afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010 driemaandelijks tijdschrift | juli-augustus-september 2019
65 | zomer
PB- PP B- 01675 BELGIE(N) - BELGIQUE
in dit nummer o.a.
Wilde zwijnen De Holen De olm
voorwoord Beste bosbeheerder Particulieren spelen een niet te onderschatten rol bij het behoud van ons waardevol bospatrimonium. Die gedachte lag ten grondslag aan de oprichting van de Bosgroepen en ze blijkt meer dan ooit accuraat. Uiteraard verrichten ook overheden absoluut belangrijk werk bij het duurzaam beheer van de Vlaamse bossen, maar ook de inspanningen van particuliere eigenaars betekenen een wereld van verschil, elke dag weer. Dat blijkt eens te meer uit het verhaal over De Holen, een Noord-Limburgs natuurgebied van grote ecologische en historische waarde, dat een particuliere eigenaar beheert. Niet verwonderlijk dat deze man vanaf de eerste dag de bosgroepwerking ondersteunt.
nieuws uit de regio
De Holen: intacte watering vormt Europese tophabitat Tussen de bewoonde kernen en industriegebieden van Neerpelt en Achel bevindt zich een groene, waterrijke oase: De Holen. Dit afwisselend landschap van ruigtes, slootjes, vijvers, populieren en gemengde bossen herbergt niet enkel een bijzondere biodiversiteit, maar ook een boeiende geschiedenis. Dit is nog zichtbaar in het landschap, onder meer dankzij de restauratie van de 19de-eeuwse watering en de nog oudere leemputten waaraan het gebied zijn naam dankt. De Holen geniet Vlaamse erkenning als beschermd cultuurhistorisch landschap en Europese bescherming als Natura2000- (BE2200032 Hageven met Dommelvallei, Beverbeekse heide, Warmbeek en Wateringen ) en Vogelrichtlijngebied (BE2221314, Hamonterheide, Hageven, Buitenheide, Stamprooierbroek en Mariahof ). Het gebied is in handen van een privépersoon, die het met veel toewijding in zijn oude glorie herstelde. Van heide naar watering
Daarnaast brengen we natuurlijk weer de nodige artikelen rond bosbeheer. In het vorige nummer berichtten we over de toenemende gezondheidsproblemen van heel wat soorten. In dit nummer stellen we graag een wat vergeten bosboom met heel wat potenties aan je voor: de olm. Verder staan we stil bij de vooren nadelen van everzwijnen in de Limburgse bossen. Tot slot brengen we weer heel wat nieuwtjes uit de sector en over Bosgroep Limburg zelf. Veel leesplezier!
De Holen bevindt zich op het Kempens plateau en bestaat voor 80% uit lemige zandgronden en voor 20% uit arme zandgronden. Vondsten uit de omgeving tonen aan dat hier al mensen woonden in de Steentijd. In de 18de eeuw bestond De Holen uit een uitgestrekte heidevlakte. De mensen van de dunbevolkte streek zwoegden hard om de ‘woeste gronden’ te bewerken. Daar kwam verandering in toen de overheid halfweg de 19de eeuw besloot om de Kempense gronden economisch rendabel te maken. Met man en macht werkte men aan het (manueel!) uitgraven van het Kempens kanaal tussen Bocholt en Herentals, dat zorgde voor de aanvoer van mineraalrijk Maaswater. Dit water werd via een fijnmazig netwerk van kanaaltjes naar de heide geleid.
Op de zogenaamde vloeiweiden van deze watering werd hooi gekweekt, een belangrijk product in die tijd, want personen- en goederenvervoer gebeurden nog grotendeels met paard en kar. De vloeiweiden zorgden dan ook voor werkgelegenheid en een inkomen voor veel arme Kempenaren. De grootste afnemer van hooi was het leger, die het gebruikte als voer voor de paarden en vulling voor soldatenmatrassen. Ze konden twee keer per jaar oogsten: in mei-juni en in augustus-september. In handen van de premier
De eerste privéeigenaar van De Holen sinds het ontstaan van België was graaf Barthélemy-Théodore de Theux de Meylandt (1794-1874), de allereerste premier van België en tot nog toe de enige Limburger die die
Bert Lambrechts gedeputeerde en voorzitter van Bosgroep Limburg vzw
De Holen heeft als enige gebied in België een volledig intact wateringssysteem.
2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
Annemie Tuts Een schoolvoorbeeld hoe economie en bijzondere biodiversiteit hand in hand kunnen gaan.
functie wist te vergaren. In de 20ste eeuw verschoof het economische belang van hooi steeds meer naar de achtergrond en werden er massaal populieren aangeplant in de Kempense wateringen. Zo ook in De Holen. De grote luciferfabrikant Union Allumettière kocht De Holen op om er populieren te telen. Sindsdien veranderde het gebied verschillende keren van eigenaar, tot het in 1996 in handen kwam van huidig eigenaar Stijn Lauwers. Als medeoprichter van Bosgroep Noordoost-Limburg ligt duurzaam bosbeheer hem nauw aan het hart. Vooral voor het beheer van zijn ander domein, de Tomp in Hamont-Achel, werkt hij regelmatig nauw samen met Bosgroep Limburg. Opbrengst weer in de natuur geïnvesteerd
richtlijngebied. Toen Stijn Lauwers in 1996 het toen 45 ha groot gebied van een Nederlandse familie kocht, was het beplant met maar liefst 8 000 populieren. Deze bleken aangetast met de roestziekte. ‘Pas na een paar jaar beseften we hoe ernstig de aantasting was,’ herinnert Stijn zich. ‘In samenspraak met het Agentschap voor Natuur en Bos besloot ik om een vroegtijdige noodkapping uit te voeren van alle bomen, verspreid over tien jaar. Ik herbeplantte de percelen met 5 000 bomen van een tiental verschillende populierensoorten. Na advies van ANB besloot ik om 20 à 25% van de oppervlakte niet te beplanten en de bomen verder uit elkaar te zetten. Zo krijgt spontane begroeiing meer kansen. Bovendien zorgt het voor een hogere houtopbrengst per hectare.’
