heeft het over het achterliggende subsidiereglement, geeft een korte analyse van de ingediende dossiers en beschrijft treffende voorbeelden. Jeuken jouw handen nu? Wil je ook aan de slag? Tot 1 mei 2014 kan je nog een project indienen. Een goede tip: werk je samen en werk je een totaalpakket uit, dan heb je sowieso een streep voor.

Uitwisseling van ideeën op eerste Klimaattrefdag 100 gemeentelijke en provinciale ambtenaren, beleidsverantwoordelijken en medewerkers uit diverse organisaties namen op 21 januari deel aan de eerste Limburgse Klimaattrefdag. Plaats van deze trefdag was Greenville in Houthalen. Het was de provincie Limburg die, als partner van de gemeenten, deze dag organiseerde. Op de eerste Klimaattrefdag gaven 30 sprekers voorbeelden van laagdrempelige projecten en initiatieven die realiseerbaar zijn met weinig middelen. Er kwamen heel uiteenlopende initiatieven aan bod, gaande van acties rond elektrische mobiliteit tot herbestemming van kerken. Verder was er ook aandacht voor de projectfinanciering. Gemeenten kunnen voor concrete projecten zelf op zoek naar burgers die positieve initiatieven financieel willen ondersteunen. In Limburg lopen al enkele interessante initiatieven in die zin.

Concrete actie Als ondertekenaars van het ‘Burgemeesterconvenant’ met de Europese Commissie engageerden alle 44 Limburgse gemeenten zich tot een ambitieus klimaatbeleid. De meeste beschikken vandaag over een klimaatplan waarvan de belangrijkste acties een plaats kregen in het meerjarenplan en de meerjarenbegroting. Nu is het dus tijd voor concrete acties en projecten. De provincie helpt daarbij met de begeleiding van pilootprojecten en de organisatie van overleg en studiedagen. Deze trefdag was een mooi voorbeeld van zo’n studiedag. Op die manier wordt samen met de Limburgse gemeenten en de partners – Infrax, Dubolimburg en Bond Beter Leefmilieu – verder werk gemaakt van een klimaatneutraal en duurzaam Limburg. Meer info: Nele Vandenreyt nele.vandenreyt@limburg.be tel. 011 23 83 53 Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg Universiteitslaan 1 3500 Hasselt

Ludwig Vandenhove, gedeputeerde voor leefmilieu en natuur

2 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

Biodiversiteitsprojecten in de kijker Met het ‘reglement betreffende de subsidiëring van projecten inzake het behoud van de biodiversiteit’ steunt de provincie sinds 2008 acties van verenigingen, acties die het behoud van de Limburgse biodiversiteit als doel hebben. In dit lentenummer van ‘Milieu en Natuur’ stellen we een aantal van die biodiversiteitsprojecten voor. We kozen voor initiatieven die vanuit meerdere invalshoeken vertrokken. Een school in Tongeren die niet alleen haar omgeving vergroent, maar deze natuur ook een plaats geeft in haar lessen. Omwonenden aan de rivier de Dommel die meedenken rond een beter water- en natuurbeheer. Of vleermuisspecialisten die bij hun onderzoek vrijwilligers betrekken. Hopelijk werken deze voorbeelden inspirerend. Heb je zin gekregen om zelf aan de slag te gaan? Dan kan je nog een dossier indienen tot 1 mei 2014. Meer info en een aanvraagformulier vind je onder: www.pnc.be (loket).

Wat zijn biodiversiteitsprojecten? De subsidiëring doet een appel op regionale landschappen, socioculturele verenigingen, jeugdverenigingen, onderwijsinstellingen, gemeenten en andere organisaties. Eigenlijk kan eender welke organisatie een project indienen. Projecten die een samenwerking met gemeenten beogen, hebben wel een voetje voor. Er is wel één belangrijke voorwaarde verbonden aan een aanvraag. Er moet samengewerkt worden met een erkende milieu- en/of natuurvereniging. Het reglement laat ruimte voor een grote verscheidenheid aan projecten: • acties die de soort (plant, dier), maar ook het leefgebied en andere soorten in dat leefgebied ten goede komen; • acties die mensen enthousiast maken om zorg te dragen voor de biodiversiteit; • acties waarbij educatieve pakketten worden uitgewerkt; • acties waarbij Limburgse soorten geteld worden of die mensen aan het tellen zetten.

De ingediende projecten worden gescreend op verschillende criteria. Uiteraard wordt nagegaan of de actie een bijdrage levert aan het behoud van de biodiversiteit. Daarnaast wordt ook gekeken of tijdens het project meerdere aspecten – terrein, communicatie, inventarisatie – aan bod komen. Andere criteria zijn: samenwerking met andere partners, de originaliteit of het innovatieve van het project en de waarborgen op de continuïteit. Het reglement legt heel sterk de nadruk op samenwerking (zeker met gemeenten of scholen) en een geïntegreerde aanpak. Projectindieners die hier rekening mee houden, verhogen hun kansen op een projectsubsidie en kunnen een hogere subsidie verwachten. Meer info: Ella Baert, provinciaal coördinator biodiversiteit ella.baert@limburg.be, 011 26 54 94 Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 3

Een korte analyse van de aanvragen Sinds de provincie Limburg in 2008 subsidies verleende aan biodiversiteitsprojecten werden niet minder dan 105 aanvragen ingediend, waarvan er uiteindelijk 69 gesubsidieerd werden voor een totaal bedrag van € 660 000. De indieners waren zeer divers: van scholen over jeugdverenigingen tot natuurverenigingen. Wat opvalt, zijn het grote aantal goedgekeurde terreinacties (28 van de 69 dossiers). Met provinciale steun werden onder meer poelen aangelegd voor amfibieën, wildakkers/akkerranden ingezaaid voor insecten en akkervogels of kasten opgehangen voor bedreigde vleermuissoorten. Ingediend

Goedgekeurd

Jaar

Aantal

Totaal bedrag

Aantal

Hoogste bedrag

Laagste bedrag

2008

€ 162 030

€ 28 801

€ 1 575

2009

€ 336 509

€ 14 732

€ 1 026

2010

€ 263 342

€ 25 067

€ 2 250

2011

€ 220 451

€ 25 000

€ 1 890

2012

€ 240 102

€ 17 068

€ 1 250

2013

€ 210 344

€ 17 092

€ 973

Deze tabel geeft vanaf 2008 per jaar interessant cijfermateriaal over: het aantal ingediende projecten; het totale bedrag dat aangevraagd werd door alle projecten samen; het aantal goedgekeurde projecten; de hoogste en laagste toegekende subsidie.

Het beschikbare jaarlijkse budget bedraagt 110 000 euro. De cijfers maken duidelijk dat er de voorbije jaren altijd meer financiële ondersteuning werd aangevraagd dan het budget toeliet. Uit de toegekende bedragen blijkt dat zowel grote als kleine projecten worden gesubsidieerd. Of een project goedgekeurd wordt, hangt immers enkel van de kwaliteit van het project af. Sinds 2010 schommelt het aantal goedgekeurde projecten tussen 10 en 12. Daarbij valt op dat in de loop der jaren de kwaliteit van de projecten gestaag stijgt. De screening van de projecten wordt dan ook een alsmaar moeilijkere opdracht en de laatste jaren vielen er helaas ook goed doordachte projecten uit de boot. Die stijgende kwaliteit van de projecten valt deels te verklaren doordat de indie-

4 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

15 28 11

geïntegreerd terrein educatie communicatie studie

ners vooraf ruggenspraak houden met de experten van het Provinciaal Natuurcentrum. De grafiek hierboven geeft een zicht op het type projecten dat tussen 2008 en 2013 werd ingediend en goedgekeurd. Het gaat daarbij om vier categorieën: terreinacties, educatieve en communicatieve projecten en studies. Vooral het aantal goedgekeurde terreinprojecten valt sterk op. Minder vertegenwoordigd zijn het aantal geïntegreerde projecten. Dit zijn projecten die verschillende invalshoeken beogen. Interessant om weten is dat goed onderbouwde geïntegreerde projecten vrijwel zeker worden goedgekeurd. Hier liggen dus nog volop kansen.

