2015/4 Limburgs Erfgoed by Provincie Limburg

PB- PP B-

BELGIE(N) - BELGIQUE

Limburgs Erfgoed afgiftekantoor 3500 hasselt 1 oktober / november / december 2015 jaargang 20 nummer 4 3-maandelijks tijdschrift erkenningsnummer p 509 339

t Collectie van he

erschei (Genk)

Mijndepot Wat

Woord Vooraf door Igor Philtjens gedeputeerde van Cultuur en Erfgoed Beste lezer In deze laatste nieuwsbrief “Limburgs Erfgoed” van 2015 kan u kennismaken met een nieuw erfgoedproject “Limburg verzameld/t”. Dit project gaat actief op zoek naar verzamelaars en verzamelingen in de provincie Limburg. De directe aanleiding ligt in de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt. Reconstructie van een Hasseltse 19de-eeuwse topcollectie” die in februari 2016 in het Stadsmus (Hasselt) opent. De projectgroep “Limburg verzameld/t” bijt zich vast in het verzamelen als volkscultuur en erfgoedfenomeen én gaat actief op zoek naar de Constant Bamps van nu. Tijdens de derde “Ontmoetingsdag Mijnwerkers” eind september 2015 richtte het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) een registratiestand in voor particulier mijnerfgoed dat een aanvulling vormt op de bestaande online collecties van het Museum Ons Mijnverleden en het rijke fotoarchief van de Limburgse mijnen, verzameld door het PCCE. Verder leest u in deze nieuwsbrief hoe de waardevolle kluis van Vrijhern (Hoeselt) met infrastructuurwerken en informatiepanelen recent ontsloten werd voor het grote publiek. Dit gebeurde met middelen van het Leaderprogramma voor plattelandsontwikkeling. Leader wordt gefinancierd door de provincie Limburg, de Vlaamse Overheid en de Europese Unie. Voor de ontsluiting is nauw samengewerkt met de landschapsanimator van het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren, die in opdracht van de provincie Limburg zich inzet voor het beheer, de zorg en de ontsluiting van het landschap. Naar aanleiding van de tweede verjaardag van Depotwijzer.be pakken de vijf Vlaamse provincies uit met instructiefilmpjes over het conserveren van erfgoed. Graag feliciteren wij het Jenevermuseum in Hasselt met zijn nominatie voor de European Museum of the Year Award (EMYA) 2016. De jury van het European Museum Forum (EMF) was kennelijk erg gecharmeerd door de doorgedreven publieksgerichte en participatieve aanpak van het museum. We duimen dat het Jenevermuseum in opvolging van het Gallo-Romeins Museum (2011) verkozen mag worden tot het Europees Museum van het Jaar 2016! Tot slot wensen wij u fijne eindejaarsfeesten en heel veel geluk in het nieuwe jaar!

COLOFON De deputatie van de provincie Limburg Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens en Inge Moors, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier Redactie: Limburgs Erfgoed. Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt tel. 011 23 75 75, e-mail: pcce@limburg.be Tekst: Peter Bloemen, Bart Bosmans, Christel Cornelissen, Tine Hermans, Anne Milkers en Betty Simon Lay-out & Drukwerk: Designpartner/Drukkerij Paesen, Opglabbeek Verantwoordelijke uitgever: Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Website: www.limburg.be

