Jg. 19/1 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 19, nr. 1 - 2017

Natuurbeleving met jonge kinderen › Tips

en inspiratie voor thuis, op school en daarbuiten › Groene uitstapjes met kinderen › De Limburgse natuurcentra, een ideale startplaats voor natuurbeleving

Woord vooraf Beste lezer Naar buiten gaan en de natuur in trekken: uit onderzoek blijkt telkens weer dat kinderen, jongeren en volwassenen daar enkel maar voordelen uithalen. Het is een weldaad voor onze gezondheid, conditie en welzijn.

Van weten naar beleven

In dit nummer 02

Voorwoord van gedeputeerde Ludwig Vandenhove

Van weten naar beleven Natuurbeleving bij jonge kinderen

06 Volwassenen, die zich inzetten voor de natuur of het milieu, hebben allemaal één ding gemeen: ze waren als kind al voortdurend buiten te vinden, klauterend in bomen en spetterend in plassen. Kinderen moeten de natuur weer leren beleven. Ze moeten kunnen voelen, experimenteren en ontdekken met al hun zintuigen. Daar ligt een belangrijke taak voor ons, als ouders, grootouders, leerkrachten, jeugdwerkers en leden van natuurverenigingen. Daarom wijden we dit nummer volledig aan natuurbeleving bij jonge kinderen en geven we heel wat tips over hoe je dit kunt aanpakken in het gezin, op school, in de jeugdbeweging en daarbuiten.

Praktijktips van en voor (groot)ouders Met het gezin de natuur in

Op avontuur in eigen tuin Doetips uit natuurdoeboek Woudapen

Op stap met de Bosjuf en Bever Bas De natuur als klaslokaal

Tips voor groene uitstapjes met kinderen Waar de natuur nog leuker is

Ik ben ervan overtuigd dat ook voor de kinderen van nu, die over zoveel mogelijkheden beschikken om zich binnen bezig te houden, de natuur één grote speeltuin vol avontuur kan zijn. Dus laten we er van genieten en samen met de (klein)kinderen de prachtige natuur van onze mooie provincie ontdekken. Veel plezier!

Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur

Milieu & Natuur 18/4 - 2016

Op pad met de jeugdbeweging JNM is gebeten door de natuur De Limburgse Natuurcentra Een ideale startplaats voor natuurbeleving

Met de toenemende verkleuring van onze samenleving moeten we trachten eveneens allochtone kinderen en kinderen van asielzoekers zo maximaal mogelijk te bereiken met deze natuurinitiatieven. Het zal de integratie ten goede komen. Natuur en identiteit zijn nauw met elkaar verbonden.

Natuurbeleving bij jonge kinderen

Agenda Activiteiten van het Provinciaal Natuurcentrum, Regionale Landschappen en Bosgroepen

COLOFON Een uitgave van de deputatie van de Limburgse provincieraad Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Erik Gerits, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier Redactieraad en hoofdredactie Patrick Boucneau, Jan Mampay, Nadine Moens, Sonja Schreurs, Daphne Tubée Met dank aan Johan Lambrix en Hilde Vanderlinden Eindredactie Leen Raats, www.teksttype.be Taaladvies Yvette Vandormael, Informatie en Communicatie, provincie Limburg Verantwoordelijk uitgever Patrick Boucneau, provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving en drukwerk Drukservice Impressa Contactadres Milieu en Natuur, Directie Ruimte, provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt, 011 23 83 38, mina@limburg.be, www.limburg.be Oplage 10 500 exemplaren Wettelijk depotnummer D/1999/5.857/19

In dit nummer hebben we het uitgebreid over natuurbeleving bij kinderen. We geven tips en inspiratie over hoe je dit kunt aanpakken, thuis, op school en daarbuiten. Maar wat houdt natuurbeleving precies in en waarom is het zo belangrijk om kinderen van jongs af aan naar buiten te krijgen? Kinderen hebben een grote behoefte aan kennis. Ze willen weten hoe de wereld in elkaar zit, hoe de natuur werkt en hoe de dieren en planten die ze tegenkomen heten. Maar kennis volstaat niet.

Het intensief beleven van de natuur op een positieve, spannende manier leidt tot ervaringen die je de rest van je leven meedraagt.

Kinderen willen in de eerste plaats beleven: voelen, proberen, hun ervaringen delen. Natuurbeleving gaat veel verder dan enkel het overdragen van kennis. Uit onderzoek blijkt dat volwassenen die zich voor het milieu inzetten een diepe liefde voor de natuur koesteren. Deze liefde vindt zijn oorsprong in hun kindertijd. Zij brachten veel tijd buiten door. Het intensief beleven van de natuur op een positieve, spannende manier leidt tot ervaringen die je de rest van je leven meedraagt. Buiten spelen, helpt ook bij de ontwikkeling van spieren, stimuleert de motoriek, het leidt tot minder overgewicht en een betere algemene gezondheid. Basisschoolkinderen voelen zich opvallend minder angstig, boos of verdrietig na een verblijf in een groene omgeving.

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

De natuur als speeltuin Natuurbeleving begint thuis. Als (groot)ouder kun je het goede voorbeeld geven. Ga samen op ontdekking in de tuin of het park. Welke kriebelbeestjes zie je? Welke kleuren hebben de vlinders en bloemen? Klim in een boom of staar naar de wolken terwijl je op je rug in het gras ligt. Daag kinderen uit om over een slootje te springen en hun grenzen te verleggen, laat hen knutselen met wat de natuur biedt en geef hen de ruimte om te ontdekken, proeven, luisteren en voelen. Je kunt eventueel een veldgids, zoekkaart of app gebruiken om samen soorten te benoemen, maar laat je (klein) kind bepalen hoeveel het wil weten. Ook in de jeugdbeweging brengen kinderen veel tijd door in de natuur: dammen bouwen, een spannend bosspel spelen, in het hoge gras ravotten, heuvels oprennen en bij het kampvuur naar de sterren turen: de natuur wordt één grote speeltuin. De Jeugdbond voor Natuur en Milieu richt zich specifiek op natuurbeleving en bewustzijn rond het milieu.

