Jg. 18/3 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 18, nr. 3 - 2016

› Limburg

kijkt naar bomen › Meld jouw bijzondere boom

Woord vooraf Beste lezer, Tijdens één van de voorbije hete zomerdagen onder een boom zitten of de herfst, die er aankomt met de gebruike lijke klachtenstroom over bladeren, eikels enzovoort in het vooruitzicht. In beide gevallen, en nog in zovele andere si tuaties, kan het belang van bomen in de natuur niet genoeg benadrukt worden. Van een vakantieperiode maak ik steeds gebruik om (nog) meer te lezen. Dit jaar was daar onder andere ‘Het ver borgen leven van bomen’ van Peter Wohlleben bij over hoe bomen ‘leven’. Een aanrader! Op dit moment staan bomen in de actualiteit. Van zondag 9 tot en met zondag 16 oktober 2016 is er de traditionele Week van het Bos (www.weekvanhetbos.be) en twee Limburgse bomen de Duizendjarige Eik in Lummen en de tamme kastanje van Overpelt dingen mee in de Boom van het Jaar Wedstrijd 2016. Vergeet dan ook niet voor 30 september 2016 te stemmen op jouw Limburgse favoriet via www.boomvanhetjaar.be. De nieuwe provinciale campagne ‘Limburg boomt’ vult deze initiatieven perfect aan. Doe vanaf oktober op www.provinciaalnatuurcentrum.be/limburgboomt mee aan onze ‘grote Limburgse bomentest’ en kom te weten welke boom je bent, een stoere eik of juist een pionier als een berk. Het is leuk, je leert bij en maakt kans op een mooie prijs. Is je honger naar bomennieuws groot? Schrijf je dan in voor onze provinciale nieuwsbrief vol ‘weetjes over bomen’. Ook voor het onderwijs wordt aan een creatieve tak geschud. Elke Limburgse basisschool heeft een speciale werkﬁche ont vangen om origineel rond bomen aan de slag te gaan. Verder wordt gewerkt aan een inspiratiegids. ‘Limburg boomt’ trekt er eveneens op uit. Vanaf oktober wordt samen met de Bomenwerkgroep van de Limburgse Milieukoepel voor Natuurstudie (LIKONA) elke maand een bomenwandeling voor het brede publiek georga niseerd. We gaan tevens op zoek naar merkwaardige bomen. Heb of ken jij een bijzondere boom, laat ons dat zeker weten. Met al deze acties hoop ik op termijn het netwerk van boom liefhebbers en beschermers in Limburg uit te breiden. Veel lees, wandel en bomengenot. Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

Waarom Limburg boomt Van september 2016 tot maart 2017 loopt de nieuwe bomencampagne van de provincie Limburg. ‘Limburg boomt’ wil de Limburger vol verwondering naar bomen doen kijken, merkwaardige bomen in het bijzonder. Met excursies, leuke weetjes en een echte ’test’ die je vertelt welke boom jij bent: een stoere eik of eerder een meidoorn? Voor het basis en kleuteronderwijs werd een oefening ontwikkeld die doet nadenken over hoe het leven eruit zou zien mocht Limburg één groot bos zijn. Wil je meer weten? Neem dan alvast een kijkje op www.provinciaalnatuurcentrum.be/limburgboomt en doe mee. Dit nummer van Milieu en Natuur focust vooral op merkwaardige bomen. Wat zijn dat? Waar moet ik naar kijken? We proberen ook meer te weten te komen over ‘verhalen’ achter de boom: het volksgeloof en een persoonlijke getuigenis van Eef Coolen. Je komt ook meer te weten over de Bomenwerkgroep van de Limburgse Koepel voor Natuurstudie (LIKONA): mannen en vrouwen die van bomen bestuderen, inventariseren en beschermen hun missie hebben gemaakt. Zij hebben hun schouders mee onder ‘Limburg boomt’ gezet en willen de volgende jaren zoveel mogelijk merkwaardige bomen in Limburg in kaart brengen. Doe zeker mee! Onder de vijgenboom rusten kan later nog.

Bomen

en volksgeloof Onze voorouders koesterden een diep respect voor bomen en gaven hen een plaatsje in hun dagelijks leven. Vaak ging dat gepaard met het nodige volksgeloof.

Bomen kregen allerlei magische krachten toebedeeld. Denk maar aan de meiboom. Lang geleden dansten in bijna alle Vlaamse dorpen plaat selijke schonen (en minder schonen) met gekleurde linten rond een meiboom. Dat deden ze om de boze geesten te verjagen en de goede lentegeesten te wekken. Religieuze gebruiken waarin bomen centraal staan, vinden vaak hun oorsprong in prehistorische tijden. De kerk verbood die heidense gebruiken, maar het lukte niet om alle ideeën de wereld uit te helpen. Waarschijnlijk bezorgden ze de eenvoudige burger houvast. De gebruiken kregen vaak wel een christelijk vernislaagje.

Geboortebomen Onze voorouders plantten bij elke geboorte een boom. De soort verschilde van streek tot streek. Kinderen zagen thuis het levenslicht. Voor de vader met vrienden en kennissen naar de herberg trok om de geboorte van zijn zoon of dochter te vieren, plantte hij een boom in de tuin, bij voorkeur op de plek waar hij ook de nageboorte begroef. Volgens onze voorouders ontstond er zo een nauwe band tussen de geboorteboom en het kind. Verzorgde je de boom niet goed dan werd die, net als het kind, zwak. Was het kind zwak, dan stelde de boom meestal ook niet veel voor.

De kracht van een boom De eik werd gezien als een bron van kracht, uithoudingsvermogen en gezondheid. Oudere, zieke mensen gingen onder een eikenboom zitten om beter te worden. Als ze het daar te druk voor hadden, bonden ze een stuk hemd of lint rond de boom en smeekten hem om hun ziekte over te nemen. Ook dieren die zich niet goed voelen zouden heil zoeken onder een eikenboom.

