Jg.16/3 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 16, nr. 3 - 2014

› Limburg

renoveert › Jouw mening over Mi&Na › MOS inspireert

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 1

12/06/14 12:38

Woord vooraf

Geef jouw mening over het tijdschrift ‘Milieu&Natuur’!

Beste lezer Het nieuwe Natuurdecreet en de besluiten over de instandhoudingsdoelstellingen (IHD’s) werden nog net voor de verkiezingen – op vrijdag 25 april 2014 – door de Vlaamse Regering goedgekeurd. Wij zullen jou als natuurliefhebber of ‘natuurprofessional’ vanzelfsprekend op de hoogte houden van de verdere evolutie.

Het provinciebestuur van Limburg wenst doelgericht en efficiënt te communiceren over de thema’s Milieu en Natuur. Daarom willen we graag jouw mening kennen over dit tijdschrift ‘Milieu&Natuur’. Ben je tevreden over de inhoud? Sluit het aanbod aan bij jouw behoefte aan informatie? Spreekt de vormgeving je aan? Jouw antwoorden bieden inspiratie voor het toekomstig beleid. Neem daarom even de tijd voor een korte enquête. Het invullen van de vragenlijst (+/- 10 vragen) duurt maar enkele minuten. Alle gegevens worden anoniem en vertrouwelijk verwerkt.

Dit nummer van Milieu&Natuur besteedt aandacht aan de inspirerende rol, die Limburg binnen het hele klimaatgebeuren speelt. Het project ‘Werfgoed - Limburg renoveert’, is weerhouden als één van de acht ‘Vlaamse proeftuinen in de bouwsector’. Met die proeftuinen steunt het Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie vernieuwing in Vlaanderen en wordt werk gemaakt van minder energieverbruik en meer jobs. ‘Werfgoed’ geeft eigenaars de kans om hun woning gezamenlijk en onder begeleiding te renoveren op het vlak van energie. Nog meer inspirerende projecten én mensen vind je terug in ‘Voluit voor een duurzaam Limburg, inspiratie voor een klimaatneutrale provincie’. Deze nieuwe publicatie van de provincie Limburg toont dat visie, durf en daadkracht volop in onze provincie leven (www.limburgklimaatneutraal.be). Duurzaamheid op het terrein waarmaken: daar komt het echt op aan!

Je kunt de enquête invullen tot 31 juli via de volgende link: https://limburg.socratos.net/direct/enquetemilieuennatuur. We houden je op de hoogte van de resultaten. Alvast bedankt voor jouw waardevolle medewerking!

Jaargang

15, nr. 4 2013

Jaargang 16, nr. 1 - 2014

Jaargang 16,

nr. 2 - 2014

Tot slot vragen we nog even aandacht voor de enquête rond Milieu&Natuur. We willen graag jouw mening weten over dit tijdschrift. Daarom kan je tot 31 juli een vragenlijst invullen via https://limburg.socratos.net/direct/enquetemilieuennatuur. Zeker doen want ook jouw stem telt! › Te

Nu nog heerlijk genieten van de zomer (hopelijk duurt die lang!). Veel leesgenot! Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur

gast bij ‘k limaatbur gemeester schapspro s’ jecten in d e kijker › Natuu rnieuws ui t Limburg Adoptiesoorten blijven een hefboom voor r ke kij n in de natuurbehoud gemeentelijk siteitsprojecte › Biodiver burgers zaak van Lim n ee s, en ol › Windm ws en milieunieu Veel natuur› Land

›

3/04/14 14:41

1 proef3.indd

16_nr1_

MilieuNatuur_jrg

2 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 2

16/06/14 11:37

Minder CO2-uitstoot door collectieve renovatie en groene leningen Alle Limburgse gemeenten engageerden zich om de uitstoot van CO2 op hun grondgebied met méér dan 20 % te verlagen tegen 2020. Dit engagement staat met zoveel woorden in het Europese ‘Burgemeestersconvenant’ dat ze allemaal ondertekenden. Een belangrijke actie – opgenomen in hun klimaatplannen – om die ambitie te bereiken, is de renovatie van woningen. De CO2-uitstoot van het bestaande woningbestand vormt immers een groot aandeel – zo niet het grootste – van de totale gemeentelijke CO2-emissie. In dit nummer van Mi&Na behandelen we twee belangrijke initiatieven in dit kader: - de collectieve renovatie met het project ‘Werfgoed’ en - de groene lening van Duwolim.

Een draaiboek en het project ‘Werfgoed’ De campagne ‘Collectieve renovatie’ wil, zoals de naam verraadt, eigenaars van particuliere woningen aanzetten om gezamenlijk – en stevig begeleid door deskundigen – een grondige woningrenovatie door te voeren. Om de gemeenten hierin te ondersteunen en alles in goede banen te leiden, werkten de provincie Limburg, Dubolimburg (het Steunpunt Duurzaam Bouwen) en Stebo (het steunpunt buurtopbouwwerk) projecten en een draaiboek uit met veel aandacht voor communicatie, monitoring en evaluatie. De ambitie is groot, want er wordt gestreefd naar ‘Bijna Energie Neutrale renovatie’ of BEN-renovatie. Het is de intentie om in minstens 10 Limburgse gemeenten te starten met initiatieven voor collectieve woningrenovatie. De gemeente trekt het renovatieproces terwijl de provincie Limburg, Dubolimburg en Stebo voor de ondersteuning zorgen. De opgedane ervaringen worden gedeeld met andere Limburgse gemeenten. De Limburgse aanpak van ‘collectieve renovatie’ geldt als een voorbeeld en krijgt Vlaamse steun. Het Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie (IWT) steunt innovatie in Vlaanderen o.a. met proeftuinen. Een van de voorbeeldprojecten ‘Werfgoed Limburg renoveert’, waarin de gemeenten Houthalen-Helchteren en Maasmechelen participeren en waarover meer op pagina 4, werd geselecteerd als een van de acht ‘Vlaamse proeftuinen in de bouwsector’. De innovatieve praktijken moeten bijdragen tot twee Vlaamse beleidsdoelen: minder energieverbruik en meer jobs.