Natuur beleven op elke leeftijd Dat kan al vanaf een jaar of drie. Het is wel belangrijk om rekening te houden met de ontwikkelingsfasen die een kind doormaakt. Kleuters (3-6 jaar) willen de wereld in hun onmiddellijke omgeving ontdekken via doe-opdrachtjes, gedichtjes en liedjes. Kennisoverdracht is op deze leeftijd niet wenselijk. Ze gebruiken liever al hun zintuigen en een flinke dosis fantasie. Ze zijn verzot op dieren, kunnen zich niet lang concentreren en zien details in plaats van het grotere geheel. Kinderen van de 1ste graad (6-8 jaar) leren al spelend in de ruime omgeving. Fantasie blijft belangrijk. Hoewel ze meer elementen uit de werkelijkheid in hun spel verwerken, blijven hun eigen logica en beleving centraal staan. Ze willen verkennen en ontdekken en de samenhang van dingen ontdekken. Kinderen van de 2de graad (8-10 jaar) zoeken het al wat verder. Het dorp, de streek, het land, heden en verleden. Ze zijn nieuwsgierig, zoeken verklaringen, leggen verzamelingen aan en hebben een grote interesse in records en bijzondere diersoorten. Wedstrijden zijn erg populair op deze leeftijd. De werkelijkheid wordt interessanter dan fantasie. Ze willen wel nog steeds alles met eigen ogen zien om het te geloven. Kinderen van de 3de graad (10-12 jaar) richten zich op de wereld, het grotere geheel. Ze zijn hongerig naar kennis, koesteren zeer uiteenlopende interesses en verwachten een korte, duidelijke uitleg. Ze etaleren graag hun eigen kennis. Ze kunnen abstract denken, zijn geïnteresseerd in volwassen problemen en zijn begaan met zaken als oorlog, wereldhonger en het milieu. Je werkt best rond specifieke thema’s. Het blijft echter belangrijk om hen zelf te laten beleven en proberen. Ze willen uitdaging, avontuur, spanning. Het groepsgevoel is belangrijk.

Basisschoolkinderen voelen zich opvallend minder angstig, boos of verdrietig na een verblijf in een groene omgeving. Een groene school Ook op school moet er volop ruimte zijn voor natuurbeleving. Dit kan door met kinderen de natuur in te trekken, maar je kunt ook de schoolomgeving groener maken. Leerlingen voelen zich beter in een groene omgeving, hun leerprestaties verbeteren en op groene scholen wordt minder gepest en rijker gespeeld. Uit onderzoek blijkt dat kinderen beter presteren op testen indien die buiten worden afgenomen en dat ze zich beter kunnen concentreren na een natuuruitje. Door het leren deels naar buiten te brengen, verhoogt de betrokkenheid en de motivatie bij leerlingen. De natuur is een gezond, stimulerend klaslokaal. Er zijn heel wat kleine en grotere ingrepen waarmee je een school kunt vergroenen. Je kunt voor een externe partner kiezen die de (grote) werken uitvoert, maar je kunt ook heel wat zelf doen. Laat leerkrachten, ouders en natuurlijk de kinderen zelf meedenken en helpen bij aanplantingen en andere werken. Kies bovendien voor streekeigen plantgoed. Bloemkool kweken met de juf Een moestuintje met groenten, fruit en kruiden die de kinderen zelf kunnen zaaien, oogsten en opeten is een ideale manier om hen te leren waar ons voedsel vandaan komt. Het zet hen aan om meer groenten te eten, want ze willen natuurlijk graag hun eigen zaaisels proeven. Koppel dit aan de plaatsing van een (zelfgebouwd) insectenhotel. Plant samen bloemen en kijk welke vlinders, bijen en andere insecten ze aantrekken. Plant een klimboom of werk met boomstammen waarop ze kunnen klauteren. Boomstammen zijn ook ideale zitplaatsjes. Zet een paar stammen in een kring en je hebt al een buitenklas, waar je niet enkel over de natuur kunt leren. Zorg voor hoekjes, struiken, water, zand en stenen. Vergeet ook niet om de klaslokalen zelf groener te maken met wat planten. Die zorgen meteen ook voor meer zuurstof voor de hersenen. Wil je op school aan de slag met “natuurbeleving” en kun je wel wat hulp gebruiken? Neem dan contact op met de MOS-ploeg van het Provinciaal Natuurcentrum. Op de website van het PNC kun je bovendien de twaalf afleveringen bekijken van”Natuurlijk!”, een programma dat het PNC samen met TV Limburg maakte rond de vergroening van de Leefschool De Villa in Sint-Truiden. Zie www.pnc.be/schooltuinieren

NATUUR BELEVEN

Maak gebruik van de natuurlijke verwondering die kinderen hebben voor de wereld om hen heen en maak hen van kleins af aan vertrouwd met de natuur. Dat kan al vanaf een jaar of drie. Het is wel belangrijk om rekening te houden met de ontwikkelingsfasen waar een kind doorheen gaat.

BIJ KINDEREN

3-6 jaar

6-8

doen, beleven met alle zintuigen, fantasie, focus op details

8-10

jaar

al spelend leren, verkennen, verbanden zoeken, ontdekken

jaar

verklaringen zoeken, werkelijkheid boven fantasie, records en bijzondere dieren, verzamelen

10-12 jaar

honger naar kennis, zien het grote geheel, spanning en avontuur, groepsgevoel, aandacht voor grote thema’s

Bronnen: Kees Both (“Mensenkinderen”), Laura Minderhoud - van der Heijden (orthopedagoog en klinisch pedagoog Pedagogisch Adviescentrum “Kind en Natuur”), www.springzaad.be, www.pimpjespeelplaats.be, IVN (“Waarom wij natuur nodig hebben, factsheet natuur en gezondheid”), NME-diensten van de Vlaamse provincies (cursus natuurouder). Ontwerp Sarah Deceuster - Illustraties Dirk Vercampt

