Jg. 17/3 Milieu & Natuur

Jaargang 17, nr. 3 - 2015

› Klimaatverandering:

een wereldprobleem › De oplossing: een zaak van iedereen › Limburg: gaat klimaatneutraal

Woord vooraf Beste lezer Limburg Klimaatneutraal in 2020 halen we niet door heel wat praktische omstandigheden.

Theoretisch zou het kunnen, maar de Limburgse samenleving zou als het ware stilvallen.

30% minder CO2-uitstoot dan de 10 miljoen ton van 2008 is haalbaar tegen 2020 om dan in 2050 volledig klimaatneutraal te zijn.

Maar we moeten bezig blijven. Het is immers niet een kwestie van vele los van elkaar staande acties, het is een kwestie van een andere manier van leven en een andere organisatie van de samenleving.

In dit nummer van Milieu & Natuur geven we nog eens enkele mooie voorbeelden van wat in Limburg allemaal gebeurt, onder andere door verschillende organisaties, de gemeenten en de provincie. Dat werkt inspirerend.

Ik heb de ambitie om alle inspanningen nog te verhogen, te versnellen en vooral ze te stroomlijnen. Zo zouden we moeten komen tot een praktisch globaal plan rond duurzaamheid en klimaatneutraliteit.

Dat plan zou moeten aangevuld worden met deelplannen, die per beleidsdomein beschrijven van wat er nodig is om de reductie van CO2-uitstoot effectief te verwezenlijken.

Dit moet met de Limburgers gebeuren: zowel instellingen, organisaties, bedrijven, scholen, etc. Ook de burgers spelen een zeer belangrijke rol.

We moeten nog meer inzetten op laagdrempelige acties, we moeten duurzaamheid en klimaatneutraliteit bij de vrouw/de man in de straat brengen.

En ik blijf dromen van een techniek, die onze klimaatinspanningen permanent meet, en zichtbaar maakt voor iedereen.

Duurzaamheid en klimaatneutraliteit moeten voor mij hand in hand gaan met het sociale.

Het project met het rollend fonds dat voordelige leningen verstrekt aan particulieren, die hun woning duurzaam willen renoveren, past daar perfect in.

We zullen de volgende jaren een aantal belangrijke maatschappelijke en politieke knopen moeten doorhakken in verband met onze toekomst. Daarom hebben we een groot Limburgs draagvlak nodig.

De evolutie naar een klimaatvriendelijke regio zal niet zonder slag of stoot verlopen en soms pijn doen.

Hebben we daarvoor genoeg lef als Limburgers? Mijn antwoord is “JA”! En dat van jullie?

Veel leesgenot.

Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur

Samen voor een klimaatneutraal Limburg De klimaatverandering is een ernstig probleem waarvan de gevolgen momenteel reeds voelbaar zijn. Limburg blijft niet bij de pakken zitten en gaat voor niet minder dan volledige klimaatneutraliteit. Onze provincie vervult hiermee een voortrekkersrol binnen Vlaanderen en ver daarbuiten.

Mede dankzij de inzet van SALK-middelen, gaan de klimaatdoelen hand in hand met het aanzwengelen van onze getroffen economie.

Limburg als voorbeeld In 2008 werd de klimaattrein in beweging gezet. Drie jaar later ondertekenden de burgemeesters van alle 44 Limburgse gemeenten de ‘Covenant of Mayors’, waarmee ze beloofden om de CO2-uitstoot op hun grondgebied met minstens 20% te verlagen tegen 2020. Hiermee was Limburg de eerste provincie in heel Europa die al haar gemeenten hiertoe wist te overhalen. En we gaan zelfs nog een stapje verder: want waarom zouden we stoppen bij 20%?

In dit nummer vind je enkele treffende voorbeelden van klimaatvriendelijke pilootprojecten die momenteel lopen in Limburgse gemeenten, in samenwerking met partners als Bond Beter Leefmilieu, Infrax, Dubolimburg en Stebo. Door gemeentelijke gebouwen energiezuiniger te maken, wordt een belangrijke stap gezet naar een zo groot mogelijke CO2-reductie. Dankzij de voordelige DuwolimPlus-lening wordt een dergelijke renovatie ook voor particulieren heel interessant.

Daarnaast zijn er nog tal van organisaties die zich, elk op hun manier, onvermoeid inzetten voor een duurzame toekomst. Enkele van deze laten we graag aan het woord. Benieuwd hoe jij zelf je steentje kan bijdragen? Ook dat lees je in dit herfstnummer.

Voor meer info kan je terecht op www.limburgklimaatneutraal.be en www.klimaatnieuws.be

MET 10.000 BELGEN NAAR PARIJS Van 30 november tot 11 december vindt in Parijs de 21ste klimaatconferentie van de Verenigde Naties plaats, COP21. Tijdens deze conferentie moet een nieuw klimaatverdrag ondertekend worden door alle deelnemende partijen.

De klimaatbeweging wil met een internationale klimaatmars op zondag 29 november de straten van Parijs overspoelen. Het is de bedoeling om een oorverdovend signaal te geven aan de politici: “maak werk van een goed klimaatakkoord”. De klimaatbeweging, ‘Climate Express’, wil 10.000 Belgen in Parijs krijgen en voorziet treinen, bussen en fietstochten naar de Franse hoofdstad.

Info: www.climate-express.be

2 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

Gouverneur Herman Reynders over Limburg gaat klimaatneutraal De gouverneur is, als vertegenwoordiger van de federale en gewestelijke regering en provinciaal beleidsmaker, erg begaan met het Limburgse klimaatverhaal. Zo werd onder impuls van Herman Reynders de Cleantech Community Limburg opgericht. Reynders maakt ook deel uit van de Vlaamse Denktank Klimaatadaptatie. Dat hij niet bang is om zelf de handen uit de mouwen te steken, bleek nog toen hij een elektrische auto uittestte voor een project van Infrax.

In 2008 was het streefdoel een klimaatneutraal Limburg tegen 2020. Door omstandigheden is de nieuwe deadline 2050. Wat is er volgens u nodig om deze timing te halen?

Herman Reynders: Ik heb gemerkt dat door de sluiting van Ford Genk en de economische crisis van 2008 het klimaatneutraalverhaal naar de achtergrond is verdwenen. De nadruk ligt meer op jobs, werkgelegenheid en welvaart. Dat is jammer, want ik ben van mening dat werkgelegenheid en klimaatneutraliteit onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. In West-Europa schakelt men momenteel volop over op een nieuwe, milieuvriendelijkere economie. Die lijn willen we in Limburg doortrekken.

Deze verschuiving is een wereldwijd fenomeen.

Denk maar aan de uitspraken van president Obama die onlangs, ondanks alle weerstand, een klimaatplan op tafel legde. Ook China heeft grote plannen rond klimaatneutraliteit. De ‘klimaatneutrale jobs’ moeten we prominent op de Limburgse agenda zetten. Er zijn de laatste jaren heel wat inspanningen geweest, maar die moeten we nu opvoeren. Limburg is de groenste provincie van Vlaanderen en koploper binnen het klimaatverhaal in België en dat mag geweten zijn.

U had het daarnet over een nieuwe economie.

Hoe ziet die er uit?

Herman Reynders: Om kort door de bocht te antwoorden: vervuilende industrie is niet meer van deze tijd. De technologie en bedrijvigheid van de toekomst moeten clean zijn. Dat eist de aarde van ons, maar ook de consument. In Limburg bouwden we reeds een cleantech community uit waarvoor veel belangstelling bestaat vanuit de overheid, de academische wereld en de bedrijfswereld.

© N. Moens, provincie Limburg

Maakt de afbouw van de provincies het moeilijk om de nodige drive en dynamiek binnen het klimaatverhaal te behouden? Momenteel zorgen de provincie Limburg en haar partners onder meer voor een stevige ondersteuning van de Limburgse gemeenten.

Herman Reynders: De Vlaamse regering heeft principieel beslist dat de grondgebonden bevoegdheden, waaronder milieu en natuur, bij de provincie blijven. Ik vind dat we de 44 Limburgse gemeenten onverminderd moeten blijven ondersteunen. We zijn goed bezig met het coördineren van acties, het aanreiken van ideeën, het ter beschikking stellen van middelen, en het creëren van samenwerking. We moeten wel rekening houden met de finan-

“De economie van de toekomst is clean” ciële mogelijkheden. De vraag is hoeveel middelen Vlaanderen nog ter beschikking van de provincies zal stellen.

Dat de provincie onder druk staat, vereenvoudigt het werk toch niet?

Herman Reynders: Aan sommige zaken kan je niets veranderen.

De hervormingen zijn op een democratische manier tot stand gekomen. Of we het graag hebben, is natuurlijk een andere zaak.