START

Uitvoering gemeentelijk renovatieproject

Communicatie bewoners

Screening woningen en renovatievoorstel (maatwerk)

Voorbereiding uitvoering (offertes …)

(Collectieve) uitvoering

Administratieve en financiële afhandeling

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 3

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 3

12/06/14 12:38

Werfgoed - Limburg renoveert Het project ‘Werfgoed’ wil eigenaars van particuliere woningen de kans geven om gezamenlijk en onder begeleiding een grondige energie-renovatie van hun woning door te voeren. Om een beter zicht te krijgen op het ‘wat, waarom en hoe’ van het project had Mi&Na een gesprek met medewerkers van vier `Werfgoedpartners’: Dubolimburg, Stebo, de gemeente Houthalen-Helchteren en de gemeente Maasmechelen. De verschillende taken binnen ‘Werfgoed’ zijn op het lijf van onze gesprekspartners geschreven: Dubolimburg coördineert het project, Stebo assisteert rond individuele en collectieve begeleiding van woningrenovatie en de partnergemeenten Houthalen-Helchteren en Maasmechelen ten slotte participeren rond enkele woninggroepen in hun gemeenten. Mi&Na: Kris: Het project focust op particuliere eigenaars. Waarom deze doelgroep? Kris Asnong (coördinator Dubolimburg): Omdat in Vlaanderen meer dan drie op vier mensen eigenaar zijn van hun woning. Hier liggen dus veel kansen om een groot patrimonium energiezuiniger te maken. Particuliere eigenaars zijn evenwel moeilijk te mobiliseren. Tegelijk is de complexiteit van het renoveren toegenomen. Een goede begeleiding van eigenaars verlaagt heel wat juridische, financiële en organisatorische drempels zodat de stap naar renovatie kleiner wordt. Mi&Na: Erwin: Samen renoveren vraagt waarschijnlijk een bijzondere aanpak? Erwin De bruyn (Stebo-directeur): Dat klopt. Onderlinge samenwerking maakt renoveren efficiënter en goedkoper. Maar het vraagt inderdaad een andere kijk van deskundigen en eigenaars. Ze moeten erop vertrouwen dat samenwerken en het delen van informatie uiteindelijk ook leiden tot betere resultaten. Dat betekent ‘water bij de wijn doen’ en vrede nemen met het feit dat het proces net wat langer kan duren. Mi&Na: Kris: Hoe gaan jullie concreet te werk? Kris Asnong: We starten enerzijds met een open oproep aan eigenaars. Daarmee hopen we Limburgse huiseigenaars aan te spreken die doorgedreven willen renoveren en goesting hebben om actief in dit groepstraject te stappen. De woningen zelf worden in verschillende types gegroepeerd: in vrijstaande fermettes, bungalows, stadsrijwoningen, enzovoort. Dit groeperen in ‘typewoningen’ levert voordelen op. Prijzen van ontwerpers, aannemers en

materialen worden gedrukt. Verder versnelt de doorlooptijd van de bouwwerken en verhoogt de kwaliteit van de uitvoering. De eigenaars krijgen ook financiële begeleiding met onder meer info over leningen en premies, waaronder de Groene Lening van Duwolim. Mi&Na: Erwin: Werken jullie enkel met individuele eigenaars? Erwin De bruyn: Nee, anderzijds werken we ook met woningen in zogenaamde ‘prioritaire wijken’ in de gemeenten. Zo wordt in Maasmechelen gestart in de Tuinwijk in Eisden en de wijken Berensheuvel, Eisderbos en Klein Spanje. In Houthalen is de wijk Limbouw aangeduid. Door te mikken op ‘herkenbare woningen’ in de open oproep en de wijkgerichte aanpak kunnen we het renovatieconcept later breed toepassen op het Limburgse en Vlaamse woningbestand. Mi&Na: Frank: Maasmechelen engageert zich duidelijk als een van de ‘renovatiepartners’ in het project. Frank Houben (duurzaamheidsambtenaar in Maasmechelen): Jazeker. De gemeente doet dit om de doelstelling – 20% vermindering van de totale CO2-uitstoot – binnen haar klimaatactieplan te halen. In Maasmechelen zijn de residentiële woningen verantwoordelijk voor 57 % van de totale CO2-uitstoot. We merkten dat er vaak wel een draagvlak is voor energiebesparende maatregelen, maar dat de stap in de praktijk niet makkelijk gezet wordt. De redenen daarvoor zijn vaak een beperkte kennis, onvoldoende financiële middelen of gewoon een gebrek aan tijd. We hopen die drempels met dit project weg te werken.

4 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 4

12/06/14 12:38

Mi&Na: Gerry: Ook voor Houthalen-Helchteren betekent deze collectieve aanpak een ‘klimaatbijdrage’. Gerry Hermans (duurzaamheidsambtenaar in HouthalenHelchteren): Inderdaad. In onze gemeente zijn de residentiële woningen verantwoordelijk voor 51 % van de totale CO2-emissie. In Houthalen-Helchteren neemt de gemeente bij de uitwerking van het gemeentelijk klimaatplan vooral een begeleidende en ondersteunende rol op. Mi&Na: Gerry: In Houthalen-Helchteren wordt de wijk Limbouw betrokken. Wat willen jullie concreet bereiken? Gerry Hermans: Ons doel is een collectieve renovatie van de wijkwoningen die eigendom zijn van particulieren; dus geen huizen die eigendom zijn van een sociale huisvestingsmaatschappij. Dit bekijken we samen met de huisvestingsmaatschappijen. De tweehonderdtal huizen in de wijk Limbouw dateren uit de periode 1967-1971 en werden gebouwd door een woningbouwmaatschappij. Het project ‘Werfgoed’ vormt op tal van vlakken een uitdaging. Vooreerst moet naar een ‘renovatiewijze’ worden gezocht die toepasbaar is op gelijkaardige wijkwoningen. Die collectieve renovatie moet dan ook goedkoper zijn dan de traditionele individuele renovatie. Verder moeten particulieren ervan overtuigd worden om mee in het renovatieproces te stappen. Ten slotte zijn slimme financiële mechanismen nodig die de realisatie mogelijk maken. We willen met dit project zoveel mogelijk woningen helpen renoveren in de betrokken wijk.

Mi&Na: Erwin: Tot slot, ook voor de partners betekent ‘Werfgoed’ een leerschool. Erwin De bruyn: Natuurlijk. Het gaat over een innovatieve aanpak waarbij al doende geleerd wordt. Die verworven knowhow moet later ook gedeeld worden met de participanten van de andere proeftuinen en ingezet worden in andere Limburgse renovatieprojecten. Zeker voor de partnergemeenten is het hele gebeuren een grote uitdaging. Ze werken mee aan een structureel project dat grootschalige woonrenovatie vorm moet geven. De participatie in ‘Werfgoed’ zal hen toelaten hun beleid beter af te stemmen op een procedure van doorgedreven collectieve renovatie. Belangrijk is ook dat ze ervaringen opdoen rond renovatie van woningen met een belangrijke erfgoedwaarde. Hartelijk dank voor dit gesprek.