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

Praktijktips van en voor (groot)ouders

Met het gezin de natuur in Wat herinner je je nog van de tekenfilms waar je als kind naar keek? Niet veel waarschijnlijk. Maar weet je nog hoe je buiten speelde met je vriendjes, in bomen klauterde, op ontdekking ging, met groene knieën en blozende wangen thuiskwam? Met een beetje stimulatie geldt dat ook nog voor de kinderen van nu. Maar hoe pak je dat aan? Natuurgids/groene opa Norbert Steegmans en lector/mama Leen Smets delen graag hun ervaringen en tips. © Johan Lambrix © Johan Lambrix

Op welke manier zijn jullie met natuureducatie bezig? Leen: “Ik geef les aan toekomstige kleuterleerkrachten aan de PXL. Ik geef mijn studenten mee hoe belangrijk natuurbeleving bij kinderen is. Ik ben ook moeder van twee kinderen: mijn zoontje is vijf en mijn dochter is zeven. Natuurlijk kijken zij soms liever naar het scherm van de televisie of iPad, maar ik stimuleer hen zoveel mogelijk om naar buiten te gaan. Dat kunnen natuuruitstapjes zijn, maar ook in de tuin spelen of buiten klusjes doen.” Norbert: “Ik heb veertig jaar les gegeven in het buitengewoon onderwijs. Ik stond vroeger bekend als de leraar die op z’n knieën ging liggen. Ik wilde op gelijke hoogte staan met de kinderen. Dat

was mijn manier van lesgeven. Toen ik met pensioen ging, werd ik natuur- en educatieve gids voor het Provinciaal Natuurcentrum (PNC). Ik miste het lesgeven. Ik praat namelijk graag (lacht). Ik vind het belangrijk om iets van je eigen bagage over te dragen, je enthousiasme door te geven aan kinderen.” Hoe maak je kinderen van nu enthousiast over de natuur? Norbert: “Je moet hen prikkelen. Je mag hen niet overladen met informatie. Je hoeft het echt niet ver te zoeken. Maak het bewust spontaan. Wijs hen op diertjes en bloemen. Laat hen in een plas springen, in bomen klauteren en knutselen met natuurmaterialen. Het is belangrijk dat ze zelf ervaringen opdoen, jij moet enkel een beetje begeleiden en zelf alert zijn voor de kleine dingen. Kijk zowel omhoog als naar de grond. Bestudeer mossen of kriebeldieren met een loepje. Neem een zakje mee waarin ze dingen kunnen verzamelen.” Leen: “Kinderen zijn van nature uit enthousiast, maar dat enthousiasme wordt hen geleidelijk aan afgenomen. Voed hun verwondering. Mijn kinderen waren eerst niet zo wild van wandelen, maar nu doen ze het graag. Maak er een avontuur van. Laat hen op jacht gaan, kleuren zoeken, dingen verzamelen.” Moet je zelf veel natuurkennis hebben om kinderen op sleeptouw te nemen? Norbert: “Tijdens mijn eerste les van de cursus natuurgids zei de lesgever dat het volstaat om tien à vijftien bomen te kennen als je een interessant verhaal over die bomen kunt vertellen. Je hoeft niet alles te weten, een paar leuke verhalen volstaan. Anekdotes blijven eerder hangen dan droge feiten.”

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

“Maak er een avontuur van. Laat hen op jacht gaan, kleuren zoeken, dingen verzamelen.” (Leen)

“Je kunt beter je liefde voor de natuur doorgeven dan je angst voor wespen of teken.” (Norbert) Leen: “Kennen en kunnen zijn belangrijk, maar het is vooral een kwestie van willen. Voor kinderen is de natuur in de eerste plaats een plek om te spelen. Hopen zand en bladeren, plassen. Laat ze gewoon met al hun zintuigen ontdekken. Als je iets niet weet, kun je het samen uitzoeken.” Norbert:”Laat hen eens luisteren naar de vogels of aan een schors voelen. Wanneer ik gids, laat ik kinderen soms met een stethoscoop naar de boomsappen van een boom luisteren. Er zijn ook heel wat wandelroutes op kindermaat, er zijn natuurboekjes, noem maar op. De pap is er, je moet gewoon de juiste lepel vinden om hem door te geven.” Ik begrijp dat veel ouders daar niet de tijd voor vinden. Leen: “Voor mij is het als werkende mama vaak heel hectisch, maar met je kinderen naar buiten gaan, biedt zoveel voordelen, dat ik er zoveel mogelijk tijd voor maak. Natuurbelevenissen blijven echt bij. Je kunt dat koppelen aan iets gaan eten en een bezoekje aan de speeltuin, maar zorg dat het pad ernaartoe minstens even uitdagend en fijn is. De eerste stap is hen zo ver krijgen dat ze met plezier naar buiten trekken. Nadien gaan ze vanzelf vragen stellen. Je hoeft het ook niet ver te zoeken. Dat probeer ik mijn studenten ook mee te geven: ga gewoon naar een groene speeltuin, het moestuintje van de school, een weiland in de buurt.” Norbert: “Je moet een beetje inventief zijn. We hebben het geluk dat we in een mooie, groene provincie wonen: natuur genoeg

hier. Zelfs je tuin is interessant. Ik heb drie kinderen en vijf kleinkinderen. De oudste is 21. Momenteel is er een zesde kleinkind op komst. Mijn kinderen hebben altijd graag in de tuin gespeeld. Ik wees hen dan op spechten en eekhoorns en ze bouwden kampen. We hebben ook voederbakjes voor vogels en een insectenhotel met plexiglas, zodat je de gangen van de bijen ziet. Je hebt overal mogelijkheden om kinderen de natuur te laten beleven.” Er zijn natuurlijk ook ouders die zelf niet graag de natuur in trekken … Leen: “Kinderen voeden hun ouders ook op. Ze openen nieuwe perspectieven. Soms nemen kinderen hun ouders mee op sleeptouw. Ik merk dat 2,5-jarigen tegenwoordig vaak al bang zijn om hun handen vuil te maken. Dat krijgen ze van hun ouders mee. Ze nemen angstige reacties heel snel over.” Norbert: “Je kunt beter je liefde voor de natuur doorgeven dan je angst voor wespen of teken. Een beetje voorzichtigheid is niet verkeerd, maar paniek is niet nodig. Het is mooi als kinderen hun ouders mee de natuur in krijgen, in plaats van andersom. Daar is een belangrijke taak weggelegd voor de scholen.” Hoe maak je van jouw (klein)kinderen echte natuurontdekkers? • Je moet kinderen vooral prikkelen. Overlaad hen niet met informatie. • Enthousiasme is soms belangrijker dan kennis. • Je moet zelf enthousiast zijn om kinderen mee te krijgen. • Kijk zowel omhoog als naar de grond. • Laat de kinderen al hun zintuigen gebruiken. • Laat ze zich vuil maken. • Neem een zakje mee voor verzamelde natuurschatten. • Zoek het niet te ver: een park, weiland, vijver of klein bosje zijn ook interessant. • Maak van elke wandeling een avonturentocht.

