2016/3 Limburgs Erfgoed by Provincie Limburg

PB- PP B-

BELGIE(N) - BELGIQUE

Limburgs Erfgoed afgiftekantoor 3500 hasselt 1 juli / augustus / september 2016 jaargang 21 nummer 3 3-maandelijks tijdschrift erkenningsnummer p 509 339

n Loon van de graaf va te leenmannen ks laer rij rs ng oo D la n be tot de - Bert Va , die vanaf 1227 ltureel Erfgoed m Cu ei sh or er vo et m Pi ru n nt aal Ce heren va es) - © Provinci fplaats van de rgs” van Jan Va Lanaken: verblij bu in m m Li ei s, sh ik er Lu et s, on Waterburcht Pi en van Loon. Lo boek “De grav behoorden. (cf.

Woord Vooraf

| CULTUUR |

door Igor Philtjens gedeputeerde van Cultuur en Erfgoed

Inspireren, versterken, verbinden - cultureel najaarsprogramma 2016

Limburg blijft zich inzetten voor een sterke erfgoed- en cultuursector. In het Vlaams regeerakkoord staat dat onroerend erfgoed een provinciale bevoegdheid blijft; cultuur zal vanaf januari 2018 geen bevoegdheid van de provincie meer zijn. Dit betekent een hele verandering voor de cultuursector. We willen ons niet laten verlammen door onzekerheid, maar onze organisaties sterker maken voor de toekomst. Met veel enthousiasme hebben we een boeiend najaarsprogramma met inspiratiesessies en masterclasses samengesteld, waarbij experts uit verschillende vakgebieden hun kennis en ervaring zullen delen. Ontdek het uitgebreide programma in deze nieuwsbrief. Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed helpt organisaties om de bewaaromstandigheden van erfgoedcollecties in Limburg te verbeteren. Naast expertise en logistieke steun is er ook financiële ondersteuning mogelijk in het kader van het “Reglement betreffende de subsidiëring van erfgoeddepots”. Het afgelopen jaar werden achttien subsidieaanvragen goedgekeurd door de deputatie. In deze nieuwsbrief kan u met deze gesubsidieerde projecten kennismaken.

Verandering. Dat heeft de Limburgse cultuursector voor de boeg. Vanaf 2018 verandert er veel voor de culturele organisaties. In het Vlaams regeerakkoord staat dat cultuur en cultureel erfgoed vanaf januari 2018 niet langer een bevoegdheid van de provincie zijn. We horen, lezen en voelen dagelijks dat iedereen in de sector met heel wat vragen hierover blijft zitten. Wat nu? Hoe ziet onze toekomst eruit? Hoe loopt het nu verder? De afgelopen maanden hebben we de brede Limburgse culturele sector samengebracht en naar ideeën gevraagd om de Limburgse culturele organisaties te versterken en te verbinden. Uit de vele reacties die we ontvingen, maakten we op dat de Limburgse cultuursector houdt van een hands-on, creatieve en tegelijk professionele aanpak.

In een uitgebreid artikel wordt het nieuwe erfgoeddepot van de stad Genk toegelicht. Dit depot kadert in een globaal erfgoedbeleid om op een professionele wijze enerzijds het erfgoed te bewaren en anderzijds een klantvriendelijke ontsluiting te verzekeren. We zijn fier u te kunnen meedelen dat het stadsarchief van Tongeren, als eerste archief in Limburg, van minister Sven Gatz een kwaliteitslabel gekregen heeft. Dit betekent dat het archief aan een reeks kwaliteitsnormen voldoet en de vier basisfuncties (het verzamelen, behouden en beheren, onderzoeken én voor publiek ontsluiten) op een adequate wijze vervult. Proficiat aan alle medewerkers! Na 47 jaar verscheen op 13 september 2016 een nieuw standaardwerk “De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs”, een rijk geïllustreerde publicatie van Dr. Jan Vaes over de Limburgse geschiedenis uit het ancien régime. Gebaseerd op origineel onderzoek nuanceert dit werk eerdere kennis over de historiek van het graafschap Loon. Lees hierover meer in deze nieuwsbrief!

De provincie Limburg laat cultuur niet los en blijft zich inzetten voor een sterke en brede cultuursector. Met veel enthousiasme hebben we een boeiend najaarsprogramma met inspiratiesessies en masterclasses samengesteld, waarbij experts uit verschillende vakgebieden hun kennis en ervaring zullen delen. Laat je inspireren door een interessante spreker. Luister naar leerrijke praktijkgetuigenissen. Of ga concreet aan de slag met een specifiek aspect van jouw organisatie. Het uitgebreide programma laat alle mogelijkheden open om de toekomst van jouw organisatie nog meer te professionaliseren.

