Jg.14/2 Milieu & Natuur by Provincie Limburg

Jaargang 14, nr. 2 - 2012

› Genieten

van Limburgse parken

› Resultaten › Veel

milieuenquêtes bekend

natuurnieuws

Woord vooraf Elk jaar krijgt onze prachtige Limburgse natuur extra aandacht in de zomereditie van Milieu & Natuur. Elke Limburger heeft het voorrecht om van z’n stoep bijna rechtstreeks de natuur in te stappen. De combinatie van de vele unieke plekjes levert u een zomervullend programma op in eigen streek! De uitneembare middenkatern zit boordevol pittige wist-je-datjes over de zes Limburgse landschapsparken en het Nationaal Park Hoge Kempen. Elk natuurgebied heeft zijn eigenheid, maar ze hebben ook één ding gemeen: een overvloed aan natuur, landschappen, cultuurhistorie en ontspanningsmogelijkheden. Laat u betoveren door duizend-en-één-vijvers, een eigenzinnige grindrivier, het geluid van de stilte, … Provinciale investeringen in natuur leverden meer en betere leefgebieden op voor typische, Limburgse soorten. De beschermende maatregelen voor de vleermuizen in en rond de mergelkuilen in Vechmaal (Heers) bewezen hun nut. De ingekorven vleermuis, de adoptiesoort van de gemeente Heers, keerde na jaren afwezigheid terug. Een opsteker in dit jaar van de vleermuis. Meer weten over deze behendige vliegers? Neem zeker deel aan de ‘Nacht van de Vleermuis’ – van 24 op 25 augustus – in uw buurt. 2012 is eveneens het internationaal jaar van de coöperaties. We staan even stil bij enkele milieucoöperaties die een rol spelen in de provinciale klimaatambitie. Het Limburgse Klimaatfonds biedt elke Limburger de kans om te participeren in klimaatvriendelijke projecten en op die manier mee het verschil te maken. Vanaf 100 euro per aandeel kan ook u deelnemen.

Provinciaal Natuurcentrum vindt nieuwe thuis De provincie Limburg kocht onlangs het voormalige LISEC-gebouw (Craenevenne) in Genk. Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) is één van de diensten die er zijn intrek neemt. In een eerste fase maakt de provincie het gebouw, dat de werknaam ‘Craenevenne’ kreeg, gebruiksklaar voor de administratie van het PNC, het documentatiecentrum, de werking van LIMNET en LIKONA en het ontvangen van (school)groepen. De tentoonstellingen van Het Groene Huis werden ontmanteld en verhuizen niet mee. Scholen kunnen nog steeds in het PNC terecht voor een ruim aanbod van educatieve programma’s. Zo kan het basisonderwijs kiezen uit een stiltewandeling, een boszoektocht of de ‘Vlieglessen van een Vlegel’. Voor het secundair onderwijs zijn er de bosen vijverbiotoopstudies, een stiltewandeling (of -excursie), een boszoektocht en het project rond korstmossen. Een goed overzicht vind je op www.limburg.be/pnc. Meer nieuws volgt. Meer info: Sandra Diris sdiris@limburg.be, tel. 011 26 54 68 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

Hopelijk staat voor u ook de vakantie voor de deur. Misschien een leuke fietsof wandeluitstap naar onze Limburgse parken. Het is zeker de moeite waard. Geniet ervan en veel leesplezier! Frank Smeets, gedeputeerde van Leefmilieu

2 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

Limburgs Klimaatparlement over hernieuwbare energie Het Limburgse Klimaatparlement verzamelde woensdag 9 mei voor de derde maal in het Provinciehuis in Hasselt. De 65 ‘parlementsleden’ bogen zich over de realisaties van een jaar klimaatcampagne. Belangrijk was de feestelijke lancering van het Limburgs Klimaatfonds. Centraal tijdens deze bijeenkomst stonden de activiteiten van het ‘Cleantechplatform.be’: één van de vier pijlers (provinciebestuur, gemeenten, Limburgse bedrijven, Limburgers) van de Limburgse klimaataanpak. ‘Cleantechplatform.be’ heeft als doel bedrijven en andere uitvoerende organisaties actief bij het provinciaal klimaatbeleid te betrekken. Onder zijn vleugels zijn niet minder dan 11 thematische werkgroepen of ‘do tanks’ opgericht, samengesteld uit experten en vertegenwoordigers uit beroepsfederaties, kenniscentra, verenigingen, (overheids)organisaties en bedrijven. In het totaal betrekken de werkgroepen meer dan 250 vertegenwoordigers in het proces.

Animatiefilmpjes ‘Cleantechplatform.be’ helpt voorstellen formuleren om tot concrete klimaatprojecten te komen. Het platform vertrekt daarbij van de resultaten van de Limburgse klimaatstudie. De ‘do tanks’ presenteerden

tijdens de zitting van het Klimaatparlement op een speelse manier een staalkaart van hun ideeën. Drie korte animatiefilmpjes schetsten een beeld van mogelijke initiatieven op het vlak van duurzaam bouwen, biomassavalorisatie en eco-efficiënte bedrijventerreinen. Deze filmpjes kun je bekijken op de website www.limburgklimaatneutraal.be.

Windenergie Het thema windenergie kwam in verschillende ‘do tanks’ aan bod. Windmolens roepen de laatste tijd tal van vragen op en zijn meermaals onderwerp van controversen. Het Klimaatparlement kreeg een korte voorstelling van het windplan Limburg, een studie die de wenselijke inplantingszones voor clusters van grote windmolens in beeld brengt. De bedoeling is om de provincie optimaal in te vullen zonder de landschappelijke kwaliteiten teniet te doen. Die aanpak werd in grote lijnen bevestigd door het Klimaatparlement.

Peter Tom Jones Gastspreker op het Klimaatparlement was Peter Tom Jones, onderzoeksmanager aan de KULeuven, en auteur en voortrekker van de Vlaamse transitiebeweging. Sinds kort is Jones ook de voorzitter van de vzw ‘I-Cleantech Vlaanderen’, die op 27 januari 2012 werd opgericht. Deze vzw heeft verschillende opdrachten op het vlak van ‘Clean Technology’ in Vlaanderen. Zo moet het de internationalisering bewerkstelligen door buitenlandse bedrijven en investeerders aan te trekken, netwerkinitiatieven opzetten, samenwerkingsverbanden met andere regio’s bevorderen, vernieuwende projecten opzetten en ondernemerschap stimuleren. ‘I-Cleantech Vlaanderen’ krijgt een thuisbasis in het voormalige mijngebouw van Houthalen-Helchteren. De site wordt omgebouwd tot een cleantechdienstencentrum met een treffende naam, GreenVille. De I-Cleantech Antenne Limburg zal zich richten op specifieke Limburgse thema’s en bedrijven.