We kunnen op verschillende manieren reageren. We kunnen ons erbij neerleggen of ertegenin komen, of we kunnen op een creatieve manier op zoek gaan naar oplossingen. We moeten ons als provincie bezinnen over hoe we op een andere manier nuttige

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 3

dingen kunnen blijven doen voor de Limburgers. Met minder provincie en misschien wat meer inbreng van de steden en gemeenten. Dat model noem ik ‘de stad Limburg’: een theoretisch model waarin 44 Limburgse gemeenten elkaar vinden rond een aantal uitdagingen van onze samenleving. Door ons beleid op elkaar af te stemmen, kunnen we veel bereiken.

We hadden het al over de rol van de gemeenten binnen ‘Limburg gaat klimaatneutraal’. Een andere belangrijke partner is de bedrijfswereld.

Herman Reynders: Ik denk dat elk afzonderlijk bedrijf en elke sector moet nadenken over een rationeel gebruik van energie en materialen. De hele economie moet worden herbekeken: de bouwsector, de transportsector, de toeristische en administratieve sectoren, … Er beweegt al heel wat. Zo is er binnen de bouwsector steeds meer aandacht voor een goede woningisolatie, energievriendelijk bouwen en een doordacht gebruik van materialen en grondstoffen.

De burger mee op de klimaatkar krijgen, is nog een andere uitdaging.

Herman Reynders: Dat is zeker en vast een grote uitdaging en ik heb geen kant-en-klaar antwoord op de vraag hoe we dat moeten aanpakken. De mensen zijn er zeker mee bezig, maar wanneer de economische onzekerheid toeneemt, vermindert de aandacht voor het milieu en de natuur. Dan worden de eigen job en jobzekerheid prioritair. Ik denk dat het belangrijk is dat we het klimaatneutraalverhaal op de agenda houden, in het nieuws brengen en dat we een gezonde ambitie koesteren. Pas op, ik vind het uiteraard ook belangrijk dat iedereen een job heeft, maar werkgelegenheid en klimaatneutraliteit gaan voor mij hand in hand. We zijn als provincie koploper in deze materie en we moeten die voorsprong behouden.

Gent wil tegen 2050 klimaatneutraal zijn. In de provincie Antwerpen spreekt men van een ‘Klimaatneutrale Organisatie 2020’. Vlaams-Brabant lanceert ‘1001 ideeën voor een klimaatneutrale provincie’. Zijn we onze positie als koploper eigenlijk al niet kwijt?

Herman Reynders: Dat is de wet van de remmende voorsprong.

Eenmaal je een voorsprong hebt, krijg je vaak een zekere berusting, waardoor je geremd wordt om nog verder te gaan. Resultaat: vroeg of laat streeft iemand je voorbij. Al denk ik dat we onze positie nog niet kwijt zijn, we komen er enkel te weinig mee naar buiten. Anderen nemen nu initiatieven en dat heeft nieuwswaarde. Maar wij zijn daar waarschijnlijk al enkele jaren mee bezig. De uitdaging is met nieuwe initiatieven te komen en die ook in het nieuws te brengen. Het is niet voldoende dat het gebeurt. We moeten er ook voldoende rond communiceren.

Het idee van ‘Limburg gaat klimaatneutraal’ komt nog van Steve Stevaert toen hij gouverneur was. Hij was van mening dat we van het groene imago en het feit dat we een klimaatneutrale provincie worden, een label moesten maken. Daar zit ook een econo-

4 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

misch aspect aan verbonden. Je kan dat label immers aanbieden aan bedrijven. Voor vooruitstrevende bedrijven is een vestiging in een klimaatneutrale, groene regio een unieke troef. Daar moeten we absoluut meer op inzetten.

Ondertussen zijn ook de gevolgen van de klimaatverandering een hot item. Voor Vlaanderen worden meer overstromingen, droogteschade, verhoogde hittestress in steden en schade door stormen verwacht. We zullen ons daaraan moeten aanpassen.

Herman Reynders: Dat is het verhaal van klimaatadaptatie. Want wat we ook ondernemen voor het klimaat, er zullen een aantal zaken veranderen en we moeten ons aanpassen aan de klimaatveranderingen die nu reeds bezig zijn. De vraag is hoe we dat aanpakken. Voor mij is dit een nieuw denkpatroon, dat ik met veel belangstelling verder zal uitdiepen binnen de Denktank Klimaatadaptatie Vlaanderen. Het is de ambitie van deze denktank om te komen tot een – en nu citeer ik – “multidisciplinaire en maatschappelijk geïntegreerde toekomstvisie voor een klimaatrobuuster Vlaanderen”. De leden van dit expertenplatform komen uit verschillende middenveldorganisaties, bedrijven, overheden en onderzoeksinstellingen.

Van 30 november tot en met 11 december 2015 vindt in Parijs de eenentwintigste jaarlijkse klimaatconferentie van de VN plaats, COP21. Tijdens deze conferentie zouden de deelnemende partijen een nieuw klimaatverdrag moeten ondertekenen. Wat is volgens u de betekenis van een dergelijke, grootschalige conferentie?

Herman Reynders: De verandering van het klimaat is een wereldprobleem dat ook wereldwijd moet aangepakt worden. Bovendien hebben de maatregelen die men neemt belangrijke economische gevolgen. Het belang van zo’n conferentie is volgens mij dat de wereldleiders duidelijk tonen dat het thema voor hen belangrijk is en dat er de nodige maatregelen komen, ongeacht de gevolgen.

De milieuproblematiek is zeer complex. We kunnen in het rijke westen wel het een en ander zeggen en doen, maar in landen waar er honger heerst, ligt de situatie anders. Je kan wouden beschermen, maar als er mensen in wonen die ervan leven, moet je met een evenwichtige aanpak komen.

Nog een laatste vraag. Iedereen kan een steentje bijdragen ten voordele van het klimaat: de ene fietst naar het werk, de ander koopt korteketenproducten. Wat doet u zelf?

Herman Reynders: Ik heb een fiets gekocht die ik gebruik om het fietspadennetwerk in Limburg te doorkruisen. Telt dat? Tja, eigenlijk ben ik zoals elke doorsneeburger. Ik ben er niet dagelijks mee bezig. Ik denk dat veel mensen wel iets willen doen, maar vaak niet goed weten hoe ze het moeten aanpakken. Daar ligt misschien nog een taak voor de toekomst: werken aan een soort handleiding die je helpt om op eigen houtje elke dag iets te doen om Limburg klimaatneutraal te maken.

Samen voor een klimaatneutraal Limburg Met de lancering van de slagzin ‘Limburg klimaatneutraal tegen 2020’, engageerde het provinciebestuur zich in 2008 om alles uit de kast te halen om de CO2-uitstoot in onze provincie drastisch te verminderen. Onze provincie zal binnen vijf jaar niet klimaatneutraal zijn. Daarvoor spelen er te veel factoren mee. Dat neemt niet weg dat we op de goede weg zijn.

Om haar klimaatambities te realiseren, doet het provinciebestuur beroep op heel wat partners. De 44 Limburgse gemeenten zijn hoofdrolspelers in dit verhaal. Zij ondertekenden op 30 november 2011 the Covenant of Mayors en gingen hiermee de uitdaging aan om de CO2-uitstoot op hun grondgebied met meer dan 20% te verlagen tegen 2020. Limburg was de eerste provincie in Europa die erin slaagde om al haar gemeenten tot het Burgemeestersconvenant te doen toetreden. Bovendien wil Limburg nog verder gaan en mikken op volledige klimaatneutraliteit.

Na de ondertekening van dit convenant, werd in elke gemeente een nulmeting uitgevoerd en een gemeentelijk klimaatplan opgesteld. Die plannen moeten worden goedgekeurd door de gemeenteraad en ter goedkeuring voorgelegd bij de Europese Covenant of Mayors-commissie. Na goedkeuring kan het plan dan worden uitgevoerd. Ook over de uitvoering rapporteren de gemeenten aan Europa. Inmiddels werden reeds 38 Limburgse gemeentelijke klimaatplannen goedgekeurd door Europa.

De provincie is ‘convenant coördinator’. Dit betekent dat de provincie de gemeenten op allerlei vlakken ondersteunt. Er wordt ingezet op ondersteuning bij het opstellen en ingeven van de gemeentelijke klimaatplannen en bij de uitvoering, monitoring en rapportering van het gemeentelijke klimaatbeleid. Dankzij de klimaatkorf, een gebruiksvriendelijk cijferoverzicht van een vijftigtal klimaat- en woongerelateerde factoren, kunnen de gemeenten de resultaten van hun inspanningen jaar per jaar bijhouden.

Om al deze plannen in concrete acties om te zetten, werkt de provincie nauw samen met partners als Infrax, Dubolimburg, Stebo en Bond Beter Leefmilieu. Op de volgende bladzijden lees je meer over concrete pilootprojecten die lopen in Maasmechelen, Bocholt, Houthalen en Lanaken.