Masterclasses

COLOFON De deputatie van de provincie Limburg Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Frank Smeets, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Erik Gerits, Jean-Paul Peuskens en Inge Moors, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier Redactie: Limburgs Erfgoed. Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt tel. 011 23 75 75, e-mail: pcce@limburg.be Tekst: Veerle Bousson, Jef Habex en Kristof Reulens van de stad Genk, Tine Hermans, Anne Milkers, Regine Op den Camp en Betty Simon Lay-out & Drukwerk: Designpartner/Drukkerij Paesen, Opglabbeek Verantwoordelijke uitgever: Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Website: www.limburg.be/pcce

Tijdens deze bijeenkomsten, cursussen en workshops wordt de focus gelegd op specifieke materies. Het doel van deze masterclasses? Iets bijleren dat onmiddellijk bruikbaar is in je organisatie of vereniging. • Vrijwilligersmanagement - het statuut van de vrijwilliger dinsdag 27 september 2016, 19.30 - 22.00 uur Tijdens deze sessie presenteren we de belangrijkste bepalingen uit het vrijwilligersstatuut, in vlot verteerbare brokken. • Vrijwilligersmanagement - het veranderend engagement van de vrijwilliger dinsdag 4 oktober 2016, 19.30 - 22.00 uur Verenigingen zien een mentaliteitswijziging bij vrijwilligers; ze hebben andere motivaties of verwachtingen en wensen daarom graag andere

taken of vormen van inzet. In deze workshop zoeken we naar het evenwicht tussen traditie en nieuwe tendensen. • Imagocommunicatie en werven van leden en bezoekers - het belang van een goed imago dinsdag 18 oktober 2016, 19.30 - 22.00 uur In deze masterclass krijg je praktische tips over hoe je jouw organisatie best profileert; welke communicatiekanalen je hiervoor kan gebruiken én hoe en wanneer je best communiceert. • Imagocommunicatie en werven van leden en bezoekers - jouw organisatie en de (sociale) media dinsdag 25 oktober 2016, 19.30 - 22.00 uur Tijdens deze sessie krijg je praktische tips over hoe je via sociale media op een goedkope, originele en efficiënte manier extra reclame maakt voor jouw organisatie. • Succesvolle projecten subsidiedossiers dinsdag 15 en 22 november 2016, 19.30 - 22.00 uur In een eerste sessie leer je innovatieve projecten bedenken en uitwerken aan de hand van projectideeën van de deelnemers. In de vervolgsessie giet je het projectidee uit de eerste sessie in een zo duidelijk, aantrekkelijk en realistisch mogelijk projectdossier. Je krijgt veel tips en tricks voor een overtuigende subsidieaanvraag.

Inspiratiesessies We organiseren verschillende inspiratiesessies in twee specifieke thema’s, namelijk uitdagingen voor de toekomst en aanvullende financiering. De sessies betreffende de uitdagingen voor de toekomst spelen in op behoeften die tijdens de sectormomenten naar boven kwamen en worden aangevuld met een bespreking van actuele thema’s. Tijdens deze sessies met betrekking tot alternatieve financiering richten we de focus op aspecten van aanvullende financiering in de cultuursector. Deze sessies zijn gericht op de professionele sector. • Samenwerking en netwerking donderdag 6 oktober 2016, 19.00 - 22.00 uur Katja Craegs neemt samen met jou het belang van netwerken onder de loep: hoe fundamenteel is samenwerken, binnen welke condities en met welke partner kun je het best aan de slag gaan? • Digitalisering donderdag 20 oktober 2016, 19.00 - 22.00 uur Alledaagse dingen veranderen razendsnel en technologie is daarin vaak één van de grootste krachten. Ook de lokale cultuursector wordt uitgedaagd. Tijdens deze sessie neemt Cultuurconnect je aan de hand van inspirerende praktijkvoorbeelden mee langs de verschillende dimensies van de digitale uitdaging en mogelijke antwoorden. • #Believe donderdag 3 november 2016, 19.30 - 22.00 uur