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

Doetips uit Woudapen

Op stap met de Bosjuf en Bever Bas

Op avontuur in eigen tuin

De natuur als klaslokaal

Zaai radijsjes in een bloempot en noteer per week hoe groot je plantjes zijn. Dat doe je zo. 1 Vul een pot met potgrond. Maak de grond nat. 2 Maak rijen met telkens één zaadje en laat 5 cm afstand tussen de zaadjes. Bedek de zaadjes met een dun laagje grond. Geef opnieuw water. 3 Zet de bak op een zonnige plaats en geef regelmatig een beetje water. 4 Noteer elke week hoe groot je plantjes zijn. Tekenen mag ook! 5 Na vijf weken kun je al oogsten. Hmm!

Ingrid Coenen en Gertie Bergmans zijn vrouwen met een missie. Beiden nemen ze elke week jonge kinderen mee naar buiten voor ontdekkingstochten in de natuur. Gertie doet dit in de hoedanigheid van “bosjuf”, Ingrid als educatieve medewerker van het Provinciaal Natuurcentrum met het project “De wondere wereld van Bever Bas”. Als iemand ons kan vertellen hoe je van jonge kinderen groene wildebrassen maakt, zijn zij het wel!

Maak een blotevoetenpad Vul een paar bakken met natuurlijk materiaal dat je hebt verzameld. Denk hierbij aan zand, naalden van naaldbomen, modder, steentjes, bladeren, takjes, stukjes boomschors, houtsnippers, water, … Merk op hoe verschillend de inhoud van elke bak aanvoelt aan je blote tenen.

Luister naar een etende slak Slakken hebben een soort rasp in hun mond waarmee ze hun eten afschrapen. Leg maar eens een blaadje sla bij een slak en luister heel goed. Hoor je het?

Open een vlindersnackbar Vlinders zoals dagpauwogen en atalanta’s zijn verzot op (rottend) fruit. Je lokt hen op zonnige zomerdagen door fruit, zoals stukjes appel, sinaasappel en banaan, op een schaaltje in de zon te leggen. Welke kleurrijke gasten trekt jouw snackbar aan?

Woudapen, natuurdoeboek met dieren van hier Een natuurdoeboek voor kinderen, dat hen van jongs af aan warm maakt voor de natuur in hun eigen omgeving, dat is “Woudapen” in een notendop. Met spelletjes, opdrachten, weetjes en proefjes worden kinderen aangespoord om op ontdekking te gaan in hun eigen achtertuin. De meeste natuurboeken voor kinderen focussen zich op exotische dieren en landschappen. “Woudapen” wil kinderen tonen dat ook de natuur in hun eigen stad of dorp spannend kan zijn. Tijgers en olifanten zal je dus niet tegenkomen, wel inheemse slangen en roofvogels. Kinderen ontdekken wat dieren ’s nachts doen, hoe ze de winter doorbrengen, welke dieren er in een poel of vijver zitten, welke gekke hobby’s dieren er op na houden en of ze ook weleens ruzie maken. Copywriter Leen Raats schreef de teksten en bracht het boek in eigen beheer uit. De Antwerpse illustrator en leerkracht Tinne Van den Bossche maakte de vrolijke tekeningen. Bloemgranaten en vlindercafés De lezers gaan op zoek naar natuurschatten, leren sporen zoeken,

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

hun eigen groenten telen en hun tuin diervriendelijk inrichten. Ze maken bloemgranaten, openen een vlindercafé en creëren hun eigen blotevoetenpad. Het boek wordt afgesloten met een afvinklijstje van ideeën voor kleine ecohelden die echt een verschil willen maken. Het natuurdoeboek telt 136 pagina’s, waarvan 16 uitneembare pagina’s met spelletjes en zoekkaarten met de meest voorkomende en voor kinderen gemakkelijk herkenbare vlinders, paddenstoelen, tuinvogels en sporen. In het aanvullende natuurdagboekje kunnen ze al hun waarnemingen noteren, plakken en tekenen. In het spoorzoekershoofdstuk leren kinderen voetafdrukken, braakballen en vraatsporen herkennen en krijgen ze heel wat tips voor het spotten van wilde dieren. Meer info tel. 0479 36 79 13 (Leen Raats) info@woudapen.be www.woudapen.be

Vertel eens, Ingrid, hoe ben je met Bever Bas begonnen? Ingrid: “Ik heb 28 jaar voor de kleuterklas gestaan in BS Stippestap in Genk-Waterschei en trok elke woensdag met mijn klasje naar buiten. Op een gegeven moment begon het te knagen. Ik wilde meer kleuters warm maken voor de natuur. Ik ging aan de slag bij het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) en ontwikkelde het educatief project “De wondere wereld van Bever Bas”. Daarmee gaan we met kleuters op ontdekking in het natuurgebied aan Maascentrum De Wissen in Dilsen-Stokkem. De bever was een evidente keuze, want je kunt aan De Wissen niet om de beversporen heen. Stijn Moekaars bedacht het verjaardagsverhaal van Bever Bas met een leuk liedje en An Melis zorgde voor passende illustraties. Zo’n dag met Bever Bas duurt van 10 tot 14 u. Eerst krijgen de kinderen het verhaal te horen via een Japans verteltheater (kamishibai). Daarna trekken ze de natuur in, waar ze picknicken, een hut bouwen en op onderzoek gaan met loeppotjes en verrekijkers. Op het einde van de dag is er een reflectiemoment waarin de kleuters hun ervaringen en gevoelens delen.”