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 3

Limburgs Klimaatparlement

Geboorte Klimaatfonds Tot slot vierde het Klimaatparlement een ‘geboorte’: die van het Limburgs Klimaatfonds. Alle kinderen die op 9 mei 2012 in Limburg werden geboren, kregen een coöperatief aandeel t.w.v. 100 euro van de provincie cadeau. Een gebaar met een meer dan louter symbolische boodschap: door een aandeel te kopen van het Klimaatfonds kan elke Limburger – jong of oud – mee investeren in een betere toekomst voor Limburg! Meer info: David Michiels, dmichiels@limburg.be tel. 011 23 83 32, www.limburgklimaatneutraal.be Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

Limburgse Bedrijven

44 gemeenten

850.000 Limburgers

Provinciebestuur

‘Limburg gaat klimaatneutraal’ staat of valt met de maatschappelijke betrokkenheid. Die betrokkenheid wordt verzekerd via het Klimaatparlement, een forum van diverse organisaties en bedrijven. Het Klimaatparlement zorgt voor ‘de verbinding’ tussen de vier sporen – Limburgse bedrijven, Limburgse gemeenten, Limburgers, provinciebestuur – die leiden naar klimaatneutraliteit.

Investeren in klimaatvriendelijke projecten De provincie Limburg gaat voor een klimaatneutrale regio tegen 2020. Om deze ambitieuze doelstelling te halen, zijn investeringen in wind- en zonne-energie niet voldoende. Limburg moet investeren in een brede waaier van projecten. Denk aan initiatieven rond energiebesparing, warmtepompen, biomassa, lage-energiewoningbouw, elektrische voertuigen en zo meer. Ook de Limburger kan daar zijn steentje toe bijdragen.

Uniek verhaal Niet iedereen kan investeren in een eigen windmolen of heeft een dak om zonnepanelen op te leggen. Met de oprichting van het Limburgs Klimaatfonds bieden de investeringsmaatschappij LRM, het Limburgse klimaatbedrijf NUHMA en de coöperatie LIMCOOP elke Limburger de kans om te participeren in het Limburgse klimaatverhaal. Het Klimaatfonds werd op 9 mei, de dag van het derde Limburgse Klimaatparlement, gelanceerd. De doelstellingen zijn duidelijk: particulieren, bedrijven en organisaties verenigen die investeren in klimaatvriendelijke projecten en coöperatief kapitaal ophalen om de investeringen in deze projecten mogelijk te maken. Het fonds biedt daarenboven aan elke Limburger de kans om mee te genieten van de opbrengsten.

Dubbel rendement Het Limburgs Klimaatfonds zal zijn middelen via leningen beschikbaar stellen voor klimaatvriendelijke projecten. De geïnde intrest op deze leningen wordt verdeeld onder de aandeelhouders onder de vorm van een dividend. Het Klimaatfonds streeft naar een jaarlijks dividend dat 1 % hoger ligt dan het rendement van een spaarboekje. We kunnen daarom spreken van een dubbel rendement. Aandeelhouders van het Limburgs Klimaatfonds investeren in klimaatvriendelijke projecten in eigen streek en hebben daarenboven uitzicht op een mooi rendement.

Vanaf 100 euro Geïnteresseerde particulieren, verenigingen, bedrijven en organisaties kunnen zich kandidaat stellen via een online-inschrijvingsformulier op de website www.limburgsklimaatfonds.be. De kandidaat-aandeelhouders worden op de hoogte gebracht wanneer de raad van bestuur beslist om het kapitaal van het Limburgs Klimaatfonds effectief open te stellen. De minimale instapdrempel per aandeel bedraagt 100 euro. Elke Limburger kan maximaal 25 aandelen kopen (dus maximaal 2 500 euro per persoon).

Meer info: www.limburgsklimaatfonds.be limburgsklimaatfonds@hefboom.be

4 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

Zuid-Limburg maakt zich zorgen over druk verkeer en slechte fietspaden Het onderzoeksbureau M.A.S. voerde in opdracht van de provincie Limburg vorig jaar een milieugezondheidsenquête uit in Zuid-Limburg. De resultaten zijn bekend en kunnen naast die van de eerdere onderzoeken in West-Limburg (2009) en Noord-Limburg en Maasland (2010) gelegd worden. De studie in Zuid-Limburg is de laatste in een rij van onderzoeken die passen binnen de grote ’milieugezondheidsenquête Limburg’. Via een schriftelijke vragenlijst werd de voorbije vier jaar gepeild naar de mening van meer dan 16 500 willekeurig gekozen Limburgers. Het onderzoek richtte zich op gezondheid, gedrag dat de gezondheid beïnvloedt en ervaren milieuhinder. Milieu & Natuur focust in dit kort overzicht vooral op de milieuthema’s. Wie interesse heeft in het volledige rapport, kan voor meer informatie terecht op www.limburg.be/milieugezondheid.

Milieu en woning We brengen heel wat tijd binnenshuis door. Het ‘milieu in huis’ heeft dus een belangrijke invloed op onze gezondheid. In een woning kunnen verschillende ongezonde stoffen voorkomen: schimmels, tabaksrook, chemische stoffen uit luchtverfrissers of insectenverdelgers … Het onderzoek peilde daarom naar de kwaliteit van het milieu in de woning zelf. - Afhankelijk van de regio komen in 25 % (Noord-Limburg) tot 30 % (Zuid-Limburg) van de woningen schimmel- of vochtplekken voor. - In elke regio wordt in bijna 1 op 5 woningen binnenshuis gerookt. - Meer dan één Zuid-Limburger op vier (28 %) gebruikt minstens

enkele keren per maand luchtverfrissers. Dat is meer dan in de regio’s West-Limburg en Noord-Limburg en Maasland (telkens 23 %). - 26 % van de Zuid-Limburgers gebruikt regelmatig insectenverdelgers in de woning tijdens de zomer. - Dagelijks verluchten van een woning helpt dan weer om vocht en ongezonde stoffen te verwijderen uit het binnenmilieu. In de winter worden woningen minder goed verlucht dan in de zomer. In Zuid-Limburg wordt in de winter de slaapkamer minder frequent elke dag verlucht (67 %) dan in West-Limburg (71 %) en Noord-Limburg en Maasland (75 %).

Stoorfactoren Een belangrijk luik van het onderzoek was de peiling naar de aanwezigheid van zogenaamde ‘stoorfactoren’ in de buurt van de deelnemers en het mogelijk effect dat deze op de gezondheid kunnen hebben (is men bezorgd of niet?). - Zuid-Limburg is de landbouwstreek bij uitstek. 57 % van de deelnemers woont in de buurt van een land- of tuinbouwgebied. 11 % daarvan meent dat de aanwezigheid van die economische activiteit een reden is tot bezorgdheid. In de andere regio’s is dit percentage lager.

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 5

- In West-Limburg en Zuid-Limburg wonen respectievelijk 22 % en 10 % van de deelnemers in de buurt van een industriegebied. Die industrie zorgt voor meer bezorgdheid in West-Limburg (21 %) dan in Zuid-Limburg (13 %). - De meest voorkomende stoorfactor is evenwel het wegverkeer. In West-Limburg, Noord-Limburg en het Maasland geeft 1 op 3 deelnemers aan in de nabijheid van een drukke weg te wonen. In Zuid-Limburg loopt dit zelfs op tot 41% van de deelnemers. 22% van de Limburgers die langs een drukke weg woont, maakt zich daardoor zorgen om zijn gezondheid.