De walnoot daarentegen genoot een slechte reputatie. Er werd beweerd dat een dutje onder zo’n boom tot de dood kon leiden. Dit bijgeloof vindt waarschijnlijk haar oorzaak in de geur van de boom. De geur van sommige walnotenbomen bedwelmt namelijk en zorgt voor een slaperig of misselijk gevoel.

Nagelen om te genezen Nagels in speciale bomen kloppen, om van steenpuisten af te raken, ontstond in de vroege middeleeuwen. Later nagelden mensen allerlei zaken aan bomen, vooral kledingstukken die te maken hadden met het lichaamsdeel waaraan ze pijn hadden of gewond waren. Soms werden geen nagels geslagen, maar stukjes schors afgetrokken. Die stukjes zouden genezend werken.

Duivelsbomen Onze voorouders waren voortdurend bezorgd over de aanwezigheid van heksen. Daarom maakten ze fluitjes van wilgenhout. Die fluitjes waren ‘heksenwerend’, dachten ze. Wilgenfluitjes maken, was evenwel niet zonder gevaar, want de wilg was een duivelsboom. Je moest in zijn buurt altijd uitkijken voor de duivel en ander gespuis. Bovendien durfde de wilg ‘s nachts zijn wortels uit de grond te trekken en grommend achter de nietsvermoedende wandelaar aan te sluipen.

Info: Danielle Houbrechts, www.kruidjes.be

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

We zoeken jouw bijzondere boom 4

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

ÂŠ Provincie Limburg

Acht Meld merkwaardige sprekende bomen! voorbeelden In dit artikel bespreken we enkele merkwaardige, Limburgse bomen. Bezit je zelf een bijzondere boom of weet je er eentje staan? Dan kan je dit vanaf nu melden. De provincie Limburg en de LIKONA-Bomenwerkgroep willen de merkwaardige bomen in Limburg namelijk in kaart brengen. Leden van de werkgroep komen ‘jouw boom’ graag bekijken. Deze kan dan eventueel worden opgenomen in de ‘Limburgse Bomeninventaris’ en later in een ‘Limburgse Bomenatlas’.

Merkwaardig? Wat maakt een boom merkwaardig? Dat kunnen heel wat verschillende dingen zijn: ouderdom, afmetingen, vorm, zeldzaamheid van de soort of variëteit, locatie, functie, het belang voor de biodiversiteit, de geschiedenis of het verhaal achter de boom. Alle boomsoorten komen in aanmerking, ook uitheemse. De drempel wordt bewust laag gehouden om geen enkele merkwaardige boom over het hoofd te zien.

Meld hem! Iedereen kan een merkwaardige Limburgse boom melden: particulieren, scholen, gemeenten, verenigingen en bedrijven. Je moet zelf geen eigenaar of beheerder zijn van de grond waar de boom op staat. Een merkwaardige Limburgse boom melden, kan door een speciaal formulier in te vullen dat je vindt op www.provinciaalnatuurcentrum.be/limburgboomt. Vul je contact gegevens in, beschrijf de boom kort, leg uit waarom dit volgens jou een merkwaardige boom is en laad een foto op. Nadien zal een vrijwilliger van de Bomenwerkgroep je contacteren om samen de boom te bekijken. Tijdens dat bezoek wordt de boom opgemeten, beschreven en gekarteerd (gps-coördinaten). Wordt de boom voldoende merkwaardig bevonden, dan komt hij in aanmerking voor opname in de ‘Limburgse Bomeninventaris’ en later eventueel ook in een ‘Limburgse Bomenatlas’. Dit gebeurt natuurlijk steeds in overleg met de eigenaar en/of beheerder van de boom. Opname in een van deze databanken brengt ‘erkenning’ met zich mee, maar geen juridisch beschermingsstatuut.

Hier bespreken we alvast acht Limburgse bomen. De favoriete boom van ‘groengezicht’ Eef Coolen; de zeven andere zijn merkwaardige bomen die door de LIKONA-Bomenwerkgroep werden geïnventariseerd en beschreven.

Een boom van zakdoekjes Een boom die vreugde en tegelijkertijd verdriet kan oproepen, dat moet wel iets merkwaardigs zijn. Zo vindt ook ‘groengezicht’ en landschaps- en tuinarchitect Eef Coolen die een Davidia involucrata uitroept tot haar merkwaardige boom. “Ze noemen deze boom de ‘zakdoekenboom’ omdat hij vanaf mei wappert met witte schutblaadjes. Een moment van pure verwondering,” zegt Eef. Wie een Davidia voor het eerst spot wanneer die in bloei staat, verliest meteen zijn of haar hart aan deze boom. “De bloem is paarsachtig en niet zo opvallend. Het zijn de witte schutbladeren die de bloem omsluiten die fenomenaal zijn,” zegt Eef. “Die zien eruit als zachte, dunne zakdoekjes en fladderen mee op ieder zuchtje wind. Het heeft iets euforisch, alsof iemand je toejuicht, maar ook iets troostends, doordat de bladeren op zakdoekjes lijken. Dat contrast in emotie is verbluffend.” Eef zag deze boom voor het eerst tijdens een parkbezoek buiten Limburg. “Ik stond er letterlijk met open mond naar te gapen. Je komt een Davidia niet vaak tegen, dus ik was verrast toen ik een jaar later een nog mooier exemplaar tegenkwam en dat in eigen provincie nog wel. Daar staat hij te pronken in een beeld van een tuin in Hasselt, waarvan ik iedere week het onderhoud mag doen. Eerlijk, ik word er iedere keer opnieuw verliefd op.” Eigenares van de tuin is Miche Bohrmann en zij deelt de liefde voor de boom met Eef. Miche: “Ik zag een Davidia voor het eerst in Engeland. ‘Handkerchieftree’ noemen ze hem daar, de zakdoekenboom. Hier draagt hij ook nog de naam ‘vaantjesboom’. Die zachte schutblaadjes bewegen zo mooi en ze steken prachtig af tegen de groene bladeren. Ik was er helemaal weg van. Ik ben op zoek gegaan naar een exemplaar en vond er één bij een boomkweker in Eersel. We hebben de boom geplant in de lente van 1995. Hij was toen 13 jaar oud en vier meter hoog. De aanplanting was een heel gedoe, met kraan en al.”