“ In mijn voormalig schooltje hadden we een wiglo (een wilgenhut) waarin we ons vaak terugtrekken voor een koekje of verhaaltje.” (Ingrid)

Hoe ben jij de bosjuf geworden, Gertie? Gertie: “Ik geef les in kleuterschool de Beverburcht in Maaseik. Toen ik acht jaar geleden het boek “Het laatste kind in het bos” van Richard Louv las, besloot ik om mijn kleuters elke week © Leen Raats mee naar buiten te nemen. Zelf ben ik opgegroeid in een Gertie Bergmans natuurgebied en had ik van kleins af aan een sterke band met de natuur. Ik bundelde mijn ervaringen in het boek “Op stap met de bosjuf” waarin ik ideeën geef voor vijftig tochten voor leerkrachten, ouders en grootouders. Per activiteit geef ik mee waar die kan plaatsvinden, wat je nodig hebt en wanneer je dit best doet. Ik geef suggesties en tips, ook voor de verwerking achteraf.” Willen kinderen nog wel naar buiten? Ingrid: “In het begin zijn ze vaak niet erg enthousiast. Ze weten niet goed wat ze in de natuur moeten doen. Je moet ze even laten doen, hen leren dat ze op ontdekking mogen gaan. Aanvankelijk zijn ze vaak een beetje bang. Ook de motoriek van jonge kleuters is nog niet goed ontwikkeld, zeker als ze gewend zijn om voortdurend in de buggy te zitten.” Gertie: “Je moet het opbouwen. Sommige kinderen zijn echt niet gewend om te stappen. Leer hen om hun grenzen te verleggen. Als je een eerste keer met kinderen de natuur in trekt, lopen ze gewoon voor je uit. Pas gaandeweg leren ze om af en toe stil te staan en details te bekijken. Mijn kleuters kijken enorm uit naar

Milieu & Natuur 19/1 - 2017

deze uitstapjes en komen zelf met ideeën. Zo kwam een van mijn kindjes eens met een stuk witte berkenschors aandraven tijdens een scharreltocht. We hebben toen een tocht gedaan waarbij we naar witte berken zochten. Je moet meegaan in wat zij leuk vinden en niet te veel vanuit jezelf of aan het leerplan denken.” Leren ze buiten meer dan binnen de schoolmuren? Gertie: “Absoluut. Buiten hebben ze mij niet steeds nodig. Ze leren van de natuur en van elkaar. Ook kinderen die in de klas eerder in een hoekje gaan zitten, worden automatisch betrokken. Buiten bouw je een andere band met je kleuters op. Ze zijn meer ontspannen. Zelfs de drukste kinderen zijn merkbaar rustiger. Dan leer ik hen bijvoorbeeld om even stil te staan en de warme ochtendzon op hun gezicht te voelen. Ze leren zelf de weg zoeken en krijgen respect voor de natuur. Ze zoeken enorm graag naar sporen, zoals drollen en keutels. Soms vertrekken we gewoon zonder doel en zien we wel wat we onderweg tegenkomen. Zien we onbekende planten of dieren, dan zoeken we ze op in een veldgids of op internet.” Ingrid: “Buiten leren kinderen ook samenwerken. Zo moeten ze bij Bever Bas een ketting van stenen maken. Dan zie je ze overleggen en discussiëren. Zo leren ze samen problemen oplossen. Ze leren ook voelend kijken, met alle zintuigen waarnemen. Als we met Bever Bas op pad gaan, zorgen we dat er voldoende rustmomenten zijn en voorzien we tijd voor de kinderen om zelf op ontdekking te gaan.”

“Ook taal en wiskunde kun je buiten leren. Dingen meten met een meetlint, planten of dieren benoemen, kijken welke rij stenen het langst is.”(Gertie) Wat als er geen groen in de buurt van de school is? Ingrid: “Dan moet je inventief zijn. Leg bijvoorbeeld een boomstronk op de speelplaats en volg op wat ermee gebeurt. Een moestuintje is ook altijd heel leuk en leerrijk voor de kinderen. In mijn voormalig schooltje hadden we een wiglo (een wilgenhut) waarin we ons vaak terugtrekken voor een koekje of verhaaltje.” Gertie: “Wij hebben een insectentuin en een proeftuintje op school. Elke klas heeft een eigen zaaibak. We proeven van onze zelfgekweekte appelen, peren, sla en besjes en maken zelf confituur. Een keer per jaar maken een paar ouders pompoensoep van de pompoenen uit het schooltuintje.”

Gertie: “Ook taal en wiskunde kun je buiten leren. Dingen meten met een meetlint, planten of dieren benoemen, kijken welke rij stenen het langst is. In de natuur kun je dat allemaal heel gemakkelijk en spontaan aanleren. Het mooiste is dat je als leerkracht ook van je kinderen leert. Je leert op hun manier kijken en verwonderd zijn over al het mooie om je heen.” Wat vinden de ouders van die uitstapjes? Gertie: “Soms vragen ze weleens wat we in godsnaam altijd buiten gaan doen. Daarom communiceren we op voorhand naar de ouders over wat we gaan doen en vragen om gepaste kleding te voorzien. Voor ik vertrek, maak ik duidelijke afspraken met de kinderen. De eerste kleuter krijgt een rode vlag mee. De anderen weten dat ze daar niet voorbij mogen. Ik doe ook een rode jas aan, zodat ze mij van ver zien. Zo creëer ik een veilig gevoel. We gaan in alle seizoenen naar buiten, ook als het regent. Als het kouder is, zorgen we wel dat ze meer bewegen, terwijl we in de zomer sneller eens zullen picknicken tussen de koeien of aan yoga doen. We nemen ook vaak foto’s die de ouders nadien kunnen bekijken.” Ingrid: “Wij nemen ook altijd foto’s tijdens onze buitentochten, die we nadien in de klas gebruiken als reflectiemoment en als taalstimulerende activiteit voor anderstalige kleuters.” © Leen Raats

Enkele tips - enkele aanvullen • Informeer de ouders op voorhand en vraag hen om gepaste kleding (en reservekleding) mee te geven. • Voorzie zelf ook wat kleding voor kinderen die geen reservekleding mee hebben. • Maak duidelijke afspraken voor je vertrekt. • Geef kinderen de ruimte om zelf op ontdekking te gaan. • Laat hen eigen ideeën aanbrengen en ga daarmee aan de slag. • Denk niet te veel vanuit jezelf en het leerplan, maar vanuit de kinderen. • Stimuleer de kinderen om op een veilige manier hun grenzen te verleggen. • Geef de kinderen een camera mee. Ook vergrootglazen en loeppotjes doen het goed of een spiegeltje om onder de hoed van een paddenstoel te kijken. • Je hoeft geen natuurkenner te zijn om kinderen op sleeptouw te nemen. Je kunt samen met hen dingen opzoeken in natuurgidsen of op internet.