Mi&Na: Frank: In Maasmechelen wordt ingezet op meerdere wijken. Frank Houben: In onze gemeente gaat het over 4 wijken: de Tuinwijk in Eisden, Berensheuvel, Eisderbos en Klein Spanje. In de Tuinwijk staan beschermde woningen met een specifieke bouw die zeer kenmerkend is voor de mijncités. Het behoud van de erfgoedwaarde met onder andere de ‘cottages’ en het parkkarakter is zeer belangrijk. De 226 private woningen in Berensheuvel, Eisderbos en Klein Spanje dateren uit verschillende periodes, maar de types van huizen komen veel voor in Limburg en Vlaanderen. De kennis die in die wijken wordt opgedaan, is op lange termijn dan ook zeker bruikbaar in projecten met particulieren en sociale huisvestingsmaatschappijen.

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 5

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 5

12/06/14 12:38

Een energiezuinige woning verdient zichzelf terug Investeren in isolatie, nieuwe ramen of een zuinige verwarming kost geld. Maar met slimme keuzes voor de juiste energiebesparende ingrepen worden die investeringen al snel terugverdiend. Wie echter de financiële middelen niet heeft – of geen gebruik wil maken van zijn spaargeld – kan een beroep doen op de Groene Lening van Duwolim. Voor energiebesparende werken bestaan interessante premies, maar eerst moet de factuur betaald worden. Daarom richtte de federale overheid het Fonds voor de Reductie van de Globale Energiekost (FRGE) op. In Limburg worden die middelen beheerd door Duwolim, een niet-commerciële organisatie. De provincie Limburg en Limburgse gemeente- en OCMW-besturen steunen dit initiatief.

Wie en wat komt in aanmerking? De Duwolim-lening voor energiebesparende investeringen is er voor elke eigenaar van een Limburgse woning. Ook verhuurders kunnen in sommige gevallen een Duwolim-lening aanvragen. Er kan minimaal 1250 euro en maximaal 10 000 euro geleend worden met een looptijd van maximum 5 jaar. De rentevoet bedraagt 2%. Specifieke doelgroepen kunnen evenwel aan 0% lenen! De lening maakt investeren in energiebeheersende maatregelen betaalbaar. Het doel is de realisatie van een snelle en flinke besparing op het energiebudget. De slimste manier om dat te doen, is eerst te investeren in werken met een groot effect en snelle terugverdientijd. Daarom maakt Duwolim onderscheid tussen ‘basisinvesteringen’ en ‘aanvullende investeringen’. Onder ‘basisinvesteringen’ vallen de isolatie van daken, kelders, muren of vloeren, het plaatsen van een condensatie- of hoogrendementsketel op gas, mazout of pellets en de installatie van hoogrendementsbeglazing of een zonneboiler. Met ‘aanvullende investeringen’ worden onder andere bedoeld het plaatsen van thermostaatkranen, het onderhoud van een ketel, brander of kachel en een energie-audit. Duwolim geeft niet alleen een betaalbare lening maar ook deskundig advies. De energieadviseur helpt om doordachte keuzes te maken, de lening en premies aan te vragen, aannemers te vinden en/of de werken te controleren. Het verhaal van Paula uit Diepenbeek illustreert de aanpak perfect. Meer info: www.duwolim.be, tel. 089 77 81 29, duwolim@stebo.be

6 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 6

12/06/14 12:38

Het verhaal van Paula Paula, nu 70 jaar, moest op haar 64ste helemaal van nul terug beginnen. Na haar scheiding stond ze plotsklaps alleen voor praktische huis-tuin-en-keukenbeslommeringen waar ze zich voorheen nooit mee bemoeide. Met een minimumpensioen en de hulp van Duwolim slaagde ze er zopas in de zolder van haar woning te isoleren. Paula is trots op haar zelfstandigheid. “Ik trek mijn plan. Ik voel me in de fleur van mijn leven”, lacht ze. Paula woont in een rustige straat in Diepenbeek. Ze geniet ervan haar piekfijn verzorgde woonst – waar haar kinderen opgroeiden – netjes en gezellig te houden. Na haar scheiding moest Paula het plots zien te redden met een beperkt inkomen. Tijdens haar huwelijk was ze nooit betrokken bij administratie of geldzaken, waardoor ze die wereld nog helemaal moest leren kennen. Met enkele slimme investeringen in de woning kan Paula nu meer budget reserveren om van te leven.

Steun, advies én werk uit handen genomen “Een jaar lang hielp het OCMW mij om mijn budget zo goed mogelijk te beheren. Ik kreeg ook goede raad van onze burgemeester. Hij stelde me voor te proberen de energiekosten te verminderen en gaf mij de tip om raad te vragen bij de energieadviseurs van Stebo. Ik voelde me wel onzeker over investeren in de woning. Ik was bang om teveel geld uit te geven, ik wilde het voorzichtig aanpakken. Eerst kwam er iemand die de woning heeft bekeken en me veel energietips gaf. Van die adviseur kreeg ik zes spaarlampen. Ik heb ook gas laten aanleggen. Daarna kwam Debby De Krem, architecte en energieadviseur bij Stebo/Duwolim, kijken wat we nog meer konden doen. Ik voelde direct dat ik haar kon vertrouwen. Debby bekeek het huis en stelde voor om de zolder te isoleren. Voor die isolatie heeft zij echt alles geregeld. Alle moeilijke praktische dingen heeft ze me helemaal uit handen genomen. Ze heeft aannemers gebeld, offertes bekeken en zelfs de werken geregeld. Het enige dat ik nog moest doen, was beslissingen nemen en de zolder opruimen natuurlijk.”

In minder dan drie maanden rond “In november zijn we erover beginnen te praten en in januari heeft de aannemer op twee dagen tijd 18 cm isolatie aangebracht op de zolder. Hij werkte echt heel proper. Toen hij klaar was, is Debby opnieuw komen kijken. Zij was tevreden met het resultaat, en ik ook. Nu brengt ze nog de papieren in orde voor de premie en dan is alles achter de rug. Binnenkort komt er ook een nieuwe koelkast. Ik kreeg een bon van 150 euro vermindering, zodat ik nu veel goedkoper een zuinige koelkast kan kopen. Ik ben benieuwd hoeveel besparingen me dat nu gaat opleveren.”