Meer info: www.provinciaalnatuurcentrum.be/limburgboomt

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

De boom had eerst twee stammen, maar Miche spotte jaren geleden een wonde. “Volgens een boomchirurg moest één stam weg. Een vreselijk verdict vond ik dat. Maar we hebben het toch gedaan. De chirurg heeft de patiënt gered, ik ben hem erg dankbaar.” Nu, jaren later, is de boom hersteld en uitgegroeid tot een prachtexemplaar. Volgens Eef is hij perfect geïntegreerd. “Hij staat majestueus in het gazon en is echt sprekend op die plek. Iedere week wandel ik met mijn grasmachine onder zijn takken door en sta ik stil bij de schoonheid ervan.” Niet alleen Miche en Eef genieten van zijn aanblik. Rondom de tuin wonen een aantal buren die er ook direct uitzicht op hebben. Het geslacht Davidia dankt zijn naam aan de Franse missionaris Armand David (18261900). Hij ontdekte deze boom in 1896 in WestChina en nam zaden mee. Op zijn plaats van herkomst kan deze boom 20 meter hoog worden, bij ons blijft hij iets kleiner. Van de Davidia komt maar één soort voor: de Davidia involucrata. Dat laatste wil zeggen ‘van een omwindsel voorzien’, verwijzend naar de ‘zakdoekjes’. In de tuin van Miche staat een Davidia involucrata var. vilmoriniana.

De uitgebreide collectie van het Arboretum in Bokrijk bevat in het totaal zeven Davidia’s. Wil je de prachtige zakdoekjes daar gaan bekijken, trek er dan in mei op uit.

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

“Ze noemen deze boom de ‘zakdoekenboom’ omdat hij vanaf mei wappert met witte schutblaadjes. Een moment van pure verwondering” “We hopen dat hem nog een lang leven te wachten staat”, zeggen Eef en Miche. Eigenares Miche verkoopt binnenkort haar huis en hoopt dat de koper de boom met respect zal behandelen. “Je ziet een Davidia niet vaak en het is duidelijk dat hij zich hier thuis voelt. Erkenning als merkwaardige boom stelt hem hopelijk veilig.”

‘De zeven’van de

LIKONA-Bomenwerkgroep Leden van de LIKONA-Bomenwerkgroep bespreken op hun beurt als smaakmaker alvast zeven merkwaardige bomen. Dit moet de zoektocht naar merkwaardige bomen voor de lezer nog meer concretiseren. Het wordt ook duidelijk dat niet enkel inheemse soorten in aanmerking komen.

Duizendjarige Eik in Lummen Deze solitaire zomereik is een echte veteraan. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is hij wellicht geen duizend maar minstens zevenhonderd jaar oud. Dat maakt hem allicht tot de oudste boom van Limburg. De boom heeft heel wat meegemaakt. Onder zijn takken werd recht gesproken, belandden veroordeelden op de brandstapel, werd oorlog gevoerd maar ook gefeest. Aanvankelijk was het een knotboom. Maar uiteindelijk is de eik 14 meter hoog geworden en kreeg hij een stamomtrek van 6,91 meter, gemeten op 1,5 meter hoogte. Dit maakt ‘den Dikken Eik’ ook de tweede dikste boom van onze provincie. In 1940 werden de eik en zijn omgeving beschermd. Toch heeft de boom veel geleden. Zoals dat bij veel veteraanbomen het geval is, rotte de kern weg. In 1967 stichtte een boer twee keer brand in de holle stam. De boom werd eventjes opgevuld met beton. In 1988 scheurde de zwaarste tak uit tijdens een storm. De boom verloor 25% van zijn bladoppervlakte, maar overleefde. Tot op vandaag is de Duizendjarige Eik vitaal, onder andere dankzij het inbrengen van meststoffen en bescherming tegen betreding. Hij werd zopas genomineerd als Limburgse ‘Boom van het Jaar’ 2016, in het kader van de gelijknamige wedstrijd. © RLLK

Beuken in Nieuwenhoven

Beide beuken waren de poortwachters van de doorgang van het Galgenbos naar het Engels park van het Kasteel Nieuwenhoven. Zij werden geplant toen baron Charles Wettnall tussen 1860 en 1868 het kasteel verbouwde en het Engels park liet aanleggen in landschappelijke stijl. De weg die tot voor kort tussen deze twee bomen doorliep, werd omgeleid om te voorkomen dat veelvuldige betreding de bodem rond de bomen zou verdichten en de gezondheid van de beuken in het gedrang zou brengen. In de schors van een van de beuken is de beeltenis van een Duitse soldaat met pinhelm gekerfd door een plaatselijke kunstenaar. Deze oorspronkelijk slanke ﬁguur wordt alsmaar dikker omdat de boom weliswaar zijn maximale hoogte heeft bereikt maar de stamdikte nog toeneemt.

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

Reuzenlevensbomen in Houthalen-Helchteren Het domein Hoeverheide in Helchteren met zijn unieke dreef van reuzenlevensbomen is een ongekend juweeltje in Limburg. De reuzenlevensboom of Thuya is typisch voor de landschapsparken van het einde van de 19de eeuw. De Thuyadreef in Helchteren is 120 jaar oud en de enige in zijn soort in België. Vorig jaar werd de dreef als monument beschermd. Het behoud van de reuzenlevensboom was twintig jaar geleden ‘wereldnieuws’, toen het grote berenbos in Canada ernstig bedreigd was en onder impuls van Greenpeace geijverd werd voor het behoud van dit woud. Het Thuyahout is erg waardevol. De etherische oliën uit de boom zijn geneeskrachtig. Vandaar de naam ‘levensboom’. De wetenschappelijke naam Thuja plicata komt van het Griekse ‘Thuo’ of ‘beroken’. Het hout verspreidt immers een aangename geur als het verbrand wordt. Meer info over de historiek van het landgoed en de kasteelvilla Hoeverheide vind je op www.wikiwand.com/nl/ Hoeverheide. Opgelet, het domein is alleen toegankelijk na contact met de eigenaar. Veel dreven zijn door massarecreatie en de daaruit voortvloeiende bodemverdichting immers ernstig bedreigd. © J. Van Meulder