| CULTUREEL ERFGOED |

Particulier mijnwerkerserfgoed online Op 26 september 2015 werd in het Mijndepot van Waterschei (Genk) de derde “Ontmoetingsdag Mijnwerkers” georganiseerd door vzw Mijn-Verleden. Voor de gelegenheid bemande het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE) een registratiestand voor particulier mijnerfgoed. Dit particulier mijnerfgoed vormt een aanvulling op de bestaande online collecties van het Museum Ons Mijnverleden en het fotoarchief van de Limburgse mijnen, verzameld door het PCCE. Voor deze ontmoetingsdag werden oud-mijnwerkers opgeroepen om een persoonlijk voorwerp mee te nemen. Dit particulier erfgoed vormde de basis voor herinneringen en gesprekken. Het PCCE richtte voor dit evenement een digitalisatie- en registratiestand in. Elk object werd ter plekke gefo- © Eddy Daniëls tografeerd of gescand. Het beeldmateriaal werd nadien samen met de gegevens ingevoerd met het Erfgoedregister. Naast digitalisatie en registratie konden deelnemers ook de fotografische collectie van het PCCE inkijken. Deze collectie omvat duizenden opnames van de zeven Limburgse mijnzetels. Een honderdtal oud-mijnwerkers hebben dit materiaal doorbladerd en aangevuld met bijkomende gegevens. Hierdoor konden gebouwen en hun functie benoemd en gedateerd worden. Op de registratiestand werden in totaal 88 objecten van 13 deel nemers geregistreerd. De mijnveiligheidslampen (of Davy-lampen) zijn een klassieker in mijnerfgoed. Tijdens deze collectiedag dook ook onverwacht materiaal op. Ex-mijnwerker B. Dehnert bracht zijn persoonlijk archief mee. Het geeft een schitterend gezicht op zijn actieve periode als mijnwerker van 1976 tot aan de sluiting van Waterschei in 1987. Uit dit archief werden enkele documenten uitgelicht: een bedrijfspas, een verlofkaart, enkele loonfiches, een jaarkalender met werknotities (1979), een stakingsaffiche en documenten rond de sluiting. Andere opmerkelijke bijdragen waren een refractometer (toestel om de brekingsindex van een stof te bepalen) voor de controle van de viscositeit van de hydraulische vloeistof en twee particuliere foto’s van werken in de ondergrond. Om veiligheidsredenen mocht men geen onbeveiligde elektronische apparatuur in de ondergrond meenemen. Particulier vervaardigde opnames zijn dan ook zeldzaam. Bekijk het materiaal op Erfgoedplus.be onder de collectie “Particulier erfgoed uit Limburg”.

Lod. Lavki, Zooals een groote. Verhaal uit den Boerenkrijg, Leuven 1944 © Provinciale Bibliotheek Limburg (PBL)

Het kasteel van Heers © Eddy Daniëls

| CULTUREEL ERFGOED |

De Vlaamse Erfgoedkluis

Nieuw op Flandrica.be

Twee jaar na haar oprichting heeft de Vlaamse Erfgoedkluis al enkele mooie projecten op haar conto staan. In Limburg zijn ze nog niet zo zichtbaar aanwezig, maar ze zijn wel al betrokken bij een project in onze provincie. Een reden voor ons om hen hier even voor te stellen.

Grasduinen in oude documenten kan sinds enkele jaren volledig digitaal. Flandrica.be is een “website met letterschatten uit Vlaamse erfgoedbibliotheken”. Hoewel niets boven het authentieke document gaat, is de visuele en documentaire waarde van deze digitale documenten toch erg sterk.

De Vlaamse Erfgoedkluis werd op 14 juni 2013 boven het doopvont gehouden door de erfgoedvereniging Herita vzw en de zelfstandige investeringsmaatschappij PMV nv (ParticipatieMaatschappij Vlaanderen). PMV investeert in het economische weefsel van Vlaanderen. Het bedrijf treedt daarbij op als ondernemer en als marktproducent. Het verleent ook financiële hefbomen wanneer de markt ondersteuning nodig heeft en noodzakelijke privé-initiatieven achterwege blijven. PMV werkt samen met private partners via fondsen en publiek-private samenwerking.

Lod. Lavki, Zooals een groote. Verhaal uit den Boerenkrijg, Leuven 1944. Voortaan integraal raadpleegbaar op www. flandrica.be. De roman is geschreven door Lod. Lavki, pseudoniem voor Ludovic Van Winkel (1893-1954), priester, leraar, aalmoezenier van de scouts en jeugdschrijver. Deze historische roman speelt zich af in Hasselt. Een veertienjarige jongen maakt tijdens de Boerenkrijg de terugtocht van het boerenleger mee en sterft tijdens de Slag bij Hasselt op 5 december 1798. Lavki doet voor deze uitgave een beroep op de uitgeverij De Pijl uit Leuven, in 1941 opgericht door enkele oud-scouts. De bandversiering is van A. Boschmans, de illustraties zijn van J. Van den Berghe.