Trots! “Voor de scheiding wist ik helemaal niets van geldzaken. Ik heb dat allemaal geleerd. Dat is in het begin heel stressvol geweest, vooral omdat ik niemand tot last wilde zijn. Mijn kinderen willen mij wel helpen, maar die hebben ook hun eigen leven. Ik wilde echt mijn plan trekken. En daar ben ik nu heel trots op.” (bron: Stebo)

Fors besparen op energiefactuur Besparen op de energiefactuur kan je met doelgerichte renovaties maar ook in het dagelijks huishouden. Dat bewijst ‘de Energiejacht’ van de Bond Beter Leefmilieu (BBL). De vierde editie was wederom een succes. Van 1 december 2013 tot 31 maart 2014 bespaarden meer dan 11 000 Vlaamse huishoudens gemiddeld 11,54 % op hun energiefactuur. De Limburgse deelnemers klokten zelfs af op een besparing van 20,18 %. De vierde Energiejacht liep in Limburg met de steun van de provincie en concentreerde zich op energiebesparing door kansarmengroepen. 115 huishoudens uit 12 Limburgse gemeenten voerden gedurende 4 maanden wekelijks hun meterstanden van aardgas, elektriciteit en water in op www.energiejacht.be. Groepen van ongeveer 15 gezinnen uit eenzelfde wijk of straat

werden begeleid door energiemeesters, die een gratis opleiding rond rationeel energiegebruik genoten. Hun elektriciteitsverbruik daalde met 14 % (of een besparing van 35 600 euro). Hun gasverbruik daalde zelfs met 29 %, goed voor 34 230 euro. Ook buiten de campagneperiode kan iedereen gratis zijn energieverbruik opvolgen via www.energiejacht.be. Deze website maakt het mogelijk om meterstanden van gas en elektriciteit bij te houden. De besparing wordt in percentages en euro’s weergegeven. In Limburg hebben zich intussen 1802 gezinnen geregistreerd op de website. Meer info: www.energiejacht.be.

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 7

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 7

12/06/14 12:38

Voluit voor een duurzaam Limburg De laatste meetresultaten zijn nog niet binnen, maar iedereen voelt het aankomen: Limburg zal niet klimaatneutraal zijn in 2020. Maar dat betekent zeker niet dat inspanningen vergeefs zijn. Om dat duidelijk te maken, publiceert de provincie Limburg ‘Voluit voor een duurzaam Limburg, inspiratie voor een klimaatneutrale provincie’, een boekje dat vooral een stem geeft aan inspirerende mensen en projecten. Dat Limburg haar oorspronkelijke klimaatambitie niet zal halen, heeft deels te maken met de impact van externe factoren op economie, energie, mobiliteit en zo meer. Maar ook interne factoren als twijfel, verdeeldheid en defensief gedrag spelen mee. In tijden van instabiliteit en onzekerheid wordt zelden gekozen voor vernieuwing en langetermijnvoordelen. Dat terwijl er net nood is aan visie, durf en daadkracht.

Kritisch Om zichtbaar te maken dat die drie elementen binnen Limburg toch volop leven, besloot de provincie om ‘Voluit voor een duurzaam Limburg, inspiratie voor een klimaatneutrale provincie’ te maken. Twaalf waardevolle initiatieven komen in woord en beeld aan bod. In tegenstelling tot heel wat overheidspapier kijkt dit boekje ook kritisch naar het eigen beleid. Tekortkomingen worden niet geschuwd en thema’s als koolmijngaswinning en het Strategisch Actieplan in het Kwadraat (SALK) worden tegen het licht gehouden.

Mijlpaal

Meer info: David Michiels, tel. 011 23 83 32, david.michiels@limburg.be Dienst Milieu en Natuur, provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Hoewel ‘Limburg klimaatneutraal in 2020’ niet haalbaar zal zijn, blijft het een uitermate belangrijke mijlpaal. Tegen 2020 kan de gezamenlijke uitstoot mits krachtige investeringen en aangepast gedrag met meer dan 30 % teruggeschroefd worden. Dit is geen hypothetisch cijfer, maar een wetenschappelijk gefundeerde inschatting die uitgaat van een technische en maatschappelijke haalbaarheid. Uitgangspunt blijft dat het streven naar klimaatneutraliteit onze provincie op termijn meer welvaart en welzijn kan opleveren dan gelijk welk sectoraal relanceplan.

Nieuwsgierig? ‘Voluit voor een duurzaam Limburg, inspiratie voor een klimaatneutrale provincie’ is gratis beschikbaar. De gedrukte oplage is vanzelfsprekend beperkt. Op www.limburgklimaatneutraal.be kan je de publicatie bekijken of downloaden. 8 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 8

12/06/14 12:38

Winst draaien met wind Op 24 april ging het project ‘draai WINST met wind’ van start. Samen met het Innovatiesteunpunt onderzoekt de Dienst Landbouw en Platteland de mogelijkheden van de oprichting van middelgrote windturbines bij drie landbouwbedrijven.

Vorig jaar lanceerde de provincie Limburg een campagne rond een meer duurzaam energieverbruik bij enkele grote landbouwsectoren in Limburg. Een eerste project ‘energieWINST’ moet het energiebesparingspotentieel van 28 landbouwbedrijven in kaart brengen. De resultaten van ‘energieWINST’ zullen binnenkort beschikbaar en bruikbaar zijn voor de hele Limburgse landbouwsector. Het project ‘draai WINST met wind’ gaat een stap verder. Concreet zal de oprichting van een windturbine in eigen beheer onderzocht worden bij drie landbouwbedrijven in Maasmechelen, Kortessem en Riemst. Deze bedrijven dienen ‘als voorbeeld’ en werden geselecteerd omwille van hun ruimtelijke situering en energieprofiel. De selectie gebeurde op basis van een ruimtelijke screening die afgetoetst is aan de actuele wetgeving.

Onderzoek windpotentieel Het project ‘draai WINST met wind’ onderzoekt de mogelijke plaatsing van middelgrote windturbines omdat die het best bij het energieprofiel van de Limburgse landen tuinbouwbedrijven passen. Het is ook de bedoeling dat de geproduceerde energie wordt aangewend voor de eigen bedrijfsvoering. Het Innovatiesteunpunt begeleidt de drie kandidaten met onder meer een uitgebreide windstudie. Deze studie brengt het windpotentieel in kaart, geeft informatie over de exacte inplanting en de nodige hoogte en berekent het rendement van de turbine. Vervolgens kan men bepalen welke windturbine het best bij het bedrijf en het plaatselijke windaanbod past. Daarbij gaat veel aandacht naar de noden van het landbouwbedrijf en de omgeving. Ook zal de ruimtelijke integratie tijdens het verdere verloop nauwlettend worden opgevolgd.

Stappenplan De opgedane kennis, ervaringen, knelpunten en oplossingen worden gebundeld en verwerkt in een stappenplan. Dat plan moet het andere geïnteresseerde landbouwers mogelijk maken het energiepotentieel van windturbines bij hun bedrijf sneller te onderzoeken.