Enkele voorbeelden … Meedenken rond waterbeheer

Ontvanger-griffier Eddy Kesters van de Watering De Dommelvallei: “Buurtbewoners krijgen zicht op het waterbeheer van de rivier in hun buurt.”

Met het project ‘Onze Dommel 2010’ zocht de Watering De Dommelvallei, samen met partners, naar mogelijkheden om de biodiversiteit in en rond de Dommel te versterken. Uniek was dat er niet werd uitgegaan van uitgewerkte plannen, maar van de inbreng van omwonenden van de rivier. Op die manier werd de betrokkenheid van de burgers verhoogd en inzicht gegeven in wat er allemaal komt kijken bij het waterbeheer van een rivier. “Alles begon met een startwandeling met de omwonenden langs de Dommel”, vertelt Eddy Kesters. “Het opzet was om samen met hen op zoek te gaan naar meningen, visies en voorstellen over het toekomstige uitzicht van de Dommel. In een tweede fase hebben we er landbouwers, natuurliefhebbers en andere geïnteresseerden bij betrokken.” Was het eenvoudig om al die partners op één lijn te krijgen? Eddy Kesters: We hebben daarvoor inderdaad de hulp van deskundige begeleiders ingeroepen die met aangepaste vergadertechnieken werkten. Hierdoor ontstond er een positieve en opbouwende sfeer waardoor ook het vertrouwen tussen de deelnemers groeide. Dit consensusmodel zorgde ervoor dat zowel de werken als de dossierbehandeling geen vertraging opliepen. Uit-

De natuur wordt verankerd op school

eindelijk zijn we tot een gezamenlijk actieplan gekomen dat aan de basis lag van de realisaties op het terrein. Die realisaties zijn er opvallend snel gekomen. Eddy Kesters: Ja, na de inspraakprocedure werden de werken binnen het jaar uitgevoerd. Het was belangrijk om ze snel te realiseren. Op die manier werden de veranderingen op korte termijn zichtbaar. Er werden taluds afgeschuind en enkele beekvijvertjes aangelegd. Tevens werd gestart met een herinrichting van een stukje Dommel in landbouwgebied met de aanleg van een vistrap, enkele vispaaiplaatsen, een micromeandering en beekbegeleidende beplantingen. Het project leverde nog verrassende bijkomende initiatieven op. Twee landbouwers stelden een aanpalend perceeltje ter beschikking om beekherstel uit te voeren.

Schooldirectrice Katrien Vandevoort van De Mijlpaal: “Onze kinderen groeien in hun verantwoordelijkheid voor de natuur in hun schoolomgeving.”

Toen Freinetschool ‘De Mijlpaal’ in Tongeren in de zomervakantie van 2008 verhuisde naar haar huidige locatie aan de Koninksemsteenweg, zagen ze dat dit nieuwe schoolterrein met veel grasveld tal van mogelijkheden bood om ingericht te worden tot een uitdagende speel- en leeromgeving waar natuurbeleving centraal staat. Maar tussen droom en daad stond een gebrek aan middelen en kennis … “Pas toen een ouder, die ervaring had als coördinator bij natuurbelevingsprojecten, de kar begon te trekken, kwam er schot in de zaak”, vertelt de directrice Katrien Vandevoort. “Ook heel belangrijk was de steun van een anonieme sponsor. Hierdoor kregen we de nodige financiële middelen om een planningsbureau in te scha-

kelen dat voor ons een totaalontwerp maakte. Gelukkig konden we voor het opmeten en tekenen van de nodige plannen ook rekenen op de vrijwillige hulp van een landmeter en een bouwkundige tekenaar. Zo bespaarden we meer dan duizend euro kosten.”

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 5

En wat is de rol van het project ‘Biodiversiteit op School 2013’ dat door de provincie werd goedgekeurd? Katrien Vandevoort: Dat project is een onderdeel van het totaalontwerp dat door het planningsbureau werd opgemaakt. We beperken ons bij dit project niet alleen tot terreinacties, zoals de aanplanting van hagen. We proberen de natuur ook in onze schoolomgeving te verankeren in de dagelijkse lessen. Daarom zijn we druk bezig om samen met de MOS-coördinator een ‘leerlijn natuur’ uit te werken.

Worden de leerlingen hierbij betrokken? Katrien Vandevoort: Uiteraard. En ook hun ouders. Zij gebruiken de aanwezige natuur op ons schoolterrein vandaag al erg veel. Zo maken we vlierbessenstroop van eigen bessen, organiseren we zoektochten naar paddenstoelen, doen we aan herfstonderzoekjes of werken we projecten uit rond ‘kriebelbeestjes’. De kinderen hebben ook zelf struikjes gepland, voorzien van een eigen naamkaartje. Op die manier kunnen ze de ontwikkeling van ‘hun’ struik opvolgen en voelen ze zich er ook meer verantwoordelijk voor.

Burgers in de bres voor vleermuizen Limburg is een erg vleermuisrijke provincie. Dat verklaart waarom tal van biodiversiteitsprojecten te maken hebben met nieuw onderzoek naar de leefgewoonten van vleermuizen. Zo voert Natuurpunt in 2013-2014, met financiële steun van de provincie Limburg, een onderzoek uit naar landschapsgebruik en het belang van natuurverbindingen voor vleermuizen in ZuidLimburg. Wout Willems, onderzoeker bij Natuurpunt, zegt: “We zoeken informatie over de ‘verbindingen’ tussen hun zomer- en winterverblijf en die tussen hun zomerverblijf en hun jachtgebied. En we bestuderen hoe de vleermuizen gebruik van maken van die verbindingen.” Wat bedoel je juist met ‘gebruik maken van verbindingen’? Wout Willems: Volgen ze bomenrijen of waterlopen? Waar moeten zulke dieren een snelweg of kanaal oversteken en op welke manier doen ze dit? De huidige kennis daarvan is miniem, terwijl dat nochtans belangrijk is om juiste beschermingsmaatregelen te kunnen nemen voor vleermuizen. Voor dit onderzoek hebben jullie vrijwilligers wegwijs gemaakt in het werken met zogenaamde batdetectoren. Hoe gaat dat in zijn werk?

6 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

Wout Willems: Die vrijwilligers lopen op zomeravonden rond met een apparaatje dat vleermuizen opspoort. Ze wandelen een route af of vatten post in de nabijheid van zogenaamde ‘lineaire landschapselementen’. Dat zijn bomenrijen, houtkanten, grachten in agrarisch gebied, of grotere waterlopen en infrastructuur als bruggen en snelwegen. Ze noteren dan nauwkeurig alle voorbij vliegende vleermuizen. Bij twijfel worden geluidsopnamen van de dieren gemaakt die later gecontroleerd worden. Zo kan de soort correct bepaald worden. De inzet van deze vrijwilligers levert erg nuttige informatie op over ‘goede’ en ‘slechte’ verbindingselementen voor vleermuizen. De onderzoeksresultaten dragen bij tot meer kennis van vleermuizen en geven een beter zicht op wat de beste beschermingsmaatregelen zijn in hun leefgebied. Wout Willems, onderzoeker bij Natuurpunt: “Onderzoek naar leefgewoonten is zonder meer van cruciaal belang voor het behoud van de vleermuizen.”