Milieuproblemen Verder polste het onderzoek naar de (milieu)problemen die voorkomen in de onmiddellijke omgeving van de deelnemers. - In alle regio’s staan druk wegverkeer, geluidsoverlast en slecht onderhoud van fietspaden met stip als problemen genoteerd. Daarnaast vormen sluikstorten (13 %) en geuroverlast (8,5 %) pijnpunten in heel Limburg. Wat de geuroverlast betreft, worden vooral de rook uit de schoorsteen van de buren, de rook van afvalverbranding in open lucht en geur door landbouw als hinderlijk ervaren. - Elke regio heeft ook zo ‘zijn eigen problemen’. De percentages zijn daar met andere woorden hoger dan in de andere regio’s. In West-Limburg is er meer geluidsoverlast (18 %), luchtvervuiling (10 %), lichtvervuiling (4 %) en veiligheidsrisico door industrie (4 %). Druk wegverkeer (23 %), slecht onderhouden fietspaden (18 %), slecht onderhouden wegen (14 %), hondenpoep (14,2 %), gebruik van bestrijdingsmiddelen (7 %), verbranden van afval (7 %) en het voorkomen van ratten (9 %) scoren in Zuid-Limburg hoger dan in de andere regio’s. - In Noord-Limburg ten slotte valt vooral de hinder door eikenprocessierupsen op.

Algemene leefkwaliteit De enquête peilde eveneens naar een beoordeling van de algemene leefkwaliteit. Daarmee worden diverse elementen bedoeld, zoals veiligheid, kindvriendelijkheid en leefmilieu. - In Noord-Limburg en het Maasland zijn de inwoners het vaakst tevreden of zeer tevreden (75 %). Voor de andere regio’s liggen de percentages net iets lager (West-Limburg: 72 %, Zuid-Limburg: 71 %).

Besluit Op het vlak van de milieuhinder die mensen ondervinden, toont het onderzoek een aantal duidelijke regionale en lokale verschillen. Persoonlijke kenmerken (man-vrouw, jong-oud, hoge of lage sociaal-economische status) hebben weinig invloed op de resultaten. Het wordt een heel ander verhaal wanneer de vragen over gezondheid gaan. Binnen dit thema zijn er eveneens regionale verschillen. In Zuid-Limburg leven de deelnemers bijvoorbeeld iets ongezonder: 25 % rookt, 39 % beweegt te weinig en 47 % heeft overgewicht. De rest van de provincie scoort iets beter. Maar wat vooral opvalt, is de grote invloed van persoonlijke kenmerken op de gezondheid. Het feit dat mensen met een lage sociaal-economische status gemiddeld slechter scoren op vlak van gezondheid en gedrag dat de gezondheid beïnvloedt, vraagt zeker aandacht.

Beleidsaanbevelingen Op basis van de vaststellingen formuleerde het onderzoeksbureau M.A.S ook een aantal aanbevelingen voor het beleid. Deze acties kunnen op termijn door de bevoegde verantwoordelijken opgenomen worden als werkpunt.

Meer info: Sara Reekmans, coördinator, Limburgse Logo’s, sreekmans@limburg.be, tel. 011 23 82 35 www.limburg.be/gezondheid, Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

6 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

Mergelkuilen opnieuw een thuis voor vleermuizen De mergelkuilen in Vechmaal (Heers) zijn een belangrijke overwinteringplaats voor tal van vleermuizensoorten. Maar ook hangjongeren, sluikstorters en drugsgebruikers hebben de grotten ontdekt en vormen een bedreiging voor de populatie. Met provinciale steun kreeg het leefgebied van de vleermuizen een opknapbeurt. Doelsoorten In haar ruimtelijk structuurplan duidde de provincie Limburg 80 ‘zoekzones voor natuurverbindingen’ aan. Daar is de natuurverbinding in Heers en Tongeren, tussen de Herkebeek/Kruisberg en de Mombeek (Widooie), er één van. Per natuurverbinding zijn ook doelsoorten bepaald. In Heers gaat aandacht naar de verschillende soorten vleermuizen. Dankzij een provinciale subsidie kon het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) samen met de gemeente Heers en Natuurpunt De Herk Heers concrete beschermingsmaatregelen nemen. Zowel de winterverblijfplaatsen in de mergelkuilen van Vechmaal, als de foerageergebieden waar de vleermuizen naar voedsel zoeken - werden aangepakt.

Daling Die acties waren dringend nodig. De jaarlijkse vleermuizentelling in de mergelkuilen toonde namelijk aan dat de vleermuizenpopulatie drastisch daalde. Jarenlang verbleven er van oktober tot mei minstens 300 vleermuizen, van de gewone grootoorvleermuis over de watervleermuis tot de zeldzame Bechsteins vleermuis. Maar sinds de winter van 2007 was het aantal vleermuizen gedaald tot … 150 dieren.

Vuurtje stook Een belangrijke oorzaak van deze daling was de wisselende temperatuur in de grotten veroorzaakt door de vuurtjes die hangjongeren en drugsgebruikers stookten. Vleermuizen vragen een constante temperatuur. Worden ze in hun slaap verstoord, dan moeten ze hun

lichaamstemperatuur steeds weer verhogen. Dat kost veel energie waardoor veel dieren te weinig krachten overhouden om de winter door te komen en sterven. Om ongewenste bezoekers te weren, werd de toegang tot twee kuilen afgesloten met zware stalen hekken. Voor de vleermuizen zijn er speciale invliegopeningen.

Omgeving opgefrist Om zich te oriënteren, hebben vleermuizen een dicht netwerk nodig van kleine landschapselementen zoals hagen, struiken, houtkanten, boomgaarden en beekjes. Daarom werd ook de directe © RLH omgeving van de kuilen onder handen genomen. Meer dan een grote container vuil werd afgevoerd en vlakbij de ingang van de grotten kwam opnieuw een hoogstamboomgaard. Bloesem en fruit trekken immers insecten aan waar vleermuizen dol op zijn. Daarnaast plantte de Bosgroep Zuid-Limburg, met behulp van schoolkinderen uit Heers, inheemse boompjes en struiken aan.

De toekomst Kunnen de vleermuizen de inspanningen appreciëren? Wel, tien jaar geleden werd voor het laatst een overwinterende ingekorven vleermuis in de mergelkuilen aangetroffen. Begin dit jaar ontdekten de tellers opnieuw twee individuen van deze bijzondere soort. Fantastisch nieuws voor Heers! De ingekorven vleermuis is immers de adoptiesoort van de gemeente. Het is dus belangrijk dat extra beschermende maatregelen genomen worden. 2012 is het jaar van de vleermuis. Op 24 en 25 augustus vindt de ‘Nacht van de Vleermuis’ plaats met talrijke activiteiten. Fladder voor een overzicht naar de agenda of www.natuurpunt.be.