Meer info: Wim Tollenaers, tel. 011 23 74 47 landbouwenplatteland@limburg.be, Dienst Landbouw en Platteland provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 9

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 9

12/06/14 12:38

Belangrijke Limburgse soorten krijgen steun in de rug Om bedreigde Limburgse planten en dieren nog beter te beschermen, stelt het provinciebestuur al bijna 25 jaar lang een budget ter beschikking voor het afsluiten van ondersteuningsovereenkomsten (OO) met ‘beheerders van onroerend goed in Limburg’. Die beheerders werken zo actief mee aan het behoud van zeer specifieke soorten die vaak alleen nog voorkomen in onze provincie. Limburgse soorten – zoals hamster, das, wasplaten, vleermuizen, orchideeën – hebben een streep voor bij de provincie Limburg. Deze planten en dieren komen in de rest van Vlaanderen niet of minder voor en maken dus deel uit van de Limburgse identiteit. Je vindt ze in natuurgebieden, landbouwgebieden en zelfs de woonomgeving.

Wat is een OO? Ondersteuningsovereenkomsten zijn contracten tussen de provincie enerzijds en landbouwers of beheerders van gronden of gebouwen in landbouwgebied of landelijk gebied anderzijds. In ruil voor een financiele vergoeding verbindt de eigenaar zich ertoe op zijn gronden bepaalde maatregelen te nemen of juist achterwege te laten om zo bedreigde flora of fauna meer kansen te geven. In een aantal gevallen kon een bedreigde soort zo op het nippertje gered worden. De overeenkomst heeft een beperkte geldigheidsduur van een tot drie jaar. OO bieden immers slechts ‘overgangsoplossingen’ in afwachting van een meer structurele bescherming. Zo kan de Vlaamse Gemeenschap of een terreinbeherende natuurvereniging de betrokken gronden aankopen. De overeenkomsten zijn ook resultaatgericht. Is de soort niet aanwezig, dan krijgt de beheerder zijn of haar vergoeding niet.

sten voor burchten bijna enkel nog in de rand van het verspreidingsgebied in Haspengouw en het Maasland afgesloten. Wanneer nieuwe bedreigde soorten worden aangetroffen of zeldzame biotopen ontdekt worden, is het van allergrootste belang dat er met de beheerder snel afspraken komen over beschermingsmaatregelen. De OO vormen hiervoor een prima instrument. Zo kreeg een ontdekt wasplatenweiland in Voeren zeer snel bescherming. Wasplaten zijn uiterst zeldzame, fel gekleurde paddenstoelen die zeer strenge eisen stellen aan het beheer van hun groeiplaats.

De sterkte van de overeenkomst OO kunnen ook met niet-landbouwers worden afgesloten. Privé-eigenaars met een zeldzame soort in huis of tuin komen ook in aanmerking voor de subsidies. Zo beheert Jos Cools uit Lommel zijn tuin in

functie van de veldparelmoervlinder. Jos is erg tevreden over de aanpak. “Aan weerszijden van mijn huis ligt weiland met veel smalle weegbree, ideaal voor de veldparelmoervlinder die er de eitjes oplegt,” vertelt Jos. “Elk jaar komt Theo Bollen van de Limburgse Koepel voor Natuurstudie (LIKONA) in augustus de spinselnesten zoeken en zet er een houten stokje bij. Ik maai het grasland dan één keer in het najaar en blijf een tot twee meter van de nesten weg. Vooral de grasstrook die tegen de heide aanligt, bevat opvallend veel nesten.” Het verhaal van Jos is een mooi voorbeeld van samenwerking en zijn doorgedreven inspanning van jaren werpt vruchten af. Op 4 mei dit jaar vlogen er 54 veldparelmoervlinders in de tuin. Een record! Ook LIKONA-vrijwilliger Theo Bollen is tevreden: “OO zorgen ook voor een betere verstandhouding tussen beheerders en natuurbeschermers.

Meer info: Luc Crevecoeur, tel. 011 26 54 62, luc.crevecoeur@limburg.be Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk Het reglement over de OO vind je op www.provinciaalnatuurcentrum.be (loket)

Evolutie De provinciale beschermingssubsidies dateren uit de jaren negentig en kenden de voorbije decennia een duidelijke evolutie. Zo proberen de budgetten in te spelen op steeds nieuwe noden. Op dit moment kunnen overeenkomsten afgesloten worden voor broedvogels van het agrarische gebied, amfibieën en reptielen, zoogdieren, paddenstoelen, vegetaties, insecten en enkele andere uitzonderlijke soorten. Aan de andere kant is ook mogelijk dat de situatie van een soort verbetert. Zo was de bescherming van dassenburchten jarenlang een belangrijk aandachtspunt. Nu de das het echter in Haspengouw en Voeren beter doet, worden nieuwe overeenkom10 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 10

12/06/14 12:38

Little Cherryvirus treft Haspengouwse kersenbomen ‘Little Cherry’ is een virus dat meer en meer voorkomt op kerselaars. De ‘zieke’ kersen vormen geen probleem voor de volksgezondheid maar veroorzaken opbrengstverlies in de commerciële teelt. Om de opmars te counteren, werkte de provincie Limburg met onder andere het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) en het Proefcentrum Fruitteelt (Pcfruit) een folder uit die toelaat het Little Cherryvirus te herkennen en waar nodig aan te pakken. Ook zijn informatie- en meldpunten voorzien.

Het probleem situeert zich vooral in mogelijke productieverliezen en gevolgen voor het Haspengouwse patrimonium van kersenboomgaarden. Omdat bestrijden nog niet mogelijk is, is ‘voorkomen’ de boodschap. Het probleem moet aangepakt worden door alertheid maar mag zeker niet leiden tot een kaalkap van de waardevolle kersenboomgaarden.

• Gebruik of koop plantgoed (ook enten en onderstammen) vrij van het Little Cherryvirus. • Vermijd contact tussen de kerselaars. • Plant geen nieuwe kersenbomen in de buurt van besmette bomen. • Zorg dat wortels van gekapte bomen niet opnieuw kunnen uitschieten.

De symptomen

Informatie- en meldpunten

Enkel kerselaars – zoete, zure, sier- en wilde kerselaars – zijn gevoelig voor het Little Cherryvirus. De kersen van de geïnfecteerde kerselaar blijven klein en hebben weinig of geen smaak. Het eten ervan is niet schadelijk. In de vroege herfst tonen de bladeren een duidelijke koper- tot roodverkleuring. Zowel bladeren als kersen hangen lang aan de boom. Een besmette kerselaar kan naburige bomen of plantages aantasten. Het virus verspreidt zich op verschillende manieren: via wortelcontact, door het gebruik van niet-virusvrij enthout of door de appel- en druivenwolluis.

Aangetaste bomen blijven drager van het virus en kunnen het verder verspreiden. Besmette bomen moeten gemeld worden. Daarna kan gekeken worden welke maatregelen best genomen worden. Ook voor de heraanplant na infectie zijn er enkele richtlijnen. Er werden twee informatie- en meldpunten aangeduid: • Voor laagstamfruitbomen: Pcfruit vzw, tel. 011 69 70 80, info@pcfruit.be • Voor hoogstamfruitbomen, wilde en sierkerselaars: RLH, tel. 011 31 38 98, info@rlh.be

Voorkomen is de boodschap

Meer info: Vraag de folder op of neem een kijkje op www.limburg.be/littlecherryvirus Hilde Leen, tel. 011 23 83 38, minaplanning@limburg.be provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Zoals gesteld kan je het virus niet bestrijden, enkel voorkomen. Er gelden daarbij enkele aandachtspunten: • Controleer regelmatig de kersen (bij de pluk) en bladeren (september-oktober).