© R. Reynders, provincie Limburg

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 5

Renovatie zwembad Prinsenpark zorgt voor fikse CO2-reductie Begin dit jaar heropende het zwembad Prinsenpark in Maasmechelen haar deuren na een verbouwingsperiode van acht maanden. Via de ESCO-werking van Infrax werden enkele energiebesparende ingrepen toegepast zoals nieuwe dakisolatie, nieuwe verlichting voor het zwemdok, de kade en natte ruimten, en nieuwe ramen en kozijnen die drie keer beter isoleren. Ook kwam er een nieuwe stookplaats met warmtepomp die de warmte uit de lucht aanwendt voor het verwarmen van het complex en het zwembadwater. Het vernieuwde zwembad verbruikt daarmee 49% minder elektriciteit en 50% minder aardgas, samen goed voor een verminderde CO2uitstoot van 510 ton per jaar.

Grondige aanpak Om aan de Vlarem II-milieuwetgeving te voldoen, moesten er heel wat aanpassingen gebeuren aan het in 1982 gebouwde zwembad. Het gemeentebestuur maakte van de gelegenheid gebruik om het zwembad grondig te renoveren, zodat het ook meteen klaar is voor de toekomst. De binnenzijde van het gebouw werd grondig verbouwd. Beide zwemkuipen zijn volledig vernieuwd en voorzien van slipwerende tegels. Ook de ‘natte’ ruimten kregen nieuwe vloeren en muurtegels en men installeerde nieuwe douches en sanitair. Bovendien werden de luchtgroepen vernieuwd en de volledige stookplaats met bijhorende regeling geoptimaliseerd. Het nieuwe buitenschrijnwerk en de vervanging van de asbestgevelbekleding door een eigentijdse, trendy bekleding maakten het plaatje compleet. Uiteraard is er gezorgd voor een maximale isolatie. Ook aan de toegankelijkheid werd gedacht, met een nieuwe lift in het zwembad voor minder mobiele personen, en de aanpassing van de kleedkamers en de balie in de inkomhal. Er is ook een lift die de cafetaria en tribune voor iedereen toegankelijk maakt.

Infrax als partner De vernieuwing van het zwembad is een mooi voorbeeld van de totaaloplossing die Infrax aan gemeenten biedt en die binnen het project ESCOLIMBURG2020 (zie kader) samen met andere partners nog verder uitgediept wordt. De renovatie kostte in totaal 3,15 miljoen euro. De door de milieuwetgeving verplichte aanpassingen vormden de grootste kostenpost met 1,8 miljoen euro. Verder werd 1,16 miljoen euro in energie-efficiënte maatregelen geïnvesteerd.

De besparingen op de energiefactuur zullen er voor zorgen dat de investeringen worden terugverdiend: de energie-efficiënte maatregelen binnen de 7 jaar, het totale project binnen de 20 jaar.

ESCOLIMBURG2020: bouwen aan een duurzame toekomst Het project ESCOLIMBURG2020 is het resultaat van de samenwerking tussen de provincie Limburg, Infrax en Dubolimburg. Het is de bedoeling om de gemeenten en de provincie te informeren, adviseren en begeleiden bij het versneld energieperformanter maken van hun gebouwen. Tegelijkertijd wordt ook de Limburgse bouwsector verder klaargestoomd om duurzame technologieën te implementeren.

De begeleiding van Dubolimburg stelt de verschillende doelgroepen in staat om de prioritaire investeringen te definiëren en in de loop van het investeringsproces de juiste beslissingen te nemen. Infrax staat, via het bestaand ESCO-aanbod, in voor de investeringen en realisatie. Lokale besturen kunnen bij Infrax terecht voor energieadvies en studies over haalbare energiemaatregelen in gebouwen. Alles wordt onderzocht: verwarming, ventilatie, airco, verlichting, hernieuwbare energie en isolatie.

ESCOLIMBURG2020 is een project in het kader van Intelligent Energy Europe (IEE-MLEI) en loopt tot 1 april 2016.

Via het project zal ongeveer 20 miljoen euro in de Limburgse economie worden geïnvesteerd.

Info: Dirk Schreurs, Infrax cvba Gouverneur Verwilghensingel 32, 3500 Hasselt Dirk.Schreurs@infrax.be, www.infrax.be

Info: Caroline Penders, schepen van patrimonium Maasmechelen Heirstraat 239, 3630 Maasmechelen, caroline.penders@maasmechelen.be © A. Welkenhuyzen

6 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

© A. Welkenhuyzen

© A. Welkenhuyzen

Bocholt verwarmt scholen en lokalen met houtsnippers uit plaatselijke houtkanten Een volledige scholencampus verwarmen met houtsnippers, afkomstig uit het eigen landschap, en tegelijkertijd het beheer en de toekomst van bedreigde houtkanten verzekeren? Dat is het ambitieuze maar haalbare doel van de CVBA Landschapsenergie, een coöperatief vennootschap dat op 7 mei 2014 in het leven werd geroepen met financiële steun van de provincie, Vlaanderen en Europa.

Basisschool De Driehoek, de gemeente Bocholt, Agro-aanneming, het Proef- en Vormingscentrum voor de Landbouw (PVL), Biotechnicum en het Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) sloegen de handen in elkaar en richtten de CVBA Landschapsenergie op.

Deze coöperatie is een ideale structuur om het hout, dat vrijkomt bij het beheren van landschapselementen zoals houtkanten, te gebruiken voor de verwarming van lokale gebouwen. Met haar activiteiten wil de CVBA Landschapsenergie een topvoorbeeldfunctie vervullen op het vlak van investeringen in lokale, sociale, groene en CO2-neutrale energieproductie uit het landschap. Deze actie kadert in het Interreg IVB NWE-programma ToWards Ecoenergetic COMmunities (TWECOM) waarvan RLLK de trekker is.

Houtkanten: bron van energie en leven Houtkanten zijn dichte rijen bomen en struiken die eeuwenlang fungeerden als perceelgrens. Ze zijn zeer typisch voor het landschap van de Lage Kempen en belangrijk voor heel wat dieren die er eten of een onderkomen vinden. Deze houtkanten zijn de afgelopen decennia echter in onbruik geraakt en vaak verwaarloosd of zelfs verdwenen. Door de houtige biomassa die bij het beheer vrijkomt, aan te wenden voor verwarming, wordt het beheer van deze landschapselementen economisch rendabel en hun voortbestaan verzekerd.

Bocholt fungeerde hierbij als pilootgemeente. In de Noord-Limburgse gemeente vinden we maar liefst 107 kilometer houtkanten, waarvan 75 km in eigendom van de gemeente. Deze moeten om de 8 à 10 jaar teruggezet (gekapt) worden. RLLK ontwikkelde een digitaal instrument voor het slim beheren van deze houtkanten: het digitaal platform landschap (DIPLA). Deze tool stelt de gebruiker in staat om het beheer in te plannen voor de komende jaren, de oogst in te schatten en een houtkantenplan op te stellen. Zo kan een maximale opbrengst worden verzekerd, met respect voor de ecologische en cultuurhistorische kanten van het verhaal.

© RLLK

© RLLK

Economisch rendabel beheer Binnen de CVBA Landschapsenergie is de gemeente verantwoordelijk voor het correct beheer van de houtkanten in haar eigendom. De landbouwers hebben zich verenigd in een Agrobeheergroep (ABG) en zorgen voor het cyclisch hakhoutbeheer en de verwerking tot houtsnippers. De coöperatie neemt de gedroogde houtsnippers af. RLLK zorgt voor de coördinatie van het project en helpt met het opstellen van het houtkantenplan.

De coöperatie zelf neemt de investering van de verbrandingsinstallatie en het warmtenet op zich, baat de installatie uit en staat in voor het onderhoud en het verhelpen van storingen. Vanaf september van dit jaar worden de gebouwen van de nieuwe kleuter- en basisschool, het Biotechnicum, de PVL en het parochiehuis verwarmd met de lokale houtsnippers.

Win-winsituatie Op dit ogenblik is een deel van de houtkanten al opnieuw in beheer genomen. De eerste opbrengsten tonen aan dat dit financieel rendabel kan zijn. Daarnaast wordt ook rond sensibilisering gewerkt omdat heel wat bewoners schrikken van het – soms wel erg grondige – beheer van hun vertrouwde landschap.

Niet meer afhankelijk zijn van dure, schommelende stookolieprijzen en tegelijkertijd de biodiversiteit een handje helpen: een betere motivatie om mee in dit project te stappen had de gemeente Bocholt niet nodig. Dit verhaal toont aan dat constructief samenwerken tussen lokale experten kan zorgen voor een rendabel en duurzaam scenario dat in elke streek kans op slagen heeft. Het is namelijk een win-winsituatie voor alle betrokkenen.