Ginkgo in Hoeselt

Bastaard-trompetboom in Overpelt

Deze Chinese boom, die stamt uit de tijd van de dinosaurussen, staat in het kasteelpark Burghof/Bethania in Hoeselt. Met een stamomtrek van 4,50 meter (gemeten op 1,5 meter hoogte) is het de dikste Ginkgo van Limburg. In Geetbets, net buiten Limburg, staat de dikste en de oudste Ginkgo van Europa. De Nederlandse naam ‘Japanse notenboom’ zet ons op het verkeerde been: de boom komt niet uit Japan en is geen notenboom. De Ginkgo werd in Japan wel vaak aangeplant bij tempels en is daar ook voor het eerst beschreven door Kaempfer in 1691. De naam ‘Ginkgo’ is ingeburgerd.

Deze Catalpa is een kruising tussen de grote trompetboom uit de Verenigde Staten en de gele trompetboom uit China. De boom staat in het eeuwenoude domein ‘Het Hobos’, dat eigendom is van het Agentschap voor Natuur en Bos en de gemeente Overpelt en dat deel uitmaakt van Bosland.

Eigenlijk is de boom een buitenbeentje. De Ginkgo staat te boek als ‘naaldboom’, maar heeft typische waaiervormige bladeren die hij in de herfst verliest. Ook zijn vrucht heeft meer weg van die van een loofboom. In Europa vind je de Ginkgo veel in parken en tuinen. Tegenwoordig wordt de boom ook vaak aangeplant als laanboom, omdat hij bestand is tegen luchtverontreiniging. Oude Ginkgo’s vormen zogenaamde ‘tschitschi’ of moederborsten. De Ginkgo in Hoeselt is nog te jong maar vertoont wel al een aanzet van dit soort houten druipkegels.

aangepast aan die snelle groei. Daardoor waaien ze stuk of scheef. De mooiste exemplaren zie je dus op arme gronden. Daar groeit hij veel trager en bouwt een groter, steviger wortelgestel uit.

Dit Catalpaexemplaar is, met zijn 3,41 meter stamomtrek (gemeten op 1,5 meter hoogte), uniek in België. De boom heeft zware hoofdtakken en is van een struikvorm tot een middelhoge boom uitgegroeid. Het typisch hartvormige tot breed ovale blad verschijnt laat in het voorjaar en is eerst purperachtig, nadien donkergroen. De witte, trompetvormige bloemen die lange, opstaande pluimen vormen, bloeien in juli augustus en soms zelfs in september, wat laat is voor een trompetboom. Van binnen zijn de bloemen geel met kleine, bruine stippen. De doosvruchten blijven in de winter aan de boom hangen. Dat op deze arme Kempense grond zo’n uniek exemplaar groeit, is niet ongewoon. De Catalpa en zeker zijn bastaard groeit enorm snel op zware, leemachtige bodem, maar het wortelgestel is zelden © P. Peeters

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

Linde aan de kerk in Overpelt Deze linde is een ‘speciaal geval’. De boom vertoont kenmerken van zowel winterlinde (Tilia cordata) als zomerlinde (Tilia platyphyllos). Het is waarschijnlijk een kruising van winter en zomerlinde (Tilia europaea). Ook de vorm zet je op een verkeerd been. Het lijkt een meerstammige linde, maar er schuilt een ander verhaal achter de huidige vorm. In maart 1972 sloeg tijdens de hoogmis de vlam in de oude linde. De brandweer was er snel bij, maar de schade was groot. De gemeente besloot om de boom te restaureren. De boom werd gesnoeid en de grond verbeterd. De linde herstelde zich en ontwikkelde verschillende verjongingsscheuten rond de oude kern. Een leuke anekdote is dat het café ‘Bij den Haen’ vlakbij de linde na honderd jaar werd omgedoopt tot café ‘Onder de Linde’. Over de linde doen trouwens verschillende legendes de ronde. De boom zou geplant zijn ter nagedachtenis van een grote epidemie én door Keltische druïden. Feit is dat hij in het in 1910 verschenen boek ‘Arbres remarquables de Belgique’ van Jean Chalon de 8ste plaats innam op de lijst van de dikste bomen van het land. In 1966 werd de boom als monument geklasseerd.

Nagelboom in Voeren Deze eeuwenoude paardenkastanje verwierf in 2014 landelijke bekendheid als ‘Boom van het Jaar’. Het is een boom met een prachtig verhaal. In een nagelboom klopten mensen vroeger spijkers, nadat ze die eerst over een pijnlijke plek wreven. Men geloofde dat de boom de pijn zou overnemen. In de afgestorven achterkant zitten nog altijd twintig verroeste spijkers. De nagelboom in Voeren vertoonde in 2014 dode takken en zwammen… Alsof de boom de ziektes van mensen écht heeft overgenomen. Een witte paardenkastanje is een statige boom en heeft een koepelvormige kroon. De kaarsvormige bloemen bloeien overvloedig van maart tot april en worden massaal door bijen bezocht. De kastanjes zijn niet eetbaar. De bladeren zijn handvormig. De naam ‘paardenkastanje’ zou te maken hebben met de holle bladsteel. Deze heeft aan de voet een verdikking die doet denken aan een paardenhoef. Na het vallen van het blad blijft een litteken achter dat lijkt op een paardenhoef met nagelinslagen. In 2015 werd de Voerense nagelboom grondig verzorgd, maar in het voorjaar van 2016 liep hij ernstige stormschade op.