De Vlaamse Erfgoedkluis is een rollend investeringsfonds. Het doel van dit fonds is het uitdenken van ontwikkelingstrajecten voor economisch renderende bestemmingen voor onroerend erfgoed; het investeren in deze bestemmingen en het aangaan van nieuwe engagementen met de opbrengsten uit deze projecten. Het gaat niet alleen om beschermde monumenten, maar over alle gebouwen die in de vastgestelde inventaris van het onroerend erfgoed (https://inventaris.onroerenderfgoed. be/) opgenomen zijn. Bij projecten wordt telkens rekening gehouden met de draagkracht van het monument, de erfgoedwaarden en de publiekstoegankelijkheid. De formules die de Vlaamse Erfgoedkluis aanbiedt, kunnen aan specifieke projecten aangepast worden. De Vlaamse Erfgoedkluis kent geen subsidies toe, maar kan bijvoorbeeld kapitaalparticipaties doen, leningen of projectfinanciering toekennen, private partners of publiekprivate samenwerkingen zoeken, enz. De Vlaamse Erfgoedkluis kan dit vanuit verschillende standpunten doen: private ondernemer of ontwikkelaar, eigenaar, erfgoedvereniging of overheidsactor. In Limburg is de Vlaamse Erfgoedkluis achter de schermen betrokken bij de begeleiding van het agentschap Inspectie RWO over de herontwikkeling en vermarkting van het kasteel van Heers. Het agentschap zorgt voor de naleving van de wetgeving over monumenten en landschappen en is in die hoedanigheid betrokken bij het kasteel. Buiten Limburg is de Vlaamse Erfgoedkluis betrokken bij de her bestemming van de Handelsbeurs, de Nationale Bank en de Loods wezensite in Antwerpen, het sanatorium Lemaire in Overijse, het kasteel ter Ham in Steenokkerzeel, de Centrale Werkplaatsen in Leuven, de Citadel in Diest, het Tuchthuiscomplex in Vilvoorde en het Wintercircus en de Sint-Annakerk in Gent.

© PBL De website toont een grote verscheidenheid van erfgoedcollecties: topstukken en alledaagse documenten, boeken met mooie afbeeldingen en werken met een rijke inhoud, oude en jonge documenten, stukken met betrekking tot alle streken van onze provincie, erfgoedstukken uit allerlei materialen … Twee nieuwe erfgoedbibliotheken brachten nu ook documenten aan: de bibliotheek van het Museum Plantin-Moretus en de bibliotheek van het Museum voor Edelsmeedkunst, Juwelen en Diamant in Antwerpen. Flandrica.be is hierdoor uitgegroeid tot een website met 652 gedigitaliseerde documenten. De website werd recent geüpdatet met twaalf nieuwe documenten van de Provinciale Bibliotheek Limburg (PBL). Deze zijn integraal gedigitaliseerd en goed leesbaar. De selectie was gericht op meerdere thema’s: de Franse Tijd, jeugdboeken en volksliederen. Jaarlijks wordt de website Flandrica.be aangevuld met een fijne selectie van waardevolle documenten uit de erfgoedbibliotheken. Deze recente toevoegingen zijn in een aparte rubriek terug te vinden. De totale gedigitaliseerde collectie biedt een schat aan informatie die bijzonder makkelijk te raadplegen is, zonder te raken aan de originelen. Mis ook de (virtuele) rondleiding langs de topstukken niet, de “verdwenen plekken” of de digitale straffe verhalen. Warm aanbevolen! De documenten zijn raadpleegbaar op www.flandrica.be of via de website van de PBL (erfgoed - digitale collecties).

Meer info Meer info www.vlaamseerfgoedkluis.be

Karel Verhelst, HIPLimburg - Provinciale Bibliotheek Limburg; tel. 011 29 59 22 of e-mail: hiplimburg@limburg.be Limburgs Erfgoed | 3

Het wekkermuseum in Diepenbeek © Eddy Daniëls

| CULTUREEL ERFGOED |

Limburg Verzameld/t

Op zoek naar verzamelaars en verzamelingen

“Limburg Verzameld/t” gaat actief op zoek naar verzamelaars en verzamelingen in de provincie Limburg. De directe aanleiding ligt in de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt.” die in februari 2016 in Het Stadsmus (Hasselt) opent. Constant Bamps uit Hasselt kan gelden als een typisch voorbeeld voor de gedreven en leergierige 19de-eeuwse verzamelaar. Ook tegenwoordig bouwen verzamelaars gepassioneerd aan indrukwekkende verzamelingen. De projectgroep “Limburg Verzameld/t” bijt zich vast in het verzamelen als volkscultuur en erfgoedfenomeen en gaat actief op zoek naar de Constant Bamps van nu.

Verzamelingen Het verzamelen is op zich reeds een boeiend cultureel en sociaaleconomisch gegeven. De groei van de sociale welvaart en de toename in vrije tijd zijn stuwende krachten geweest in het democratiseren van de verzamelcultuur. Toegankelijke communicatie en nieuwe media, die toelaten om in enkele muisklikken mondiaal contacten te leggen, hebben het verzamelen met veilingwebsites, verzamelgroepen of -fora verder vereenvoudigd. Het spectrum van wat verzameld wordt, is haast ongelimiteerd. Het is moeilijk om verzamelingen in categorieën in te delen en nog moeilijker om hier een erfgoedwaarde aan toe te kennen. Een lokale of landelijke verbondenheid kan sterk in collecties aanwezig zijn. Voor Limburg zijn verzamelingen over de steenkoolindustrie meer vanzelfsprekend dan in Oost-Vlaanderen. Andere collecties snijden meer universele of internationale thema’s aan, denk maar aan poppen, actiefiguren of kristallen figuurtjes als verzamelobjecten.