Info: • Jan Verjans, schepen van milieu en natuur Bocholt voorzitter CVBA Landschapsenergie, Dorpsstraat 16 3950 Bocholt, jan.verjans@bocholt.be • RLLK, Grote Baan 176, 3530 Houthalen-Helchteren info@rllk.be, tel. 011 78 52 59

© RLLK

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 7

De cleantech-site: van mijnbouw naar zuivere technologie De voormalige mijnsite in Houthalen-Helchteren wordt momenteel ingericht als ‘cleantech’-site. ‘Clean technology’ is een verzamelnaam voor zeer diverse producten, diensten en processen die gebruik maken van hernieuwbare materialen en energiebronnen. Uiteindelijk zal de site plaats bieden aan een campus, een woonpark en een NAC. Dit NAC (Nieuw Administratief Centrum) is gerealiseerd. De campus en het woonpark bevinden zich in een opstartfase.

Om deze ambities te realiseren, stelde het gemeentebestuur van Houthalen-Helchteren in 2012 een gemeentelijk ruimtelijk uitvoeringsplan op. Dit moest nieuwe functies mogelijk maken op een locatie waar volgens het gewestplan enkel industriële activiteiten konden plaatsvinden. Wat meteen opvalt, is het open karakter van de voormalige mijnsite. Die openheid en het groene karakter blijven bewaard. Een park dat over het hele terrein zal lopen, moet alles onderling verbinden. De woonwijk en campus met groendaken zullen het effect nog versterken.

Cleantech-woonpark Bij het cleantech-woonpark wordt naar een grote diversiteit gestreefd, zowel wat type en grootte van woongelegenheden als doelgroepen betreft. Collectieve voorzieningen, nieuwe samenlevingsvormen, buurtzorg en een grotere betrokkenheid van nieuwe inwoners bij hun omgeving worden aangemoedigd. Het project werd geselecteerd voor trajectbegeleiding in het kader van een project rond gemeenschappelijk ecowonen of cohousing. Een van de woonzones is specifiek voorbehouden voor een cohousingproject. Voor de woonwijk wordt, net als voor de campus, een hoge duurzaamheidsambitie gekoesterd. De voorkeur gaat uit naar passiefwoningen die zelfvoorzienend zijn. Ook over het groene en ecologische karakter van het landschapspark wordt gewaakt. Een biotoop-oppervlakte-index van minstens 0,70 is het streefdoel.

Deze index vertelt hoeveel van de oppervlakte van een bepaald gebied een ecologische bestemming krijgt. Het groene park vormt het hart van de wijk die autoluw wordt ingericht. Een groene wandeling naar het winkelcentrum van Houthalen maakt de wijk optimaal bereikbaar te voet of met de fiets.

Cleantech-campus De cleantech-campus moet plaats bieden aan innovatieve bedrijven en diensten met een hoogstaand kwalitatief en duurzaam karakter.

De ondersteuning verloopt vanuit het voormalige hoofdgebouw van de mijnsite, waar ‘GreenVille’ is gevestigd. GreenVille organiseert de Limburgse poot van I-Cleantech Vlaanderen, een vzw die bedrijven

© Gemeente Houthalen-Helchteren

8 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

ondersteunt en stimuleert bij het vergroenen van hun activiteiten.

Op termijn zal de voormalige mijnwerkersschool TKIB worden ingeschakeld als vormingscentrum. Ook Dubolimburg verhuisde naar GreenVille. Dubolimburg is het provinciale aanspreekpunt rond duurzaam wonen en bouwen voor particulieren, lokale overheden en bedrijven. In 2014 werd de infrastructuur van de campus aangelegd met de inbreng van Vlaamse en Europese subsidies.

Nieuw Administratief Centrum Het gemeentebestuur van Houthalen-Helchteren besloot om alle diensten samen te brengen in een nieuw administratief centrum.

Het duurzame, energie-efficiënte gebouw valt op door het gebruikte materiaal en de toegepaste technieken, en werd in september 2012 in gebruik genomen.

Info: Bertien Buntinx, NAC, Pastorijstraat 30 3530 Houthalen-Helchteren, tel. 011 49 20 00

Duurzame wijken Het toekomstige cleantech-woonpark in Houthalen-Helchteren is een mooi voorbeeld van een klimaatneutrale verkaveling. Om klimaatneutrale verkavelingen binnen Limburg te promoten, richtte de provincie een pilootwerkgroep op die getrokken wordt door Dubolimburg. Deze werkgroep helpt gemeenten om nieuwe verkavelingen zo duurzaam mogelijk te ontwikkelen. Een handig instrument is de Quickscan Duurzame Wijken die op initiatief van Dubolimburg werd ontwikkeld voor lokale overheden, adviesorganen, studiebureaus en projectontwikkelaars. De Quickscan checkt en verbetert een woonproject op het vlak van duurzaamheid.

Info: Dubolimburg, Centrum-Zuid 1111 3530 Houthalen-Helchteren info@dubolimburg.be, tel. 011 39 75 75

© Gemeente Houthalen-Helchteren

© Gemeente Houthalen-Helchteren

Samen naar een energiezuiniger nest Minder dan één procent van de Vlamingen – 0,7% om precies te zijn – gaat jaarlijks de uitdaging aan om zijn woning energiezuiniger te maken. Bij verschillende collectieve wijkrenovatieprojecten in Limburg loopt dat aandeel op tot 10 à 25%. Bovendien kiezen mensen dan makkelijker voor een meer doorgedreven energie make-over van het huis en versnellen ze hun renovatieplannen. Reden? Samen renoveren is goedkoper én je krijgt begeleiding bij de vele keuzes die je moet maken.

Het grote voordeel van met meerdere mensen samen renoveren, is dat de prijs meestal een stuk omlaag kan. Bovendien is het veel leuker voor mensen als ze ervaren dat ze samen in hetzelfde schuitje zitten. De collectieve wijkrenovatieprojecten zijn een initiatief van de provincie Limburg en Stebo. Lokale besturen konden zich kandidaat stellen om in te stappen in het project. Er zijn enkele collectieve renovatieprojecten in voorbereiding in Genk, Hasselt, Tongeren en Lanaken. Het gaat bij deze projecten over een potentieel van 626 woningen. Op dit ogenblik doen er al 82 eigenaars mee.

ruchtbaarheid aan de actie wordt gegeven en mensen zien hoe de aannemers goed werk leveren bij de buren. Ook andere wijken toonden reeds interesse.

Kettingreactie Projecten als deze helpen de energie- en klimaatambities van de Vlaamse overheid waarmaken. Minister Turtelboom kondigde premies voor wijkrenovaties aan. Die zullen sterk bijdragen tot verdere kennisopbouw en de drempel tot deelname voor gemeenten en bewoners verlagen. We kunnen niet anders dan ons energieverbruik drastisch te verminderen.

Premies met begeleiding Lanaken kijkt alvast de kat niet uit de boom en lanceerde een pilootproject in Gellik. De gemeente schreef een klimaatactieplan. Om die mooie woorden om te zetten in concrete resultaten, ging het gemeentebestuur na of en hoe gemeentelijke premies particulieren aanzetten om hun woning energiezuinig te maken.

Uit die zoektocht bleek dat premies pas écht zinvol zijn als ze voldoende kostendekkend zijn en als inwoners begeleid worden bij het maken van de juiste keuzes. Toen was de stap naar een collectieve renovatieaanpak onder begeleiding van onafhankelijke deskundigen snel gemaakt.

Pilootwijk De Dries

Lokale besturen kunnen de kat niet meer uit de boom kijken. Het is gewoon een kwestie van de handen uit de mouwen te steken.

En als het een beetje goed wordt aangepakt, met leuke initiatieven voor de bewoners, dan komt misschien die kettingreactie op gang waar iedereen zo op hoopt.

Info: • Christel Gorissen, schepen van leefmilieu en energie Lanaken, Jan Rosierlaan 1, 3620 Lanaken christel.gorissen@lanaken.be • Joachim de Wijs, coördinator van het energieteam, Stebo Windekestraat 1, 3600 Genk, joachim.dewijs@stebo.be

Het gemeentebestuur selecteerde De Dries als pilootwijk. Die selectie werd gemaakt op basis van parameters rond de leeftijd van woningen en bewoners, de uniformiteit van de bebouwing en het aantal premies dat in het gebied reeds werd aangevraagd.

Tijdens de eerste informatievergadering waren de meeste bewoners terughoudend. Die houding kantelde tijdens persoonlijke bezoeken door de energieadviseurs van Stebo.

Van 131 woningen in wijk De Dries stapten 13 bewoners in het collectieve renovatieproject. Ze zullen voornamelijk investeren in dakrenovatie en -isolatie, muurisolatie en hoogisolerende beglazing. Er zullen waarschijnlijk nog mensen volgen als er wat meer

© Stebo

© Stebo

© B. Hoelbeek

© Stebo

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 9

Ook jij kan iets doen

Š R. Reynders, provincie Limburg

10 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

Voordelige lening voor energiezuinig renoveren De Limburgse economie een boost geven en ondertussen werken aan een klimaatvriendelijke provincie? Dat wordt mogelijk dankzij de DuwolimPlus-lening. Deze zeer voordelige lening voor particulieren die hun woning (met het oog op duurzaamheid) renoveren, wordt deels bekostigd via SALK. SALK, het Strategisch Plan voor Limburg in het Kwadraat, moet de Limburgse economie nieuw leven inblazen na de sluiting van Ford Genk.