Milieu & Natuur 18/3 - 2016

Werkgroep zoekt boom De Bomenwerkgroep wil het bomenbestand van onze provincie bestuderen, in kaart brengen en mee in stand houden. Zo willen ze op termijn een echte bomencultuur in Limburg creëren. Wij spraken met voorzitter Clem Verheyden en ondervoorzitter Jef Van Meulder, die ons graag wat meer vertelden over het hoe en waarom van deze recent opgerichte LIKONA-werkgroep. Waarom heeft het zo lang geduurd voor er een bomenwerkgroep kwam? Clem: Het idee leefde al een hele tijd. Bomenliefhebber Christophe Vanderlinden contacteerde begin 2014 een aantal mensen, waaronder Jef en mij, en zo ging de bal aan het rollen. Ons eerste werk was een inventaris opstellen van wat al geïnventariseerd is, om dubbel werk te vermijden. Onder andere de gemeentelijke groendiensten, privéeigenaars en het Agentschap voor Natuur en Bos beschikken namelijk al over heel wat gegevens over bijzondere bomen. Jef: Bomen vormden een hiaat binnen LIKONA. Nochtans is Limburg toonaangevend op het gebied van natuurstudie én beschikken de Limburgse gemeenten over een geweldig bomenpatrimonium. Alleen zijn ze zich hier helaas niet altijd even goed van bewust. Meten is weten.

boom. De boom kan zich in een bos, park, dreef of privédomein bevinden. Wanneer de boom zich op een privédomein bevindt, vragen we wel steeds toestemming aan de eigenaar om de boom te mogen bekijken en op te nemen in onze databank. We merken vaak dat eigenaars zelf heel ﬁer zijn op hun bijzondere bomen, of dat ze met andere ogen naar hun eigen boom gaan kijken als ze er meer over te weten komen. Ook solitaire bomen komen in aanmerking. Het verhaal daarachter is heel divers. Vaak zijn het zaailingen die al een bepaalde grootte hadden en die men dan maar heeft laten staan. Andere zijn bijvoorbeeld geplant als kapelboom of grensafbakening. Van alle merkwaardige bomen noteren wij de Nederlandse en de wetenschappelijke benaming, de hoogte, de dikte van de stam gemeten op anderhalve meter hoogte, de exacte coördinaten van de standplaats en alle bijzonderheden.

Wat maakt een boom merkwaardig?

Wat gebeurt er met de verzamelde informatie?

Clem: De redenen waarom iemand een bepaalde boom bijzonder vindt, kunnen heel uiteenlopend, persoonlijk en emotioneel zijn. Dat kan gaan van de ouderdom, de grootte, de vorm, tot de zeldzaamheid en natuurlijk ook het gebruik van of de verhalen over die

Clem: Eerst en vooral worden deze gegevens gebruikt om de databanken van de Vlaamse overheid aan te vullen. In een latere fase selecteren we de meest merkwaardige bomen voor een heuse Limburgse bomenatlas. Hierbij zal de focus meer liggen op de

10 Milieu & Natuur 18/3 - 2016

verhalen achter de bomen, wat hen zo merkwaardig maakt. Dat is een gigantisch werk. De Vlaamse overheid beschikt over uitgebreide boomdatabanken, maar daarin staan nauwelijks gegevens over het verhaal of de achtergrond van de bomen. Wat voor verhalen zitten er zoal achter bomen? Clem: Bomen hebben altijd een grote rol gespeeld in het leven van mensen. Er bestond hier vroeger een echte bomencultuur waarin bomen werden vereerd. Later werd een kapelletje aan een boom gehangen of werden er bomen rond een kapel geplant. Bomen fungeerden ook vaak als grens of grenspalen, vooral oude lindebomen en geknotte eiken. Er werd ook recht gesproken onder bomen. Een mooi voorbeeld is de Tjenneboom in Mettekoven, die fungeerde als grens tussen drie gemeenten en waaronder heksen en boeven veroordeeld werden. Er staan ook heel wat bijzondere bomen in kasteeldomeinen. De kasteelheren van weleer waren echte verzamelaars, bijvoorbeeld van Ginkgo’s en Sequoia’s. Sommige parkbomen zijn algemeen geworden. Denk maar aan de Robinia. Jef: De Amerikaanse eik werd hier in de 19e eeuw in kasteeldomeinen als

“We willen ons netwerk van vrijwillgers uitbreiden!”

laanboom aangeplant. Nu vind je deze boom overal. In de 19e eeuw waren de Engelse landschapsparken in Victoriaanse stijl helemaal in. Bomen waren een statussymbool voor grondbezitters. De hoofdtuinier was een van de belangrijkste mensen op een kasteeldomein. Van de exotische bomen die werden aangeplant in de kasteelparken, gingen er heel wat dood omdat ze niet aangepast waren aan ons klimaat. Zo zijn er verschillende soorten eiken ingevoerd, maar enkel de Amerikaanse eik overleefde. Jullie zijn zeker niet enkel op zoek naar inheemse merkwaardige bomen. Jef: Klopt. De termen inheems en uitheems zijn arbitrair. Men gaat altijd uit van de situatie na de laatste ijstijd, maar van sommige soorten weet men niet zeker hoe lang ze hier al voorkomen. Zo zijn er in de mijnen fossielen van Ginkgobladeren gevonden. Men weet bijvoorbeeld ook niet met zekerheid waar de notenboom vandaan komt. Dat de Romeinen de kastanjeboom hier introduceerden, staat wel vast. Clem: Het is niet omdat een boom van elders komt, dat hij hier niet zou passen. Natuurlijk zijn er wel problemen met bepaalde invasieve soorten, die andere soorten overwoekeren. Maar ook daar moet

je de nodige kanttekeningen maken. Ook inheemse soorten kunnen plots invasief worden op bepaalde locaties en onder bepaalde milieuomstandigheden (denk maar aan adelaarsvaren) of hebben met ziekten te kampen: denk maar aan de olm, die nagenoeg uitgestorven is. Ook de es dreigt volledig te verdwijnen door toedoen van de essenziekte. Nochtans zijn dat typische soorten van hier. Amerikaanse vogelkers wordt dan weer de bospest genoemd omdat hij invasief is en er werden al miljoenen geïnvesteerd om hem uit te roeien. Jef: En dat terwijl uit een recente studie blijkt dat Amerikaanse vogelkers na 5 à 10 jaar evenveel insecten aantrekt als onze inheemse boskers. Je zou denken dat er al een enorm breed draagvlak voor bomen bestaat. Denk maar aan de recente, massale protesten tegen het kappen van het Essersbos. Jef: Ja en neen. Er zijn veel mensen die liever geen bomen in de tuin of in de straat hebben, omdat ze bomen vooral associëren met het ruimen van bladeren en stormschade. De overheid doet hier ook veel te weinig voor. In de VS lopen grote reclamecampagnes om mensen aan te sporen om bomen in hun tuin te planten. Je ziet er dan ook gigantische bomen in woonwijken. De diepgewortelde angst dat bomen in tuinen of lanen zouden omwaaien, is typisch Vlaams. In het buitenland heeft men veel minder angst voor vallende bomen en bladeren. In Maastricht vind je bijvoorbeeld prachtige, monumentale laanbomen.