Naast Natuurpunt diende ook SEVON – de Stichting voor Ecologisch Vleermuisonderzoek – twee onderzoeksprojecten rond vleermuizen in. In hun leefgebieden werden zelfs ‘snackbars’ voorzien. Eén van de SEVON-projecten richtte zich op de Bechsteins vleermuis. “Dit is een zeer zeldzame en bedreigde soort”, benadrukt René Janssen, onderzoeker bij SEVON. “Eerder onderzoek rond de Bechsteins vleermuis in het Nederlandse Zuid-Limburg had aan het licht gebracht dat de soort in groeves op de grens BelgiëNederland overwintert, maar in de zomer in Belgisch Limburgse bossen zat.” En daarom gingen jullie ook in Belgisch Limburg op zoek naar leefgebieden. René Janssen: Dat klopt. Omdat de Bechsteins vleermuis sterk gebonden is aan bosgebieden die altijd bos zijn gebleven, werden in 2011 15 Belgisch Limburgse bosgebieden onderzocht op het voorkomen van de soort. Daarnaast kregen 19 overwinterende vrouwtjes een minuscuul klein zendertje opgeplakt. De dieren werden terug gevolgd naar de bosgebieden. Dit leverde nog eens 8 nieuwe zomergebieden op. Dit onderzoek zorgde voor een beter beeld van de zomerverspreiding én de kwetsbaarheid van de Bechsteins vleermuis in Belgisch Limburg. Naast onderzoek waren er ook terreinacties. René Janssen: Inderdaad. Onder andere in samenwerking met boswachters van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) hebben we 250 vleermuiskasten opgehangen en gecontroleerd. Hiermee werd werk gemaakt van het opzetten van een monitoringsnetwerk. Op die manier konden ook vrijwilligers enthousiast gemaakt worden voor vleermuisonderzoek. Boseigenaren- en beheerders kregen ook informatie over de vleermuizen in hun bossen. Dan is er nog het project ‘Stallen: snackbars voor vleermuizen’ dat in de zomer van 2013 werd goedgekeurd. Wat moeten we ons bij ‘vleermuizensnackbars’ voorstellen? René Janssen: Stallen zijn voor meerdere vleermuissoorten echte snackbars. In stallen zijn door de aanwezigheid van vee veel insecten aanwezig. Doordat de dichtheid er hoog is, komen vleermuizen graag wat ‘snacken’ in een stal. Vleermuizen verwijderen zo ongemerkt veel schadelijke insecten, iets wat veel veehouders niet weten! Binnen dit project geven we veehouders informatie over hoe ze met simpele middelen meer vleermuizen in de stal krijgen en daardoor ook gratis vliegenvangers. Wist je dat een

ingekorven vleermuis ongeveer 300 insecten op één nacht vangt? Sommige soorten vangen zelfs meer dan 90% van hun prooien in stallen! Helaas is er wel een keerzijde voor de vleermuizen. Omdat insecten steeds meer resistentie opbouwen voor insecticiden, zijn er steeds meer insecten die gif met zich meedragen. Wanneer vleermuizen meerdere vergiftigde insecten vangen, kan het gif snel opstapelen in het vetweefsel. Dit vet met gifstoffen wordt aangesproken tijdens perioden met voedselschaarste en gedurende de winterslaap. Het project ‘Stallen: snackbars voor vleermuizen’ wil dit probleem op de kaart zetten. Verder zal onderzocht worden welke vleermuissoorten in stallen insecten vangen en waar die soorten verblijven. Tot slot worden ook nieuwe vleermuisonderzoekers opgeleid. René Janssen, onderzoeker bij SEVON: “Limburg heeft enkele vleermuispareltjes op Vlaams niveau!”

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 7

Windmolens: een zaak van alle Limburgers samen De provincie Limburg voelde sterk de noodzaak aan om burgers, lokale besturen en bedrijven nauwer te betrekken bij windenergie. Daarom biedt het provinciebestuur een kader aan om mede-eigenaar te worden van een of meer windmolens van lokale windmolenprojecten. Zo kan iedereen er mee de vruchten van plukken. Grote windmolens: je kan er tegenwoordig niet meer naast kijken. Voor de ene staan ze voor een hoogwaardige industriële maar schone technologie. Voor de andere – zeker wanneer die in de buurt woont – verpesten ze het uitzicht of zijn ze een bron van ergernis.

Bezwaren Allerlei tegenargumenten passeren dan de revue: het licht zoemende geluid, de repetitieve schaduw-licht effecten van de draaiende wieken of de angst voor loskomende onderdelen bij storm. En nochtans zijn er tegenwoordig betrouwbare oplossingen voor aspecten als veiligheid, geluidsoverlast of slagschaduw. Soms spelen ook minder openlijk uitgesproken bedenkingen mee: een oneerlijke verdeling van de lasten en lusten, geruchten over speculatie met vergunningen of een – in de praktijk niet waarneembare – negatieve invloed op lokale vastgoedprijzen.

Sterk signaal Nochtans is windenergie ook in Limburg belangrijk. Het is onderdeel van de levensnoodzakelijke omschakeling van fossiele naar duurzame energie. Verder is wind van iedereen. Een rechtvaardig deel van de winsten die gemaakt worden met windenergie kan en moet terugvloeien naar de bevolking die de ‘nadelen’ ondervindt. Het Limburgse provinciebestuur gaf daarom op 20 november 2013 een sterk politiek signaal met de goedkeuring van het provincieraadsbesluit om een minimum van 20% lokale participatie te introduceren bij projecten van grote windmolens in Limburg. Dit naar analogie naar wat enkele maanden eerder in Oost-Vlaanderen was beslist. De Limburgse gemeenten werd intussen gevraagd om ook zo’n beslissing te nemen en op die manier het signaal naar ‘de markt’ te versterken.

8 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

Direct en lokaal participeren Wat betekent dit nu in de praktijk? Lokale participatie wil zeggen dat het mogelijk wordt dat gemeentebesturen, particulieren, verenigingen en lokale bedrijven deelnemen in de eigendoms- en beheerstructuur van grote windmolens. Dit gebeurt op verschillende manieren, maar het Vlaams Energiebedrijf (VEB) zal hierin een belangrijke faciliterende rol gaan spelen. Het VEB gaat samen met de windbedrijven het ganse proces van planning tot realisatie mee doorlopen en zich voor minimaal 20 % van het project ‘inkopen’. Daarna verdeelt het VEB haar aandeel in het project over de geïnteresseerde lokale partijen. Wat betreft de participatie door burgers, verenigingen enzomeer, wil de provincie Limburg vooral de directe participatie via coöperatieve vennootschappen stimuleren. Er zijn verschillende juridische vormen van coöperatieve vennootschappen en die allemaal uit de doeken doen, zou ons te ver leiden. Belangrijk om te weten is dat de provincie Limburg coöperaties met sociaal oogmerk verkiest die rechtstreeks investeren in de windmolen en dus mede-eigenaar worden. © R. Reynders

Samen iets doen

Lokale kapitaalinbreng

Dit houdt meteen ook dat iedereen die een aandeel koopt van die coöperatie mee verantwoordelijk wordt. Koop je een aandeel, dan beslis je bijvoorbeeld mee over wat er gebeurt met de eventuele winsten (of verliezen). Worden er dividenden uitgekeerd of worden er middelen gebruikt om te herinvesteren en zo ja, hoeveel? Je beslist ook mee over de middelen die worden ingezet om de omgeving te verfraaien of over wie er in de Raad van Bestuur zal zetelen. Misschien ben jij dat zelf wel? Zoals het woord ‘coöperatie’ suggereert, draait het om ‘samen iets doen’. Directe participatie kan zo ook een motor worden voor meer interactie binnen een lokale gemeenschap. Niet dat deze vorm van ondernemen risicoloos is! Dat is ondernemen nooit. Maar directe lokale participatie beperkt het risico en creëert tegelijk een basis voor veel maatschappelijke winsten: in centen en procenten, maar ook voor mensen en hun wensen. De provincie vindt dit een sterk uitgangspunt en wil daarom i.s.m. partners als het Vlaams Energiebedrijf en Rescoop (de Belgische koepelorganisatie voor energiecoöperaties) de oprichting van dergelijke coöperaties ondersteunen en de instap van gemeenten, burgers en andere doelgroepen faciliteren.