En dat kan ook op een duurzame manier.

Lenen aan maximaal 2%

© R. Reynders, provincie Limburg

De provincie, Dubolimburg en Duwolim sloegen de handen in elkaar om SALK-middelen te investeren in een rollend fonds voor woningrenovatie. Via dat fonds wordt de DuwolimPlus renovatielening mogelijk, waarmee Limburgse eigenaars van privéwoningen voortaan tot 40.000 euro kunnen lenen aan een voordeeltarief van 2%. Mensen met een beperkt inkomen kunnen zelfs volledig renteloos lenen.

DuwolimPlus bouwt, zoals de naam verraadt, verder op de succesvolle Duwolim-lening (de Vlaamse energielening in een Limburgs jasje). Met die formule konden Limburgse woningeigenaars tot 10.000 euro aan een voordeeltarief lenen voor bepaalde energiebesparende renovaties. Die lening werd de afgelopen vijf jaar al aan 2.000 verbouwers toegekend.

Met de nieuwe DuwolimPlus-lening wordt het mogelijk de terugbetaling te spreiden over 10 jaar. Investeringen met een langere terugverdientijd worden zo aantrekkelijk. Een langere terugbetalingstermijn betekent ook een lagere maandelijkse aflossing, vaak lager dan het bedrag dat dankzij de investering wordt bespaard op de maandelijkse energiefactuur. Bijzonder is ook dat de lijst van gefinancierde werken niet langer beperkt is tot de energiebesparende ingrepen zelf. Zo kan een deel van de lening worden gebruikt voor het afwerken en moderniseren van de woning. Met Duwolim kon je bijvoorbeeld wel de dakisolatie betalen, maar niet de dakafwerking. Dat weerhield mensen er soms van om daadwerkelijk tot renovatie over te gaan. Dankzij DuwolimPlus is dit probleem nu van de baan.

Begeleiding van a tot z Ook andere kopzorgen kan je aan de kant schuiven. Bij het afsluiten van een DuwoLimPlus-lening krijg je immers gratis een uitgebreide begeleiding: van een eerste inspectie van de woning, over het voorstellen van maatregelen en het berekenen van de besparingen op energiekosten, tot raad bij offertes en zelfs het opvolgen van de werken. Verder helpt men tijdens het traject ook bij het invullen van allerlei documenten: de aanvraag van de lening, de aanvraag van andere premies en de nodige formulieren om fiscale voordelen te benutten. Daarmee is DuwolimPlus zeker een ‘plus’ voor mensen die hun weg in de overheidsadministratie moeilijk vinden. Er is nog een belangrijk verschil met een klassieke hypothecaire lening bij een reguliere bank: bij onvoorziene problemen met het aflossen van de DuwolimPluslening zal de woning nooit worden verkocht. Er zullen altijd andere oplosDuwolimPlus in het kort singen worden gezocht die passen bij de financiële situatie van de ontlener.

Eerste lening toegekend De allereerste DuwolimPlus-lening werd toegekend aan Wendy Vangertruyden, die eerder al de dakisolatie van haar woning in Rijkhoven (Bilzen) financierde met een Duwolim-lening. Door de nieuwe DuwolimPlus-lening kan ze via een bijkomend krediet hoogisolerende ramen laten plaatsen.

Daarmee zal ze nog voor het jaar om is flink wat energie besparen. DuwolimPlus hoopt om jaarlijks 250 renovatiedossiers te kunnen begeleiden en financieren, bovenop de 500 Duwolim-leningen die onverkort blijven lopen.

Meer dan veertig particulieren toonden reeds interesse.

Info: www.duwolimplus.be

DuwolimPlus is een samenwerking tussen de provincie Limburg, Stebo vzw, de kredietmaatschappij Onesto, Dubolimburg, CVBA Limcoop en Infrax. Het kapitaal komt van Vlaanderen (de Vlaamse Energielening) en de provincie Limburg. Het provinciebestuur maakte daarvoor 3,4 miljoen euro vrij uit het SALK-programma. Bijkomend wordt beroep gedaan op privékapitaal. Het budget wordt ondergebracht in een rollend fonds.

Info: Stebo vzw, duwolim@stebo.be tel. 089 77 81 29 www.duwolimplus.be

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 11

Limburg klimaatneutraal: zelf aan de slag Droom jij er ook van om van Limburg een klimaatvriendelijke provincie te maken, waarin je kinderen en kleinkinderen een mooie toekomst tegemoet gaan? Deze initiatieven en publicaties helpen mensen die zelf hun steentje willen bijdragen alvast een heel eind op weg. Laat je begeesteren.

INSPIREREND KLIMAATBOEKJE

ZET JE ENERGIEFACTUUR OP DIEET

VOLUIT VOLUITVOOR VOOR EEN EENDUURZAAM DUURZAAM LIMBURG LIMBURG INSPIRATIE INSPIRATIE VOOR VOOREEN EEN KLIMAATNEUTRALE KLIMAATNEUTRALE PROVINCIE PROVINCIE

VOLUIT VOOR EEN DUURZAAM LIMBURG

VOLUIT VOOR EEN DUURZAAM LIMBURG

INSPIRATIE VOOR EEN KLIMAATNEUTRALE PROVINCIE

INSPIRATIE VOOR EEN KLIMAATNEUTRALE PROVINCIE

Met het boekje ‘Voluit voor een duurzaam Limburg, inspiratie voor een klimaatneutrale provincie’ kijkt het provinciebestuur kritisch naar haar eigen beleid en tekortkomingen. Thema’s als koolmijngaswinning en het Strategisch Actieplan in het Kwadraat (SALK) worden tegen het licht gehouden.

Daarnaast krijgen twaalf ijzersterke initiatieven een plaats in de publicatie. Zij bewijzen elk op hun manier dat ‘Limburg klimaatneutraal’ leeft en dat Limburgers volop beschikken over visie, durf en daadkracht. Je kan de publicatie gratis downloaden op www.limburgklimaatneutraal.be.

21/05/14 11:49 21/05/14 11:49

ONDERSTEUNING VOOR EEN KLEIN DUURZAAM PROJECT © De Wroeter

© Provincie Limburg

Vergeet even de droogkast: ze verbruikt veel elektriciteit. Hang bij droog weer de was buiten aan de draad! Je kleding zal zo ook langer meegaan en frisser geuren.

Dit is slechts een van de vele stroombesparende tips van de campagne ‘De Stroomlijners’. Deze campagne heeft een aantrekkelijke website, www.destroomlijners.be, waar je ook meteen online kan berekenen hoeveel je uitspaart. Gezinnen kunnen bovendien deelnemen aan lokale groepsaankopen van energiezuinige apparaten en verlichting. Deze campagne werd op poten gezet met partners Bond Beter Leefmilieu, Infrax, Dubolimburg, Ecolife en Vormingplus.

FIETS DE KLIMAATROUTES

Op de fiets Wil je met een project bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van de provincie? Dan kan je beroep doen op het subsidiereglement ‘kleine duurzame projecten’ van de provincie. Terreinrealisaties, communicatie-acties of een combinatie van beide komen in aanmerking. De aanvraag tot het verkrijgen van een subsidie moet uiterlijk 1 april ingediend worden. Het reglement richt zich tot verenigingen, bedrijven en Limburgse gemeenten.

Info: Hanne Keunen, Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt hanne.keunen@limburg.be, tel. 011 23 83 61

12 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

voor een beter klimaat

Vijf thematische routes leiden langs locaties die een bijdrage leveren aan het Limburgse klimaatbeleid. Laat je verleiden door de routes in en rond Sint-Truiden, Hasselt, Beringen, Meeuwen-Gruitrode en Lommel.

De trajecten maken gebruik van het knooppuntennetwerk en kwamen samen met Toerisme Limburg tot stand.

Uitgave: De deputatie van de provincieraad van Limburg: Herman Reynders, gouverneurvoorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; en Renata Camps, provinciegriffier

Samenstelling & redactie: Hanne Keunen, Patrick Boucneau, Directie Ruimte, prov. Limburg Vormgeving: Comkommer - Illustratie: Elke Feusels, Impuls Communicatie Drukwerk: Drukkerij Paesen - Oplage: 3000 ex.

Op www.limburgklimaatneutraal.be kan je de routes downloaden en vind je meer uitleg over de bezienswaardigheden die je tegenkomt.