Toch kunnen ook deze verzamelingen een opmerkelijke plaats innemen met een interessante erfgoedwaarde en culturele waarde. Tijdverdrijf en interesses groeien langzaam uit tot passies. Beginnende verzamelingen evolueren doorheen de tijd naar indrukwekkende collecties. Alleen al door hun omvang worden zij relevant. Vaak blijven deze inspanningen echter onbekend voor een ruimer publiek.

Verzamelingen onder de aandacht Het project “Limburg Verzameld/t” is net zozeer geboeid door de verzameling als door de verzamelaar. Het project wil beide benaderingen evenwaardig belichten. “Limburg Verzameld/t” gaat in februari 2016 gelijktijdig van start met de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt”. In de daarop volgende maanden wordt actief contact gezocht met verzamelingen. In gesprek met verzamelaars wordt getracht om een beschrijving op te maken voor elke verzameling. Om deze beschrij-

Dokter Bamps verzamelt

Van 6 februari tot en met 1 mei 2016 loopt in Het Stadsmus (Hasselt) de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt. Reconstructie van een Hasseltse 19de-eeuwse topcollectie.”. Constant Bamps was een verwoed verzamelaar met een enorme collectie aan munten, instrumenten, etnografische artefacten, archeologische voorwerpen, natuurkundige specimen, handschriften, documenten, boeken, rariteiten en Limburgensia. Hij toverde zijn huis om tot een “petit musée limbourgeois”. De publieke verkoop van de collectie Bamps nam in 1907 meerdere dagen in beslag. Zijn stukken raakten internationaal verspreid over diverse musea en private verzamelingen. Meer dan honderd jaar later brengt Het Stadsmus onder bezieling van Jo Rombouts een deel van de collectie opnieuw samen. De veilingcatalogus uit 1907 diende hierbij als leidraad.

Meer info Het Stadsmus, Guido Gezellestraat 2, 3500 Hasselt; tel. 011 23 98 90, e-mail: hetstadsmus@hasselt.be, www.hetstadsmus.be Openingsuren: • tot 31 maart 2016: van dinsdag tot vrijdag, van 10 tot 17 uur, zaterdag, zon- en feestdagen van 13 tot 17uur • vanaf 1 april 2016: van dinsdag tot zondag, van 10 tot 17 uur De toegang tot de tentoonstelling is gratis. De vaste opstelling van het museum is eveneens gratis te bezoeken. 4 | Limburgs Erfgoed

Bezoekerscentrum Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum (OPZC) in Rekem (Lanaken) © Eddy Daniëls

vingen op mekaar af te stemmen, wordt gebruik gemaakt van een reeks vooraf bepaalde waarden. Deze beschrijvingen of collectie profielen worden onder meer samengebracht op de provinciale erfgoedwebsite Erfgoedplus.be en hier ook publiek ontsloten. De erfgoedwebsite zal bovendien een gastlocatie worden voor een apart dossier over en voor verzamelingen. Naast een groeiend overzicht van verzamelingen zal men hier ook meer achtergrond aantreffen over het cultureel aspect van verzamelen. Voor verzamelaars wordt meer praktische informatie voorzien naar behoud, beheer en wetgeving. Ook de persoon Constant Bamps en de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt.” in Het Stadsmus krijgt aparte aandacht op Erfgoedplus.be. Na afloop van het project wordt het overzicht op “Limburg Verzameld/t” verwerkt in een gedrukte publicatie. Website en publicatie moeten ervoor zorgen dat verzamelingen in Limburg en van Limburgers onder de aandacht kunnen blijven.

Oproep: verzamel verzamelaars! Verzamelingen zijn elk uniek op hun eigen wijze. Achter elke collectie schuilt steeds een apart verhaal. Bijna iedereen verzamelt of kent in zijn omgeving een gedreven verzamelaar. “Limburg Verzameld/t” wil een kijk krijgen op Limburgers met een opmerkelijke collectie. Wat was de aanleiding en blijft de stuwende motivatie? Hoe is de verzameling gegroeid en wat is het toekomstperspectief? Is er een link met de provincie Limburg? Verzamelt men bewust omwille van de erfgoedwaarde en hebben de stukken een historisch, sociaal of lokaal belang? Heeft de collectie ook een esthetische, culturele of artistieke meerwaarde? Wordt de verzameling in hoofdzaak gezien als een investering met marktwaarde? Hoe beschouwt men de eigen verzameling tegenover deze van collega verzamelaars? Wat maakt juist de eigen verzameling zo uniek? De projectgroep “Limburg Verzameld/t” doet een oproep om op zoek te gaan naar verzamelaars en verzamelingen. Verzamelt u zelf? Kent u verzamelaars of heeft u weet van opmerkelijke verzamelingen? Bezorg ons een beschrijving van de verzameling samen met de contactgegevens. Een verzameling melden kan op limburgverzameldt@erfgoedplus.be