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 11

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 11

12/06/14 12:38

MOS-scholen inspireren Milieuzorg Op School (MOS) begeleidt 90% van alle Limburgse basis- en secundaire scholen om milieuvriendelijker te worden. De concrete invulling van MOS bepaalt de school zelf. Dit levert mooie resultaten en inspirerende voorbeelden op. We presenteren twee initiatieven: één uit het secundair onderwijs, één uit het basisonderwijs.

Natuurgebieden verbinden Het Sint-Jozefinstituut in Bokrijk en het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) lanceerden samen een wedstrijd om het belang van ‘verbinden van natuur’ in de kijker te zetten. De beste inzending per graad kreeg een uitstap naar Pairi Daiza. De natuurgebieden ‘Het Wik’ en ‘De Maten’ in Genk genieten een Europese bescherming. Het is belangrijk dat deze gebieden met elkaar en andere natuurgebieden verbonden worden. Dit voorkomt het isolement van de aanwezige planten en dieren waardoor populaties beter kunnen omgaan met milieustress. Een dergelijke ‘natuurverbinding’ bestaat uit een snoer van stapstenen met voldoende voedsel, water en bescherming, verbonden door elementen als sloten en houtkanten. De realisatie van een natuurverbinding tussen ‘Het Wik’ en ‘De Maten’ is een belangrijke doelstelling van het Strategisch Open Ruimte Project (of SORP) ‘Diversiteit in De Wijers’, een samenwerking tussen de provincie Limburg, de Vlaamse Landmaatschappij en het departement Ruimte Vlaanderen.

Stapstenen Het Sint-Jozefinstituut, de stad Genk en Natuurpunt willen samen de inrichting van twee stapstenen realiseren. Een stapsteen bevindt zich op het schoolterrein van het Sint-Jozefinstituut zelf; de tweede stapsteen komt op een terrein van de stad tegen de Heiwijerbeek. De gebieden krijgen meer openheid, de graslanden worden verschraald, de bestaande vijvers worden ecologisch hersteld en er komen enkele nieuwe poelen.

Educatief pakket Aansluitend werkten het Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC) en het Sint-Jozefinstituut een meerjarig educatief project uit rond de noodzaak van ‘natuur verbinden’. Het opzet sluit perfect aan bij de MOS-werking van de school die met het pakket de felbegeerde Groene Vlag van Eco-Schools wil behalen. De leerlingen krijgen een actieve rol bij de realisatie van de stapstenen en de verbinding tussen ‘Het Wik’ en ‘De Maten’. Met presentaties, brainstormsessies en eigen opzoekwerk worden de leerlingen geïnformeerd over de noodzaak van ‘natuur verbinden’. Ze denken ook na over de inrichting van de terreinen, werken mee aan het onderhoud en brengen de biodiversiteit voor en na de inrichting in kaart. Ook worden tal van communicatieve acties rond ‘natuur verbinden’ uitgewerkt: een excursie, een educatief spel voor de lagere graad, infoborden en een wedstrijd. De wedstrijd ‘natuur verbinden’ werd 30 april afgerond. De winnaars, één per graad, kregen van de gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur een prijs overhandigd: een uitstap met 3 vrienden naar Pairi Daiza. Meer info: Katrien Hendrickx, tel. 011 26 54 93 katrien.hendrickx@limburg.be Provinciaal Natuurcentrum Craenevenne 86, 3600 Genk

12 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 12

12/06/14 12:38

De schoonheid van de Abeekvallei onthuld Op 15 mei werd een nieuw kunstwerk naast de kerk van Ellikom plechtig onthuld. Het bronzen beeld is van de leerlingen van het 5de en 6de leerjaar van de Basisschool Ellikom die daarvoor met hamer en aambeeld aan de slag gingen in het atelier van kunstenaar Leo Camps. De onthulling van het kunstwerk sloot een tweejarig milieuproject af. Het project ‘bescherming van de Abeekvallei in Ellikom’ kreeg o.a. steun van de provinciale klimaatsubsidies voor MOS-scholen en de gemeente Meeuwen-Gruitrode. De Ellikomse MOS-school was al lang actief in de nabijgelegen vallei. De school is peter van het natuurgebied en de leerlingen voeren er regelmatig beheerwerken uit. Dankzij het milieuproject konden nog meer ‘Abeekgeheimen’ worden blootgelegd. Meteen is de school ook kandidaat voor MOS-logo 3. ‘Het project ter bescherming van de Abeekvallei in Ellikom’ kon dan ook rekenen op MOS-begeleiding.

Op uitkijk Onder begeleiding van de Natuurpuntafdeling Meeuwen-Gruitrode & Peer trokken de leerlingen van 5 en 6 op onderzoek uit. Zij deden wateronderzoek, bestudeerden planten en dieren en maakten mooie fotoreportages. Dankzij wildcamera’s kon ook het nachtelijk dierenleven geobserveerd worden. De vos, steenmarter, bunzing en ree lieten zich voor de camera vangen. Voor hun

samenwerking met de school kreeg de lokale Natuurpuntafdeling trouwens de Award ‘Straffe Werking’ van Natuurpunt Vlaanderen. Ook de medewerkers van het Natuurpuntproject ‘Educatief Natuurbeheer’ zetten zich in.

Slotmoment Geïnspireerd door deze nieuwe indrukken en ervaringen gingen de leerlingen aan de slag om de hele gemeente bewust te maken van de waarde van de Abeek. Er werd een leuke folder aangemaakt met typische dieren en planten die mensen er toe moet aanzetten het behoud van de vallei mee te ondersteunen. De leerlingen schreven gedichten en limericks die verspreid werden via de sociale media en er werd een heuse muziekclip gemaakt. Samen met muzikante Sanne Joye werd een mooi lied gecomponeerd. Maquettes brachten dan weer de vallei in beeld. Tijdens het slotevenement konden de bezoekers – met een hapje en een drankje – op een uitgebreide tentoonstelling kennis maken met tal van deze realisaties. Het pronkstuk was het bronzen kunstwerk naast de kerk van Ellikom. Met een minimum aan materiaal werd een werk gerealiseerd dat weer en wind trotseert en blijvend aandacht vraagt voor de biodiversiteit in de Abeekvallei. Meer info: https://www.facebook.com/5en6BasisschoolEllikom