Wettelijk Depotnummer: D/2013/5857/029 Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Ontdek het fietsparadijs Limburg met de nieuwe themafietskaarten of kies voor de fietsbox goed voor 28 toproutes met unieke bezoektips. Surf naar www.toerismelimburg.be/fietsen.

limburg.be

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

VOLG HET KLIMAATNIEUWS

WAAG EEN GOKJE IN HET KLIMAATCASINO

schrijf je in voor de

brief

Wil je op de hoogte blijven van het laatste nieuws op het gebied van het klimaat en de beste tips en tricks meekrijgen om als consument, vereniging of ondernemer te bouwen aan een klimaatneutraal Limburg? Surf dan naar www.klimaatnieuws.be of schrijf je via deze site in voor de nieuwsbrief die de provincie samen met Dubolimburg uitstuurt.

GA OP PAD MET EEN KLIMAATGIDS

© J. Lambrix

Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) leidde samen met Natuurpunt Educatie 22 klimaatgidsen op. Zij brengen het klimaatverhaal vanuit het standpunt van de neutrale wetenschapper.

Wat zeggen de wispelturige weersveranderingen en extreme omstandigheden over de klimaatverandering? Kunnen soorten zich aanpassen aan klimaatverandering? Wat zijn daar de gevolgen van? En vooral: wat kan jij zelf doen?

Er zijn drie mogelijkheden: • Vraag via je gemeente of vereniging een gids aan. Zij kunnen in 2015 en 2016 gratis een klimaatgids aanvragen bij het PNC. • Voor de 3de graad lager onderwijs en 1ste graad secundair onderwijs werd een begeleide klimaatwandeling in de Genkse natuur uitgewerkt. De gids neemt de klas op sleeptouw met speelse klimaatopdrachten. De wandeling duurt 2,5 uur en kost 25 euro per klas. Het vertrek is voorzien aan het PNC. • Voor de 2de en 3de graad van het secundair onderwijs zijn er sinds kort de ‘klimaatexcursies’, waarbij een klas in twee of meer groepen wordt opgedeeld die het tegen elkaar moeten opnemen. Enkele Limburgse planten en dieren die invloed ondervinden van het veranderende klimaat vormen de rode draad bij de opdrachten. Deze excursie kost 50 euro per klas en duurt 2,5 uur. Het vertrek is voorzien aan het PNC.

Deze interactieve tentoonstelling richt zich tot leerlingen van het secundair onderwijs in alle studierichtingen (ASO/KSO/ TSO/BSO). Het tentoonstellingsmateriaal en de benodigdheden voor de doe-activiteiten kunnen gratis en gedurende maximaal twee weken worden ontleend. Ze worden in de school geleverd, geplaatst en nadien weer opgehaald.

Via flipperkasten, een goktafel en verschillende doe-activiteiten verwer© J. Lambrix ven jongeren inzicht in thema’s als het broeikaseffect, anders omgaan met energie, alternatieve energiebronnen en consuminderen. Het klimaatcasino kan perfect worden ingepast in de bestaande MOS-werking.

Info: Hilde Boiten, PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk hilde.boiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67

KLIMAATSUBSIDIES VOOR MOS-SCHOLEN

© RLKM

Met dit subsidiereglement wil de provincie MOS-scholen stimuleren om projecten rond klimaatzorg uit te voeren. De MOS-school kan kleuter-, lager of secundair gewoon en/of buitengewoon onderwijs aanbieden. De aanvraag tot het verkrijgen van een subsidie moet uiterlijk 1 mei elektronisch ingediend worden. Met de provinciale steun kunnen leuke activiteiten worden georganiseerd, zoals een week rond klimaatbewustmaking of het meten van de hoeveelheid CO2 in de klaslokalen.

Info: www.provinciaalnatuurcentrum.be (onder loket)

Info: PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk pnc@limburg.be, tel. 011 26 54 53

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 13

FIETSSNELWEGEN VOOR FUNCTIONEEL FIETSGEBRUIK

STEUN VOOR HERGEBRUIK VAN PRODUCTEN

Het bovenlokaal functioneel fietsroutenetwerk (BFF) vormt de basis voor het provinciaal fietsbeleid. Samen met de steden en gemeenten wordt dit netwerk verder vervolledigd en de kwaliteit verbeterd.

Er wordt ook ingezet op fietssnelwegen: verbindingen die een gemiddelde fietssnelheid van 20 km per uur en een tocht zonder onnodige vertragingen, stops of hindernissen mogelijk maken. Uit onderzoek in andere provincies © R. Reynders, provincie Limburg blijkt dat werknemers langere afstanden willen afleggen met de fiets als dit veilig en snel kan.

Ook het toenemend gebruik van elektrische fietsen noopt tot een ‘snellere’ fietsinfrastructuur. In het najaar van 2014 rondde de provincie de studie af die leidt tot een fietssnelwegenplan. Momenteel wordt een eerste fietssnelweg uitgewerkt en wordt er gewerkt aan de signalisatie en vervollediging van de Albertkanaalroute. Het ‘Steunpunt Fiets Limburg’ werkt daarnaast ook zachte maatregelen uit om het functioneel fietsgebruik te stimuleren.

© E. Verwaest

Met dit reglement wil de provincie Limburg mensen aanmoedigen om de vele consumptiegoederen die we jaarlijks als afval afvoeren, een nieuwe zinvolle bestemming te geven. In principe komen alle initiatieven op Limburgs grondgebied in aanmerking die een publieke en liefst structurele bijdrage leveren aan de circulaire economie. Voortdurend hergebruik en herwaardering van grondstoffen, materialen, producten en machines is de basis van wat we noemen ‘de circulaire economie’. Enkele voorbeelden van relevante initiatieven zijn: start van een Repair Café, weggeefpleinen, ruilbeurzen, re-design workshops, herstelopleidingen, enz.

De subsidie bedraagt max € 500.

Info: www.limburg.be/circulaire_deeleconomie

Info: Dienst Mobiliteit, Provincie Limburg Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt mobiliteit@limburg, tel. 011 23 83 40

BOSGROEPEN BELOOND MET BOSEREPRIJS Het maatwerk van de Bosgroepen stelt heel wat boseigenaars in staat om hun bossen op 2015 een duurzame manier te De Vlaamse Bosgroepen beheren, met oog voor Kronkelig bospad. de verschillende funcDe gidsen zijn ervaren. ties (ook het klimaat) In het bos heerst rust. van de bossen. In Limburg zijn vijf Bosgroepen actief.

De Bosereprijs van BOS+ wordt jaarlijks uitgereikt aan personen of organisaties die zich op bijzondere wijze verdienstelijk maken voor het bos. Dit jaar werden de negentien Vlaamse Bosgroepen in de bloemetjes gezet. Het is een beloning voor het jarenlange, belangrijke werk dat de Bosgroepen verrichten en tegelijk een hart onder de riem in moeilijke tijden.

Bossen zijn meer dan ooit belangrijk voor het terugdringen van de klimaatverandering en dat geldt ook voor de organisaties die zich voor deze bossen inzetten.

Bosereprijs

MOBIDESK VOOR DUURZAAM WOON-WERKVERKEER Mobidesk Limburg zorgt voor een draagvlak voor mobiliteitsmanagement bij ondernemingen en gemeenten. Zowel werkgevers, werknemers als werkzoekenden kunnen bij het vervoercoördinatiecentrum terecht voor gratis mobiliteitsadvies. Ook scholen kunnen bij Mobidesk Limburg terecht.

Voor werkgevers wordt op maat gewerkt met een mobiscan en het zoeken naar mogelijke oplossingen voor problemen. Dit om meer duurzaam woon-werkverkeer te garanderen, en te vermijden dat werknemers niet op hun werk geraken. Via het Pendelfonds, een initiatief van de Vlaamse overheid, kunnen bedrijven en lokale overheden die met de privésector samenwerken bovendien een subsidie aanvragen voor bepaalde acties die de woon-werkverplaatsingen duurzamer maken.

Bosereprijs 2015 kl.indd 1

Info: www.mobidesklimburg.be

Info: www.limburg.be/bosgroepen

14 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

17/05/15 22:26

GRATIS EDUCATIEVE PAKKETTEN ONTLENEN

Ener g

e tiv

ete ied c

Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) beschikt over educatieve pakketten die het klimaatprobleem of bepaalde aspecten daarvan op een laagdrempelige manier onder de aandacht brengen bij kinderen of jongeren. Je kan ze gratis ontlenen in het documentatiecentrum van het PNC. Voor inhoudelijke informatie kan je terecht bij MOS Limburg.

• Energiekoffer – MOS (bovenbouw lager onderwijs) De energiekoffer laat toe om op energieonderzoek te gaan in de school. Als echte detectives onderzoeken de leerlingen de verwarming, verlichting, ventilatie en het sluipverbruik in de diverse lokalen. Ze leren de minimum-maximumthermometer, de infraroodthermometer en energiemeters gebruiken. Het onderzoek naar energievreters leidt tot een energievretersscore, een advies voor elk onderzocht lokaal en mogelijk zelfs tot aanbevelingen voor het schoolbeleid.