Naast de directe manier van coöperatief participeren, komt ook een vennootschapsvorm voor waarbij de aandeelhouders-coöperanten zelf geen eigenaar worden van de windmolens en een beperkte zeggingskracht hebben in de beslissingen van de coöperatie. Ze brengen enkel kapitaal in dat via achtergestelde leningen wordt gebruikt om windmolens van derden mee te financieren. De intrest die betaald wordt op de lening levert financiële opbrengsten op voor de coöperatie. Deze manier van werken heeft pro’s en contra’s. Geen praktische beslommeringen over het beheer van molens, een relatief eenvoudige administratie en beperkte loonlast. Nadelen zijn dat de aandeelhouder van de coöperatie zo goed als geen controle heeft op de uitbating, dat bij een eventueel faillissement de coöperanten voorrang moeten verlenen aan andere schuldeisers en dat de linken naar andere lokale meerwaarden eerder beperkt zijn. Voorbeelden zijn o.m. Wase Wind, Groenkracht, Limburg Wind en Aspiravi Samen. In de toekomst wil de provincie vooral directe coöperaties stimuleren. Meer info: David Michiels, david.michiels@limburg.be tel. 011 23 83 32, Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 9

Jan Stevens, diensthoofd Provinciaal Natuurcentrum, gaat met pensioen Na meer dan dertig jaar dienst gaat Jan Stevens, diensthoofd van het Provinciaal Natuurcentrum (PNC), dit jaar met pensioen. Meteen een mooie aanleiding voor een afscheidsgesprek. Toen Jan Stevens meer dan 30 jaar geleden voor het Limburgs provinciebestuur ging werken, was zijn voornaamste opdracht het Limburgs natuurpatrimomium op een educatieve manier te ontsluiten. “Ik vond dat toen – en trouwens nu nog steeds – een goede insteek. Maar in al die jaren zijn zowel de inhoud als de aanpak en de omstandigheden van die opdracht compleet veranderd”, zegt hij, terugkijkend op zijn loopbaan. Na dertig jaar mag hij nog een kers op de taart zetten met de verhuizing van ‘zijn’ PNC naar een nieuwe fantastische locatie aan Craenevenne in Genk. Een mooier afscheidscadeau had hij zich allicht niet kunnen wensen.

“Steeds meer Limburgers worden zich sterker bewust van de waarde van de natuur”

U bent van opleiding bioloog. Was dat de beste opleiding voor deze job, Jan? Jan Stevens: Ik denk van wel. Als bioloog was ik natuurlijk erg geïnteresseerd in de natuur. Maar het is in de loop der jaren wel steeds duidelijker geworden dat natuur niet alleen voor natuurliefhebbers en biologen heel belangrijk is geworden, maar voor alle Limburgers. Steeds meer mensen worden zich sterker bewust van de waarde ervan. Vandaag staat ‘natuur’ meer en meer voor ‘biodiversiteit’. Het inzicht in het belang van biodiversiteit kreeg vooral de laatste jaren een boost door buitenlandse studies die de economische waarde van natuur becijferen. Internationale rapporten kennen op wereldschaal een gigantische geldwaarde toe aan natuurlijke ecosystemen. Ook lokaal dringt die gedachte hoe langer hoe meer door. De economische meerwaarde van bijvoorbeeld het Nationaal Park Hoge Kempen voor Limburg is gigantisch. De belangrijkheid situeert zich zeker in zijn toeristische en recreatieve meerwaarde, maar het speelt ook en misschien vooral een rol in het welbevinden van mensen en bij hun gezondheidswinsten.

Wat houdt voor u het brede begrip biodiversiteit in? Jan Stevens: Als positieve wetenschapper stel ik me de vraag: over welke biodiversiteit hebben we het vandaag? Is bijvoorbeeld een groen golfterrein even belangrijk als een soortenrijk grasland of een bos? Ik vind het interessant dat recent fundamenteel onderzoek uitwijst dat een biodiverse omgeving een positiever effect heeft op de gezondheid van mensen, alvast meer dan een monotone natuurlijke omgeving. Dat sterkt mij in de overtuiging dat niet alleen de hoeveelheid natuur belangrijk is, maar zeker – en vooral – ook de kwaliteit ervan. Daarom is het ook zo belangrijk de kwaliteit van de biodiversiteit in Limburg te kennen en op te volgen. Met de oprichting en de werking van LIKONA hebben we daarbij een belangrijke stap gezet. Een netwerk van vrijwilligers dat ondersteund wordt door het PNC, houdt al meer dan 20 jaar een vinger aan de pols van de Limburgse natuur. Bovendien valoriseert de provincie hiermee het engagement en de know-how van al die vrijwilligers. © R. Reynders

10 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

Tijdens uw loopbaan werd het begrip ‘natuureducatie’ uitgebreid tot ‘educatie voor duurzame ontwikkeling’ (EDO). Is dat een belangrijke evolutie? Jan Stevens: Je vraag brengt mij bij een belangrijk luik van mijn opdracht bij de provincie, namelijk educatie. Educatie is en blijft mijns inziens essentieel. Ook dat aspect veranderde in mijn 30-jarige loopbaan zowel op het vlak van de inhoud als op het vlak van de aanpak. Natuureducatie werd eerst uitgebreid tot ‘natuur- en milieueducatie’ en nog later naar ‘educatie voor duurzame ontwikkeling’. Maar wat wel hetzelfde bleef, is engagement en betrokkenheid. Volgens mij zijn dat de essentiële kenmerken van educatie. Daarin verschilt educatie fundamenteel van vele andere vormen van bezig-zijn met natuur, zoals toerisme en recreatie. Die laatste twee consumeren alleen maar natuur. Daar hoeft niets mis mee te zijn, maar goede educatie gaat verder en is niet vrijblijvend. De verbreding van natuureducatie naar EDO is daarbij zeker een zeer belangrijke ontwikkeling. Het PNC speelt hier ook een belangrijke rol, vooral via het MOS-project of Milieuzorg op School. Dat is een bijzonder succesvol project waarmee wij echt het verschil maken. We zetten de stap van ‘ad hoc werken’ naar een zeer breed front. Meer dan 90% van alle Limburgse scholen nemen eraan deel! MOS-scholen zijn vandaag geen uitzonderingen meer, maar de regel.

daag jongeren onderwezen en gevormd worden in duurzame ontwikkeling. Ze moeten nieuwe kennis verwerven, zich het systeemdenken eigen maken, waarden en normen ontwikkelen, rekening leren houden met emoties en tot actie overgaan. Wel daar speelt het PNC momenteel in Limburg een voortrekkersrol, onder andere via MOS. Dat is iets waar ik fier op ben.