In #BELIEVE pleit Sihame Kaouakibi voor een totaal andere kijk op de jeugd van tegenwoordig. Ze doet een oproep aan zowel de jongeren zelf, als aan het beleid én de hele samenleving om de oogkleppen af te werpen en jongeren aan te moedigen hun talenten te ontwikkelen. • Iedereen kan trendwatchen woensdag 16 november 2016, 19.00 - 22.00 uur Herman Konings legt uit wat de nieuwe menselijke drijfveren zijn die zich momenteel in de samenleving aftekenen en hoe je deze zelf kan herkennen. • Crowdfunding donderdag 13 oktober 2016, 19.00 - 22.00 uur Tijdens deze inspiratiesessie wordt bekeken wat crowdfunding kan betekenen binnen een doorsnee financieringsmix, maar ook in een communicatie- en marketingmix, in de relatieopbouw met publiek en omgeving. • Sponsoring en bedrijfsmecenaat donderdag 27 oktober 2016, 19.00 - 22.00 uur Ilja De Coster werpt in deze sessie zijn licht op fondsenwerving en wat hierbij komt kijken. • Schenkingen, giften en legaten (van particulieren) donderdag 10 november 2016, 19.00 - 22.00 uur Er zijn verschillende mogelijkheden voor individuen om te “geven”, zoals via een gift of schenking, of bij overlijden via een legaat. Experten van de Koning Boudewijnstichting en Testament.be zetten de mogelijkheden hiervan voor jou op een rijtje. Daarnaast delen organisaties uit de sector hun ervaringen met dit type fondsenwerving. • Microkredieten en peer-to-peerkredieten donderdag 24 november 2016, 19.00 - 22.00 uur Piet Callens biedt jou in deze sessie meer inzicht in de wereld van microkredieten en microfinanciering. Bertoud Coose vertelt jou daarnaast meer over peer-to-peerkredieten, een vorm van financiering waarbij er direct geld tussen partijen uitgeleend wordt, zonder de tussenkomst van banken.

Praktische info De inspiratiesessies en masterclasses zijn gratis. Vooraf online inschrijven via de website is evenwel noodzakelijk. De masterclasses vinden plaats in het Kasteel van Bokrijk op de eerste verdieping (Kasteel Bokrijk - Bokrijklaan 1, 3600 Genk). De inspiratiesessies vinden plaats in de Paardenstallen van de Abdijsite Herkenrode (Herkenrodeabdij 5, 3511 Kuringen).

Meer info tel. 011 23 75 47 e-mail: cultuur@limburg.be www.limburg.be/cultuur Limburgs Erfgoed | 3

Archeologische vondsten in een nieuwe, modulaire verpakking © Erfgoed Lommel vzw

| DEPOTWERKING |

Subsidies voor Limburgse erfgoeddepots Het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed helpt organisaties om de bewaaromstandigheden van erfgoedcollecties in Limburg te verbeteren. Naast expertise en logistieke steun is er ook financiële ondersteuning mogelijk in het kader van het “Reglement betreffende de subsidiëring van erfgoeddepots”. Het afgelopen jaar werden achttien subsidieaanvragen goedgekeurd door de deputatie, voor een totaal van 106 234,23 euro. Dit is mogelijk dankzij steun van de Vlaamse Overheid.

Gesubsidieerde investeringsprojecten - Het Riemster Archief en Documentatiecentrum (RADOC) kocht zuurvrije dozen aan en een luchtontvochtiger, om snel te kunnen reageren in geval van een vochtprobleem in de kelders. - De Koninklijke Harmonie Salvia vzw uit Heers liet haar oudste vlag conserveren en een verpakking op maat maken. - De Dienst Cultuur van Genk kocht na nieuwe rekken voor het stedelijk depot ook aangepast verpakkingsmateriaal aan. - Erfgoed Lommel vzw verpakte de archeologische collectie met behulp van zuurvrije, modulaire dozen die precies in de nieuwe lades passen. - Het Jenevermuseum in Hasselt laat in 2016-2017 ook de rest van de schilderijencollectie conserveren volgens de prioriteitenlijst van twee ingehuurde conservatoren-restauratoren. - De stad Tongeren vond een nieuwe locatie voor het archeologisch depot en liet die inrichten met aangepast meubilair. De collectie zat al verpakt in stevige inerte kratten. - Kunstkring Arnold Sauwen vzw uit Dilsen-Stokkem gaat een archiefen erfgoeddepot inrichten voor hun collectie en verpakkingsmateriaal aankopen. - De kerkfabriek Sint-Catharina uit Maaseik heeft haar archiefruimte op het dekenaat uitgebreid om de toestroom van archief uit deelgemeenten te ondervangen. Zij kochten ook verpakkingsmaterialen voor het archief en kerkelijk textiel én een museumstofzuiger. - De kerkfabriek Sint-Laurentius uit Bocholt start eveneens met een centrale depotruimte voor het kerkelijk archief uit de gemeente. Daartoe hebben ze een bestaand lokaal gerenoveerd en ingericht en zuurvrij verpakkingsmateriaal en een luchtontvochtiger aangekocht. - Heemkring Landrada uit Munsterbilzen verbeterde de opslag en de toegankelijkheid van hun archief. - De stad Maaseik liet extra ruimtes inrichten voor opslag voor de werkgroep documentatie en kocht verpakkingsmateriaal aan. - De kerkfabriek Sint-Hubertus uit Membruggen (Riemst) bestelt meubilair voor het opbergen van de kerkschatten. - vzw Asster, de psychiatrische zorginstelling in Sint-Truiden, wenst haar archief professioneler aan te pakken en richt daartoe een nieuwe archiefruimte in. 4 | Limburgs Erfgoed