Meer info: Joke Rymen, joke.rymen@rlh.be, tel. 011 31 38 98, RLH, Daaleindestraat 2, 3720 Kortessem

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 7

Provinciale natuurterreinen breiden uit De laatste jaren breidde de provincie Limburg haar natuurterreinen verder uit. Dat was onder meer het geval voor de valleien van de Baatsbeek, de Winterbeek en de Zwarte Beek. In de vallei van de Demer en de Melsterbeek werden gronden aangekocht voor de realisatie van natuurverbindingsgebieden. Een kort overzicht van de aankopen en de doelstellingen per natuurgebied. Vallei van de Baatsbeek (Meeuwen-Gruitrode) De provincie kocht recent 80 are, wat haar totale eigendom in de vallei op bijna 4 hectare brengt. Centraal in dit gebied staat de verbetering van de ecologische kwaliteit. In het verleden werd dan ook geïnvesteerd in een wachtbekken, de hermeandering van de rechtgetrokken beek en de beplanting van afgeschuinde oevers met riet. De recent aangekochte percelen krijgen nog een natuurlijker kleedje met speciale aandacht voor de aanwezige moerasbossen. Limburgs Landschap vzw beheert de provinciale gronden.

Vallei van de Winterbeek (Hoeselt en Bilzen) In het kader van de ruilverkaveling Vliermaalroot kocht de provincie zo’n 26,5 hectare in de vallei van de Winterbeek. De beslissing om in dit gebied te blijven investeren, leverde vorig jaar ‘een winst van 2 hectare’ op. Bij de inrichting van het gebied, koppelde de Vlaamse Landmaatschappij de oplossing voor problemen (overstroming, instroom van meststoffen en bestrijdingsmiddelen) aan de realisatie van meer ‘blauwe en groene’ natuur. Er kwamen meer kleine landschapselementen, nieuwe poelen voor de kamsalamander, extra nestmogelijkheden voor de steenuil. Het beheer van de provinciale gronden is toevertrouwd aan Orchis vzw en Natuurpunt Beheer vzw.

Vallei van de Zwarte Beek (Lummen en Beringen) Vorig jaar werd dit gebied met 3,3 hectare uitgebreid waardoor de provinciale ‘eigendomteller’ op dit moment op ongeveer 54,5 hectare staat. Eén van de grootse plannen in de vallei is de hermeandering van de beek. In de vallei van de Zwarte Beek is Natuurpunt Beheer vzw de beheerpartner. © Provincie Limburg

Vallei van de Demer (Diepenbeek) De aankopen in dit gebied (ondertussen 7,6 hectare) passen perfect in de provinciale intentie om natuurverbindingsgebieden te realiseren. De doortocht van de Demer tussen de universitaire campus in Diepenbeek en het domein Herkenrode (Hasselt) vormt een van die verbindingsgebieden. De stapsteen ‘SluisbemdenSteenakker’ (beheerd door Natuurpunt Beheer vzw) maakt daar deel van uit. Je vindt er herstelde oude meanders, nieuwe vispaaiplaatsen en verschillende poelen.

Vallei van de Melsterbeek (Sint-Truiden) Dit provinciale natuurterrein is nog ‘groen achter de oren’. Lees: de eerste 2 ha zijn recent gekocht van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. De inrichting moet nog gebeuren en de natuurbeheerder werd nog niet gekozen. Ook deze vallei ligt binnen een natuurverbindingsgebied en zal als dusdanig ingericht worden. De herinrichting van de oeverzones, de aanleg van poelen voor amfibieën en de ontwikkeling van kwelgebonden moerasvegetaties en graslanden zijn belangrijke doelen.

Schotshei (Dilsen-Stokkem) In tegenstelling tot de vallei van de Melsterbeek is de beheerder van de 5,5 ha provinciale gronden in Schotshei wel bekend: Limburgs Landschap vzw. Schotshei is afgebakend als VEN-gebied (Vlaams Ecologisch Netwerk). De provinciale eigendom sluit perfect aan bij de gronden waar het natuurinrichtingsproject ‘Bergerven’ wordt uitgewerkt door de Vlaamse Landmaatschappij en het Agentschap voor Natuur en Bos. Schotshei staat voor boomrijke natte en droge heidevelden, heischrale graslanden en (brem)struwelen. Meer info: Mietje Peeters minaplanning@limburg.be, tel. 011 23 83 37, Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur, Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt 8 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

LIMBURG, EEN PROVINCIE MET ‘STREKEN’ Limburg Sterk Merk steunt landschapsparken In deze uitneembare katern stelt Milieu & Natuur kort de zes Limburgse landschapsparken en het Nationaal Park Hoge Kempen voor. Een landschapspark is een streek met een uitzonderlijke concentratie aan natuurlijke, landschappelijke, cultuurhistorische waarden en recreatieve ontsluiting. In 2009 besliste de stichting Limburg Sterk Merk (LSM) De Wijers, Bosland, RivierPark Maasvallei, GrensPark Kempen~Broek, Landschapspark Haspengouw en Landschapspark Voerstreek te ondersteunen. Het Nationaal Park Hoge Kempen kon eerder op financiële ondersteuning rekenen. Met de LSM-middelen verwezenlijken de drie regionale landschappen binnen de parken initiatieven die het behoud, de ontwikkeling en de ontsluiting van de natuur en het landschap beogen. Wat waar gebeurt, verschilt van park tot park. Ga zeker eens kijken!

DUIZEND-EN-ÉÉN VIJVERS

van de wandelpaden kunnen wandelaars weer ten volle genieten van alle natuurtroeven. Ook Hengelhoef en Kelchterhoef in Houthalen-Helchteren kregen een grote onderhoudsbeurt.

De Wijers herbergt een enorme rijkdom aan natuur, landschappen en cultuurhistorisch erfgoed. Het landschapspark is niet voor niets een toeristische en recreatieve topregio in Limburg. Het gebied strekt zich uit over de gemeenten Diepenbeek, Genk, Hasselt, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Lummen en Zonhoven. De grootste troef van De Wijers zijn de ‘1001 vijvers’. Dit ‘wetland’ is voor veel planten- en diersoorten een laatste toevluchtsoord. Een aantal kwetsbare soorten, zoals de roerdomp en de boomkikker, zouden zonder deze ‘kraamkamer’ praktisch uitgestorven zijn in Vlaanderen.

Genieten Wandelen - De wandelkaarten zijn verzameld in een wandeldoos. Bestellen: www.rllk.be, 15 euro. Evenement - Zondag 30 september vindt de ‘Dag van De Wijers’ plaats. Op verschillende locaties organiseren het RLLK, de VLM en diverse partners tal van activiteiten. Meer info: www.dewijers.be. www.dewijers.be - voor jouw `De Wijers-belevenis`: een huifkartocht, een fietsroute, …

DROMEN TUSSEN DE BOMEN

Realisatie Tal van natuurverenigingen zetten zich in voor het behoud van dit kwetsbare landschapspark. De Vlaamse Landmaatschappij (VLM) regisseert een gezamenlijke toekomstvisie, terwijl het Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK) er projecten uitwerkt om de regio te versterken. Een mooi voorbeeld is de ecologische verbetering, de betere toeristische ontsluiting en promotie van het Domein Bovy in Heusden-Zolder. De dichtgegroeide moerasvijver werd opnieuw opengemaakt en de dijken heraangelegd. Door het aanplanten van een nieuw loofbos en het heraanleggen

Bosland ligt in Noord-Limburg en omvat meer dan 4 500 hectare aaneengesloten bos. Je vindt er ook heiderelicten, beekvalleitjes met graslanden en landduinen. Het gebied is uiterst belangrijk voor zeldzame, Europees beschermde dieren plantensoorten zoals de boomleeuwerik, de nachtzwaluw, de gladde slang en het groentje (een vlinder). Bosland streeft naar een unieke combinatie van ecologie en recreatie. Het wil een ecologische hotspot zijn met ‘het kindvriendelijkste bos’ van Vlaanderen. Deze ambitie wordt gedeeld door de gemeenten Hechtel-Eksel, Overpelt en de

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 9

stad Lommel, samen met het Agentschap voor Natuur en Bos, Toerisme Limburg en Regionaal Landschap Lage Kempen (RLLK).