Anno 2019 is De Holen een 70 ha groot, aaneengesloten natuurgebied met een aangename afwisseling tussen gemengde bossen, populieren en open natuur. Sinds 1988 is het aangeduid als een Europees Vogel-
De kap van de aangetaste populieren leverde Stijn een mooie vergoeding op. De opbrengst investeerde hij volledig in de uitbreiding en het beheer van zijn gebied. ‘Ik
herstelde de bevloeiingsgrachten en sloot ze opnieuw op elkaar aan. Zo kon ik de oorspronkelijke watering uit 1870 volledig restaureren, op een paar ontbrekende hectaren na. De Holen is het enige gebied in België waar je zo’n volledig intact, historisch wateringssysteem aan het werk kan zien. Het leverde een Baillet Latour-erediploma op. De jury was vooral enthousiast omdat economie en ecologie hand in hand gaan in De Holen. Het toont mooi aan dat de opbrengst uit een bos meer dan voldoende kan zijn om dat bos in stand te houden.’ Uitbreidingskoorts
De afgelopen jaren breidde Stijn zijn natuurgebied telkens uit. ‘Ik probeer om elk perceel dat in en rond het gebied ligt op te kopen. Zo slaagde ik erin om een aaneengesloten gebied van bijna 70 ha te verwerven. Het is niet evident om als particulier zo’n groot gebied te kopen en te beheren, maar het is heel zinvol. Ook als particulier kan je een verschil maken.’
Wandeling De Holen Zin om De Holen te ontdekken, onder begeleiding van eigenaar Stijn Lauwers? Op zondag 29 september organiseren we een uitstap voor bosgroepleden. Meer informatie vind je op blz. 14.
‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 3
nieuws uit de regio ‘De Holen bezit een rijke fauna en flora. Die diversiteit wil ik behouden. Je vindt me vijf à zes dagen per week in mijn natuurgebieden, zowel om te genieten als om beheerwerken uit te voeren. Ik houd de onverharde wandelpaden vrij, door vooral op de hoge dijken te klepelen. Jonge populieren snoei ik zelf, voor de grotere bomen schakel ik hulp in. Verder is het gebied zo goed als onderhoudsvrij. Ik laat de natuur haar werk doen, ook voor het vrijhouden van de grachten van het irrigatiesysteem. Ik merk dat het water vlot zijn weg vindt, zelfs in slootjes waar heel wat riet en andere waterplanten groeien en dat de sloten zichzelf reinigen. Naarmate de populieren hoger worden, zorgt de extra schaduw er trouwens voor dat er minder planten in de slootjes groeien. Een natuurlijke cyclus, zonder dat we het evenwicht moeten verstoren.’ Vissenwerkgroep onder de indruk
Dat Stijns aanpak zijn vruchten afwerpt, bleek onder meer toen de Vissenwerkgroep van Likona in 2010 op bezoek kwam. ‘Ze hadden gehoopt om acht of tien soorten zoetwatervissen te vinden, maar ze vonden maar liefst 28 verschillende soorten, waarvan enkele Europees beschermd zijn. Ze spreken er negen jaar na datum nog over! De sloten zijn verbonden met vijvers, waarin ook heel wat amfibieën leven. In feite
fungeert het hele gebied als een gigantisch waterzuiveringsstation. De grote diversiteit in planten is onder meer te danken aan het voedselrijke kanaalwater. Daarnaast vind je in De Holen ook verschillende plekken met kwelwater. Dat water is weer helemaal anders van samenstelling dan het kanaalwater en brengt ook andere planten en dieren met zich mee.’ In De Holen groeien talrijke wilgen, elsen, essen en zelfs veel iepen (zie ook blz. 10). Het gaat om oude exemplaren met metersdikke stammen. Leemputten en rechtszaken
De Holen dankt zijn naam aan de leemputten die je hier van oudsher vindt. ‘In tegenstelling tot de rest van de Kempen, moet je hier niet zo diep gaan om leem tegen te komen. Vooral rond de 16de eeuw was leem belangrijk, onder meer voor de bouw van huizen. Mensen moesten met de kruiwagen naar Sint-Truiden om leem te halen. Geen wonder dus dat er gevochten werd om de leemputten in Neerpelt. Ik heb vijf of zes oude putten gevonden en in ere hersteld. Ze vulden zich met regenwater en zijn nu waardevolle vijvers.’ Dankzij een ondergronds systeem waarbij indien nodig extra water uit het kanaal wordt aangevoerd, blijft het waterpeil in de vijvers altijd ongeveer even hoog. Dankzij de zacht aflopende oevers zijn de vijvers populair bij zowel amfibieën als watervogels.’
Annemie Tuts
4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
Met zo’n boeiende geschiedenis mag het geen wonder heten dat De Holen door de Vlaamse overheid erkend werd als beschermd cultuurhistorisch landschap. Een erkenning die de gemeente Neerpelt al enkele jaren probeert aan te vechten. ‘Het gemeentebestuur wil een omleidingsweg aanleggen, dwars door De Holen heen, dus probeert de burgemeester om de bescherming te laten opheffen via de Raad Van State. Het zal hem niet lukken, maar het is wel een procedure die nu al enkele jaren aansleept. Uit rapporten blijkt dat de aanleg van de weg, die echt midden door het gebied zou lopen, slechts een zeer beperkte meerwaarde oplevert voor de lokale mobiliteit en ervoor zou zorgen dat het eeuwenoude irrigatiesysteem wordt onderbroken. Daardoor zou de helft van het gebied verdrogen en zou de ecologische waarde drastisch verminderen. Bovendien zijn er nog andere mogelijke trajecten voor de weg, die niet door waardevolle natuur lopen.’