Ingrid Coenen 10 Milieu & Natuur 19/1 - 2017

Milieu & Natuur 19/1 - 2017 11

Tips voor groene uitstapjes met kinderen

Waar de natuur nog leuker is! De natuur beleven kan overal. Maar er zijn plaatsen in Limburg waar kinderen extra in de watten worden gelegd. Van spannende kinderwandelingen tot speelboomgaarden: met deze selectie uit het ruime aanbod van de Regionale Landschappen maak je van je uitstapje gegarandeerd een succes waar je (klein)kinderen nog lang over zullen praten!

Bezoek het vernieuwde bosmuseum in Gerhagen in Tessenderlo en laat jouw kinderen op een speelse manier ontdekken wat stilte betekent. In het Bosmuseum kun je gratis een stilterugzak lenen. De allerkleinsten kunnen ravotten in de speeltuin in het groen.

Ken je de veldlessen in grenspark Kempen~Broek? Aan de hand van leuke en uitdagende opdrachten maken kinderen van het 4de, 5de en 6de leerjaar basisonderwijs kennis met de natuur. Ze leren welke bijzondere dieren en planten er leven en ontdekken dat deze natuur heel veel water kan opnemen. Zo helpt de natuur ons om overstromingen tegen te gaan.

Meer info? www.rllk.be www.rlh.be www.nationaalparkhogekempen.be

Word Junior Ranger in het Nationaal Park Hoge Kempen. Kinderen met een passie voor natuur en een gezonde dosis nieuwsgierigheid worden via allerlei opdrachten klaargestoomd tot Junior Ranger.

12 Milieu & Natuur 19/1 - 2017

www.rivierparkmaasvallei.eu www.kempenbroek.eu www.wandeleninlimburg.be/nl/activiteiten/ www.bosland.be

Op pad met de jeugdbeweging

In het wandelgebied Resterheide (Hechtel-Eksel) zijn er superleuke kinderwandelingen uitgestippeld. Ga op ontdekking in de natuur en bewandel samen met de kinderen het Reigerpad of Lieveheersbeestjespad met tal van speelse en leerrijke elementen of avontuurlijke hindernissen. In Bosland kun je hangmatten lenen, je vindt er avontuurlijke kinderwandelingen met speelse en avontuurlijke hindernissen, mysterieuze wilgenhutten verscholen tussen de bomen, speelbossen, schattenzoektochten en zelfs een heus bostheater.

Nergens kun je zo intens genieten van hoogstamboomgaarden als in de belevingsboomgaarden van Borgloon, Sint-Truiden en Voeren. Kinderen kunnen er ravotten en hutten bouwen terwijl jij geniet van een (h)eerlijke streekpicknick. Je kunt door de boomgaarden struinen op zoek naar fruitweetjes of leuke doetips. In de belevingsboomgaard van Borgloon kun je zelfs barbecueën. Reserveren doe je via de jeugddienst van Borgloon.

Een avontuurlijke speurtocht in het groen? Met de spotterskaarten van De Wijers leren jouw kinderen op speelse wijze vogels, amfibieën en waterbeestjes herkennen in het gebied van de 1001 vijvers.

De Nieuwe Wilden Wandeling, een gezinsactiviteit voor kinderen vanaf 8 jaar en hun ouders in het RivierPark Maasvallei, is een feit! Aan de hand van opdrachtenkaartjes ontdek je het gebied en doe je een beroep op je wilde, avontuurlijke kant. Ben jij klaar voor een levendige tocht vol verrassingen door een schitterend natuurgebied met bevers, watervogels, konikpaarden, galloways en ... alvermannetjes?

JNM is gebeten door de natuur Op kamp gaan, wandelen, spelen in het bos: het zijn vaste ingrediënten bij elke jeugdbeweging. De Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM) gaat nog een stapje verder. Elke week vind je de leden in een natuurgebied waar ze spelen en ontdekken, maar ook helpen bij beheerwerken. Natuurlijk zijn er toffe kampen en weekendjes in de natuur. Iedereen van 7 tot 26 jaar met een hart voor natuur kan zich aansluiten bij een van de lokale afdelingen van JNM. Elke afdeling organiseert activiteiten in een of meer natuurgebieden in de omgeving. Kinderen en jongeren spelen in de natuur, knutselen met afval, inventariseren dieren en planten, houden kampvuur- en filmavonden en helpen bij beheerwerken. Daarnaast worden er ook heel wat toffe daguitstappen, gezellige weekends en zomerkampen in binnen- en buitenland op poten gezet. Bij al die activiteiten staat de natuur centraal! Zo trokken de 12- tot 26-jarige leden van JNM Limburg onlangs nog naar een gezellige chalet in Chambrehez, waar ze samen kookten, gezelschapsspelletjes speelden en op avontuur trokken. Tijdens een nachtexcursie liet gids en zoogdierkenner Jorn, de jongeren bevers, edelherten en zelfs een wasbeer zien. Tijdens de daguitstap

door de vallei van de Ourthe werden dan weer bijzondere planten gedetermineerd. Een ander initiatief is het “Fruitstreek-verwerkweekend” waar de jongste en oudste leden de handen in elkaar sloegen om sap, cider en siroop te maken van biologische appels. Tijdens de startdag zochten de JNM’ers eetbare planten in het bos, die ze verwerkten tot een kruidenboter voor bij de barbecue. Er werd ook gesjord, vuur gemaakt en een schuilhut gebouwd. Op www.jnm.be vind je de afdeling bij jou in de buurt. Iedereen is welkom.