• De Groene IJsbeer – Djapo (lager onderwijs) Dit educatief pakket is opgebouwd rond een muzikaal luisterverhaal. In vier lessen van telkens 50 minuten komen de leerlingen tot een zelfbedachte actie. Er wordt gekeken naar de gevolgen van klimaatverandering voor de mens, met als voorbeeld Indonesië. Er wordt ook gezocht naar oplossingen. Er zijn aangepaste pakketten voor de 1ste, 2de en 3de graad. Met de knappe handleiding, het luisterspel met ondersteunend prentenboek en de CD-rom met digitale lesmaterialen kan iedereen aan de slag.

Info: PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk, pnc@limburg.be, tel. 011 26 54 53

LEES EEN STEVIG BOEK Ook voor verschillende, interessante klimaatboeken voor kinderen en jongeren kan je bij het Provinciaal Natuurcentrum terecht.

Je kan ze gratis ontlenen in het documentatiecentrum van het PNC. Voor inhoudelijke informatie kan je terecht bij MOS Limburg.

• We hebben maar één planeet – Groene tips en inspiratie voor Low Impact Kids Steven Vromman & Ilona Plichart – uitg. Van Halewijck – ISBN 978 90 5617 983 0 Deze handleiding met verrassende cijfers, leuke doe-activiteiten en praktische testjes geeft je meteen zin om een Low Impact Kid te worden. Waarop let je als je een gsm koopt? Hoe overtuig je je ouders om af en toe vegetarisch te koken? Hoe ga je milieuvriendelijk op kamp? Deze publicatie is een aanvulling op het boek Low Impact Man van Steven Vromman.

• Het broeikaseffect – Of waarom warmt onze aarde op?

Kathleen Vereecken – uitg. Lannoo – ISBN 978 90 209 7225 2 De K.U.Leuven stelde haar deuren open voor leergierige kinderen. Ze bestookten de professoren met honderden vragen over wetenschap, geschiedenis en nog zoveel meer. Interessante en originele vragen over het broeikaseffect werden door Kathleen Vereecken gebundeld. Het boek omvat ook grappige illustraties, quizvragen en experimenten.

• Word een held en red de aarde – Handboek voor dappere kinderen Lena Martaz – uitg. Bakermat, ISBN 90 5461 926 0 Mens- en milieuvriendelijk leven zonder zelf iets tekort te komen. Dat is duurzame ontwikkeling. Je denkt dat je nog te jong bent om een verschil te maken? Onzin! Het is tijd voor actie. In dit doeboek kun je berekenen wat je ecologische voetafdruk is, vind je tips over gezond en milieuvriendelijk eten, energie besparen, en noem maar op. Doen!

Info: PNC, Craenevenne 86, 3600 Genk, pnc@limburg.be, tel. 011 26 54 53

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 15

Organisaties in de weer

Š R. Reynders, provincie Limburg

16 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

Warm voor het bos

AGENTSCHAP VOOR NATUUR & BOS PRESENTEERT

Limburg beschikt nog over enkele grote en heel wat kleinere bossen. Deze bossen zijn onmisbare helden in de strijd tegen de klimaatverandering. Ze halen CO2 uit de atmosfeer en slaan deze op in houtmassa.

Bestaande bossen bevatten veel CO2, en nieuwe bossen leggen bijkomende CO2 vast.

Ontdek hun avonturen tijdens de

WEEK VAN HET BOS 11-18 oktober 2015

Onze Limburgse bossen beschermen en nieuwe bossen aanplanten is dan ook van vitaal belang. Daarom besteden we graag aandacht aan de Week van het Bos en een ander initiatief van BOS+.

De tweede week van oktober (11 tot 19 oktober) is het traditiegetrouw feest in het bos. Talloze bosliefhebbers, gidsen, boswachters, gemeenten en verenigingen bieden die week talrijke bosactiviteiten aan. 2015 wordt een heroïsche editie dankzij de natuurhelden Superbrein, het Arendsoog of de boswachter, de Held met de 2 rechterhanden, de Strateeg en Superhulp.

Kijk voor de activiteiten in Limburg op www.uitinvlaanderen.be of www.weekvanhetbos.be. De Week van het Bos wordt georganiseerd door BOS+ en het Agentschap voor Natuur en Bos, met de steun van Natuurpunt en Pasar.

Speciaal voor het vijfde en zesde leerjaar van de lagere school werden ook een educatief pakket en twintig heldenuitdagingen uitgewerkt. Je kan het uitgewerkte materiaal downloaden via www.weekvanhetbos.be. Durf jij de uitdaging aan?

Jongeren strijden tegen de klimaatverandering: olie drijft boven Ook de secundaire school kan aan de slag rond bossen, ontbossing en de klimaatproblematiek. Het NoordZuidproject van Laika en BOS+ heeft zowel een educatieve als een artistieke component, en speelt zich op school en in de theaterzaal af. De theatertekst werd geschreven door Dimitri Verhulst.

Het stuk gaat over de ontginning van aardolie in het Amazonegebied. En over de gevolgen daarvan: ontbossing, verontreiniging, klimaatverandering, sociale ontwrichting en gezondheidsproblemen.

V.U.: Marie-Laure Vanwanseele, Koning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brussel

De Week van het Bos: natuurhelden

WWW.WEEKVANHETBOS.BE WWW.FACEBOOK.COM/WEEKVANHETBOS

In samenwerking met:

is natuur

Q15-0123_ANB_WVHB 2015_affiche_A3_09.indd 1

27/07/15 11:40

Infosessie ‘Olie drijft boven’ in Limburg Datum: Donderdag 15 oktober 2015 (namiddag) Locatie: PNC, Craenevenne 86, Genk Doelgroep: 4de tot het 7de jaar ASO, BSO, KSO en TSO Ism BOS+ en Good Planet Je krijgt alles te horen over de klimaatactiviteiten voor secundaire scholen: een eigenzinnige theatervoorstelling, begeleiding op school van een actiegroep van leerlingen, een actie bedacht en uitgevoerd door leerlingen, en een educatief pakket over olieontginning in het Amazonegebied.

Info: BOS+, thibaut.joris@bosplus.be, www.bosplus.be

Het project wil leerlingen aanzetten om deze problematiek positief te benaderen, door op school activiteiten te organiseren om het aardolieverbruik te doen dalen. BOS+ bezoekt gratis de deelnemende scholen om een actiegroepje te begeleiden. Voor de leerkrachten zijn diverse producten beschikbaar: een lespakket met een nabespreking van de voorstelling en verschillende lesvoorbereidingen over de Amazone, olieontginning, klimaatverandering en transitie-initiatieven bij ons.

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 17

Jeroen Rappé fietst op één dag naar Parijs Op nauwelijks 24 uur tijd van Borgloon naar Parijs fietsen. Dat ambitieuze doel heeft de 22-jarige Jeroen Rappé zichzelf gesteld. Op 29 november staat de Franse hoofdstad namelijk in het teken van een grote klimaatmars, naar aanleiding van de klimaatconferentie COP21. We laten JNM-bestuurslid Jeroen graag zelf aan het woord over het hoe en waarom van zijn tocht, en hoe ook jij mee kan trappen voor het klimaat.

“Met deze actie wil ik aantonen dat het mogelijk is om ambitieuze doelen te stellen en deze ook te realiseren. Zo hoop ik de politici die deelnemen aan de conferentie de boodschap mee te geven dat het nodig is om nu ambitieuze klimaatdoelstellingen vast te leggen. Een ommekeer is nog mogelijk!

Ik begin natuurlijk niet onvoorbereid aan mijn trip. Ik ben een fervent fietser en probeer om al mijn verplaatsingen met de fiets te doen.

Jaarlijks trap ik zo’n 10.000 km bij elkaar. Daar kom ik snel aan, want als student bouw aan de PXL-Hogeschool in Diepenbeek ga ik dagelijks met de fiets naar de les. Goed voor zo’n 32 km per dag. Deze fietstochten zijn prima om in beweging te blijven en fris aan de les te beginnen. ’s Avonds kom ik steeds wakker thuis, ook na een lange lesdag.

Fietsen biedt me dus enkel voordelen. Mijn voornaamste drijfveren zijn echter van ecologische aard. Als lid van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM) ben ik bewust bezig met ons leefmilieu en heb ik een hart voor de natuur. Al van jongs af aan ben ik gefascineerd door de vele coole dieren en hun vaardigheden. In de natuur zie je vaak geniale dingen die je doen beseffen dat we als mens maar een klein deeltje van dit prachtig geheel zijn. De invloed die we vandaag op het ecosysteem uitoefenen is veel te groot. Daarom vind ik het belangrijk om milieubewust te leven, zodat vele generaties na mij nog van deze natuur kunnen genieten.