U bent naar verluidt ook erg trots op de verhuizing van het PNC naar Craenevenne?

Ligt bij EDO de toekomst voor het milieubeleid van Limburg?

Jan Stevens: Ja, dat is voor mij een mooie, laatste realisatie als diensthoofd. Het PNC heeft in de loop van zijn meer dan 30-jarige bestaan een – zoals mijn directeur het uitdrukt – nomadisch bestaan gekend. Van Rekem naar Hasselt, nadien naar Bokrijk en nu naar Craenevenne. Hopelijk is de dienst hier nu definitief gevestigd en kan er volop verder aan de inhoudelijke verdieping gewerkt worden. In elk geval biedt de nieuwe huisvesting en infrastructuur alle kansen om dat waar te maken. Mijn verwachtingen zijn vooral hooggespannen voor het Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC). Alle lijnen die het PNC in de voorbije decennia heeft uitgezet, komen hier samen: onderzoek met vrijwilligers, educatie, veldwerk en beleidsondersteuning. Het LIVEC is de ideale opstap in Limburg voor wat internationaal wordt aangeduid met de term ‘citizen science’ of een volwaardige en zinvolle wetenschap bedreven door gewone burgers. Ik hoop vooral dat het LIVEC een actieve rol zal kunnen spelen in het biodiversiteitsbeleid van de provincie.

Jan Stevens: Mijn stelling is dat, net zoals Limburg geen bedrijvigheid zal ontwikkelen zonder vorming van economisten en ingenieurs, het ook niet klimaatneutraal zal worden zonder EDO. Limburg zal alleen een duurzame provincie worden wanneer van-

Bedankt voor dit gesprek en nog erg veel mooie en nu vooral ontspannende jaren toegewenst in de door u zo gekoesterde Limburgse natuur.

“Natuur staat meer en meer voor biodiversiteit”

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 11

Het PNC opent feestelijk zijn nieuwe locatie Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) verhuisde in oktober 2013 naar zijn nieuwe locatie in Craenevenne 86 te Genk. Deze lente opende het PNC dan officieel de deuren met een ‘plechtige opening’ op vrijdag 21 maart en een evenement voor het grote publiek op zondag 23 maart. Het vernieuwde gebouw en de werking van het PNC stonden volop in de kijker. Met workshops, lezingen, rondleidingen en demonstraties konden de bezoekers kennismaken met wat het PNC te bieden heeft op het vlak van natuuronderzoek en educatie. Je kon onderzoeksmaterialen en -methoden uittesten, (vernieuwde) educatieve projecten ontdekken en de mogelijkheden van het Limburgs Veldstudiecentrum verkennen. De begeleide bezoeken aan het gebouw hadden aandacht voor de nieuwe huisstijl en de opvallende, educatieve inkleding. Er werd ook uitgepakt met een primeur! De interactieve projectie in zaal ‘In vogelvlucht’ werd voor het eerst gepresenteerd en dompelde de aanwezigen onder in de biodiversiteit van Limburg. Bij een hapje en een drankje werd volop bijgepraat en werden nieuwe contacten gelegd. Ook kinderen kwamen aan bod met activiteiten en workshops op maat.

Nieuw in het Provinciaal Natuurcentrum Heb je de feestelijke opening gemist? Dat is jammer. Speciaal voor de lezers van Mi&Na zetten we alle ‘primeurs en nieuwtjes’ nog eens op een rij. Zo kan je inspelen op het allernieuwste aanbod van het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) in Craenevenne 86, 3600 Genk. Interactieve projectie De interactieve projectie in zaal ‘In vogelvlucht’ dompelt je een tiental minuten onder in de biodiversiteit van Limburg. Je wandelt door het water van vijvers, bezoekt de das in Haspengouw, struint door het heidelandschap en doorkruist het bos in de herfst. Maar er is meer! Wanneer je in de zaal rondloopt, reageren de vissen, mieren, hamsters onder en rond je voeten. Een bezoek aan de projectie in zaal ‘In vogelvlucht’ is dan ook meer dan de moeite waard en maakt vanaf nu deel uit van de educatieve projecten van het PNC. Op die manier brengen leerlingen eerst een virtueel bezoek aan het groene Limburg, waarna ze het veld intrekken om een of meerdere biotopen in detail te onderzoeken.

Het vernieuwde documentatiecentrum Het documentatiecentrum is een multifunctionele ruimte geworden. Twee ‘studeernissen’ laten toe te werken of te studeren. Aan

12 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

de vergadertafel kunnen leerkrachten en andere bezoekers terecht. Het is een ideale plaats om samen met de MOS-begeleider de verschillende educatieve materialen te bekijken en de mogelijkheden te bespreken. Het documentatiecentrum is natuurlijk ook ‘the place to be’ voor publicaties en opzoekingswerk met betrekking tot natuur en milieu. De catalogi kan je raadplegen via www.documentatiecentrum.be. Bovendien is het documentatiecentrum aangesloten bij FELNET, een samenwerkingsverband van de milieudocumentatiecentra in Vlaanderen, www.felnet.be. Het boekenbestand bevat informatie over zeer uiteenlopende natuur- en milieuonderwerpen. Het algemene aanbod omvat méér dan 6 000 boeken, 100 tijdschriften, verslagen van interessante studiedagen, eindwerken van studenten en natuurgidsen, rapporten, luchtfoto’s en uitgebreid kaartmateriaal. In een speciale afdeling vinden leerkrachten, maar ook studenten of begeleiders van jeugd- en/of natuurverenigingen lespakketten, lessuggesties, informatieve spellen, educatieve software, kaartmateriaal, posters en andere milieueducatieve materialen voor kleuter-, lager en secundair onderwijs. Alles is thematisch gerangschikt in een catalogus die bondig de didactische bruikbaarheid volgens het onderwijsniveau bespreekt. De komende maanden wordt ook werk gemaakt van de aankoop van onderzoeksmaterialen voor natuurstudie dat door de natuurliefhebber kan ontleend worden.

Fietsexcursie door de Wijers voor het secundair onderwijs

van het secundair onderwijs. De landschapsexcursie verkent het Wijergebied met als rode draad: economie (viskweek), ecologie (natuurbehoud) en educatie (wandeling, fietsen, natuurbeleving, leren voor duurzaamheid). Die verschillende facetten van het gebied leiden soms tot conflicten, maar ook tot oplossingen (via samenwerking). Het project is ontwikkeld door het Regionaal Landschap Lage Kempen en kadert binnen het Europese 3WatEr-project.

eXplorer Vanaf april is de app ‘eXplorer’ beschikbaar voor leerlingen van de derde graad lager onderwijs. Zij worden voor één dag toponderzoekers uit verschillende landen en exploreren een recent ontdekt eiland naar biodiversiteit en gebruik van duurzame energiebronnen. Onder begeleiding van een educatieve gids van het PNC trekken de leerlingen de natuur in en voeren veldwerkopdrachten uit. De onderzoeksresultaten worden ingegeven via de tablet en verwerkt tot een gepersonaliseerd onderzoeksrapport. In de klas volgt de naverwerking INFO OVER HET NIEUWE AANBOD EN HET DOCUMENTATIECENTRUM: Provinciaal Natuurcentrum Craenevenne 86, 3600 Genk, 011 26 54 50, www.pnc.be Het documentatiecentrum Elke werkdag open van 9.00 - 12.00 u. en van 13.30 - 17.00 u. Tel. 011 26 54 95, 011 26 54 54 E-mail: documentatiecentrum@limburg.be