Realisatie Een mooi voorbeeld van een geslaagde samenwerking is de grondige herinrichting van het sterrenplekje en wandelgebied ‘In den Brand’ in Hechtel-Eksel. Daarvoor werden natuurherstelwerken uitgevoerd zoals het verstevigen van een beeldbepalende eik op een landduin. Het gebied kreeg ook een nieuw bezoekersonthaal met als blikvangers vier kleurrijke speelelementen in de vorm van insecten. Kinderen kunnen er naar hartenlust in het zand spelen, terwijl de ouders verpozen op de gezellige picknickplaats.

Genieten Wandelen - Je ontdekt de mooiste wandelroutes van Bosland op www.wandeleninlimburg.be. www.bosland.be - voor talrijke tips voor geslaagde zomeruitstapjes.

DE MAAS IS OPNIEUW BAAS Van Smeermaas tot Kessenich en van de Rijksweg (N78) tot en met de Maas ligt het RivierPark Maasvallei. Een gebied van dergelijke omvang waar een grote rivier het landschap boetseert, is uniek voor Vlaanderen. Bijkomende pluspunten zijn de talrijke historische dorpjes en kastelen. Het RivierPark Maasvallei is nog in volle ontwikkeling. Het uiteindelijke doel is een plek waar bevers, otters, visarenden en bijzondere planten zich thuis voelen. Het gebied is voorbestemd om een internationale rol te spelen als verbinding tussen de ‘kraamkamers’ van de natuur in het noorden (Nederland) en het zuiden (Ardennen en Eifel).

Realisaties Binnen het RivierPark gaat veel aandacht naar herkenbaarheid en toegankelijkheid. Opvallende bakens langs de Rijksweg leiden naar de ‘toegangsdorpen’ Kessenich, Aldeneik, Stokkem, Leut en OudRekem. Dertig Maaslocaties zijn ingekleed met banken, picknicksets en ander ‘straatmeubilair’. Een goede samenwerking tussen de partners leverde de afgelopen jaren grote oppervlakten nieuwe en opengestelde natuur op. Hochterbampd in Lanaken en Negenoord-Kerkeweerd bij Stokkem zijn daar mooie voorbeelden van. Samen met Bichterweerd (Rotem) en Koolegreend (Kessenich) zijn dit tot dusver de belangrijkste natuurgebieden in het RivierPark Maasvallei.

Genieten Wandelen - De wandelkaarten zijn verzameld in een wandelbox, 15 euro. Bestellen: www.rlkm.be. www.rivierparkmaasvallei.be - voor talrijke activiteiten en recreatieve mogelijkheden binnen het RivierPark.

10 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

EEN MOZAÏEK VAN LANDSCHAPPEN Kempen~Broek strekt zich uit over de gemeenten Bree, Bocholt, Kinrooi, Maaseik, Weert, Nederweert en Cranendonck. Een restant van een uitgestrekt moeras en een vlakte waarin verschillende beken samenvloeien, vormen het gebied. Het is een van de Europese hotspots voor libellen en de bever keerde spontaan terug. In oktober 2011 kreeg Kempen~Broek een ‘driesterrenstiltelabel’ van de Vlaamse overheid. Verre van stil is het evenwel op het gebied van natuurbeheer en inrichting. Al tientallen jaren zetten diverse partners van het GrensPark grote en kleine middelen in om moerassen en vijvers te herstellen. Poelen, houtkanten en bosjes verbinden de natuurgebieden, terwijl grote grazers een tandje bijsteken in het beheer.

Realisatie Het beleefbaar maken van het GrensPark is een topprioriteit. Dit gebeurt via een netwerk van gebouwen met een herkenbare identiteit. In totaal zullen zeven onthaalpunten garant staan voor een kwaliteitsvolle bezoekersopvang. Sinds eind vorig jaar is iedereen welkom in het bezoekersonthaal van de Pollismolen in Opitter (Bree). Deze zomer opent het Mariahof in Bree. De andere onthaalpunten zijn: de Smeetshoeve (Bocholt), de Luysmolen (Bocholt), het Natuur- en Milieucentrum De IJzeren Man (Weert),

de Daatjeshoeve (Nederweert) en het Woutershof (Kinrooi). Een 30-tal `verkenners` laat je op een originele wijze kennismaken met het gebied.

Genieten Wandelen - De wandelkaarten zijn verzameld in een wandelbox, 21 euro. Bestellen: www.rlkm.be. Verkenners - Je kunt een eigen ‘verkenner’ boeken of aansluiten bij reeds geplande uitstappen. Info: www.kempenbroek.be. www.kempenbroek.be - voor alles wat je moet weten om er in het Kempen~Broek op uit te trekken.

HET HART VAN DE FRUITSTREEK Het landschapspark Haspengouw situeert zich in het overgangsgebied tussen droog Haspengouw, met z`n golvende akkers en verspreide koepelbosjes, en vochtig Haspengouw, gekenmerkt door brede beekvalleien met natte weilanden en populieraanplantingen. In die overgangszone bepalen de waardevolle hoogstambomen, dé visitekaartjes van de fruitstreek, het uitzicht. Verder zijn er de talrijke ‘sporen’ (en dit mag je letterlijk en figuurlijk nemen): een voormalig treinspoor, een Romeinse weg, holle wegen, de brongebieden en de beekdalen van de Herk en Mombeek. Voeg daarbij nog een rijke cultuurhistorie met onder andere kasteelparken en je kent de ecologische en recreatieve kracht van ‘het hart van Haspengouw’.

Realisatie In Haspengouw werden door het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) de voorbije tien jaar maar liefst tien ‘greenspots’ ingericht. Het zijn kwaliteitsvolle wandelgebieden die zorgvuldig zijn geselecteerd en garant staan voor een landschappelijke topbeleving voor recreant en wandeltoerist. Vijf van deze greenspots liggen in het landschapspark Haspengouw: Grootloon, Rullingen, Zammelen, Mettekoven en Heks. Met het `Landschapsdoeboek` van het RLH kun je ze ontdekken en beleven. Beschrijvingen, foto’s en wetenswaardigheden over het landschap, de flora en fauna vertellen het verhaal. Doe-tips zorgen voor leuke ervaringen.