- Het Stadsmus in Hasselt bewaart een bijzonder tegelpaneel in Hasselts keramiek, dat uit de gevel van het voormalige Hotel Leopold II in Blankenberge weggenomen werd. Dit paneel wordt nu geconserveerd door een restauratrice. - De dienst Erfgoed van Lanaken gaat, na de vlaggencollectie onder handen genomen te hebben, nu ook de affiches en de archeologische collectie opnieuw verpakken. Voor die laatste gebruiken ze stevige, luchtdichte dozen met silicagel. - Toerisme en Erfgoed vzw uit Bree koopt zuurvrij verpakkingsmateriaal aan voor het archief van het stadsmuseum. - Ook het stadsarchief van Bilzen zal zijn collectie geleidelijk opnieuw verpakken in zuurvrij verpakkingsmateriaal. - Het stadsarchief van Sint-Truiden begint met fase twee van de collectiedoorlichting volgens de UPLA- en UPAA-methode (zie website Vlaamse Erfgoedbibliotheek vzw). Hiervoor schaffen ze ook een nieuwe lading zuurvrije dozen aan en worden enkele gevoelige stukken wellicht gedigitaliseerd.

Zelf aanvragen? Zowel lokale besturen, als erfgoedverenigingen kunnen een investeringssubsidie aanvragen. Wie nog een gelijkaardige investering wenst te doen, kan dit vrijblijvend doorspreken en een aanvraag indienen ten laatste in 2017. Het project mag doorlopen in 2018. Voor het verbouwen en/of inrichten van een ruimte met nieuw meubilair, moet u rekening houden met de deadline van 1 maart 2017. Bovendien geldt hierbij de voorwaarde dat het depot voor minstens tien jaar moet blijven bestaan. Voor andere projecten - een studie, aankopen of conservering - kan de aanvraag continu worden ingediend. De subsidie voor erfgoeddepots bedraagt steeds 60% van de kosten, met een maximum van 30 000,00 euro.

Meer info Tine Hermans, tel. 011 23 75 84 e-mail: tine.hermans@limburg.be www.limburg.be/erfgoeddepots Vrijwilligers van het stadsarchief SintTruiden kijken alle stukken na op schade © Stadsarchief Sint-Truiden

| DEPOTWERKING |

Een nieuw erfgoeddepot in Genk De stad Genk beheert een omvangrijke cultureel erfgoedcollectie met een grote diversiteit binnen de collectiestukken. De collectie bestaat onder andere uit postkaarten, schilderijen en beelden, een uitgebreid fotoarchief (met prints, negatieven, dia’s, …), documentair erfgoed, video- en geluidsbanden, … Het beheer van de collectie wordt waargenomen door de Dienst Cultuur.

Erfgoedcollectie groeit aan Veertig jaar geleden opende de stad Genk het Emile Van Dorenmuseum. De basis voor het museum werd gelegd met de schenking van Fanny Van Doren, dochter van de landschapschilder Emile Van Doren. Zijn naam werd in het museum vereeuwigd. Het legaat omvatte naast de villa Le Coin Perdu ook de volledige inboedel, inclusief een tachtigtal schilderijen. De collectie groeide de eerste decennia amper aan, op een enkele aankoop of schenking na. Tot in 2008 een vernieuwingsoperatie ingezet werd. Met de baseline “huis van landschap en kunst” zette het museum in op het verzamelen, bewaren, onderzoeken en ontsluiten van de bijzondere geschiedenis van het kunstenaarsoord Genk in de periode 1840-1940. Op korte termijn groeide de collectie dan aan met schilderijen, tekeningen, schetsboeken, foto’s en tal van archivalia. Bovendien was de collectie cultureel erfgoed van de stad Genk in korte tijd ook met enkele bijzondere verzamelingen aangevuld. Naast een uitgebreide postkaartencollectie had het stadsbestuur in 2008 het volledige archief van persfotograaf Johnny Harsch aangekocht. Het archief bevat een belangrijk onderdeel van het visuele geheugen van Genk en toont de groei van Genk vanaf de vroege jaren zestig. De nood aan een depot drong zich op en dit werd voorzien in de nieuwe stadsbibliotheek.

Toekomstvisie Nadat de verschillende collectieonderdelen onder één koepel ondergebracht werden, nl. deze van het Emile Van Dorenmuseum, dat zich ook tot doel stelde het visuele geheugen van Genk en zijn landschap te bewaren, werd gestart met de broodnodige archivering, digitalisering en inventarisatie. Systematisch werden de verschillende deelcollecties aangepakt: de schilderijencollectie, de postkaarten en vervolgens het archief Harsch. Dit laatste was mogelijk dankzij de inhoudelijke en financiële steun van de erfgoedcel Mijn-Erfgoed. Naast de inbreng van hun expertise en netwerk, kon de stad Genk, dankzij een subsidie, overgaan tot het aanwerven van een deeltijds medewerker, die ondertussen in vast dienstverband aangenomen is en de werking van de Dienst Cultuur versterkt.