Aan het PNC start een dagfietstocht in de Wijers voor de 3de graad

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 13

Educatie in de kijker 10de verjaardag van Dikketruiendag Op 14 februari organiseerden Milieuzorg Op School (MOS) en Ecocampus de 10de editie van Dikketruiendag. Het thema voor 2014 was ‘Word CO2-speurder!’. De slogan wil jongeren bewust maken van de CO2-uitstoot bij de productie van allerlei ‘hebbedingen’, een tablet bijvoorbeeld. Voor de Dikketruiendag 2014 liet MOS ook twee ‘verhalend ontwerpen’ ontwikkelen: ‘Trui’ en ‘Mister C’. Het ‘verhalend ontwerpen’ of de ‘storyline approach’ is een techniek die leerlingen betrekt en een verhaallijn (een storyline) volgt. ‘Trui’ is bedoeld voor kleuters en de 1ste graad van het basisonderwijs, ‘Mister C’ voor de 2de en 3de graad van het basisonderwijs en de 1ste graad secundair onderwijs. Dit materiaal blijft gratis beschikbaar. Meer info: www.dikketruiendag.be

MOS-inspiratieboek Milieuzorg Op School (MOS) is een succesverhaal in Limburg. Maar liefst 94% van de basisscholen en 89% van de secundaire scholen engageren zich binnen het MOSproject. Dit succes en de concrete resultaten ervan zijn het onderwerp van het inspiratieboek. De beelden tonen de grote diversiteit aan duurzame acties in Limburg. MOS in voorBEELDEN! Getuigenissen geven een gezicht aan de sterke schouders en het engagement achter het MOS-project. Mensen maken MOS! MOS-scholen zijn een erg belangrijke schakel op weg naar een duurzaam Limburg. Met de voorbeelden kunnen scholen elkaar verder inspireren. Meer info: mos@limburg.be

Klimaatsubsidies voor MOS-scholen Sinds 2012 kan je als MOS-school bij de provincie Limburg een subsidie aanvragen om je klimaatproject financieel te ondersteunen. In 2013 dienden 21 MOSscholen een project in en werden 19 dossiers goedgekeurd. Het volledige budget – 50 000 euro – werd toegekend. De goedgekeurde projecten zijn heel verscheiden: de aanleg van een vlindertuin of moestuin om te werken rond seizoensgebonden voeding, het aankopen van meettoestellen om samen met de leerlingen metingen uit te voeren en zo meer. Voor 2014 is opnieuw 50 000 euro voorzien. Heb je interesse? Dien dan vóór 15 oktober 2014 een aanvraag in. Voor inhoudelijke ondersteuning en het opstellen van het dossier kan je terecht bij het MOS-team. Meer info: www.pnc.be/klimaatsubsidies

Voedselwijzer: praktijkdag voor secundair onderwijs Gigantische voedseloverschotten aan de ene kant van de planeet, een groeiend aantal hongerigen aan de andere kant. Een landbouwsysteem met een negatieve impact op het milieu en de natuur. Het moet en kan anders! Scholen kunnen deel uitmaken van de oplossing door jongeren kennis, vaardigheden en waarden mee te geven voor een duurzame en solidaire levensstijl. Milieuzorg Op School, Kleur Bekennen, GoodPlanet, 11.11.11, Studio Globo, Voedselteams, PROTOS, Oxfam Solidariteit, Broederlijk Delen, EVA vzw, Bevrijde Wereld en Velt sloegen daarom de handen in elkaar en organiseerden op 11 februari een praktijkdag voor het secundair onderwijs in het Provinciaal Natuurcentrum. De nascholing werd ondersteund door het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET). De draaiboeken van de verschillende praktijksessies blijven beschikbaar via de blogspot. Meer informatie: voedselwijzer.blogspot.be

14 | Milieu & Natuur 16/2 - 2014

MEER INFO MOS-team, PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk • Karel Coenen, karel.coenen@limburg.be tel. 011 26 54 91, basisonderwijs • Philippe Plessers, philippe.plessers@limburg.be tel 011 26 54 66, basisonderwijs • Hilde.Boiten, hilde.boiten@limburg.be tel. 011 26 54 67, secundair onderwijs

LIKONA-nieuws Fietsen met de Geologische Werkgroep

Vorig jaar werkte de Geologische Werkgroep van LIKONA (Geolim) een nieuwe fietsroute in de Maas-Rijn Euregio uit. Deze laat je kennismaken met het aardkundige erfgoed en leidt je door het Mergelland, Voeren en het Land van Herve. Je kan de publicatie bestellen in het Provinciaal Natuurcentrum, pnc@limburg.be, tel. 011 26 54 50.

meer microscopie- en determinatiewerk in het Limburgs Veldstudiecentrum, Craenevenne 86, Genk. Wie dat wenst, kan verblijven in de nabijgelegen jeugdherberg. Meer info: luc.crevecoeur@limburg.be, tel. 011 26 54 62.

Op zondag 22 juni krijg je de kans om deze grensoverschrijdende geologische fietsroute samen met gidsen van de Werkgroep Geologie te verkennen. Er wordt gefietst met de eigen fiets. Het vertrek is voorzien om 10 u. (stipt!) aan het bezoekerscentrum van Voeren, Pley 13, ’s-Gravenvoeren. Je kan kiezen tussen drie lussen: de westelijke landschapsroute (A), een centrale route die leidt naar de ‘onderkant’ van Voeren (B) en een oostelijke groevenroute (C). Deelname is gratis. Inschrijven verplicht, luc.crevecoeur@limburg.be, tel. 011 26 54 62. Vermeld bij inschrijving welke lus je fietst.

Vleermuizen in Bokrijk

De Geologische Werkgroep onderzoekt ‘abnormale rotsblokken’

De Werkgroep Geologie van LIKONA inventariseert momenteel grote rotsblokken en probeert een geologische verklaring te vinden voor deze ‘abnormale rotsblokken’. Monolieten tref je vaak aan op verlaten plaatsen en ze spreken sterk tot de verbeelding. Zijn het duivelsstenen, heilige plaatsen, offerstenen? Of lagen ze gewoon in de weg wanneer de boer ploegde? Weet je zo’n vreemde rotsblokken liggen en wil je meewerken? Bezorg Geolim dan het juiste adres van de vindplaats, een korte beschrijving en een digitale foto. De gegevens mogen bezorgd worden aan: robert.croes@skynet.be.

Waterweekend

Alle ‘waterliefhebbers’ noteren nu al 13 en 14 september in hun agenda. Tijdens deze twee dagen gaat de Werkgroep Ongewervelden van LIKONA op zoek naar waterleven in het vijverrijke gebied van Midden-Limburg. Zowel waterwantsen, waterkevers, libellen als kranswieren krijgen aandacht. Na het terreinwerk volgen onder

De oude huisjes en bosrijke omgeving van Bokrijk zijn zeer geschikt voor vleermuizen. Om die rijkdom in kaart te brengen, wordt gedurende twee dagen – 19 en 20 juli – geïnventariseerd. Ben je een leek? Geen probleem: er wordt een opleiding voorzien. De Stichting Ecologisch Vleermuis Onderzoek Nederland (SEVON) zorgt voor de begeleiding. Meer info: luc.crevecoeur@limburg.be, tel. 011 26 54 62.