NATUURLIJK RUSTIG De Voerstreek is uniek: dunbevolkt, overwegend agrarisch, vele natuuren landschapswaarden en een rijke cultuurhistorie. Overal duiken kastelen, molens, silex- en mergelgroeven, … op. Langs de Voer, de Veurs, de Gulp, de Berwijn en de Noorbeek liggen de meeste dorpen en gehuchten. De valleien zijn bekend omwille van hun kalkrijke brongebieden en beekdalen met voedselrijke graslanden, bronbossen en bossen. De kalkrijke hellingen herbergen op hun beurt zeer waardevolle flora en fauna. De natuur, de rust en stilte (de streek kent meerdere stiltegebieden) werken inspirerend. Voeren promoot zich alvast als ‘natuurlijk rustig’.

Realisatie Enkele typische en zeldzame dieren en planten van Voeren hebben nood aan extra inspanningen. Daar zorgen onder meer de landbouwers voor. Samen met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren (RLH) werken ze als echte biodiversiteitsambassadeurs mee aan het behoud van het landschap en de natuur. Ze zaaien bloemrijke akkerranden in waar insecten en vogels voedsel en dekking vinden. Maar ook padden en kikkers worden niet vergeten. Poelen, hagen en houtkanten worden hersteld. De boeren dragen ook hun steentje bij in het onderhoud van het wandelroutenetwerk en de holle wegen.

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 11

Genieten Wandelen - Het ‘Landschapsdoeboek’ bevat 180 bladzijden informatie over Haspengouw en Voeren, 20 euro. De wandelkaarten zijn verzameld in een wandelbox, 15 euro. Bestellen: www.rlh.be. Evenement - Zondag 30 september organiseert het RLH ‘de Waterdoedag’. Op vijf verschillende locaties in de Voerstreek kun je deelnemen aan activiteiten. Meer info: www.rlh.be. www.rlh.be - voor nog meer inspiratie om het landschapspark Voeren te verkennen.

ENIGE NATIONAAL PARK IN BELGIË Als afsluiter een buitenbeentje: het Nationaal Park Hoge Kempen. Geen landschapspark, maar een echt Nationaal Park. Het eerste en voorlopig enige in België en het is de bedoeling dit te laten erkennen als Unesco-Werelderfgoed (zie pag. 13). Het natuurgebied strekt zich uit over de gemeenten Dilsen-Stokkem, Maasmechelen, Zutendaal, Lanaken, Genk en As. Op een oppervlakte van 5 700 ha wisselen dennenbossen, heide en grote waterplassen zich af. Hoge toppen bieden grootse vergezichten. In dit gebied leven maar liefst 7 000 verschillende soorten, vaak zeldzame en zeer bijzondere planten en dieren. De dennenbossen zijn de favoriete schuilplaats van reeën. Ook de gladde slang, de heikikker en de levendbarende hagedis voelen zich thuis in het Nationaal Park.

Realisatie Het beheer van het Nationaal Park Hoge Kempen is in handen van het Agentschap voor Natuur en Bos. Vijf toegangspoorten maken het park voor de bezoekers overzichtelijk. Vanuit deze informatiepunten verken je de omgeving. Het gebied is voorzien van 200 km bewegwijzerde wandelpaden en fietsers en ruiters kunnen knooppunten volgen.

Genieten Wandelen - De wandelkaarten zitten verzameld in een wandelbox, 15 euro. Bestellen: www.rlkm.be. Rangers - Speciaal opgeleide gidsen, de rangers, begeleiden wandelingen in het Nationaal Park. De vaste kalender kun je raadplegen op www.nationaalpark.be. Je kunt er `jouw persoonlijke ranger` boeken. www.nationaalpark.be - vertelt je alles over het Nationaal Park Hoge Kempen.

BEZOEKERSCENTRA In diverse Limburgse bezoekerscentra kun je terecht voor informatie over het nabijgelegen natuurgebied of landschap. Milieu & Natuur zet enkele centra op een rij vanwaar je de parken kan verkennen. Deze centra (op De IJzeren Man na) maken deel uit van het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET). Het volledige LIMNET-netwerk vind je in de folder ‘Limburgse bezoekerscentra’. Meer info: Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, tel. 011 26 54 50. © RLKM

12 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

› Bezoekerscentrum Hengelhoef, Houthalen-Helchteren, www.limburgs-landschap.be › Educatieve bijenstand Op ’t Sonnis, Houthalen-Helchteren, www.houthalen-helchteren.be (bijencentra) › Natuureducatief centrum ’t Vloot, Linkhout (Lummen), www.schulens-meer.be, www.schulensbroek.be, www.natuurpuntlimburg.be (bezoekerscentra) › Bezoekerscentrum domein Kiewit, Hasselt, www.hasselt.be (domeinkiewit), www.natuurpuntlimburg.be (bezoekerscentra) › Provinciaal Natuurcentrum, Bokrijk (Genk), www.limburg.be/pnc › Maascentrum De Wissen, Dilsen-Stokkem, www.dewissen.be › Natuur.huis Mariahof, Bree, www.natuurpunt-bree.be, www.natuurpuntlimburg.be (natuur.huizen) › Natuur.huis Smeetshof, Bocholt, www.natuurpuntbocholt.be › Onthaalpunt Pollismolen, Opitter (Bree), www.rlkm.be (Kempen~Broek, onthaalpunten) › Natuur.huis Aulenteer, Gelinden (Sint-Truiden), www.natuurpuntaulenteer.be, www.natuurpuntlimburg.be (natuur.huizen) › Natuur- en Milieucentrum Orchis, Munsterbilzen (Bilzen), www.orchisvzw.be › Bezoekerscentrum Nieuwenhoven, Sint-Truiden, www.limburg.be/pnc (natuurcentra) › Bezoekerscentrum Voerstreek, ’s-Gravenvoeren (Voeren), www.bezoekerscentrum.be › Kinderboerderij Pietersheim, Lanaken, www.pietersheim.be › Bezoekerscentrum De Lieteberg, Zutendaal, www.lieteberg.be › Toegangspoort Kattevennen, Genk, www.toegangspoortkattevennen.be › Milieu- en Natuurcentrum Heempark, Genk, www.heempark.be › Bosmuseum Pijnven, Hechtel-Eksel, www.natuurenbos.be (de natuur in!, onthaalpoorten) › Natuur.huis Wateringhuis, Lommel, www.natuurpuntlimburg.be (natuur.huizen) › Natuur- en Milieucentrum De IJzeren Man, Weert, www.natuurenmilieucentrumweert.nl

Vinger aan de pols: hoe natuurlijk zijn onze natuurparken? De Limburgse natuurparken herbergen flink wat typische of zeldzame dieren. Maar welke soorten zijn nu kenmerkend voor welk natuurpark? Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) heeft de ambitie om dit samen met o.a. de LIKONA-vrijwilligers in kaart te brengen. Ook de parkbezoeker kan zijn steentje bijdragen. Als leidraad voor de waarnemers, selecteerde het PNC per park tien soorten. Een aantal van hen kun je tijdens een wandeling of fietstocht tegenkomen. Zo zijn de boomkikkers en de roerdompen in de vele vijvers van De Wijers graag geziene badgasten. In Bosland kapt de zwarte specht driftig nestholtes in dode bomen. In het Kempen~Broek snorren libellen over de plassen en in het grindwinningsgebied van de Maasvallei komt de zeldzame grindspin voor. Voor de grauwe gors en de kamsalamander moet je in Haspengouw zijn. Wie Voeren zegt, denkt aan de das, maar je vindt er ook hazelmuizen. Het PNC zal regelmatig over de evolutie van de natuur in deze parken rapporteren. Kandidaat-waarnemers zijn welkom! Meer info: Ella Baert, ebaert@limburg.be, tel. 011 26 54 88 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