© Stad Genk - Veerle Bousson en andere (kunst)historische gegevens. Een dergelijke inventaris is onmisbaar om inzicht te krijgen in de samenstelling en de waarde van de collectie. Om goed voor de stedelijke collectie te kunnen zorgen, is het immers vereist te weten wat de collectie inhoudt. Bovendien bevond het archiefmateriaal zich in minder goede omstandigheden en drong zich een betere bewaringsmethode op, die een zuurvrije verpakking garandeert met een zolang mogelijke bewaringstermijn. Gelijktijdig met al dit archiveringswerk werden ook de eerste stappen gezet voor de inrichting van het depot, dat via provinciale subsidie gerealiseerd kon worden. Door de diverse aard van de collectie werd gekozen voor zowel de nodige rekken voor voorwerpen en archief, als uitschuifbare gaaswanden voor het bewaren van de uitgebreide schilderijencollectie. Dit alles kadert in een globaal erfgoedbeleid van de stad Genk om enerzijds op een professionele wijze het erfgoed te bewaren en anderzijds een klantgerichte ontsluiting te verzekeren.

Aanpak van de collectie in het erfgoeddepot Concreet vertaalt de aanpak van het archief zich in het opstellen van een omstandige inventaris. Die biedt een goed gedocumenteerd overzicht van het erfgoedbezit van de stad. Deze inventaris bevat o.m. een foto, afmetingen, een beschrijving, vervaardiger, datering

Meer info Veerle Bousson, tel. 089 65 35 87 e-mail: veerle.bousson@genk.be www.emilevandorenmuseum.be Limburgs Erfgoed | 5

Depot van het Jenevermuseum Hasselt © Depotwijzer.be/Stedelijke Musea Hasselt

Depot van het Stadsarchief Tongeren © Stadsarchief Tongeren - Henri Savenay

| VORMING |

| CULTUREEL ERFGOED |

Zorg dragen voor erfgoed

Kwaliteitslabel voor Stads archief Tongeren

In de voorgaande nieuwsbrief vond u al de aankondiging van de “Basiscursus behoud en beheer” en de praktijkworkshop “Behoud van edelmetalen, koper en brons in erfgoedcollecties”. Deze laatste workshop vindt plaats op woensdag 19 oktober 2016 in de dekenij, Plankstraat 16 in Sint-Truiden. Alle informatie kan u nalezen op de website van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed (PCCE). Daarnaast stellen we u graag een derde cursus voor over collectieplanning. In het voorontwerp van een nieuw Cultureel-Erfgoeddecreet bepaalt de Vlaamse overheid dat collectieplanning en de waardering van erfgoed een prioriteit worden voor de komende jaren. Achter de schermen wordt momenteel gebrainstormd over werkbare richtlijnen, instrumenten en hulplijnen. Wilt u graag bij zijn over de problematiek, dan is deze cursus vast iets voor u.

Collectiebeleid: de sleutel tot een efficiënte depotwerking Een collectieplan is een onmisbaar hulpmiddel bij het collectiebeheer. Het biedt een inzicht in de collectie en geeft structuur en duidelijkheid bij het ontwikkelen van het collectiebeleid. Het is niet de bedoeling van deze cursus om één algemeen geldend advies te geven, maar om aanknopingspunten en structuur te bieden bij het schrijven van een collectieplan. Onderwerpen als collectiegeschiedenis, waarderen, selecteren, verzamelen, herbestemmen en afstoten komen aan bod. De vorming wordt gegeven aan de hand van de brochure “Handreiking voor het schrijven van een collectieplan” (ICN/Stichting LCM) en wordt aangevuld met praktische voorbeelden. Ook licht het Jenevermuseum als gastinstelling zijn collectiebeleid en -plan toe en verzorgt een rond leiding achter de schermen.