Voor algemene vragen over JNM Anna – afdelingsondersteuner JNM Limburg – anna@jnm.be

Milieu & Natuur 19/1 - 2017 13

De Limburgse natuurcentra Hieronder vind je een selectie van natuurcentra die een ideale startplaats vormen voor natuurbeleving met kinderen. Je maakt er kennis met een breed aanbod aan natuuractiviteiten voor het gezin en de klas. Het hele jaar door valt er wat te beleven: van wandelingen tot voordrachten of mooie tentoonstellingen.

Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe Steenstraat 7 bus 2, 3582 Koersel - Beringen tel. 011 45 01 91 zwartebeek@natuurpunt.be www.dewatersnip.be

Natuur.huis Smeetshof Smeetshofweg 1, 3950 Bocholt tel. 089 46 39 88 goossensarnold@hotmail.com www.natuurpuntbocholt.be

Connecterra Bezoekerscentrum Hageven Tussenstraat 10, 3910 Neerpelt tel. 011 80 26 77 bc.hageven@natuurpunt.be www.natuurpuntneerpelt.be

Bosmuseum Gerhagen Zavelberg 10, 3980 Tessenderlo tel. 013 67 38 44 bosmuseum@gerhagen.be wet.gerhagen.be

Zetellaan 54, 3630 Eisden-Maasmechelen tel. 089 44 04 44 info@connecterra.be www.connecterra.be

Kinderboerderij Pietersheim Lanaken Neerharenweg 12, 3620 Lanaken tel. 089 71 21 20 pietersheim@lanaken.be www.pietersheim.be

De Lieteberg Maascentrum De Wissen Negenoordlaan 2, 3650 Dilsen-Stokkem tel. 089 75 21 71 toerisme@dilsen-stokkem.be www.toerisme-dilsen-stokkem.be

Natuur.huis Mariahof Mariahofstraat 51, 3960 Bree tel. 089 24 61 21 info@natuurpunt-bree.be www.natuurpunt-bree.be

14 Milieu & Natuur 19/1 - 2017

Stalkerweg z/n, 3690 Zutendaal tel. 089 25 50 60 info@lieteberg.be www.lieteberg.be

Natuurcentrum Heempark Hoogzij 7, 3600 Genk tel. 089 65 46 15 heempark@genk.be www.heempark.be

KattevennenCosmodrome

Provinciaal Bezoekerscentrum Nieuwenhoven Hasseltsesteenweg z/n, 3800 Sint-Truiden tel. 011 68 79 81 nieuwenhoven@limburg.be www.pnc.be

Hengelhoefdreef 6, 3530 Houthalen-Helchteren tel. 011 53 02 50 info@limburgs-landschap.be www.limburgs-landschap.be

Stedelijk Domein Kiewit Putvennestraat 108, 3500 Hasselt tel. 011 21 08 49 Kiewit@hasselt.be www.hasselt.be/domeinkiewit Natuurpunt Limburg tel. 011 24 60 20 Bc.kiewit@natuurpunt.be www.natuurpuntlimburg.be

APRIL

Maandag 10 april: “Het Provinciedomein Nieuwenhoven en zijn omgeving”: van 13 tot 16 u. begeleide wandeling door Omer Vanstraelen, samenkomst aan het bezoekerscentrum.

Life of trees – Kattevennen • zondag 2 april van 14 tot 16 u. • toegangspoort Kattevennen, Planetariumweg 19, 3600 Genk (ingang bezoekersonthaal) • € 2 per persoon of € 5 per gezin - meer info via www.kattevennen.be Ontdek het bos zoals je het nog nooit zag! Met speelse opdrachten laat een Ranger je de wonderlijke wereld van bomen en hun bewoners ervaren. Aansluitend kun je de voorstelling “Life of trees” bekijken in de Cosmodrome.

Bezoekerscentrum Schulensmeer Demerstraat 60, 3560 Lummen tel. 013 55 63 81 schulensmeer@natuurpunt.be www.schulensmeer.be

Perronstraat 1, 3740 Munsterbilzen tel. 089 50 10 19 info@orchisvzw.be www.orchisvzw.be

Meer info over alle natuurcentra: www.pnc.be/natuurcentra

Activiteitenkalender

Planetariumweg 18 -19, 3600 Genk tel. 089 65 55 55 kattevennen@genk.be www.kattevennen.be

Bezoekerscentrum Hengelhoef

Natuur- en Milieucentrum Orchis

Dinsdag 11 april: ”Een domein in een watering”: fietstochtje (ca. 3km) naar het wachtbekken van Bernissem met uitleg over de werking van wachtbekkens, van 13 tot 16 u. Woensdag 12 april: “Natuurgroepje” van 14 tot 16 u. (inschrijven verplicht, gratis): kinderen van 6 tot 12. Donderdag 13 april: “Ondergronds – bovengronds”: begeleide wandeling door Omer Vanstraelen: het Provinciedomein Nieuwenhoven en zijn omgeving. Vrijdag 14 april: “Op stap met bioboer Jos”, samenkomst aan bezoekerscentrum: van 14 tot 16 u. Zaterdag 15 april: open bijenhal van 14 tot 17 u. De Jeugdbond voor Natuur en Milieu organiseert een biodiverse namiddag: alle jongeren tussen 12 en 26 zijn welkom. Samenkomst aan het bezoekerscentrum. Zondag 16 april: Kasteel Provinciedomein Nieuwenhoven: historische rondleiding en bezichtiging ijskelder en trappenhal Kasteel (gratis - aanmelden in het streekcafé van Kasteel Nieuwenhoven).