Annemie Tuts
soort in de kijker
Wilde zwijnen: robuuste landschapsarchitecten Vlaanderen en groot wild, het is een moeizame combinatie. In ons dichtbevolkte landsgedeelte, waar lintbebouwing en wegen natuur gebieden versnipperen tot kleine relicten, is haast geen plaats voor ‘woeste’ natuur. En everzwijnen vormen daar absoluut geen uitzondering op. Regelmatig lees je over botsingen - soms letterlijk - tussen dit uit de kluiten gewassen hoefdier en de mens. Wat zijn de meest voorkomende problemen en hoe vermijd je ze? Is het enkel ellende wat de klok slaat, of biedt de aanwezigheid van evers ook voordelen voor de natuur? Evers in je bos
Wilde zwijnen (Sus scrofa) wroeten graag in de bodem, waar ze voedsel zoeken zoals bodemdieren, plantenwortels, eikels en beukennoten. Als ze op een nest bosmuizen stuiten, verdwijnen deze ook in de zwijnenmaag. Vooral in het najaar eten ze veel regenwormen en larven van de langpootmug om goed op te vetten tegen de winter. Wanneer evers wroeten in (moes)tuintjes, sportvelden of begraafplaatsen, zijn mensen hier uiteraard niet bepaald mee opgezet, maar in het bos zijn hun graafbezigheden welkom. Wilde zwijnen woelen zaden naar boven, die daardoor kunnen ontkiemen. Hun graafwerk zorgt voor microbiotoopjes met een specifieke fauna en flora. Tel daar nog eens bij dat de zwijnen zorgen dat er op bepaalde plekken minder zaailingen en jonge boompjes zijn, zodat andere planten meer kansen krijgen, dat ze zaden vervoeren in hun pels en je begrijpt waarom veel terreinbeheerders everzwijnen omschrijven als landschapsarchitecten.
Toch zijn hier enkele kanttekeningen te maken, want een hoge dichtheid aan everzwijnen kan, afhankelijk van het gebied in kwestie, ook een negatieve invloed hebben voor bepaalde kwetsbare planten of dieren, zoals orchideeën of hagedissen. Ook de natuurlijke bosverjonging kan afgeremd worden als er te veel wilde varkens in het bos voorkomen. Of je dit als overlast ervaart, hangt vooral af van je beheervisie en de gestelde doelsoorten.
schemer en het donker maak je meer kans om wilde varkens te treffen, maar ze zijn behoorlijk schuw en beschikken over een heel goed gehoor. Wat hun aanwezigheid wel verraadt, zijn sporen: pootafdrukken, wroetsporen, uitwerpselen, plekken waar ze een modderbad namen, bomen waar ze tegenaan hebben geschuurd, … Als je één everzwijn spot, weet je dat er meer zitten, want het zijn sociale dieren, die in groepen (rotten: Duits voor kudde) leven. Zo’n rotte kan uit enkele tientallen varkens bestaan.
Schuwe schemerdieren
Je kan perfect overdag door een bos lopen waar het krioelt van de everzwijnen zonder dat je ze te zien krijgt. Ze houden zich meestal stil in het struikgewas. Normaal gezien zal een everzwijn niet aanvallen. Moest dat toch gebeuren, moet je gewoon veel lawaai maken en met je armen zwaaien. Wanneer er toch een confrontatie met een wandelaar plaatsvindt, is dat meestal omwille van loslopende honden die de nestplaats verstoren. Bij zeugen met kleintjes is het altijd extra opletten geblazen. In de
Afschotcijfers
Het wilde zwijn komt hier van oudsher voor, zoals blijkt uit vondsten van 13 000 jaar geleden. Obelix en zijn volk aten al eens graag een stukje zwijn, maar hun aantal nam pas zorgwekkend af vanaf de middeleeuwen. De resterende Belgische populaties waren tot twee decennia geleden teruggedrongen naar Voeren en Wallonië. De precieze omvang van populaties meten, is zeer moeilijk en de beste indicatie komt uit de afschotgegevens van het INBO. Daaruit ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente | 5
soort in de kijker rubriek blijkt dat er in 2006 welgeteld twee everzwijnen werden geschoten in heel Vlaanderen. Sindsdien is het aantal echter spectaculair toegenomen, met 1 656 geschoten exemplaren in 2018, waarvan het overgrote deel in Limburg. Veel specialisten vermoeden dat de wilde varkens moedwillig zijn uitgezet. De grootschalige monoculturen van maïs (o.a. voor varkensvoer) boden hen vervolgens de perfecte situatie met veel voedsel en schuilplaatsen. Ook de zachtere winters, de toename van het aantal mast jaren door de klimaatverandering en de toename van loofbos (doordat er veel naaldbos wordt omgevormd naar gemengd bos) droegen bij aan de snelle toename. Op een handvol wolven na hebben evers geen natuurlijke vijanden in België. Evers planten zich snel voort en als er veel voedsel voorhanden is, krijgen ze meer jongen per jaar.
Er wordt al enkele jaren vrij intensief op everzwijnen gejaagd. Het is echter niet evident om de populatie in toom te houden. De dieren zijn schuw en intelligent en het kost dan ook veel tijd en moeite om everzwijnen te schieten. Wilde zwijnen doden mag overigens niet zonder toestemming van het ANB. Jagers moeten per geschoten dier een aanmeldingsformulier invullen en de onderkaak naar het INBO sturen voor onderzoek. Evers op akkers
Als er akkers rond je bos liggen, bestaat de kans dat de evers daar vroeg of laat op bezoek gaan. Dit is echter relatief: evers
Als je één everzwijn spot, weet je dat er meer zitten.