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 13

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 13

12/06/14 12:38

Milieuzorg Op School vernieuwt! Voorgaande pagina’s illustreren perfect hoe MOS een dynamiek teweeg brengt in scholen. Omdat MOS mee gaat met de tijd wordt er gekozen voor een nieuwe invalshoek. ‘Samen jongeren overtuigen om te kiezen voor duurzaam denken en doen’: dat is de nieuwe missie van MOS! Het nieuwe MOS-logo en de nieuwe aanpak worden in het herfstnummer van Mi&Na voorgesteld. We lichten alvast een tip van de sluier. Elke school die zich engageert, kan zich voortaan profileren als MOS-school. Scholen die meedoen met het nieuwe MOS kunnen zich nu al op de Groene Kaart zetten via www.milieuzorgopschool.be. MOS-scholen werken voortaan rond 4 pijlers: • MOS werkt met en voor leerlingen. • MOS is teamwork. • MOS leeft ook buiten de schoolpoort en werkt samen met lokale besturen, (jeugd)verenigingen, ngo’s, organisaties uit het middenveld … • MOS is een plus voor het schoolleven. Alle projecten hebben een concreet resultaat voor ogen en de beleving van MOS is even belangrijk als het leerproces dat erin vervat ligt.

MOS-scholen worden actief ondersteund: • Een persoonlijke MOS-begeleider inspireert en adviseert. • Communicatietools maken het mogelijk om het duurzame engagement zichtbaar en herkenbaar uit te dragen. • Er komen netwerk- en vormingsmomenten. • Er komt een nieuwe website die de weg wijst binnen het ruime aanbod rond milieuzorg en duurzame ontwikkeling. • De school krijgt als internationale Eco-School extra kansen tot profilering en netwerking. MOS-team, PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk • Karel Coenen, tel. 011 26 54 91 karel.coenen@limburg.be, basisonderwijs • Philippe Plessers, tel. 011 26 54 66 philippe.plessers@limburg.be, basisonderwijs • Hilde.Boiten, tel. 011 26 54 67 hilde.boiten@limburg.be, secundair onderwijs

LIMNET-nascholingen 2014-2015 Noteer alvast onderstaande data en schrijf je in via www.pnc.be/nascholingen! Je kan er ook een flyertje downloaden. Het volledige programma verschijnt later per nascholing. De Wijers, een beeld van een landschap Kennismaking met nieuw educatief pakket en bijhorende fietsexcursie Datum: vrijdag 26 september 2014 Plaats: PNC, Craenevenne 86, Genk Doelgroep: 2de en 3de graad SO (aardrijkskunde en biologie) I.s.m. MOS, Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) Brede watereducatie Educatief kaderen van de ‘Walk for Water’ (Wereldwaterdag - 20 maart 2015) Datum: vrijdag 3 oktober 2014 (voormiddag: KO en LO, namiddag: SO) Plaats: PNC, Craenevenne 86, Genk Doelgroep: KO, LO en SO I.s.m. MOS, Kleur Bekennen, PROTOS, GoodPlanet, Djapo, Solidagro LIMNET-contactdag Biodiversiteitsonderzoek koppelen aan NME Datum: donderdag 27 november 2014 Plaats: UHasselt, Campus Diepenbeek Agoralaan, Diepenbeek Doelgroep: KO, LO en SO

Wilde bijen op school Workshop bouwen van bijenhotels en voorstelling van educatief materiaal Datum: donderdag 12 maart 2015 (voormiddag: SO, namiddag: LO) Plaats: Limburgs Veldstudiecentrum (LIVEC) PNC, Craenevenne 86, Genk Doelgroep: LO en SO I.s.m. MOS, Kleur Bekennen, De Lieteberg, Natuurpunt en PXL eXplorer – op onderzoek in de natuur met tablet Toon- en doemoment over nieuw begeleid educatief project Datum: woensdag 29 april 2015 (zelfde programma voor- en namiddag) Plaats: PNC, Craenevenne 86, Genk Doelgroep: 3de graad LO en B-stroom 1ste graad SO I.s.m. MOS

NIEUW IN DE WISSEN

In de Wissen werd de tentoonstelling opgefrist. De 16 meter ‘buismaquette’, die de Maas van bron tot monding voorstelt, kreeg nieuwe infopanelen met veel fotomateriaal en een korte uitleg over de steden, zijrivieren, kanalen, enz. langs de Maas. De aangereikte informatie is relevant voor toeristen en leerlingen. Meer info: Maascentrum De Wissen, Maaspark, Dilsen-Stokkem tel. 089 75 21 71, info@dewissen.be

14 | Milieu & Natuur 16/3 - 2014

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 14

12/06/14 12:38

LIKONA-nieuws Speuren naar hamsters

LIKONA Jaarboek 2013

Zoals elk jaar zoeken we in en rond Tongeren weer naar hamsterburchten. Pas geoogste graanvelden worden afgestruind. Omdat het tijdstip van inventariseren afhankelijk is van de oogstperiode, is de eerste uitstap voorlopig voorzien op maandag 28 juli.

Het Jaarboek 2013 rolt deze zomer weer van de persen. Het naslagwerk presenteert andermaal tal van ‘exclusieve artikels’: speciaal geschreven voor het Jaarboek, over de Limburgse natuur. Ditmaal kan je je verwachten aan interessante bijdragen over het Heuvelsven in Dilsen-Lanklaar, de Kempense heidelibel, nachtvlinders in Het Pijnven, de vroedmeesterpad in Voeren, Limburgse weidevogels en de Bechsteinvleermuis in Kortessem. Aanvullend zijn er de verslagen van de werkgroepen en een literatuuroverzicht.

Interesse? Schrijf je in via likona@limburg.be en we bezorgen je de juiste inventarisatiedata. Afspraak: 28 juli, 19.00 u., kerk, Widooiestraat, Widooie (Tongeren).

Historische ecologie De Werkgroep Historische Ecologie draait op volle toeren. In juni werd een ‘kaartenavond’ georganiseerd. Oude landkaarten van Limburg lagen op tafel en relevante informatie uit het Geografisch Informatie Systeem (of GIS) van de provincie kwam aan bod. Ondertussen zijn er ook zeven rapporten verschenen over historische ecologie. Het gaat over een inleiding en zes deelstudies, met name: • Hoge Kempen - Thematisch rapport • Bosland - Thematisch rapport • De Wijers - Thematisch rapport • Hoge Kempen - Interviews • Bosland - Interviews • De Wijers - Interviews Deze rapporten kan je raadplegen op www.likona.be of uitlenen in het documentatiecentrum, Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, Genk. Op 23 augustus staat een uitstap naar De Teut gepland rond het thema ‘beheer’. Interesse? Inschrijven – verplicht – kan via likona@limburg.be.