Projectgroep “Limburg Verzameld/t” is een samenwerking tussen Heemkunde Limburg en de Limburgse heem- en geschiedkundige kringen, Erfgoedcel Mijn-Erfgoed, Erfgoed Haspengouw, het Limburgs Volkskundig Genootschap, Het Stadsmus (Hasselt) en het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE). Het project “Limburg Verzameld/t” is de opvolger van de projecten “Limburg Feest” (2010), “Spraakma(k) kers. Taalvariatie in Limburg” (2011-2013) en “Het dagelijks leven. Geen alledaags verhaal. Gemene geschiedenis in Limburg 1900-1913” (2013). Bezoekerscentrum OPZC in Rekem (Lanaken) © Eddy Daniëls

Vragen rond verzamelen “Limburg Verzameld/t” wil de bijzondere inspanningen van verzamelaars in kaart brengen. Wie verzamelt, kan veel leren van de ervaring van andere verzamelaars. Waar mogelijk wil de projectgroep “Limburg Verzameld/t” ondersteunen bij vragen over behoud, beheer, bruikleen, schenkingen, verzekeringen en erfenissen. Vroeg of laat wordt elke verzamelaar geconfronteerd met fundamentele vragen rond zijn verzameling. U verhuist of krijgt te maken met plaats gebrek? Kan u verzamelingen dan elders onderbrengen? Wil ik mijn collectie wel publiek maken en is het inrichten van een museum dan een goed idee? Wie zal of wil de verzameling voortzetten? Hoe relatief is een waardebepaling en wat betekent dit bij een erfenis voor mijn familieleden? Wat is gebruikelijk bij schenkingen of (permanente) bruiklenen en wat is bijvoorbeeld een in bewaarneming? Om op deze vragen in te spelen, wordt op zaterdag 12 maart 2016 een studiedag voor verzamelaars ingericht. Specialisten zullen hier informatiebalies bemannen om uw specifieke vragen te kunnen beantwoorden. Voor waardebepalingen van verzamelstukken wordt de dag nadien in Het Stadsmus een expertisedag georganiseerd.

Noteer volgende data in uw agenda! • Studiedag “Limburg Verzameld/t” Stelt u zich vragen over het behoud en beheer van uw collectie? Hoe brengt u uw collectie het best in kaart? Hoe kan je beter beveiligen? Wat met verzekeringen? Wie zal later uw verzameling overnemen? Hoe zit het met schenkingen, erfenissen en de fiscus? Afsluitend een bezoek aan de tentoonstelling “Dokter Bamps verzamelt.” in Het Stadsmus. Zaterdag 12 maart 2016 van 9.30 tot 15.30 uur in de Oude Gevangenis, Martelarenlaan 42, 3500 Hasselt en in Het Stadsmus (Hasselt). Programma en inschrijvingen: www.hetstadsmus.be • Expertisedag: “Heb jij topstukken in huis?” Laat uw (erf)stukken of verzamelobjecten schatten door experts. Zondag 13 maart 2016 in Het Stadsmus (Hasselt)

Limburgs Erfgoed | 5

De kluis van Vrijhern (Hoeselt) © RLH

| CULTUREEL ERFGOED |

De kluis van Vrijhern herbeleefd

Gedurende meer dan 250 jaar leven in de kluis en kluiskapel van Vrijhern (Hoeselt) meer dan 25 kluizenaars. Zij geven onderwijs, zieken- en armenzorg en vereren Maria. De kluizenaars verrichten nuttig werk voor de samenleving en leven - anders dan de meeste mensen denken - niet in afzondering. Zij zijn juist zeer sociaal geëngageerd. In 1904 verlaat de laatste kluizenaar de kluis van Vrijhern. Het domein komt in de vergetelheid terecht en verliest zijn functie. Dankzij Europese, Vlaamse en provinciale middelen uit het fonds voor plattelandsontwikkeling heeft de gemeente Hoeselt in samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren het verhaal van de kluis van Vrijhern opnieuw tot leven gebracht; is het domein beter toegankelijk en kan dit pareltje van cultureel en religieus erfgoed gedeeld worden met het publiek, dankzij de inzet van vele vrijwilligers van de vzw Vrienden van de Kluis.