De natuur betrapt in Kempen~Broek

De cursus ‘De natuur betrapt in Kempen~Broek’ laat je kennis maken met de verschillende natuurorganisaties, de bijzondere landschappen en de rijkdom aan planten en dieren in het GrensPark Kempen~Broek. De lessenreeks is bedoeld voor enthousiaste vrijwilligers. Ervaring is niet vereist. Al doende leer je. En misschien word je zelfs specialist. De lessen vinden plaats op vrijdagavond – 25/04, 02/05, 09/05, 16/05, 23/05 – vanaf 19.30 u. in het Mariahof, einde Mariahofstraat in Bree. De excursies zijn gepland op zaterdagochtend – 03/05, 10/05, 17/05, 24/05 – vanaf 9 u. De juiste afspraakplaatsen worden meegedeeld. Een zogenaamde ‘bioblitz’ – 14/06 en 15/06 – sluit de lessenreeks af. Deze bioblitz legt zich vooral toe op muizen, vleermuizen, dagvlinders, libellen, planten en insecten. Tijdens dit weekend wil men met zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk soorten vinden. De cursus kost 50 euro. Inschrijven kan tot 20/04 bij Els Peusens, Regionaal Landschap Kempen en Maasland vzw, els@rlkm.be, tel. 089 65 56 92.

Milieu & Natuur 16/2 - 2014 | 15

Agenda APRIL 21 GERHAGEN, stiltewandeling; samenkomst: 14 u.; Bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf contact: 011 42 31 51 21 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: Paasmaandagkriebels; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Voor kinderen van 5 tot 7 jaar: deelname € 1,50 per kind 21 HAGEVEN, lenteplantjes; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 0473 80 18 30 22 REG, infosessie “tips en tricks voor een duurzame nieuwbouw”; samenkomst: 19.30 u.; GC De Rietbron, Sportlaan 4A, Halen. Inschrijven: 013 61 81 24, zjef.vaes@halen.be 23 WARM LIMBURG, infoavond “welke energiezuinige verwarming kies ik best voor mijn nieuwe woning”; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis, Breeërsteenweg 146, Kinrooi. Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 27 HENGELHOEF, natuurproevertjes; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be € 3,00 deelname, leden € 2,00 MEI 4 DE WATERSNIP, op zoek naar kikkers, padden en salamanders; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be 6 WARM LIMBURG, infoavond “energiezuinig verwarmen met houtpellets”; samenkomst: 19.30 u.; kleine feestzaal van ‘De Bammerd’, Paardskerkhofstraat 20, Heers (ingang via Salvialaan). Info en inschrijving (noodzakelijk): 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 11 NIEUWENHOVEN, van Brudelholt tot Hoogenboom; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81 11 GERHAGEN, vogel- en bloemenwandeling; samenkomst: 14 u; Bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Neem vooraf contact: 011 42 31 51 18 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: diertjes groot en klein; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Voor kinderen van 5 tot 7 jaar: deelname € 1,50 per kind 18 HAGEVEN, vogelzang; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 0473 80 18 30 21 REG, Infosessie “tips en tricks voor een duurzame nieuwbouw”; samenkomst: 19.30 u.; polyvalent lokaal, OC De Buiting, Tessenderlosesteenweg 18, Paal. Inschrijven: 011 43 02 59

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

29 DE WATERSNIP, stapschoenen achterna; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be JUNI 1 DE WATERSNIP, natuur op haar hoogtepunt; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be 1 HENGELHOEF, Velt ecotuindag met kruidenwandeling en kookworkshop; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info en inschrijven: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be Kookworkshop: € 6,00 deelname, leden € 5,00 9 DE WATERSNIP, de beekvallei op haar mooist; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be 15 NIEUWENHOVEN, landschapswandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81

JULI 13 Big Jump, meer info: www.bigjump.be.

LANDSCHAPSDOEDAG – (H)EERLIJK HERK ZONDAG 18 MEI 2014 – 13.30-18.00 u.

Kasteeldomein Gasterbos, Gasterbosstraat, Schulen (Herk-de-Stad) Meer info: www.rlh.be De tiende editie van de LandschapsDoeDag is een feesteditie. Het kasteeldomein Gasterbos in Schulen (Herkde-Stad) zet zondag 18 mei 2014 éénmalig zijn poorten open voor tal van workshops, activiteiten en een (h)eerlijke streekproductenmarkt. Het centrale thema is valleigebonden natuur langs de Herk en de Mombeek en waar kan dit thema beter toegelicht worden dan in Herk-de-Stad, het eindstation van deze beken. Ook het Herkse Wereldfeest sluit aan bij de LandschapsDoeDag waardoor het feestplein een zuiderse toets krijgt.

15 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: ogen, oren en neusjes open; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Voor kinderen van 5 tot 7 jaar: deelname € 1,50 per kind

Colofon

18 HENGELHOEF, demo composteren, rondleiding in heideen insectentuin; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info en inschrijven: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be € 2,00 deelname, leden gratis

Hoofdredactie: Johan Van den Broek

21 REG, infosessie “ventilatie”; samenkomst: 14 u.; Centrum Duurzaam Bouwen, Marktplein 7, HeusdenZolder. Inschrijven: 016 23 26 49, info@dialoog.be 22 HAGEVEN, ochtendwandeling; samenkomst: 8 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 0473 80 18 30 22 HAGEVEN, landschapswandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 0473 80 18 30 29 DE WATERSNIP, zomerfeest; samenkomst: 13 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be

Van juni tot en met september wordt elke zondag een begeleide wandeling georganiseerd in Negenoord-Kerkeweerd. Het vertrek is telkens voorzien om 13.30 u. Deelname kost € 2 per persoon. Meer info: www.dewissen.be Opgelet - In juni en september is de samenkomst voorzien aan De Wissen, Maaspark, Dilsen-Stokkem. - In juli en augustus is de samenkomst voorzien aan de Smokkelmarkt, Rechtestraat, Stokkem.

Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier. Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Redactieraad: Patrick Boucneau, Ingrid Erlingen, Nadine Moens, Niki Saenen, Jan Stevens, Daphne Tubée en Johan Van den Broek Coverfoto: J. Lambrix Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 38, minaplanning@limburg.be www.limburg.be Oplage: 10 500 exemplaren. Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 115 g. D/1999/5857/17

Directie Ruimte - Dienst Milieu en Natuur-Planning en Beleid Universiteitslaan 1 - 3500 Hasselt P409680

3-maandelijks tijdschrift van de provincie Limburg Periode: april - mei - juni 2014 Afgiftekantoor: 3500 Hasselt 1