Praktische info Docent: Sylvie Maes, depotconsulent Vl. Gem. commissie (Brussel) Datum: maandag 28 november 2016 Tijd: 9.30 - 16.00 uur Locatie: Stedelijke Werkplaatsen, Hellebeemden 20, Hasselt Prijs: € 15,00 (inclusief broodjeslunch) Aanmelding: erfgoeddepot@provincieantwerpen.be Maximum aantal deelnemers: 15 Deze module maakt deel uit van de cursusreeks “In goede handen: erfgoed in depots”, een vormingstraject, georganiseerd door de Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie, over het inrichten en beheren van erfgoeddepots. Elke module gaat in een andere provincie door. Alle praktische informatie over de overige modules is beschikbaar in de kalender van Depotwijzer.be (www.depotwijzer.be/kalender). 6 | Limburgs Erfgoed

Het Stadsarchief van Tongeren heeft, als eerste archief in Limburg, van Vlaams minister van Cultuur Sven Gatz een kwaliteitslabel gekregen. In het totaal telt Vlaanderen 95 erkende collectiebeherende cultureelerfgoedorganisaties, waarvan 17 culturele archiefinstellingen, 9 erfgoedbibliotheken en 69 musea. Concreet betekent dit dat de werking van het stadsarchief aan een reeks (pittige) kwaliteitsnormen voldoet. In functie van het collectiebeheer werd de afgelopen jaren een collectieplan en een calamiteitenplan opgesteld. Een belangrijk deel van de werking is het digitaliseren en toegankelijk maken van de collecties via internet, zoals in het “Geheugen van Tongeren” blijkt. In de toekomst ligt de focus op het ontwikkelen van een digitaal archiefdepot en het versterken van de vrijwilligerswerking. Aan het kwaliteitslabel zijn geen (structurele) subsidies verbonden, maar voor bepaalde samenwerkingen én om eventueel subsidie aan te vragen, is het label wel noodzakelijk. Het stadsarchief beheert de archieven van de stad Tongeren, van de fusie gemeenten en rechtsvoorgangers uit het © Stadsarchief Tongeren - Henri Savenay Ancien Régime. Daarnaast beheert het ook archieven van de oude ambachten, gilden, notariaat en (voormalige) verenigingen van de stad, waaronder uiteraard dat van het geschiedkundig genootschap van Tongeren. Sinds de jaren 1950 is het ook bewaarplaats voor de archieven van het OCMW en rechtsvoorgangers én van een aantal kerken. Sinds de jaren 1960 verwierf het archief enkele grote collecties familiearchieven (de Schaetzen, Breuls de Tiecken, Polus, de Fastré, Stevens en Christiaens). Verder beheert het archief nog collecties prentbriefkaarten, foto’s en films, kaarten en plannen. Tenslotte bewaart het archief ook een aantal door de Vlaamse overheid erkende topstukken. Het gaat over documenten met een uitzonderlijke erfgoedwaarde, zoals een fragment van een Tongers liedboek (papier, gedateerd 1475-1500) en een fragment van twee muziekrotuli (ca. 1375). Het liedboek is een “uiterst zeldzame bron die ons inlicht over het educatieve proces dat aan de basis lag van de bloei van de Vlaamse polyfonie en het toont aan dat de werken van Johannes Ockeghem ook bij ons verspreid waren”. De muziekrotuli zijn bijzonder interessant voor “onze kennis van de muzieknotatie en de uitvoeringspraktijk in de 14de eeuw”.

| CULTUREEL ERFGOED |

De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs Net geen vijftig jaar na een boek over het graafschap Loon in de reeks Maaslandse Monografieën verschijnt een nieuw naslagwerk over de Limburgse geschiedenis uit het ancien régime, over het graafschap Loon en het prinsbisdom Luik. Tot hiertoe werd het verhaal van Luik en Loon nogal ondergesneeuwd in de klassieke geschiedenis die op de Nederlanden focust. Geschiedenisvakken in scholen en lerarenopleidingen behandelen het verhaal van Loon en Luik stiefmoederlijk. Dit prestigieuze boek wil daarin verandering brengen. Het is het vierde deel van een reeks, uitgegeven door het Davidsfonds waarin eerder “De Graven van Vlaanderen”, “Oranje tegen Spanje” en “De Bourgondische vorsten” verschenen. Jan Vaes baseert zich op origineel onderzoek en nuanceert eerdere kennis over de historiek van het graafschap. Hij toont aan dat er met zekerheid een graaf van Loon geweest moet zijn tussen 1008 en 1018. Gedurende die periode was Balderic II prins-bisschop van Luik. Een opschrift op diens huidige graf (uit 1646 in de kerk Saint-Jacques in Luik, evenwel niet het oorspronkelijke graf) spreekt over “comes Lossensis”, afkomstig uit het grafelijk huis van Loon. Het is één van de bronnen die dit aangeven. Tegen de 14de eeuw was het graafschap uitgegroeid tot een gebied dat grotendeels met het huidige Belgisch-Limburg overeenkwam, hoewel ook gebieden op de rechteroever van de Maas en in WaalsHaspengouw deel ervan uitmaakten. De kaart van het graafschap Loon werd geleidelijk een lappendeken van (allodiale) heerlijkheden met daartussen ook nog enclaves die bijvoorbeeld afhingen van Brabant (zoals Lommel) of rechtstreeks van Luik (zoals Tongeren, Sint-Truiden, Diepenbeek en Hoeselt).

opvolging niet meer gegarandeerd. Loon wordt uiteindelijk ingelijfd bij het prinsbisdom Luik. Deze situatie blijft (niet helemaal onafgebroken) bestaan tot rond de Franse revolutie, tot 1795. Ook dat verhaal komt aan bod.