Kunnen mensen zich aansluiten bij de Bomenwerkgroep? Clem: Absoluut, we hebben niet liever. Men mag altijd contact opnemen. Binnenkort beginnen we overigens met een opleiding inzake bomen, bestaande uit drie excursies, waarbij iedereen de basics kan aanleren. In de excursies wordt achtereenvolgens gefocust op de zomerkenmerken (blad, bloesem), de winterkenmerken (knoppen, schors) en de herfstkenmerken (vruchten). Na afloop kunnen de deelnemers een dertigtal bomen herkennen. In het kader van de campagne ‘Limburg boomt’ organiseren we vanaf oktober ook een jaar lang maandelijks een bomenwandeling voor het brede publiek. Deze gratis uitstappen worden begeleid door diverse specialisten, veelal van de Bomenwerkgroep zelf. Zo willen we mensen uitnodigen om mee bomen te gaan bekijken en ons netwerk van vrijwilligers uitbreiden. Info: Clem Verheyden, clem.verheyden@telenet.be, tel. 0484 59 44 66 of Jef Van Meulder, jefvanmeulder@gmail.com

Milieu & Natuur 18/3 - 2016 11

Op school een boompje opzetten Bomen op school, daar genieten zowel de natuur als de kinderen van. Daarom willen we scholen aanmoedigen om eens ‘een boompje op te zetten’ op hun speelplaats. Dit zijn alvast enkele toffe projecten om inspiratie uit te halen.

Kleuterschool Klim-Op Kleuterschool KlimOp in Helchteren heeft een speelplaats van ongeveer 75 are waar kleuters naar hartenlust kunnen spelen en ravotten. De speelplaats is echter aan renovatie toe. De speeltuigen, het zitmeubilair en andere voorzieningen zoals dierenhokken, afsluitingen en bergingen, hebben hun houdbaarheidsdatum overschreden. De school gaat daarbij niet over één nacht ijs. Leerkrachten krijgen de tijd om hun ideeën te delen. Op het magneetbord in de leraarskamer hangt een kleurrijk praatplan met de visie. Een belangrijke doelstelling is de duurzaamheid van de speeltuigen en omgevingsmaterialen en de integratie ervan in een natuurlijke spelomgeving. Fase één start deze herfst: de aanleg van een speelbos van ongeveer 25 are met inheemse boomsoorten vertrekkend van een gazon. Hiervoor slaan de school, de MOSbegeleider, Agentschap voor Natuur en Bos, Regionaal Landschap Lage Kempen, Bosgroep Limburgse Duinen en de gemeente HouthalenHelchteren de handen in elkaar. Omdat het bos zeker 5 tot 10 jaar ongestoord moet kunnen groeien, worden de kleine boompjes beschermd tegen spelende kleuters. Gelukkig is de speelplaats groot genoeg en blijft er voldoende ruimte voor groene speelvreugde.

Freinetschool Wondere Wereld De Freinetschool in Lummen draagt duurzaamheid en diversiteit hoog in het vaandel. Daarom kwamen ze op het idee om een snoeptuin aan te leggen. MOSouder Katia Jacobs vertelt over het hoe en waarom: “De aanleg van zo´n tuin is geen alledaagse taak. Daarom vroeg een werkgroep raad aan de Nationale Boomgaardenstichting. Zij geven niet enkel advies op basis van je grondplan, je kan via hen ook plantgoed aankopen. Wij kozen bewust voor oude rassen. Ook de grootte van de vruchten werd bekeken.” Over de beslissing of er een hoogstam moest komen of niet, werd langer overlegd. Katia: “We dachten eerst aan hoogstambomen. Maar de beleving van de kinderen om zelf te kunnen plukken gaf de doorslag, dus kozen we voor laagstam. Door de kinderen zoveel

12 Milieu & Natuur 18/3 - 2016

mogelijk te betrekken, hopen we hun ‘groenevingerstalent’ aan te wakkeren. Verder was het belangrijk dat het fruit buiten de zomervakantie rijp is. Door doordachte keuzes te maken, werd ook de bloesemtijd gespreid. Zo kunnen de kids, vanaf het observatiebankje, nog langer genieten van die natuurpracht.” Er wordt ook gestreefd naar een gesloten kringloop. “De kinderen eten twee keer per dag fruit, behalve op woensdag,” aldus Katia. “Het fruitafval wordt gecomposteerd. Deze compost dient als voeding voor de bodem. De leerlingen van Wondere Wereld maken ook conﬁtuur van de vruchten, die ze meenemen op kamp. Zo genieten ze ook daar van het beste van de natuur, biologisch en ecologisch!”

Een wilgenhut voor kleuters Ook in het secundair onderwijs wordt gewerkt rond bomen. Het Biotechnicum in Bocholt organiseert talrijke relevante activiteiten. Eén daarvan is het onderhoud van de groene speelplaats van de Don Bosco kleuterschool in Gerdingen (Bree) door de leerlingen van 5NGTW. Dit jaar had de wiglo (een iglo van wilgentwijgen) een grondige onderhoudsbeurt nodig. Er werden nieuwe wilgenscheuten bijgestoken en bevestigd. Nu is de hut weer stevig genoeg, bestand tegen de speelse kleuters en kunnen er weer boeiende lessen in gegeven worden.