Landschap van de kluis van Vrijhern (Hoeselt), omstreeks 1944 © KIK

Maria Loreto © vzw Vrienden van de Kluiskapel

Hoe het begint …

naar het nieuwe heiligdom (en de offerblok) te lokken en heiligen of “geheiligde” voorwerpen zijn daarvoor uiterst geschikt, zoals Jacobus zelf in zijn script vermeldt. Broeder Jacobus zorgt bovendien voor de kerkelijke getuigschriften die hij voor zijn kapel en kluis nodig heeft. De bedevaarten moeten hebben plaatsgevonden vóór de ondertekening van het akkoord van 1709 met de heer van Werm, Max de Brouckmans, waarin hij als voorwaarde stelt dat eerst de kapel gebouwd wordt en daarna pas de kluis zelf. Hij schenkt broeder Jacobus opnieuw zes roeden land in ruil voor het bidden van een rozenhoedje van vijf tientjes, driemaal per week. Volgens het akkoord mag de grond ook uitsluitend door kluizenaars bewoond worden. Waarschijnlijk is de kluis in mei 1711 al gebruiksklaar. De afwerking vanbinnen wordt in de lente van 1714 voltooid. Inmiddels is er ook de toelating van de Prins-Bisschop van Luik om onder voorwaarden missen te celebreren in de kluiskapel. Wanneer de kluis zelf voltooid wordt, is in de archieven niet terug te vinden, maar de werken zullen niet lang na mei 1711 aangevangen zijn.

Wanneer de kluisgeschiedenis exact begint, is nog met grote onzekerheid omkleed. In 1667 duikt voor het eerst de naam Geurt van Elst op in relatie tot de kluis, maar of hij de eerste kluizenaar is, weten we niet zeker. Jacobus Vandenbroeck settelt zich omstreeks 1690 bij de kluis en krijgt de steun van de heer van Werm, Maximiliaan Hubertus Brouckmans, die hem enkele roeden land schenkt. Na de plunderingen van september 1703 broedt broeder Jacobus op een plan om in Vrijhern een Loretokluis en -kapel te bouwen. In de Onderrichtinge aen den godtvrugtige Leser schrijft hij dat hij drie keer in Loreto (Italië) op bedevaart geweest is. Op de eerste plaats met de bedoeling er meer te weten te komen over het Loretoheiligdom in Italië. Verder bereidt hij er de bouw van een dito kapel in Vrijhern voor. Op zijn laatste reis brengt hij een kopie mee van het schilderij van de Heilige Lucas en een drinkbekertje, beide in Loreto geko pieerd en “geheiligd”, met als bedoeling hiervan de kernstukken van de eigen Loretokapel van Vrijhern te maken. Zoals alle heiligdommen in die tijd, moest men immers iets verzinnen om het volk 6 | Limburgs Erfgoed

Ets van het huisje van Loreto © KIK

“Leefregel der kluisbroeders van Vrijhern” uit 1743 © Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep vzw

vooral gekend en geëerd om zijn talrijke ziekenbezoeken en het afleggen en kisten van overledenen, zelfs tijdens de tyfusepidemie van 1885. Hij leeft in de kluis tot zijn dood in 1904, samen met broeder Martien Brepoels, die daarna naar het klooster in Rekem (Lanaken) trekt.

De kluis in de 20ste eeuw

Na het vertrek van de laatste kluizenaars verkoopt de Commissie van Openbare Onderstand van Werm (wat nu het OCMW is) de inboedel en verhuurt de kluis aan particulieren. De kapel blijft wel in functie. Op zondag vinden nog steeds erediensten plaats. De vzw Vrienden van de Kluis, opgericht in 1984, staan in voor het beheer en de exploitatie van de kluis en de kluiskapel. Jaarlijks organiseren de Vrienden van de Kluis op 15 augustus de kluisfeesten.