6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
zijn alleseters en in een goed mastjaar bestaat hun menu voor minstens 70% uit beukennoten en eikels. Daarnaast eten ze ook kastanjes, bladeren, wortels, larven, regenwormen, kleine knaagdieren, konijnen, aas, naaktslakken en amfibieën. Het is dus niet zo dat ze hun voedsel enkel bij de boer gaan zoeken, maar als dat gebeurt, is er vaak wel behoorlijk grote schade. Varkensboeren willen al helemaal geen wilde zwijnen in de buurt van hun stallen, uit angst voor besmetting met de varkenspest. Schade aan akkers, vooral maïs, graan en aardappelen, kan ontstaan doordat de dieren van de bladeren van gewassen eten, maar ook door het wroeten en
vertrappen. Schrikdraad of een stevig raster van betongaas van 110 cm hoog kan de teelten beschermen. Er zijn ook afweermiddelen op basis van geur en geluid, maar die werken niet op lange termijn omdat varkens zeer intelligent zijn.
Als terreinbeheerder kan je overwegen om geen eiken of beuken aan de rand van je bos aan te planten, zeker niet als dat bos aan een weg grenst, want zo lok je de evers natuurlijk naar de bosrand, wat de kans op confrontaties gevoelig verhoogt.
Overstekend wild
Nachtelijke aanrijdingen met everzwijnen vormen een probleem, vooral waar wegen dwars door natuurgebieden lopen, zoals bijvoorbeeld in Genk (Bokrijk) en Hechtel-Eksel (Bosland). Een matige snelheid en een goede oplettendheid maken al een groot verschil. Verder zijn er talloze efficiënte maatregelen mogelijk, zoals omheiningen, wildroosters, oversteekplaatsen, … Andere voorzorgen zoals wildspiegels, geur- of geluidsgordijnen, reflectoren en waarschuwingsborden helpen nauwelijks.
Omgewoeld weiland na doortocht van een groep everzwijnen.
Wil je meer weten over de afschotgegevens van everzwijnen en andere wildsoorten in jouw regio? Je vindt alle cijfers op https://grofwildjacht.inbo.be.
‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 7
bosgroepwerking
Bosgroepen leggen sterke cijfers voor Gestaag bouwen de Vlaamse Bosgroepen verder op weg naar meer en beter beheerde bossen. Zo ook in 2018, een jaar waarin maar liefst 200 000 nieuwe bomen en struiken werden geplant. De overige cijfers vind je in onderstaande infographic. Je vind er vergelijkende cijfers op zowel Vlaams als Limburgs niveau.
8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
bosbeheer
Update gezondheidsproblemen naaldhout In het lentenummer hadden we het al uitvoerig over de droogteperioden en de ziekten en plagen die daardoor meer kansen krijgen, met de letterzetter als meest opvallende voorbeeld. Tot op heden worden vooral naaldbomen het slachtoffer van de klimaatverandering. Opvallend, want naaldbomen - en zeker de grove den - zijn, normaal gezien, beter bestand tegen droogte dan loofbomen. De belangrijkste problemen die momenteel in de Limburgse bossen voorkomen, vatten we kort samen. Fijnspar
Zoals in het vorige nummer reeds uitgebreid beschreven, hebben de fijnspar en andere Picea-soorten het zwaar te verduren door het werk van de letterzetter en enkele andere schorskevers, zoals de koperetser. Gewone den
De gewone den wordt meestal geplaagd door verschillende soorten. De zestanddennenschorskever (Ips sexdentatus) is momenteel de meest algemene schorskever in gewone dennen in Limburg en veroorzaakt afsterving. Nieuw is de blauwe dennenprachtkever (Phaenops cyanea), die een tiental jaar geleden bij ons werd vastgesteld. Het is geen schorskever, maar de schade en gevolgen zijn zeer vergelijkbaar: vraat aan bast Lukas Jonaitis
Alexandrs Balodis Dennenscheerder
dennen. Er zijn wel enkele schimmels die ernstige schade veroorzaken, zoals de Sphaeropsis sapinea, die voor kroonsterfte zorgt. Sinds een paar jaar zien we ook bij Douglas ernstige scheutsterfte en recent ook ernstige staminfectie en -misvorming door deze schimmel bij oude, gewone den. De veranderende klimaatomstandigheden spelen hierbij waarschijnlijk een grote rol. Daarnaast zijn er natuurlijk nog heel wat andere parasieten, zoals honingzwam en reuzenzwam, maar ook andere wortelparasieten die na een droge periode hun kans grijpen.
testress. Er werd wel minder bladvraat en verkleuring door schimmels vastgesteld dan het jaar voorheen, maar slechts 7,7% van de onderzochte bomen bleek gezond. Verder viel op dat het opnieuw een mastjaar was voor beuken en zomereiken. Voor het vierde jaar op rij onderzocht INBO ook een 20-tal extra proefvlakken in het kader van de essenziekte. Zowel het bladverlies als het aantal beschadigde en afgestorven essen blijft jaar na jaar stijgen.
Hoe beheren?