Het huwelijk van Ada van Holland en Lodewijk II, graaf van Loon. In het paleis links sterft graaf Dirk VII van Holland, Ada’s vader. Op de rectozijde van deze miniatuur staat dat de comtesse d’Hollande avoit … donnez sa fille au comte de loen. Vijftiende-eeuwse miniatuur van de Chronique de Hollande, de Zeelande et de Frise, traduction française, dédiée au duc de Bourgogne, Philippe le Bon van Johannes de Beka. © Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms Fr 9002, f. 71 v.

Hoe zit het dan met de “leenbanden” van het graafschap Loon met het prinsbisdom Luik? Het feodale systeem is complex. De eerste bron dateert van 1190 toen Gerard, graaf van Loon, in Schwäbisch-Hall getuigt dat hij leenman van de Luikse bisschop is. Het boek geeft nog een aantal andere bronnen aan. Ook de toenmalige keizer van Duitsland was leenheer van de graaf van Loon. Van de Duitse keizer ontving de graaf van Loon de grafelijke rechten, naast nog enkele domeinen die hij in leen ontving. Tussen de verschillende machten moest een delicaat evenwicht bewaard worden. Over heel wat kerkelijke domeinen oefende de graaf van Loon hoogstens voogdijrechten uit. Het boek beschrijft deze complexe historische context grondig en inzichtelijk. Ook het feodale erfrecht en de impact ervan op het leven van toen is relevant. Op het ogenblik dat het huis van Loon niet meer over een wettelijke erfgenaam (een zoon) beschikt, was de

Nadat het boek de zgn. “spelregels” en spelers gesitueerd heeft, volgt het “kaartspel” met de chronologie van het graafschap Loon. Daarop volgen nog de sociaaleconomische context, het religieuze en culturele leven. De historiek bevat tal van anekdotes die op een levendige manier verteld worden. Zo wordt de vraag of de troepen van graaf Arnold V van Loon in 1302 de graaf van Vlaanderen tijdens de Guldensporenslag bijstond, met een “kwinkslag” beantwoord. Een gedocumenteerde kwinkslag.

Het bijna 400 bladzijden tellende boek is een weergave van origineel historisch onderzoek en een synthese van de Limburgse geschiedenis van ca. 1015 tot 1795. Een naslagwerk dat wellicht ook didactisch nog een vertaalslag zal krijgen. Verplichte lectuur voor alle erfgoed- en geschiedenisliefhebbers en -leerkrachten. In elk geval wordt in 2018 een ambitieuze tentoonstelling over het thema gepland. De publicatie is rijk geïllustreerd, niet alleen met (actuele) foto’s van erfgoed(sites) die aan het Loonse verleden gelinkt zijn, maar ook met heel wat kaarten, iconografisch materiaal en archiefdocumenten. De foto’s zijn door een team van fotografen gerealiseerd. Achteraan is een uitgebreide bibliografie, een index van eigennamen en een register van plaatsnamen opgenomen.

Bibliografie Jan VAES, De graven van Loon. Loons, Luiks, Limburgs, Antwerpen / Davidsfonds, 2016, 384 blz., (ISBN 978 90 5908 765 1) Limburgs Erfgoed | 7

| CULTUREEL ERFGOED |

Voor u gelezen Coen EGGEN, Vakwerkbouw. 600 jaar bouwen met hout en leem in Zuid-Limburg en omstreken, uitgeverij Vantilt, 2016, 263 blz., (ISBN 978 94 6004 248 5)

Katrien HOUBEY, Christine PRINCEN, Jeroen REYNIERS en Luc WIJNANTS, Ritualia Lossensia. Rituelen en relieken in Loon, stad Borgloon, Loonse Schriften 4 2016, 64 blz., (D/2016/13.814/1)

Vakwerkbouw, het bouwen met hout en leem, is vele eeuwen oud en komt verspreid over heel Europa voor. Coen Eggen heeft de afgelopen veertig jaar intensief veldwerk gedaan in Limburg en omgeving. Hij wil een zo groot mogelijk publiek laten kennismaken met veelal onbekende aspecten van vakwerkbouw, een bouwwijze die voor Nederland zeldzaam geworden is, maar voor Limburg nog steeds karakteristiek mag heten. Aan de hand van goedgekozen voorbeelden en meer dan 700 illustraties laat hij zien welke gebouwsoorten en invloeden in ZuidLimburg voorkomen.