De kluis in de 18de en 19de eeuw

De kluis van Vrijhern herbeleefd

Met de bouw van de Loretokapel en dankzij de populariteit van de Mariadevotie in die tijd komt de kluis van Vrijhern in de 18de eeuw tot bloei. De onderwijstaken groeien en de kluizenaars ontpoppen zich als dienaars van het volk, waarbij ze armen- en ziekenzorg tot hun taak nemen. Op weekdagen en op feestdagen van Onze-Lieve-Vrouw vinden er ook eucharistievieringen plaats, niet op zondag, want dan zouden de gelovigen niet meer naar de parochiekerk van Riksingen (Tongeren) gaan. Wat kluizenaarsgemeenschappen van kloosters onderscheidt, is dat zij niet één van de erkende kloosterregels volgen. Kluizenaars noemen zich dan wel “broeder”, maar zijn “leken” en staan onder het toezicht van de kerk, omdat zij religieuze taken uitoefenen. Zij leiden een sober en devoot leven in de wereld, zoals de Derdeordelingen van Sint-Franciscus. In 1743 wordt de “Leefregel der kluisbroeders van Vrijhern” vastgesteld. Deze handelt over de algemene dagindeling, de afwezigheid uit de kluis, de liturgische vieringen, de aanneming van nieuwe broeders, eten of logeren in een herberg, economische en financiële richtlijnen, de taken van de kluizenaars op het vlak van ziekenzorg, onderwijs en wederzijdse bijstand en tenslotte de relaties met het Onze-Lieve-Vrouwkapittel van Tongeren en met de pastoor van Riksingen. In tegenstelling tot hetgeen met de meeste kloosters gebeurde, maakte de Franse Revolutie geen einde aan de kluis en het kluisleven. De kluis wordt namelijk niet beschouwd als een kerkelijk goed, maar als een openbare stichting, waarbij de blote eigendom aan het Weldadigheidsbureau van Borgloon toeviel en later aan het Armenbureel van Werm (Hoeselt). De school wordt onverminderd verder opengehouden. Het zijn voor de kluis en kluizenaars echter harde tijden. Vanaf ca. 1840 komt de kluis in moeilijk vaarwater terecht door juridische conflicten en spanningen met de pastoor en het armenbureel van Werm. Bijna betekent dit het einde van de kluis van Vrijhern, was het niet dat broeder Lambertus, na het vertrek van broeder Wijngaer den, omstreeks 1855 overste wordt. Vanaf dan wordt de kluis een gegeerd rustoord voor gepensioneerde priesters. De broeder is

Dankzij de bewoning in de 20ste eeuw blijft de kluis in stand. De belangrijkste herstellingen worden uitgevoerd, maar grootschalige verbouwingen en restauraties blijven achterwege, met uitzondering van de kluiskapel die einde 20ste eeuw een opknapbeurt krijgt. De kluis van Vrijhern wordt in 2002 het startpunt van de Greenspot Vrijhern, één van de tien wandelgebieden van Haspengouw aangelegd door het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren. Van hieruit vertrekken drie landschapswandelingen van 4, 6 en 8 km veelal langs onverharde paden. Dit luidt de start in van de opwaardering van de landschappelijke omgeving van de kluis van Vrijhern. In 2015 krijgt het kluisdomein van 3,5 ha, dankzij het Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Leader), opnieuw een landschappelijke impuls. De aanleg van een nieuwe toegangsweg via de Lorettenweg en het opheffen van de huidige toegangsweg (Kluisstraat) zorgen ervoor dat het domein op een historisch juistere manier benaderd wordt. Infoborden onthullen de kluisgeschiedenis. Dankzij de rustbanken, picknickplaats en een ruim terras is de kluis een aangename plek om te ontspannen en tot rust te komen. Ook de kaarsenkapel heeft een nieuwe plek gekregen en in het bos is een stilteplek gecreëerd. Met het aanplanten van de hoogstamboomgaard, nieuwe hagen, heggen en bomen is het landschappelijke plaatje compleet. Ook zijn er volkstuintjes ingericht, waar mensen uit de buurt hun eigen moestuin kunnen onderhouden en ze meer betrokken worden bij het kluisgebeuren. Het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren heeft de werken gecoördineerd.

Meer info Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren vzw, Daaleindestraat 2, 3720 Kortessem, tel. 011 31 38 98, e-mail: info@rlh.be, www.rlh.be Vrienden van de Kluis Vrijhern vzw, Jos Liebens, gsm +32 475 93 57 30, www.facebook.com/Vrienden-van-de-kluis-Vrijhern Auteur: Christel Cornelissen (Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren vzw), met dank aan Chantal Swert en Piet Thoelen (Hoeseltse Geschiedkundige Studiegroep vzw) Limburgs Erfgoed | 7

| CULTUREEL ERFGOED |

| MUSEA |

Twee jaar Depotwijzer.be

Jenevermuseum genomineerd voor European Museum of the Year Award 2016 Het Jenevermuseum Hasselt is genomineerd voor de European Museum of the Year Award 2016. De EMYA wordt jaarlijks uitgereikt door het European Museum Forum (EMF). De jury van de EMF was kennelijk erg gecharmeerd door de doorgedreven publieksgerichte en participatieve aanpak van het museum.