Milieubewust leven is echter niet voldoende. © JNM We moeten ook anderen aansporen om dit te doen, en aan politici vragen om daadkrachtige besluiten te nemen. Daarom moeten we ons verenigen. Om die reden sluit ik me in Parijs aan bij de Climate Express. Dit project wil 10.000 Belgen mobiliseren om deel te nemen aan de klimaatmars op zondag 29 november. Ze organiseren een duurzame reis per bus, trein, of met de fiets. De fietsers zullen er vijf dagen over doen om in Parijs te geraken. Dat is een stuk langer dan mijn eigen doelstelling van 24 uur, maar zeker ook een mooie prestatie in de winterse temperaturen.

Mijn milieubewuste levensstijl en interesse voor natuur werden mee beïnvloed door het feit dat ik al van jongs af aan actief ben in de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM), een jeugdbeweging voor iedereen van 7 tot 26 jaar. Vijftig lokale afdelingen in heel Vlaanderen gaan met kinderen en jongeren op stap in de mooiste natuurgebieden. Spelenderwijs leren ze meer over de natuur, beheren natuur of bestuderen milieuthema’s. Na enkele jaren leiding geven in de lokale JNM-afdeling in Borgloon (JNM Fruitstreek), werd ik er voorzitter. Momenteel zetel ik ook in het nationale hoofdbestuur van JNM en ben ik provinciaal afdelingscoördinator voor Limburg.

Climate Express en JNM zijn ideale voorbeelden van hoe we samen iets kunnen betekenen voor natuur en milieu. Met mijn actie hoop ik zelf ook een voorbeeld te zijn voor anderen. Fiets je mee?”

Info: www.climate-express.be, www.jnm.be 18 | Milieu & Natuur 17/3 - 2015

Determinatieavonden paddenstoelen Herfst betekent: paddenstoelentijd! Ben je liefhebber en wil je graag bijleren? Leg je paddenstoelen dan voor aan specialisten. LIKONA organiseert twee determinatieavonden in het Provinciaal Natuurcentrum (Craenevenne 86, 3600 Genk). Deze gaan door op 7 en 21 oktober, telkens van 19.30 tot 22.00 uur. Geen materiaal verzameld? Geen probleem! Er valt altijd wel een boleet of fopzwam te bewonderen.

LIMNET-contactdag Op donderdag 26 november 2015 organiseert het Limburgs Milieu- en Natuureducatief Netwerk haar ‘LIMNET-contactdag’ in de UHasselt in Diepenbeek (Gebouw D). Deze contactdag fungeert meteen ook als InterLimburgse NME-dag. Op de contactdag ontmoeten alle spelers uit het Belgisch en Nederlands Limburgse NME-veld elkaar.

Het thema luidt: Via educatie op weg naar een veerkrachtige en duurzame samenleving. “Veerkracht is de kunst om mee te deinen op de golven van verandering, om tegenslagen te boven te komen en zelfs te zien als groeimogelijkheden,” aldus Liselotte Baeijaert en Anton Stellamans van Ilfaro.

Wil je liever een frisse neus halen en onderweg paddenstoelen ontdekken? Dan zijn de maandelijkse startwandelingen beslist je ding. Bekijk de kalender op www.likona.be.

Vogelwerkgroep Op 28 november houdt de Limburgse Vogelwerkgroep van LIKONA een jaarvergadering in het Provinciaal Natuurcentrum (Craenevenne 86, 3600 Genk). Tijdens deze vergadering worden de resultaten van de projecten van 2015 besproken (broedvogels, watervogels, trektellingen, ringgegevens, kerkuil, avifauna, …) en afspraken gemaakt voor 2016. Heb je interesse om actief mee te werken? Dan ben je zeker welkom.

Wie wil deelnemen, neemt contact op met Jan Gabriëls, jgabriels@telenet.be voor meer informatie, het programma en de exacte vergaderuren.

LIKONA feest!

2016 wordt een feestjaar voor LIKONA. Zaterdag 16 januari 2016 is de Koepel al aan haar 25ste contactdag toe. Trek je feesttenue dus aan en hou die dag zeker vrij. Vanaf begin december vind je het dagprogramma op www.likona.be.

Het programma ziet er als volgt uit: 12 - 18 u. doorlopend interactieve beurs 12 u. onthaal met duurzame, Limburgse broodjes 13 u. verwelkoming door Ludwig Vandenhove, gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur 13.10 u. inleiding door Jan Mampaey, diensthoofd Provinciaal Natuurcentrum 13.15 - 14 u. toelichting bij het centrale thema door Jef Peeters, UC Leuven-Limburg 14.15 - 15 u. werksessies en lezingen, blok A 15.15 - 16 u. werksessies en lezingen, blok B 16 - 18 u. bezoek aan de beurs en receptie, met doorlopend impressies door Steven Vromman, Low Impact Man Een korte greep uit werksessies en lezingen: The Uhasselt Ecotrons, Secondlife@school, KORTWEG NATUUR, Small Bugs Big Science, Cleantech, Biomimicry, TWECOM, Duurzaamheid binnen het onderwijs, Bushcraft, Schone Maas en diverse schoolprojecten en P2P tafels, …

Kijk op www.limnet.be en www.facebook.be/provinciaalnatuurcentrum voor meer informatie en om je in te schrijven.

© D. Clits

Milieu & Natuur 17/3 - 2015 | 19

Agenda OKTOBER 11 Wandeling - Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 u.; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg 1, Tessenderlo.

Info: 0477 61 47 09.

11 Wandeling - Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be.

Deelname: € 2, leden gratis.

4 Kinderactiviteit - Boeboekstocht & knutselen; samenkomst: 14.00 u.; Domein Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt.

Info: 011 24 60 20.

8 Wandeling - Paddenstoelen proeven; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be.

Deelname: € 5,00, leden € 4,00.

13 Infoavond - Slank Je Energiefactuur Af; samenkomst: 19.30 u.; Trouwzaal Huis Van De Stad, Hertog Janplein 1, Lommel.

Info en inschrijvingen: www.destroomlijners.be.

8 Wandeling - Herfstkleuren; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden.

Info: 011 68 79 81. Stevige wandelschoenen, aangepaste kledij.

14 Wandeling - Terril van Heusden-Zolder; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

11 Wandeling - Bos en hei; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

18 Wandeling - Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 u.; De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt.

Info: 011 80 26 77.

15 Wandeling - Natuurhistorie; samenkomst: 14.00 u.; De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt.

Info: 011 80 26 77.

18 Kinderactiviteit (van 5 tot 7 jaar) Natuurspeurdertjes: Natuurlijk speelgoed uit het bos; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Deelname: € 1,50 per kind.

15 Wandeling - Herfst; samenkomst: 14.00 u.; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg 1, Tessenderlo.

Info: 0477 61 47 09.

21 Infoavond - Slank je energiefactuur af; samenkomst: 19.30 u.; Gemeentehuis, lokaal B7, Breeërsteenweg 146, Kinrooi.

22 Infoavond - Slank je energiefactuur Af; samenkomst: 19.30 u.; Jeugd- en ontmoetingscentrum De Hazelaar, Merellaan 17, Hasselt ( Banneuxwijk).

24 Wandeling - ‘Samhain’, verhalenwandeling; samenkomst: 17.30 u.; Bezoekerscentrum Domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden.

Info: 011 68 79 81. Vooraf inschrijven.

NOVEMBER 1 Wandeling - Keltische bomen; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

4 Activiteit - Volkstuin winterklaar; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be.

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

15 Kinderactiviteit (van 5 tot 7 jaar) - Natuurspeurdertjes: speuren naar natuurschatten; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Deelname: € 1,50 per kind.

29 Wandeling - Dialecten; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be.

Deelname: € 2, leden gratis.

DECEMBER 6 Wandeling - Winter; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

16 Wandeling - Wintergroen; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef, Houthalen-Helchteren.

Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be.

Deelname: € 2,00, leden gratis.

20 Kinderactiviteit (van 5 tot 7 jaar) - Natuurspeurdertjes: De Kerst is in aantocht; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Deelname: € 1,50 per kind.

27 Wandeling - Winter; samenkomst: 14.00 u.; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg 1, Tessenderlo.

Info: 0477 61 47 09.

30 Kinderactiviteit - Boeboekstocht & knutselen; samenkomst: 14.00 u.; Domein Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt.

Info: 011 24 60 20.

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier.

Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Leen Raats Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nadine.moens@limburg.be Dank aan: Hanne Keunen Redactieraad: Patrick Boucneau, Jan Mampaey, Nadine Moens, Sonja Scheurs, Daphne Tubée en Johan Van den Broek Coverfoto: Robin Reynders, provincie Limburg Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek

10 Wandeling - Winter; samenkomst: 14.00 u.; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel.

Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be.

Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 38, minaplanning@limburg.be www.limburg.be

13 Wandeling - Winter; samenkomst: 10.00 u.; De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt.

Info: 011 80 26 77.

Oplage: 10 500 exemplaren.

Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 115 g.

D/1999/5857/17