TIJDSCHRIFT MILIEU & NATUUR - JAARGANG 16, NR. 2

Agenda LIKONA APRIL 16 - Werkgroep Ongewervelden - inventarisatie van ongewervelden in de Kuil in Zutendaal; samenkomst: 18.30 u.; Sluisstraat, Bilzen. Vooraf inschrijven: luc.crevecoeur@skynet.be; weergevoelige activiteit: bel op voorhand 0473 74 55 68. 23 - Slobkousjes - Hobos Overpelt; samenkomst: 18.30 u.; parking MS Kliniek, Boemerangstraat 2, Overpelt. Meer info: www.likona.be 28 - LPW + Slobkousjes - E73244 Grootbos Genoelselderen; samenkomst: 18.30 u.; kerk Genoelselderen, Onze-Lieve-Vrouwstraat, Riemst. Meer info: www.likona.be 30 - Slobkousjes - Achel; samenkomst: 18.30 u.; Venlokaal de Eilandjes vlakbij de Orchideeënlaan, Achel. Meer info: www.likona.be MEI 3 - HPW - E63531 Bautershoven; samenkomst: 14.00u.; kerk, Sint-Genovevaplein 8, Zepperen. Meer info: www.likona.be 5 - NP Lanaken - D75513 Domein Daalbroek en Tombos; samenkomst: 18.30 u.; hoek Heirbaan-Daalbroek, Rekem. Meer info: www.likona.be 5 - LPW - D75331 Zutendaal; samenkomst: 18.30u.; kruising PastoorsstraatDielebergstraat, Zutendaal. Meer info: www.likona.be 7 - SAP - D63713 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; kruising HulsbergwegSchunissensteeg, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 7 - Slobkousjes - Wateringen oostelijke dijk; samenkomst: 19.00 u.; Wateringhuis, Oude Maai 80, Lommel. Meer info: www.likona.be 10 - HPW - E65543 Kasteel Bovelingen; samenkomst: 14.00 u., kerk, Darisstraat 2, Mechelen-Bovelingen. Meer info: www.likona.be 12 - LPW - D6122x Genendijk; samenkomst: 18.30 u.; kerk Genendijk, Kerkstraat, Ham. Meer info: www.likona.be 14 - SAP& Slobkousjes - D63722 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; kruising Koolmijnlaan-Schansbeemdenweg, Houthalen. Meer info: www.likona.be 14 - Werkgroep Ongewervelden, inventarisatie van ongewervelden omgeving Zutendaal; samenkomst: 18.30 u.; Sluisstraat, Bilzen. Vooraf inschrijven: luc.crevecoeur@skynet.be; weergevoelige activiteit: bel op voorhand 0473 74 55 68. 19 - NP Lanaken - D75324 gemeentebossen Rekem; samenkomst: 18.30 u.; OC Ter Dennen, Molenbergstraat 101, Lanaken. Meer info: www.likona.be 19 - LPW + HPW - E63622 Broekbeemd; samenkomst: 18.30 u.; kerk, Dorpsplein 1, Wellen. Meer info: www.likona.be 21 - SAP - D63731 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; kruising De Drij Dreven-Vogelsancklaan, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 21 - Slobkousjes - Pomperik Diepenbeek; samenkomst: 19.00 u.; visvijvers Pomperikweg, Diepenbeek. Meer info: www.likona.be 24 - HPW - E65432 Borlo; samenkomst: 14.00 u.; kerk, Dorpsplein, Borlo. Meer info: www.likona.be 26 - LPW - E7451x Lanaye; samenkomst: 18.30 u.; Lanaye brug, Albertkanaal, Ternaaien. Meer info: www.likona.be 28 - SAP - D63741 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; thv Vilhoekstraat 17, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 28 - Slobkousjes - Tongelreep; samenkomst: 19.00 u.; parking Leenderheide nabij Achelse Kluis. Meer info: www.likona.be JUNI 2 - NP Lanaken - D75424 Domein Daalbroek; OPZ Rekem; samenkomst: 18.30 u.; bezoekersparking OPZ Rekem, Daalbroekstraat 106, Rekem. Meer info: www.likona.be 2 - LPW - D71513-31 Bergerven (Neeroeteren); samenkomst: 18.30 u. kapel van de Weerstand, Weerstandlaan, Rotem. Meer info: www.likona.be 4 - SAP - D64531 Stokrooie; samenkomst: 18.30u; Vliegeneinde 35, Spalbeek. Meer info: www.likona.be

7 - HPW - E62633 Boswinning Ulbeek; samenkomst: 14.00 u.; kerk, Ulbeekstraat 32, Ulbeek. Meer info: www.likona.be 9 - LPW - C75411-13 Opitter, vallei Itterbeek; samenkomst: 18.30 u.; Pollismolen, Molenstraat, Bree. Meer info: www.likona.be 11 - SAP - D64631 Kuringen; samenkomst: 18.30 u.; kruising Herkenrodedreef-Sacramentstraat, Hasselt. Meer info: www.likona.be 11 - Slobkousjes - C62822 Neerpelt; samenkomst: 19.00 u.; parking Vrije Basisschool Boseind, Lepelstraat 23, Neerpelt. Meer info: www.likona.be 14+15 - Bioblitz Grenspark Kempen~Broek. Inventarisatieweekend. Inschrijven: Els Peusens, Regionaal Landschap Kempen en Maasland vzw, els@rlkm.be, 089 65 56 92 14 - HPW - E62411 Selfheide Nieuwerkerken; samenkomst: 14.00 u.; kerk, Kerkstraat 111, Nieuwerkerken. Meer info: www.likona.be 16 - NP Lanaken - D75531 Rekem-centrum/Heidestraat; samenkomst: 18.30 u.; sporthal, Heidestraat 43, Rekem. Meer info: www.likona.be 16 - LPW - D61722-24 Helchteren(fietspad); samenkomst: 18.30 u.; Molenheidestraat (hoekpunt), Houthalen-Helchteren. Meer info: www.likona.be 18 - SAP - D64633 Kuringen; samenkomst: 18.30 u.; Larestraat 138, Hasselt. Meer info: www.likona.be 18 - Slobkousjes - Lommel Riebos; samenkomst: 19.00 u.; parking Taverne Blauwe Kei, Lommel. Meer info: www.likona.be 18 - Werkgroep Ongewervelden - ongewervelden in de Kuil in Zutendaal; samenkomst: 18.30 u.; Sluisstraat, Bilzen. Vooraf inschrijven: luc.crevecoeur@skynet.be; weergevoelige activiteit: bel op voorhand 0473 74 55 68. 22 - Geologische Werkgroep - Voeren; samenkomst: 10.00 u.; bezoekerscentrum Voeren, Pley 13, ‘s-Gravenvoeren. Meer info: www.likona.be 23 - LPW - D62641-42 Mangelbeek; samenkomst: 18.30 u.; kerk, Dorpsstraat, Zolder. Meer info: www.likona.be 25 - SAP - D63742 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; parking ING-Imelco, Boddenveldweg, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 25 - Slobkousjes - Hechtel Resterheide; samenkomst: 19.00 u.; parking Begijntje, Begijnenstraat, Hechtel. Meer info: www.likona.be 28 - HPW - E64332 Velm; samenkomst: 14.00 u.; samenkomst: kerk, Sint-Martinusstraat 15, Velm. Meer info: www.likona.be 30 - LPW - D63512 Lummen Kolenhaven; samenkomst: 18.30 u.; kruising Industriestraat-Havenstraat, Lummen. Meer info: www.likona.be

JULI 2 - SAP - D63732 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; halfweg Timmerveldweg, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 2 - Slobkousjes - Maasmechelen Connectera; samenkomst: 19.00 u.; Zetellaan 54, Maasmechelen. Meer info: www.likona.be 5 - HPW - E65343 Niel-bij-Sint-Truiden; samenkomst: 14.00 u.; kerk Niel, Naamsestraat 18 Gingelom. Meer info: www.likona.be 7 - NP Lanaken - D75441 Neerharenbos/Droogmeervijver; samenkomst: 18.30 u.; manège Ter Biessen, Begijnenbos 11, Lanaken. Meer info: www.likona.be 7 - LPW - D724xx Heuvelsven en omgeving; samenkomst: 18.30 u.; Heuvelsven, Dilsen-Stokkem. Meer info: www.likona.be 9 - SAP - D63714 Zonhoven; samenkomst: 18.30 u.; kapel, Eikenenweg, Zonhoven. Meer info: www.likona.be 9 - Slobkousjes - Vliegveld Kleine Brogel; samenkomst: 19.00 u.; ingang basis, einde Onze-Lieve-Vrouwelaan, Peer. Meer info: www.likona.be 19 + 20 - vleermuizenweekend in Bokrijk. Inschrijven en meer info: luc.crevecoeur@limburg.be, tel. 011 26 54 62.