De volledige inhoud vind je terug op www.likona.be. Bestellen kan via het Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, Genk, tel. 011 26 54 50 of via likona@limburg.be. Het Jaarboek 2013 kost 10 euro. © J. Packet

Natuursteen voor dummies In Limburg zijn vele historische monumenten in natuursteen opgetrokken. Omdat deze oude gebouwen vaak de enige materiële getuigen zijn van verdwenen of vergeten natuurlijke bouwmaterialen, zijn het dankbare onderzoeksobjecten voor geologen. Meer kennis over natuurstenen betekent vanzelfsprekend meer kennis over een juist beheer van het erfgoed. Om zoveel mogelijk mensen hiervoor warm te maken, organiseert de Werkgroep Geologie op 11 oktober een eenmalige cursus over natuursteen in het Gallo-Romeins Museum van Tongeren. De locatie is bewust gekozen. Voor de prehistorische mens was natuursteen een belangrijke grondstof en de Romeinen gebruikten natuurstenen voor de bouw en de versiering van huizen en tempels. Roland Dreesen vertelt een boeiend verhaal over ontstaan, classificatie, voorkomen en historisch gebruik. Voorkennis is niet vereist. Interesse? Schrijf je – verplicht – in vóór 1 september via likona@limburg.be of tel. 011 26 54 62. Deelname kost 5 euro. Afspraak: 11 oktober, 9.30 u., Gallo-Romeins Museum, Kielenstraat 15, 3700 Tongeren.

Nieuwe vogelspecialisten De 26 deelnemers van de vogelcursus kregen op 22 juni een diploma. Deze cursus, een samenwerking tussen de Vogelwerkgroep van LIKONA en Natuurpunt Educatie, zette de Limburgse vogels in de kijker. Hopelijk versterken al deze ‘afgestudeerden’ de Vogelwerkgroep en dragen ze op die manier hun steentje bij om meer kennis te vergaren.

Milieu & Natuur 16/3 - 2014 | 15

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 15

12/06/14 12:38

Agenda JULI 11 KIEWIT, braakballen pluizen i.s.m. LIKONA; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 0477 47 69 63.

17 DE WATERSNIP, kinderatelier (7-12 j): speuren naar vleertjes; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. Vooraf inschrijven, deelname € 5,00 per kind.

12 DE WATERSNIP, op zoek naar de nachtzwaluw; samenkomst: 21.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

17 GERHAGEN, heide; samenkomst: 14.00 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Info: 011 42 31 51. Neem vooraf telefonisch contact.

13 DE WATERSNIP, wilde kruidenwandeling; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

17 HENGELHOEF, kabouterwandeling; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be. Deelname: € 2,00, leden gratis.

13 GERHAGEN, verhaaltjes en weetjes over de natuur; samenkomst: 14.00 u.; bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Info: 011 42 31 51. Neem vooraf telefonisch contact. 16 DE WATERSNIP, kinderatelier (7-12 jaar): vlinder mee; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. Vooraf inschrijven, deelname € 5,00 per kind. 16 HENGELHOEF, op bezoek bij Bea en Wes; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be. 20 DE WATERSNIP, zomer aan de Zwarte Beek; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. 20 HAGEVEN, vlinders; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77. 27 DE WATERSNIP, naar de mijnterril van Heusden-Zolder; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. 27 HENGELHOEF, overleven in en met de natuur; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be. Deelname: € 2,00, leden gratis. 27 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23, katleen.bollen@natuurpunt.be.

27 HENGELHOEF, heide; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be. Deelname: € 2,00, leden gratis. 27 KIEWIT, natuurontdekkingstocht (kinderen); samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23, katleen.bollen@natuurpunt.be.

31 DE WATERSNIP, wilde bijen; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. 31 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23, katleen.bollen@natuurpunt.be.

JULI-AUGUSTUS NIEUWENHOVEN, Klimaatcasino - Een speelse tentoonstelling over klimaat en klimaatverandering; samenkomst: 9.00-17.00 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81.

SEPTEMBER

12 KIEWIT, braakballen pluizen i.s.m. LIKONA; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 0477 47 69 63.

KIEWIT, braakballen pluizen i.s.m. LIKONA; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 0477 47 69 63.

10 DE WATERSNIP, libellen en waterjuffers; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. 10 HENGELHOEF, honing slingeren en bijenexpo; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren. Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be. 15 DE WISSEN, wissendag; samenkomst: 10.00 u.; Maascentrum, Maaspark z/n, Dilsen-Stokkem. Info: www.dewissen.be.

Ontdek het programma op www.dewijers.be

29-30 NACHT VAN DE VLEERMUIS, talrijke activiteiten in Limburg. Info: www.natuurpunt.be

AUGUSTUS

ZONDAG 28 SEPTEMBER

23 NIEUWENHOVEN, luisteren naar vleermuizen; samenkomst: 20.00 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden. Info: 011 68 79 81.

DE WATERSNIP, vlinders; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

De Wijers

Land van 1001 vijvers

23 DE WATERSNIP, beleef de natuur; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

30 KIEWIT, natuurontdekkingstocht voor kinderen; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23, katleen.bollen@natuurpunt.be.

Dag van

DE WATERSNIP, bos en heide verkennen; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Dit project wordt gerealiseerd en gecofinancierd in het kader van het plattelandsproject De Wijers, in opdracht van de Vlaamse regering.

DAG vd WIJERS_affiche_A2.indd 1

19/05/14 10:22

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier. Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Redactieraad: Patrick Boucneau, Ingrid Erlingen, Hanne Keunen, Nadine Moens, Daphne Tubée en Johan Van den Broek Coverfoto: J. Lambrix

14 GERHAGEN, paddenstoelen; samenkomst: 14.00 u.: bosmuseum, Zavelberg 1, Tessenderlo. Info: 011 42 31 51. Neem vooraf telefonisch contact.

Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

19 DE WATERSNIP, voordracht vissen en waterecosystemen; samenkomst: 19.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Vormgeving: designpartner.be

21 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: kabouters en paddenstoelen (5-7 jaar); samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be. Vooraf inschrijven, deelname € 1,50 per kind.

Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 38, minaplanning@limburg.be www.limburg.be

21 HAGEVEN, vogeltrek; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77.

Oplage: 10 500 exemplaren. Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 115 g.

17 HAGEVEN, heidelandschap; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt. Info: 011 80 26 77.

23 DE WATERSNIP, paddenstoelen leren herkennen; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

17 DE WATERSNIP, ontdek het bos; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

28 KIEWIT, natuurwandeling; samenkomst: 14.00 u.; bezoekerscentrum, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23, katleen.bollen@natuurpunt.be

Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek

D/1999/5857/17

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

MilieuNatuur_jrg16_nr3_proef3.indd 16

12/06/14 12:38