Sommige beheerders zien in aantastingen met kevers of schimmels een kans om het aandeel aan dood hout op te drijven. Op zich is dood hout natuurlijk een prima zaak, maar om verdere aantastingen te vermijden, is het aan te raden om bomen die zwaar aangetast zijn door kevers te verwijderen om hoge populatiedichtheden van schadelijke kevers te vermijden. Blauwe dennenprachtkever
en cambium, met boomsterfte tot gevolg. De aantasting beperkt zich tot verzwakte bomen, vaak na droogte. Ook de dennenscheerder (Tomicus piniperda) komt algemeen voor, net zoals de grijze ribbelboktor (Rha gium inquisitor). Corsicaanse den
Tot nog toe zijn er weinig problemen met schorskevers vastgesteld bij Corsicaanse
Udo Schmidt
Zestanddennenschorskever
Je kan het volledige rapport online nalezen op: https://pureportal.inbo.be/portal/ files/16328536/Sioen_Verschelde_ Roskams_2019_Bosvitaliteitsinventaris2018ResultatenUitHet-BosvitaliteitsmeetnetLevel1.pdf Bron: Peter Roskams, senior onderzoeker van het INBO
De bosvitaliteit anno 2018
Eind april verscheen het rapport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek met de resultaten van de bosvitaliteitsinventaris in 2018. Er werden 1 481 naald- en loofbomen in 69 proefvlakken beoordeeld. Er werd een toename van het bladverlies vastgesteld in vergelijking met 2017, die deels te wijten is aan de langdurige droogte. Vooral beuk, esdoorn, tamme kastanje en ruwe berk vertoonden (ernstige) tekenen van droog‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 9
bosbeheer
Waarom olmen een plekje in het bos verdienen Je moet goed zoeken in Vlaamse bossen als je iepen (olmen) wilt vinden. Sinds de iepenziekte in de jaren 1970 veel olmen velde, is de boom een zeldzaamheid geworden. Toch vind je hier en daar nog oude prachtexemplaren, zoals in het Zoniënwoud, het Hornebos in Heers of De Holen (zie artikel blz. 2 in dit Bosbelang) en zijn er heel wat argumenten om deze inheemse bomen aan te planten, onder meer in kloempen. Al aangeplant door de Romeinen
De vroegste verwijzingen naar het voorkomen van het geslacht Ulmus (die we zowel olmen als iepen noemen) in West-Europa dateren uit de Romeinse tijd. Iepen waren vroeger erg belangrijk. Na taxus werd vooral ruwe iep gebruikt om bogen te maken. Tot bij het uitbreken van iepenziekte werd iep ‘de eik van de armen’ genoemd. Zeker vanaf de 17de eeuw werden ze regelmatig aangeplant. Ze werden in boomkwekerijen gezaaid en ook vegetatief vermeerderd. Zo ontstonden commerciële klonen, die vanaf het einde van de 18de eeuw namen kregen (Heybroek e.a. 2009). In de 20ste eeuw bleken deze klonen helaas gevoelig voor de zogenaamde iepenziekte, een schimmel uit het geslacht Ophiostoma. Deze parasiet, die zich verspreidt via wortels en iepensprintkevers, woekert in de sapkanalen. De iep sluit daarop die kanalen af, waardoor de bladeren verwelken en heel wat takken en uiteindelijk de hele boom afsterven. Kort na de Eerste Wereldoorlog was er een grote golf van de iepenziekte, gevolgd door een nog agressievere epidemie vanaf 1970, die de olm in Vlaanderen bijna volledig uitroeide. Deze ziekte is meteen de reden dat olmen nog slechts zelden worden aangeplant. Bij nader onderzoek blijken echter
HermannSchachner Fladderiep vrucht
vooral de oude klonen gevoelig voor de iepenziekte. Op niveau van het geslacht en met materiaal dat niet gedurende eeuwen vegetatief vermeerderd werd, bestaat wel voldoende resistentie. De drie inheemse soorten
randen, bermen en landbouwpercelen, maar ook in eikenbestanden. Van oudsher is het de olm van de grote riviervalleien. De officiële Nederlandse naam slaat op het blad dat inderdaad meestal glad is, maar zeker niet altijd. De wetenschappelijke benaming Ulmus minor verwijst naar de klei-
Gladde iep of veldolm De gladde iep (Ulmus minor Miller) vind je vooral op voedselrijke bodems langs bos-
De gladde iep komt eerder voor als struiksoort.
INBO
10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
ne blaadjes, wat dus correcter is. Omdat het geen typische bosboom is, wordt hij ook wel veldolm genoemd. Opvallend is vaak de overvloedige wortelopslag tot op meer dan een meter van de stam, die minder last heeft van de iepenziekte en die ervoor zorgt dat de soort epidemieën kan overleven. Het zware, sterke kwaliteitshout heeft een roodbruine kern. Het is resistenter tegen schimmels dan de meeste inheemse houtsoorten. De mooie streepjestekening van het hout maakt het zeer decoratief.
Frederik Vaes
INBO
Stam van de fladderiep.
weten we dat ze door de mens aangeplant zijn, andere iepen getuigen van een lange, spontane aanwezigheid. Een belangrijke vaststelling in het Zoniënwoud is dat veel iepen en hun spontane zaailingen er gezond zijn en dat er zelfs exemplaren van meer dan een eeuw oud voorkomen. De perfecte kloempboom
Petr Filippov Opvallend bij de iep is de ongelijke bladvoet.
De ruwe iep of bergolm De ruwe iep is een bosboom die tot 40 meter hoog kan worden. De officiële Nederlandse naam slaat op het blad dat inderdaad meestal ruw is, maar zeker niet altijd. Ulmus glabra betekent letterlijk gladde iep: de Latijnse naam verwijst naar de stam die lang glad blijft. Ruwe iep heeft normaal gezien geen wortelopslag. Binnen Europa vinden we de ruwe iep veel noordelijker dan de gladde iep. Het is een boom van gemengde loofbossen op heuvels en in lage gebergten, waardoor hij soms ook bergolm wordt genoemd. Kruisingen tussen de gladde en ruwe iep komen veel voor, ook in de natuur, wat de hybride Ulmus x hollandica (Hollandse iep) oplevert. Fladderiep De fladderiep (Ulmus laevis Pallas) is een meer oostelijke soort. Het is vooral een boom van moerassige, voedselrijke
plaatsen langs waterlopen. Waarschijnlijk dragen zijn opvallende plankwortels bij aan zijn stabiliteit in dit milieu (Roosen, 2011). Met zijn gesteelde bloemen en vruchten is hij niet verwant met de andere inheemse soorten. De Nederlandse naam slaat op de vruchtjes die fladderen in de wind. Het hout heeft de laagste kwaliteit van onze inheemse olmen (Huberty, 1905). Het is bleek en minder sterk, waardoor deze soort minder werd aangeplant. Nochtans is fladderiep in hoge mate resistent tegen de iepenziekte.