Milieu & Natuur 18/3 - 2016 13

De vraagbaak In deze rubriek gaan we in op een vraag die regelmatig gesteld wordt aan de provinciale dienst Milieu en Natuur.

Wat meten de meetnetten? In opdracht van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) zullen vrijwilligers van Natuurpunt, LIKONA, Libellenvereniging Vlaanderen en Arabel tot 2020 gegevens verzamelen over 78 soorten bedreigde dieren en planten en over alle vogels in Vlaanderen. Via ‘speciale’ meetnetten worden soorten van de Habitat- en Vogelrichtlijn en een aantal prioritaire soorten voor Vlaanderen opgevolgd. Dit moet toelaten om het beleid op punt te stellen en te rapporteren in het kader van de Europese natuurwetgeving.

soorten. De ‘meetnettellers’ krijgen regelmatig updates en tips. Het project startte begin 2016 en steeds meer enthousiastelingen helpen bij het opvolgen van kwetsbare soorten. In Vlaanderen nemen al meer dan 250 vrijwilligers deel aan de meetnetten. Dit bovenop de trouwe vogeltellers die al jaar en dag deelnemen aan de reeds langer lopende vogelmeetnetten. Het is een unieke kans om op een gestandaardiseerde manier info te verzamelen, informatie waarmee daadwerkelijk iets gebeurt. Welke soorten tellen we in Limburg?

Elke soort zijn aanpak Een meetnet omvat een aantal locaties waar een of meerdere soorten met een bepaalde regelmaat en volgens een vaste methode worden geteld. In totaal werden 29 verschillende meetnetten opgezet. Een meetnet wil de toestand van een soort op Vlaamse schaal (dus niet per gebied) volgen. Het INBO werkte speciﬁeke methodes uit om gegevens te verzamelen: tellen op vaste routes voor libellen en dagvlinders, sporen zoeken van otters, puntmetingen bij broedvogels of roepkoren bij amﬁbieën. Niet alleen de aanwezigheid, maar ook de afwezigheid van een soort is een waardevol gegeven.

Tot 2020 worden in Limburg 11 planten, 10 dagvlinders, 10 libellen, 2 kevers, 13 vleermuizen, 2 spinnen, 4 slakken, 4 zoogdieren, 4 amﬁbieën en 1 sprinkhaan gevolgd. Verder worden 140 soorten algemene broedvogels, 70 soorten bijzondere broedvogels en 30 soorten schaarse broedvogels nauwkeurig in het oog gehouden. Meedoen? Iedereen met een goede kennis van een of meerdere soortengroepen kan zich aanmelden om mee te tellen. Gedetailleerde informatie over de telmethode van jouw favoriete dier of plant en de meetnetlocaties in je buurt kan je vinden op www.natuurpunt.be/meetnetten.

Wie doet wat? Natuurpunt Studie coördineert het veldwerk dat vooral door vrijwilligers, ook die van LIKONA, wordt uitgevoerd. Het INBO analyseert de verzamelde gegevens en rapporteert aan de Vlaamse en Europese overheid over de toestand en trend van de onderzochte

14 Milieu & Natuur 18/3 - 2016

Info: Hannes Ledegen, meetnetcoördinator, hannes.ledegen@natuurpunt.be, Luc Crevecoeur, coördinator LIKONA, luc.crevecoeur@limburg.be

Weetjes Klein en groot nieuws

Bijen blijven prioriteit Elk jaar steunt de provincie Limburg projecten die bijdragen aan het behoud en herstel van de Limburgse biodiversiteit. Voor 2016 is iets minder dan 91.000 euro aan projectﬁnanciering voorzien. De focus ligt dit jaar op wilde bijen, wat perfect past binnen de campagne ‘Limburg wild van bijen’. Er werden negen projecten goedgekeurd. Zeven daarvan worden (mee) getrokken door een gemeente. De initiatieven voeren de gemeentelijke bijenactieplannen uit of zetten de handleiding met tips voor bijen in de praktijk om. De projecten hebben ook aandacht voor het betrekken van de bevolking en voor het opvolgen van de impact van de acties. Via de biodiversiteitssubsidies zullen vijf bijenactieplannen uitgevoerd worden. Het gaat om de plannen voor de Wintershovenbeemd in Kortessem, de volkstuinen in Lanaken en Beringen, de hoogstamboomgaard Beiserenveld in Alken en de vallei van de Zijp in Nieuwerkerken. De bijenprojecten ‘Kolis’ en ‘Bilzen, biesonder zoemend’ vullen het gemeentelijke bijenactieplan aan. In MeeuwenGruitrode staat het herstel en beheer van heischrale vegetaties voorop. Bilzen voorziet de inrichting van het kalkrijk hellingmoeras de Katteberg als een bijenparadijs en de aanleg van een bijenstrook langs de ringweg. Twee projecten brengen het bijenverhaal op een originele manier en zorgen voor vernieuwing. Zo wordt tijdens het Release Festival in Borgloon een beestentoren gebouwd die een vaste stek krijgt in de gemeentelijke speelboomgaard. Het project rond natuurboomgaarden wil de natuurwaarden van oude hoogstamboomgaarden in Zuid Limburg voor onder andere bijen onderzoeken. Het is de bedoeling om op termijn tot echte ‘natuurboomgaarden’ met een eigen label te komen.

wandeleninlimburg.be In Limburg heeft elke streek een eigen identiteit. Glooiende akkers en boomgaarden in Haspengouw en Voeren, een natte wildernis in KempenBroek, weidse heide in het Nationaal Park Hoge Kempen, pittoreske dorpen in de Maasvallei, bossen en groene valleien in de Lage Kempen. Je kan deze streken ontdekken door middel van een breed netwerk van hoogwaardige wandelgebieden. Jouw ideale wandeling vind je alvast op het vernieuwde www.wandeleninlimburg.be. Op deze gebruiksvriendelijke website kan je aan de hand van verschillende zoekcriteria zelf je wandeling samenstellen. Wil je liever op stap met een gids? Of ben je op zoek naar een cursus in je buurt? Ook deze activiteiten vind je terug in de handige kalender op de website. Kom langs en ervaar zelf het grenzeloos groen wandelplezier. ‘Wandelen in Limburg’ is een project van de 3 Limburgse Regionale Landschappen en Toerisme Limburg met steun van het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling.