Deze publicatie focust op enkele rituelen en relieken die tijdens de Erfgoeddag 2016 in Borgloon in de kijker geplaatst werden. Lang voor de kerstening in Noord- en Midden-Europa speelden rituelen reeds een belangrijke rol in het dagelijkse leven van de toenmalige bewoners van onze streken. Zij aanbaden bepaalde bomen en planten vanuit de overtuiging dat hun goden erin huisden of omwille van hun vorm of uitzicht. Bij de kerstening in de vroege middeleeuwen werden deze rituelen in een christelijk kleedje gestoken om de overgang van natuurgodsdienst naar het christelijk geloof op een geleidelijke manier te laten verlopen. Deze koppeling tussen de bomen-, planten- en natuurrituelen enerzijds en de kerkelijke vieringen en cultussen anderzijds vormt het onderwerp van het eerste hoofdstuk in deze publicatie.

Een bronnenlijst verwijst naar de belangrijkste vindplaatsen van de gepresenteerde gegevens, die verder voor het overgrote deel uit eigen veldwerk komen. Voor wie meer wil weten is er een literatuurlijst toegevoegd met titels die bereikbaar en relevant zijn. Vermeldenswaard is ook de verklarende woordenlijst achteraan het boek.

Mathieu DAEMEN & Freddy JACOBS, Meer dan 200 jaar brouwerij Opitter. Nijssen – Vissers – Cornelissen, Opglabbeek, 2016, 260 blz., (geen ISBN) Beide auteurs hebben gedurende anderhalf jaar de brouwerij Cornelissen en haar geschiedenis onderzocht en beschreven. Daarnaast leidde een “kroegentocht” hen langs niet minder dan 350 (voormalige) cafés in 35 gemeenten waar Opitters bier uit de tapkraan komt of kwam. Die cafés zijn eveneens beschreven, gedocumenteerd met oude foto’s en met mondelinge getuigenissen. Een zeer leesbaar boek dat heel wat wetenswaardigheden en kleurrijke anekdotes uit het sociale leven van Opitter en omgeving in kaart brengt. De brouwerij Cornelissen - tot voor kort nog Brouwerij Sint-Jozef - wordt uitvoerig gedocumenteerd met archiefmateriaal. De meest bekende bieren zijn Pax Pils en OpsAle. De brouwerij in het hart van Opitter had een grote impact op het dorpsleven. De exacte stichtingsdatum is niet gekend, maar de vroegste sporen van de brouwerij gaan terug tot de tweede helft van de 18de eeuw. Het feit dat de brouwerij voortaan Cornelissen heet, benadrukt dat het een familiebedrijf is en wil blijven. De geschiedenis van de brouwerij is na 200 jaar alvast goed gedocumenteerd.

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be

In de beginjaren van de kerstening ontstond nog een ander ritueel, namelijk het aanroepen van heiligen voor bepaalde ziektes of andere ongemakken, waarbij elke heilige zijn “specialiteit” had. Om de voorspraak van God te bekomen, werd vaak gebruik gemaakt van een relikwie of reliek van de heilige. Het tweede hoofdstuk van deze uitgave biedt een overzicht van de belangrijkste relieken uit de collectie van het klooster van Colen (Borgloon), alsook het ontstaan van de verering van heiligen en relieken. Naarmate het christendom meer en meer verspreid geraakte en aan belang won, kon de Kerk terug meer aandacht schenken aan haar aloude en belangrijkste rituelen, namelijk de heilige sacramenten. Eén hiervan is het doopsel. In hoofdstuk drie wordt het verhaal van de omzwervingen en de thuiskomst van de oude romaanse doopvont van Hoepertingen verteld. De opkomst van mystieke vrouwen in onze contreien rond de 12de en 13de eeuw had een grote invloed op de verdere evolutie van kerkelijke rituelen. Eén van deze vrome vrouwen was Lutgard van Tongeren. In het klooster van Colen is haar koorstoel bewaard, waaraan bepaalde eigenschappen toegeschreven worden. Het laatste hoofdstuk brengt het verhaal van de stoel van Sint-Lutgard. Een zeer verzorgde publicatie, rijkelijk geïllustreerd en voorzien van een bibliografie.

v.u. Sandro Claes, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

De tekst van het boek gaat in detail in op alle aspecten van vakwerkbouw en biedt zo een diepgaand inzicht in een bouwmethode die eeuwenlang de norm was. Ruim 600 jaar bouwhistorie komt aan bod. Daarnaast besteedt hij ook aandacht aan de restauraties van de afgelopen vijftig jaar én de huidige nieuwbouw. Hij wil iedereen aansporen die met restauratie en behoud van dit specifieke culturele erfgoed te maken heeft, tot een zeer zorgvuldige omgang met wat resteert.