Olmenhout is zeldzaam, zeer kwalitatief en ligt qua prijs in dezelfde grootorde als het allerbeste eikenhout. In 2019 werd op een Nederlandse rondhoutveiling olmenhout verkocht aan 750 euro per m³. Vooral fladderiep is resistent tegen de iepenziekte. Ook bij gladde iep is enige resistentie waargenomen en er is zelfs een kloon met een verhoogde resistentie op de markt (Ulmus minor Reverti). Gladde iep is ook goed bestand tegen de klimaatverandering. Olmen zijn halfschaduwboomsoorten die behoorlijk concurrentiekrachtig zijn op goede bodems, zelfs in zeer kleine verjongingsgroepen. Zo hebben ze een gezonde concurrentiekracht en kunnen goed samen gaan met gewone esdoorn en haagbeuk. Over de invloed van hun strooisel op de bodem bestaat niet zoveel informatie, maar onderzoekers vermoeden op basis van observaties dat deze gunstig tot zeer gunstig is. Onze drie inheemse olmen en hun afgeleid materiaal zijn dan ook enorm geschikt als kloempbomen op iets rijkere gronden, ook in de Kempen.
Olmen in het Zoniënwoud
Natuurinvest en Leefmilieu Brussel voerden begin 2019 een onderzoek naar olmen in het Zoniënwoud, waarbij ze onder meer de omtrek en de algemene gezondheid van de bomen bekeken. Je vindt er de drie inheemse soorten en nog enkele andere zoals de Amerikaanse iep, zowel in de arboreta als daarbuiten. Van sommige exemplaren
Bron: ‘Olmen (het geslacht Ulmus) in Zoniën’, Willy Verbeke (Natuurinvest), Tom Joye (Natuur invest) en Frederik Vaes (Leefmilieu Brussel)
‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 11
bos online
Opvallende berichten over bos en hout Als bosgroepmedewerkers lezen we regelmatig interessante berichten die we graag met onze leden delen. Meer artikelen lezen om over door te bomen? Dat kan, op onze website en Facebookpagina.
Honden die wolven weghouden
Bomen met rechten
Tot nog toe kunnen Belgische schapenhouders een vergoeding vragen voor elk door wolven gedood dier. In het buitenland kan dat enkel indien zij kunnen aantonen dat ze de nodige maatregelen namen om hun dieren te beschermen. Zo experimenteert men in Nederland momenteel met Pyrenese berghonden en het Turkse hondenras Akbash, gecombineerd met afrastering. Wanneer een wolf over de draad springt, verjagen de honden hem meteen. De draad vormt ook een bescherming voor wandelaars, want ondanks hun schattige uiterlijk zijn de honden heel beschermend voor de schapen, maar kunnen ze agressief reageren naar recreanten en andere honden toe. https://www.dvhn.nl/groningen/Pyreneese-Berghondenbeschermen-schapen-tegen-wolven-23535351.html
Op 5 april keurde men in Frankrijk de ‘Verklaring van de Rechten van de Boom’ goed, die stelt dat een boom moet gerespecteerd worden en het recht krijgen om zich vrij te ontwikkelen en reproduceren. De tekst zal als basis dienen voor een wet die bomen in de toekomst beter moet beschermen. Het symposium werd georganiseerd door voormalig minister Delphine Batho, voorzitter van een Franse milieupartij. De wet kreeg al navolging in België via de burgeractiegroep Recht voor de boom, die een verzoekschrift indiende bij de rechtbank in Brussel in naam van een aantal beschermde bomen op publiek domein. https://www.bosplus.be/k/nl/n167/news/view/56383/12551/frankrijkkeurt-de-verklaring-van-de-rechten-van-de-boom-goed-hebbenbomen-er-voortaan-rechten.html
Bomen kunnen het klimaat redden Dé manier om de klimaatverandering tegen te gaan? Heel eenvoudig: bomen planten. Dat blijkt uit talloze studies. Tom Crowther, een Zwitserse ecologiespecialist, berekende dat er momenteel al zo’n 3 biljoen bomen op de wereld zijn en dat er voldoende ruimte is om er nog eens 1,2 biljoen bij aan te planten. Dit zou een veel grotere impact hebben dan eender welke andere klimaatmaatregel. Vanuit de ‘Billion Tree’- campagne van de UN die in 2006 in het leven werd geroepen werden inmiddels al bijna 15 miljard bomen geplant. https://edition.cnn.com/2019/04/17/world/trillion-treesclimate-change-intl-scn/index.html
Jane was here Bosgroep Limburg werkt al enkele jaren samen met het Jane Goodall Institute. We waren er dan ook maar al te graag bij toen Jane ons land in maart 2019 met een bezoek vereerde. Ze bezocht onder meer het allereerste Forest in One Day-bos in Lauw uit 2015. https://www.janegoodall.be/home-nl
Zelf tips? Geef ze gerust door via een mailtje aan: bosgroep@limburg.be 12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 64 | lente
bosgroepnieuws
Nieuwe vrouwkracht! De voorbije maanden begonnen maar liefst drie medewerksters aan een nieuwe uitdaging bij Bosgroep Limburg. Daarnaast loopt momenteel een aanwervingsprocedure voor een adjunct. We willen de geïnteresseerden alvast geruststellen: je familienaam heeft geen invloed op een eventuele aanwerving. De verwijzingen naar hout en bos in onderstaande familienamen berusten dan ook op puur toeval …
Inge Bosch Inge Bosch woont in Hoeselt. Ze is getrouwd en heeft één zoon. Na 24 jaar vond ze het hoog tijd om haar carrière bij de Thuiszorgwinkel in te ruilen voor een nieuwe uitdaging. Ze versterkt Bosgroep Limburg met haar administratieve talent. In haar vrije tijd geniet ze van de kleine dingen, zoals heerlijk in de natuur vertoeven. Als Kiwanis-lid zet ze zich in voor verschillende sociale doelen voor kinderen.