Depotwijzer.be is uitgegroeid tot een geslaagde mix van theorie en praktijk. Enerzijds is er de inhoudelijke informatie over diverse aspecten van erfgoedzorg, gestaafd met foto’s en handige documenten. Ferdi Geerts van het Museum De Kolonie in Lommel: “Ik deponeerde al onze gedateerde boeken en brochures over conservatie bij het oud papier, want op Depotwijzer.be beschik ik onmiddellijk over alle recente informatie.”

De recente vernieuwing van de presentatie (2014) speelde wellicht een rol. De presentatie vertelt het verhaal van jenever op een aangename, interactieve manier. Zowel de smaak van het product als het wetenschappelijke verhaal en de historische achtergrond krijgen vandaag evenveel aandacht. Nieuw zijn ook de cocktailworkshops of jazzconcerten die op de beleving focussen.

Anderzijds is er het groeiende aantal depot- en projectfiches, die door de erfgoedsector zelf worden aangeleverd. Erfgoedzorgers kunnen inspiratie gaan zoeken over het (ver)bouwen en inrichten van een depot of de aanpak van een bepaald project, zoals dat door hun collega’s werd voorgedaan. Zo kan de erfgoedsector van elkaar leren en hoeft men niet steeds het warm water uit te vinden. Er zijn voorbeelden over verhuizen, de aanpak van waterschade, toestandscontroles, inventarisatie en herbestemming.

Een participatief project bij uitstek is “Word Jeneverbaron”, dat aanknoopt bij eerdere participatieve projecten van Het Stadsmus zoals de Erf“Jeneverbaron goedkoning en -generaal. “Word jeneverbaron” Nicole Nelissen” doet een oproep aan Hasselaren om het (im) © Filip Claessens materiële erfgoed in hun bezit over Hasseltse stokerijen vroeger en nu kenbaar te maken. Elke maand komen één of twee wijken in Hasselt aan bod. Per wijk wordt telkens één persoon bekroond met zijn of haar inzending. De objecten en verhalen van alle “jeneverbaronnen” verschijnen in 2017 in een publicatie en een tentoonstelling. Op deze manier wordt “verborgen” jenevererfgoed niet alleen opgespoord, maar ook “geborgd”. De gegevens worden geregistreerd en bewaard en op termijn permanent ontsloten voor het publiek via de interactieve stokerijenkaart die nu in het vernieuwde Jenevermuseum hangt. De kaart biedt informatie over stokerijen in heel België, Nederland, Frans-Vlaanderen en een stuk van Duitsland. Met deze actieve projectmatige aanpak betrekt het museum de Hasselaar rechtstreeks bij het verhaal van jenever en de betekenis ervan voor de De proeftoog van het Jenevermuseum © Stefan Dewickere stad en de regio.

Een verjaardag is altijd een goede aanleiding om nieuwe inhoud te publiceren. Restauratiebedrijf IPARC bvba verzorgde teksten rond het conserveren van hout, steen en polychromie. Aan informatie over andere materialen wordt nog gewerkt. Daarnaast zijn er fiches beschikbaar over de meest voorkomende schadelijke insecten in erfgoed collecties. Depotwijzer.be is ook gestart met een eigen YouTubekanaal. Bekijk zeker eens de instructiefilmpjes over het verpakken van archeologische stukken met silicagel, over de anoxiebehandeling bij insectenaantasting en over het detecteren van © PBL actieve schimmelaantasting met behulp van een broedstoof. Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed en de Provinciale Bibliotheek Limburg werken momenteel aan een vierde exemplaar met focus op het reinigen van oude boeken.

Meer info Tine Hermans, tel. 011 23 75 84; e-mail: tine.hermans@limburg.be en Twitter: @DepotwijzerBe Schrijf je in voor de nieuwsbrief op www.depotwijzer.be

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be

Naast het Jenevermuseum zijn voor België ook het Kasteel van Gaasbeek (Lennik), Texture (Kortrijk) en het Koninklijk Museum voor Natuurwetenschappen (Brussel) genomineerd. In mei 2016 weten we wie van alle genomineerden de European Museum of the World Award heeft gewonnen en het Gallo-Romeins Museum (winnaar 2011) opvolgt. We duimen dat het Jenevermuseum Hasselt deze pluim straks op de hoed mag steken!

v.u. Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Depotwijzer.be is een project van de vijf Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie in het kader van het regionale depotbeleid. De website verzamelt expertise en praktische tips over het behoud en beheer van erfgoed, over het inrichten en het organiseren van een goede bewaarplaats. Het afgelopen jaar kwamen gemiddeld 45 bezoekers per dag informatie opzoeken. De twitteraccount @DepotwijzerBe bereikt ondertussen 340 volgers, de nieuwsbrief 250 lezers.