Met het gezin op Wijersafari Wil je met het gezin op stap en tegelijk bijleren? Dan zijn de nieuwe Spotterskaarten De Wijers misschien iets voor jou. Deze vrolijke fotokaarten laten toe om de typische dieren van De Wijers te ontdekken. Bij elk dier staan leuke weetjes of herkenningstips. En we verklappen hoe je de dieren van De Wijers het best kan vinden. Er zijn zes spotterskaarten: amﬁbieën, watervogels, riet en moerasvogels, waterdiertjes, libellen en vissen. De spotterskaarten worden verkocht aan € 1,50 per stuk, of per pakket van 6 voor slechts € 7. Je kan ze bestellen via www.rllk.be/webshop.

Milieu & Natuur 18/3 - 2016 15

Activiteitenkalender Oktober 2

8 8 9

Wandeling Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, SintTruiden. Stevige wandelschoenen en aangepaste kledij aanbevolen. Info: 011 68 79 81, nieuwenhoven@limburg.be Infosessie De Stroomlijners Voor een slanke energiefactuur; samenkomst: 19.30 uur; De Barrier, Barrierstraat 1, (tegenover de kerk), Bree. Inschrijven. Info: www.destroomlijners.be Activiteit Sterren en nachtfotograﬁe; samenkomst: 20.00 uur; Herenhuis Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23 Activiteit Muizentocht; samenkomst: 20.00 uur; Herenhuis Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23 Wandeling Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be Vorming Meteo voor natuurliefhebbers; samenkomst: 19.30 uur; Herenhuis Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt. Inschrijven. Info: 011 24 60 23, BC.kiewit@natuurpunt.be Wandeling Op stap met de veldwachter; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be Wandeling Herfst; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Kinderactiviteit (5 tot 7 jaar) Speelgoed uit het bos; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Deelname: € 2,00 per kind. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Activiteit Sapmobiel, fruitpluk & (fruit)bomenwandeling; samenkomst: 13.30 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be Infosessie De Stroomlijners Slank Je Energiefactuur Af; samenkomst: 19.30 uur; Gemeenschapscentrum Ter Kommen (lokaal1), Europalaan 2, Hoeselt. Inschrijven. Info: www.destroomlijners.be Wandeling Paddenstoelen; samenkomst: 14.00 uur; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg, Tessenderlo. Info: 0477 61 47 09, meertgybels@telenet.be Wandeling Halloweenverhalen in het donkere bos; samenkomst: 18.00 uur; Bezoekerscentrum domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, SintTruiden. Inschrijven. Stevige wandelschoenen en aangepaste kledij aanbevolen. Info: 011 68 79 81, nieuwenhoven@limburg.be

November 2

Kinderactiviteit (7 tot 12 jaar) Vogeltaarten maken; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Deelname: € 5,00 per kind. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Activiteit Tuin winterklaar maken; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be Kinderactiviteit met (groot)ouders; samenkomst: 14.00 uur; Herenhuis Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt. Inschrijven. Info: 011 24 60 23, BC.kiewit@natuurpunt.be Wandeling Eeuwenoude elfenweetjes voor het hele gezin; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Herfst; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, HouthalenHelchteren. Deelname: € 2,00, leden gratis. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be Wandeling Herfst; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, SintTruiden. Stevige wandelschoenen en aangepaste kledij aanbevolen. Info: 011 68 79 81, nieuwenhoven@limburg.be

provincie Limburg, Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

Wandeling Natuur; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Wilde planten eten; samenkomst: 14.00 uur; Herenhuis Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt. Info: 011 24 60 23 Wandeling Winter; samenkomst: 9.00 uur; Parking domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, SintTruiden. Stevige wandelschoenen en aangepaste kledij aanbevolen. Info: 011 68 79 81, nieuwenhoven@limburg.be Kinderactiviteit (5 tot 7 jaar) Speuren tussen herfstkleuren; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Deelname: € 2,00 per kind. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Herfst; samenkomst: 14.00 uur; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg, Tessenderlo. Info: 0477 61 47 09, meertgybels@telenet.be Infosessie De Stroomlijners Slank Je Energiefactuur Af; samenkomst: 19.30 uur; Parochiezaal HamontLo, Leeuwerikstraat 6, Hamont. Inschrijven. Info: www.destroomlijners.be

December 4

Wandeling Weg met de winterblues (12 km); samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Winter; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Kinderactiviteit (5 tot 7 jaar) Eindejaarstocht; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum De Watersnip, Grauwe Steenstraat 7/2, Koersel. Deelname: € 2,00 per kind. Info: 011 45 01 91, zwartebeek@natuurpunt.be Wandeling Kerst; samenkomst: 14.00 uur; Bosmuseum Gerhagen, Zavelberg, Tessenderlo. Info: 0477 61 47 09, meertgybels@telenet.be Wandeling Winter beleven; samenkomst: 14.00 uur; Bezoekerscentrum Hengelhoef, Hengelhoefdreef 6, Houthalen. Info: 011 53 02 51, www.limburgslandschap.be

Colofon: Uitgave: de deputatie van de provincieraad van Limburg: Herman Reynders, gouverneurvoorzitter; Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Erik Gerits, JeanPaul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegrifﬁer Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Leen Raats Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens Met dank aan: Greet Gommers, Bomenwerkgroep LIKONA Redactieraad: Patrick Boucneau, Jan Mampaey, Nadine Moens, Sonja Scheurs, Daphne Tubée en Johan Van den Broek Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving en drukwerk: printid, Overpelt Postbus: provincie Limburg, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt, 011 23 83 38, minaplanning@limburg.be, www.limburg.be Oplage: 10 500 exemplaren Papier: Kringloop Cyclus Offset 115 g D/1999/5857/17