Caradonio Domenica Clara
Ilse Vanhoudt Ilse Vanhoudt is 48 jaar en woont in Koersel. In haar vrije tijd is ze vaak op een tennisplein te vinden, maar ook al joggend in het bos. Verder houdt ze van (verre) reizen, lezen, koken en etentjes. Ze is ook een fervent filmliefhebber. Ilse kent haar weg in de gangen van het provinciehuis, want ze werkt al meer dan twintig jaar binnen het Limburgse provinciebestuur. Aangezien het opvangen van de gevolgen van de klimaatverandering één van de belangrijkste uitdagingen voor onze samenleving vormt, wil ze zich mee inzetten voor een doordacht bosbeleid. Verder werkt ze mee aan het sensibiliseren van scholen en andere doelgroepen door de organisatie van activiteiten.
De 35-jarige Caradonio Domenica Clara is gegradueerde in de rechtspraktijk en werkte de afgelopen 11 jaar als administratief bediende in de beveiligingssector. Daar genoot ze tijdens haar middagpauze steevast van wandelingen met haar collega’s in de Limburgse bossen, het rustmoment van haar dag. In het weekend geniet ze graag van een terrasje, een etentje en motortochtjes met haar partner. In februari maakte ze de overstap naar Bosgroep Limburg, waar ze zich helemaal in de administratieve kant van bosbeheer vastbijt!
‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 13
activiteitenkalender Bosgroep Limburg organiseert regelmatig activiteiten voor haar leden. Ook interessante initiatieven van andere organisaties vind je hieronder terug.
Activiteiten Bosgroep Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
Zondag 23 juni
Regiowandeling West-Limburg
Hengelhoef
€2
Dinsdag 30 juli
Bezoek bosbouwbeurs
Libramont
€ 30
Zondag 29 september
Regiowandeling Oost-Limburg
Pelt
€2
Demo Forest Libramont
De bosbouwbeurs in Libramont (Bertrix) op 30 juli is het evenement bij uitstek voor elke bosbeheerder. In een bosgebied van 180 ha vind je maar liefst 200 exposanten. Je kan er machines en gereedschap kopen, maar er zijn ook talloze infostanden en doorlopende demonstraties. Heb je zin om deze dag samen met andere bosgroepleden te beleven? Schrijf je dan in via 011 23 83 63 of vera.reymen@limburg.be. De kostprijs bedraagt € 30 (busreis vanuit Hasselt en toegangsticket inbegrepen). Je inschrijving is pas definitief na betaling van de kostprijs op rekeningnummer BE48 7795 9073 9027. Cursus kettingzaag ECS 3
Op 21 en 22 november organiseert Centrum Duurzaam Groen een cursus kettingzaag ECS 3 gevorderde veltechnieken. In twee lesdagen van telkens 6 uur leer je om bomen met een diameter van meer dan 40 cm en hellende bomen te vellen. Enkel voor mensen die al voorkennis hebben van ECS 1 en ECS 2. De cursus vindt plaats in De Winning in Lummen. Wees er op tijd bij, want deze cursus is altijd snel volzet! Je vindt alle informatie op www.centrumduurzaamgroen.be. Wandeling De Holen
Zin om het gebied De Holen (zie blz. 8 in dit Bosbelang) te ontdekken, onder begeleiding van eigenaar Stijn Lauwers? Op zondag 29 september organiseren we een uitstap naar De Holen voor Bosgroepleden. Afspraak aan de Leeuwerikstraat 13 in Pelt om 10 uur. De wandeling duurt zo’n twee uur en is niet geschikt voor rolstoelen of kinderwagens. Voorzie waterdicht schoeisel (laarzen).
Interessante activiteiten provincie Limburg Datum
Onderwerp
Locatie
Prijs
31 juli
Film in het bos: The Olive Tree
Provinciaal Domein Nieuwenhoven, Sint-Truiden
Gratis
21 augustus
Film in het bos: Gus
Provinciaal Domein Nieuwenhoven, Sint-Truiden
Gratis
Film in het bos
Iedere zomer trekt BOS+ met tal van lokale partners het bos in voor een heuse Film in het Bos-tournee. Een speciale belevenis; film gaan bekijken op een open plek in het bos. Vooral omdat het ‘s avonds doorgaat: de vogels beginnen hun avondzang, de wind ruist door de bladeren, het wordt stilaan donker, ... en de film begint! Een heerlijke bosbelevenis voor jong en oud, een leuke avond in een uniek levend decor! Er worden stoelen voorzien, maar je mag ook zelf een zitje meebrengen. In elke geval wordt aangeraden om een zaklamp en een dekentje mee te brengen. De inkom is gratis, maar inschrijven is verplicht. Dat kan op www.bosplus.be/filminhetbos.
Het ANB in een nieuw jasje Het Agentschap voor Natuur en Bos krijgt een nieuwe naam: Natuur en Bos van de Vlaamse overheid. Of kortweg: Natuur en Bos. In de nabije toekomst zal Bosgroep Limburg deze nieuwe naam dan ook in haar teksten introduceren.
14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer
zoekertjes
Bos te koop
Colofon
Ben je lid van de Bosgroep en wil je je bos verkopen of ben je net op zoek naar een bos? In deze rubriek vind je een overzicht van percelen privébos die te koop staan. Wij hopen natuurlijk dat andere Bosgroepleden het bos kopen, zodat de duurzaamheid van het bos beheer gegarandeerd is.
’t Limburgs Bosbelang 65 | zomer
Afspraken bij de zoekertjes • Voordat het zoekertje gepubliceerd wordt, ondertekent de eigenaar een toelating. • Het zoekertje verschijnt eenmalig in ’t Limburgs Bosbelang. • De publicatie van het zoekertje is geen garantie voor de verkoop van het bos. • Als je het bos niet meer zou willen verkopen, breng je de Bosgroep op de hoogte.