Week van de provinciedomeinen • van maandag 10 april t.e.m. maandag 17 april • domein Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n Sint-Truiden • gratis – meer info via www. weekvandeprovinciedomeinen.be In alle Limburgse provinciedomeinen Bokrijk, Dommelhof en Nieuwenhoven valt er in de week van de provinciedomeinen heel wat te beleven. Het volledige overzicht vind je op weekvandeprovinciedomeinen.be. In domein Nieuwenhoven kan je terecht voor de volgende ‘natuuractiviteiten’:

• gratis - inschrijven vereist via www.pnc.be In het baanbrekend boek “Terra Reversa” haalt Peter Tom Jones tien redenen aan om als ecologisch optimist door het leven te gaan. Een transitie naar een klimaatvriendelijke, circulaire en veerkrachtige economie is haalbaar. Deze lezing neemt je mee naar een toekomst met nieuwe en ongeziene allianties, waaraan ieder van ons een positieve bijdrage kan leveren.

Bomenwandeling Kasteeldomein Nieuwenhoven • zondag 23 april van 14 tot 16 u. • Kasteel Nieuwenhoven, Engelbamp 57, 3800 Sint-Truiden • gratis – meer info via limburgboomt@ limburg.be Tijdens de wandeling verkennen we het kasteelbos, dat normaal gezien niet toegankelijk is voor het grote publiek. Al wandelend leer je meer over het bosbeheer en staan we ook stil bij de geschiedenis en enkele unieke elementen in het bos zoals de “Slapende Krijger” en de taxustunnel.

Lezing: “Terra Reversa: 10 redenen voor ecologisch optimisme”, dr. Peter Tom Jones, KU Leuven • dinsdag 18 april 2017 van 19 tot 22 u. • Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, 3600 Genk

Teken en tekenziekten in Limburg • donderdag 27 april om 19 u. • Boudewijnzaal - Provinciehuis, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt • gratis – inschrijven vereist via www.pnc.be Wie regelmatig de natuur opzoekt, loopt het risico om gebeten te worden door een teek. Van een tekenbeet word je normaal Milieu & Natuur 19/1 - 2017 15

Activiteitenkalender gezien niet ziek, maar teken kunnen wel verschillende ziekten overdragen. Op deze avond informeren enkele specialisten je over de diverse aspecten van teken. Waar en wanneer vind je teken? Hoe leven ze? Hoe kun je je beschermen? Wat als je toch ziek wordt na een tekenbeet?

MEI

vervolg

Negenoordlaan 2, 3650 Dilsen-Stokkem • gratis – inschrijven vereist via info@ limburgs-landschap.be of 011 53 02 51 Bever Bas neemt je mee op pad. Samen kriebelbeestjes zoeken en bekijken met loeppotjes en vergrootglazen. Kampen bouwen, kunstwerken maken en een liedje zingen. Omdat we graag heel wat kleutertjes verwelkomen die vergezeld zijn door mama’s, papa’s, oma’s en opa’s vragen we dat de kinderen goed op hen letten.

Tijdens een wandeling leer je wilde kruiden (her)kennen en er zelf een heerlijke bereiding mee maken zoals kruidenkaas en champagne. De recepten variëren naargelang het actuele kruidenaanbod.

Van rozen naar stenen: excursie met MaasVerkenner • zondag 14 mei om 14 u. • vertrek aan de kerk van Aldeneik, Adelhardeweg 112, 3680 Maaseik • € 2 per persoon, € 5 per gezin – inschrijven niet nodig Een MaasVerkenner vertelt je alles over de wonderen in de bakermat van Maaseik: Aldeneik. In dit pittoreske Maasdorpje gebeurden ten tijde van Harlindis en Relindis bijzondere dingen …

JUNI

De wondere wereld van Bever Bas • zondag 14 mei om 14 u. • parking Maascentrum De Wissen,

provincie Limburg, Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

Ecotron achter de schermen • zondag 4 juni van 14 tot 16 u. • hoofdtoegangspoort Connecterra, Zetellaan 54, 3630 Maasmechelen (ingang bezoekersonthaal) • € 3 per persoon, tot 3 jaar gratis - meer info via www.nationaalpark.be Een unieke gelegenheid om samen met een Ranger een blik te werpen achter de schermen van Ecotron. In deze hoogtechnologische installatie met twaalf onderzoekruimtes doet de UHasselt onderzoek naar de invloed van klimaatverandering op onze natuur.

Gegidste wandeling in de Bosbeekvallei • zondag 14 mei om 14 u. • vertrek aan Diepestraat, 3660 Opglabbeek • gratis – inschrijven vereist via tel. 011 23 83 63 of vera.reymen@limburg.be Tijdens een wandeling in het prachtige gebied van de Bosbeekvallei maak je kennis met de historische ontwikkeling en ontstaan van de Bosbeek, de begroeiing en de rijke fauna en flora. Dankzij de combinatie van een natuurgericht en duurzaam bosbeheer door de Limburgse Bosgroepen ontstaat er weer een gevarieerde plantengroei en insectenfauna, die op haar beurt als voedselbron dient voor vleermuizen.

Insectensafari en bijententoonstelling in de Maasvallei • zondag 4 juni om 14 u. • De Wissen, Maaspark z/n, 3650 Dilsen – Stokkem • gratis – inschrijven verplicht via www.pnc. be Kom mee zoeken naar kleine diertjes. Aansluitend ontdekken we in de tentoonstelling “Honingbijen en wilde bijen” op een speelse manier het leven van de bijen. Een activiteit voor gezinnen met kinderen tot 12 jaar. Elk kind gaat naar huis met een beestachtige verrassing.

Nationaal Park pittig gekruid • woensdag 7 mei van 14 tot 16.30 u. • toegangspoort Lieteberg, Stalkerweg, 3690 Zutendaal (ingang bezoekersonthaal) • € 2 per persoon of € 5 per gezin – meer info via www.nationaalpark.be

Insecten- en spinnensafari • donderdag 1 juni om 19 u. • Begijnhof en Jenevermuseum Hasselt • gratis – inschrijven verplicht via www.pnc. be Kom mee zoeken, kloppen, zeven en stofzuigen op zoek naar kleine diertjes. Je zal versteld staan van de bewoners die we in onze stadstuinen ontdekken.

Meer info

www.pnc.be

www.wandeleninlimburg.be/nl/activiteiten: op deze website vind je naast wandelroutes ook info over alle georganiseerde wandelingen in Limburg. www.limburg.be/bosgroepen