Hoe reageer je op een zoekertje? • Je neemt zelf contact op met de boseigenaar. • Bij aankoop geef je de Bosgroep een seintje. uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneurvoorzitter, Inge Moors, Igor Philtjens, Bert Lambrechts, Tom Vandeput, gedeputeerden en Liliane Vansummeren provinciegriffier wd
Te koop • PEER: 48,96 are; gemengd; 0486 11 80 67 • ZUTENDAAL: 30 are; naaldhout; 0474 90 39 75 • ZUTENDAAL: 9 are; naaldhout; ernst.frauenkron@o2online.de, recht van voorkoop • ZUTENDAAL: 2,54 hectare; naaldhout; 0476 52 12 43 • ZUTENDAAL: 1,13 hectare; naaldhout; 0476 52 12 43, recht van voorkoop
coördinatie & hoofdredactie Karolien Van Diest, Bosgroep Limburg
tekst Leen Raats - Teksttype.be, Hasselt Karolien Van Diest - Bosgroep Limburg
taaladvies Yvette Vandormael - Informatie en Communicatie
concept Dion Boodts - Informatie en Communicatie
vormgeving Drukkerij Paesen, Opglabbeek
fotografie Karolien Van Diest, Annemie Tuts, Robin Reynders - Bosgroep Limburg INBO, Willy Verbeke, Frederik Vaes
cover Foto Lars Soerinck - Vilda.be
cartoons Dirk Vercampt, StudioCamp, Hasselt
drukwerk & layout Drukkerij Paesen, Opglabbeek
oplage 4 400 exemplaren
Like us on Facebook
Vind ons leuk en volg de nieuwtjes van Bosgroep Limburg op de voet via onze facebookpagina: www.facebook.com/limburgsebosgroepen
wettelijk depotnumer D/2008/5857/82
verantwoordelijke uitgever Vera Boesmans Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt
Pascal Vanhees
Deze publicatie werd gedrukt op houten chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.
‘t Limburgs Bosbelang | 65 | zomer | 15
65 | zomer | in dit nummer
contactgegevens Bosgroep Limburg p.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 Hasselt bosgroep@limburg.be www.bosgroeplimburg.be www.bosgroepen.be/limburg tel. 011 23 73 28 Algemene coördinatie ir. An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 an.pierson@limburg.be Regio Oost Coördinator ir. Patrick Meesters tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 patrick.meesters@limburg.be
driemaandelijks tijdschrift | juli-augustus-september 2019
Secretariaat Evi Ghijsens, tel. 011 23 73 28 evi.ghijsens@limburg.be Clara Caradonio, tel. 011 23 83 12 domenicaclara.caradonio@limburg.be Sabine Schraepen, tel. 011 23 73 82 sabine.schraepen@limburg.be
voorwoord .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 nieuws uit de regio De Holen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 soort in de kijker Wilde zwijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Regio Zuid Coördinator ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94 karolien.vandiest@limburg.be
bosgroepwerking Bosgroepen leggen sterke cijfers voor . . . . . . . . . . . . . . . 8 bosbeheer Update gezondheidsproblemen naaldhout . . . . . . . 9 Waarom olmen een plekje in het bos verdienen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Secretariaat Patricia Rouffa, tel. 011 23 83 30 patricia.rouffa@limburg.be Clara Caradonio, tel. 011 23 83 12 domenicaclara.caradonio@limburg.be
bos online . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 bosgroepnieuws Nieuw bloed! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Adjunct coördinator Pieter Flamend tel. 011 23 83 29 gsm 0476 93 11 50 pieter.flamend@limburg.be
Coördinator houtverkoop ing. Frederik Bollen tel. 011 23 83 63 gsm 0479 19 10 08 frederik.bollen@limburg.be
Secretariaat: Ine Houbrechts, tel. 011 23 83 15 ine.houbrechts@limburg.be Inge Bosch, tel. 011 23 83 20 inge.bosch@limburg.be
Administratief coördinator Sally Dewallef , tel. 011 23 83 14 sally.dewallef@limburg.be Ilse Vanhoudt, tel. 011 23 74 26 ilse.vanhoudt@limburg.be
Regio West Coördinator ir. Lore Bellings tel. 011 23 83 19 gsm 0471 23 82 14 lore.bellings@limburg.be
Boekhouding, cursussen, excursies Vera Reymen tel. 011 23 83 63 gsm 0475 29 37 30 vera.reymen@limburg.be
Adjunct coördinator Pieter Flamend tel. 011 23 83 29 gsm 0476 93 11 50 pieter.flamend@limburg.be
Communicatie- en projectverantwoordelijke Pascal Vanhees tel. 011 23 83 74 gsm 0478 55 16 14 Regio West pascal.vanhees@limburg.be
activiteitenkalender .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 zoekertjes Bos te koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 contactgegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
HamontAchel Lommel
Bocholt
Hechtel-Eksel
maaseik Oudsbergen
Beringen
Tessenderlo
provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be
HouthalenHelchteren
HeusdenZolder Lummen
Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kun je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten) • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als
boseigenaar en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kunt maken • hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen • kaartmateriaal • coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars. • ondersteuning bij FSC-certificering, boscompensatie in natura, aanplan tingen en ecologische beheerwerken Find us on Facebook Badge
DilsenStokkem As
Zonhoven Genk
Halen
Kinrooi
Bree
Peer
Leopoldsburg
Ham
Waarvoor kun je terecht bij de Bosgroep?
Pelt
Herk-de-Stad
Hasselt Diepenbeek
Nieuwerkerken
Alken
Zutendaal
Lanaken
Bilzen
Kortessem Hoeselt
Wellen Sint-Truiden
Regio Oost
Maasmechelen
Riemst
Borgloon Tongeren Heers
Gingelom
Voeren Herstappe
Regio Zuid
CMYK / .ai
@BosgroepLimburg
@BosgroepLimburg
issuu.com/limburgs_bosbelang