Hoge Kempen gaat voor erkenning als Unesco-Werelderfgoed Meerdere partners werken op dit moment samen om de Hoge Kempen te laten erkennen als UnescoWerelderfgoed. Aanleiding was de opname van de Hoge Kempen op de ‘Belgische Indicatieve lijst van Unescowerelderfgoed’ afgelopen zomer in Parijs. Dit is een primeur: voor het eerst is een ‘landschap’ in Vlaanderen aan de beurt! De Hoge Kempen is dan ook een unieke streek die het eerste en enige Nationale Park in België (6 000 ha, opgericht in 2006) omvat. Daarnaast zijn er de aangrenzende mijnsites, de tuinwijken en andere schitterende cultuurlandschappen. In 2010 voerde het Regionaal Landschap Kempen en Maasland (RLKM) op vraag van de stad Genk en de Vlaamse Overheid, een haalbaarheidsonderzoek uit naar de slaagkansen op erkenning. In 2011 besliste het Limburgs provinciebestuur, samen met de betrokken gemeenten en Vlaamse overheid, de voorbereiding van het kandidaatsdossier inhoudelijk en financieel te ondersteunen tot en met 2014. Gedurende deze periode zal RLKM het dossier verder uitdiepen en documenteren. Op 23 maart 2012 volgde een nieuwe stap toen de negen betrokken gemeentebesturen (As, Dilsen-Stokkem, Genk, Lanaken, Maasmechelen, Zutendaal, Opglabbeek, Meeuwen-Gruitrode en Maaseik) een intentieverklaring onderschreven en daarmee hun schouders onder het kandidatuurschap zetten. © RLKM

Meer info: • Klara Hermans Erfgoedmedewerker Nationaal Park Hoge Kempen tel. 089 65 56 84 RLKM, Winterslagstraat 87 3600 Genk • Mietje Peeters minaplanning@limburg.be tel. 011 23 83 37 Directie Ruimte Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg Universiteitslaan 1 3500 Hasselt

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 13

SOLABIO houdt de deur op een kier Op 7 maart werd – na drie jaar hard werken – het project ‘Soorten en Landschappen als dragers voor Biodiversiteit’ (kortweg SOLABIO) afgesloten met een eindevenement in de Tiendschuur in Herkenrode. In SOLABIO participeerden 27 partners uit vijf Vlaamse en drie Nederlandse provincies. Hun gezamenlijke doelstelling: de biodiversiteit in de grensregio Vlaanderen-Nederland doen toenemen. De deelnemers aan het evenement konden ideeën shoppen langs een dertigtal standen waar de SOLABIO-partners hun reali-

saties en ervaringen voorstelden. De lijst van verwezenlijkingen is indrukwekkend, gaande van een voorleesboek voor kinderen tot grote inrichtingswerken op het terrein. Op www.solabio.org/solabio/ vind je, naast enkele sfeerbeelden, ook de zeven eindpublicaties waarin je de resultaten rustig kunt nalezen. Tijdens het evenement kondigden deelnemende provincies aan dat hun samenwerking wordt verder gezet met onder andere een jaarlijkse trefdag.

Bijen floreren in Limburgse tuinen Het gaat helemaal niet goed met onze wilde bijen. Gebrek aan nestgelegenheid, te weinig bloeiende planten in bepaalde periodes van het jaar en overmatig gebruik van pesticiden deden hun aantal de voorbije jaren drastisch dalen. Om deze achteruitgang te stoppen, sloegen de Werkgroep Ongewervelden van LIKONA, het bezoekerscentrum De Lieteberg, de Vlaams-Nederlandse imkersvereniging en Natuurpunt Zutendaal de handen in elkaar. Hun reddingsoperatie richtte zich op de tuinen van de Limburgers. Bijen zijn kleine diertjes die aan één goed ingerichte tuin genoeg hebben om zich te voeden en voort te planten. In 60 tuinen, gelegen in 42 van de 44 Limburgse gemeenten, werden nestblokken opgehangen en valletjes (april-augustus) uitgezet. Dat leverde bemoedigende resultaten op. In het totaal werden er 93 verschillende soorten bijen gevonden (België kent in totaal 349 soorten). De opgehangen nestblokken leverden na kweek twaalf verschillende soorten op, meer dan verwacht! Zelfs in de nestblokken opgehangen aan Hasseltse balkons, werden bijen gevonden. Ondertussen loopt het bijenproject ook in scholen. Meer info: Ella Baert, ebaert@limburg.be, tel. 011 26 54 88 Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk

14 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

Wil je ook een nestblok voor bijen in je tuin? Loop voor meer info even langs de educatieve bijenstand Op ’t Sonnis, Heerstraat 2 in Helchteren (of Eynderweg 14, 3530 Houthalen-Helchteren). Je kunt ook een handige folder opvragen. Surf naar www.likona.be, Werkgroep Ongewervelden, bijen floreren in Limburgse tuinen. © Provincie Limburg

Internationaal jaar van de coöperaties 2012 is een bijzonder jaar voor de coöperatieve sector. De Verenigde Naties (VN) riepen het uit tot ‘Internationaal jaar van de coöperaties’. Ook in Limburg zijn coöperaties op verschillende vlakken actief. In de natuuren milieusector spelen ze bijvoorbeeld een belangrijke rol in de uitvoering van de ambitie ‘Limburg gaat klimaatneutraal’. Milieu & Natuur zet een aantal ‘milieucoöperaties’ op een rij. Wat is een coöperatie? Een coöperatie is een vorm van zelforganisatie van producenten of verbruikers gebaseerd op ervaringen die teruggaan tot de middeleeuwse gilden. Een coöperatie voert vaak een economische activiteit uit, maar streeft niet naar ‘persoonlijke winst’. De doelstellingen situeren zich meer op sociaal, maatschappelijk of ecologisch vlak. De oprichting gebeurt vaak om leemtes in de markt op te vullen en gemeenschappelijke behoeften te behartigen. Coöperaties zorgen ook voor een lokale en maatschappelijke verankering omdat mensen uit de buurt of regio vaak aan de basis liggen van de oprichting en instaan voor de bemanning. Dit wil niet zeggen dat alle coöperanten actieve leden zijn. Soms brengen leden enkel kapitaal in, in ruil voor een dienst of product geleverd door de coöperatie. Een voorbeeld hiervan is het Limburgs Klimaatfonds waarover meer op pag. 4.

Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen De Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen (CoLimBo cvba) levert ‘service’ rond beheer, houtverkoop en vorming aan de leden van de Limburgse Bosgroepen. De organisatie en opvolging van de gezamenlijke houtverkoop staan bovenaan de takenlijst van CoLimBo. Een voorbereide houtverkoop levert vele voordelen op. Om privéboseigenaars bagage te geven om in hun bos aan de slag te gaan, is verder een programma met cursussen en excursies uitgewerkt. Ook voor beheerwerken kunnen Bosgroepleden bij CoLimBo terecht. Rendabele werken besteedt de cvba uit aan gespecialiseerde bedrijven, terwijl voor onrendabele beheerwerken een sociale arbeidersploeg ingeschakeld wordt. Meer info: www.limburg.be (CoLimBo cvba).

Bronsgroen Een groep enthousiastelingen uit de omgeving van Bilzen richtte de cvba Bronsgroen op met de bedoeling te investeren in projecten rond hernieuwbare energie. De winsten vloeien terug naar de aandeelhouders in de vorm van een dividend en energiediensten. Iedereen die wil investeren in hernieuwbare energie, kan aandeelhouder worden. De energiediensten (advies, kortingen, sensibilisering), die de energiefactuur moeten verlagen, zijn in eerste instantie bedoeld voor de aandeelhouders uit Genk, Diepenbeek, Hoeselt, Kortessem en Bilzen. Bronsgroen steunt ook scholen met een project rond zonnepanelen. Meer info: www.bronsgroen.be.

Agro||aanneming Agro|aanneming richt zich – zoals de naam al verraadt – op de agrarische sector. Enerzijds zorgt deze instantie voor een gespecialiseerde dienstverlening voor land- en tuinbouwbedrijven, anderzijds werkt ze aan een systeem waardoor o.a. zelfstandige land- en tuinbouwers een brede waaier van werken kunnen uitvoeren. Tot die werken behoren natuurbeheeropdrachten als aanplanten, maaien … Meer info: www.agroaanneming.be.

Meer info: • Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba bosgroepen@limburg.be, tel. 011 23 83 63 Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt • Bronsgroen cvba Anton Gerits, tel. 0494 57 09 65 p/a Huis van de Economie Genutstraat 12, 3740 Bilzen • agro|aanneming Diestsevest 40, 3000 Leuven info@agroaanneming.be, tel. 016 28 64 64 Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 15

LIMNET-nascholingen 2012-2013

LIMBURGS NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIEF NETWERK

De nascholingen van het Limburgs Natuur- en Milieueducatief Netwerk (LIMNET) staan al jaren garant voor kwaliteit. Ook voor volgend schooljaar is een mooi aanbod klaar voor professionelen en vrijwilligers uit het onderwijsveld. Schrijf je in via mos@limburg.be! LIMNET-contactdag: Schoolnabije NME Datum: 13 november 2012 (namiddag) Plaats: Universiteit Hasselt – Campus Diepenbeek Doelgroep: KO, LO, SO en HO Met o.a. schoolvoorbeelden (lokaal netwerk, buurtwerking) en netwerkmoment

Klimaat (basisonderwijs) Datum: 23 april 2013 (voor- en/of namiddag) Plaats: Kasteel Bokrijk, Genk Doelgroep: KO en LO Samenwerking met MOS en Kleur Bekennen, i.k.v. Limburg gaat klimaatneutraal

Klimaat (secundair onderwijs) Datum: 4 december 2012 (hele dag) Doelgroep: SO Samenwerking met Studio Globo, MOS, Kleur Bekennen, 11-11-11, …

In voorbereiding: ‘Duurzaam afvalbeleid in een MOS-school (TSO en BSO)’ en ‘Duurzame schoolreizen en -uitstappen (SO)’, meer info: www.limburg.be\limnet

Busexcursie: MOS in het kleuteronderwijs Datum: 5 februari 2013 (hele dag) Plaats: vertrek aan parking Kasteel Bokrijk, Genk Doelgroep: KO Met aandacht voor goede schoolpraktijken, netwerking en kleuterparticipatie

Meer info: • MOS Limburg, Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk • Hilde Boiten, hboiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67, secundair onderwijs • Karel Coenen, kcoenen@limburg.be, tel. 011 26 54 91, basisonderwijs • Philippe pplessers@limburg.be, • Philippe Plessers, pplessers@limburg.be, tel. 011 26 54 66, basisonderwijs

Activerende werkvormen Datum: 5 maart 2013 Doelgroep: SO Samenwerking met MOS en Kleur Bekennen

Nieuw: het Kabouterpad Het Provinciaal Natuurcentrum (PNC) stelt ‘Het Kabouterpad’ voor, een nieuw educatief project in het Kempen~Broek. Vanaf september 2012 is dit natuurzoekpad voor kleuters en leerlingen van het eerste leerjaar beschikbaar. De leerkracht kan het project het hele jaar gebruiken op (natuur)locaties in of rond de school. Een handleiding en bijhorend materiaal zijn gratis te ontlenen via de Pollismolen in Opitter. Een prentenboek helpt bij de voorbereiding en nabespreking. In het natuurgebied Vlasroterbeek in Bree zorgde het Provinciaal Natuurcentrum voor ‘een extraatje’: educatieve gidsen die de begeleiding op zich nemen (kosten: 25 euro per groep). Het Kabouterpad werd gerealiseerd met financiële steun van de Europese Unie (Interreg IV-a) en is afgestemd op de ontwikkelingsdoelen en eindtermen. Meer info: Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk Sandra Diris, sdiris@limburg.be, tel. 011 26 54 68

16 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

Leermiddelen in de kijker Spelen in eigen tuin (basisonderwijs) De Dienst Natuur- en Milieueducatie van de Vlaamse overheid maakte veertien werkfiches waarmee je de tuin natuurrijker, avontuurlijker én kindvriendelijker kunt maken. Elke fiche geeft toegankelijke informatie, foto’s en concrete tips of activiteiten. Interessant voor scholen en gezinnen! Je kunt de fiches gratis downloaden via www.lne.be/themas/natuuren-milieueducatie (spelen in eigen tuin).

Kringspel (basisonderwijs) Het Kringspel is een eenvoudig bordspel dat kinderen van het lager onderwijs vertrouwd maakt met het kringloopprincipe. Na voorkomen van afval, is hergebruik de beste manier om het milieu te sparen. Het spel wil de wereld verlossen van de afvalberg. De spelers nemen voorwerpkaartjes van het bord en verdienen zo punten. Wie op het einde van het spel de meeste punten heeft, wint. Met een begeleidende brief voor de ouders en een brochure met achtergrond en extra ideetjes voor in de klas. Ontleenbaar via je MOS-begeleider!

Nieuwe subsidies voor klimaatprojecten van MOS-scholen Heel wat scholen hebben in het kader van Milieuzorg Op School (MOS) acties ondernomen die passen binnen de Limburgse klimaatambitie. Met nieuwe subsidies voor klimaatprojecten wil het provinciebestuur hen nog meer stimuleren. 50 000 euro Dit jaar voorziet het provinciebestuur 50 000 euro voor projecten rond klimaatzorg, ingediend door MOS-scholen. Zowel het kleuter-, lager of secundair als het gewoon of buitengewoon onderwijs komen in aanmerking voor subsidiëring. Wil een project in aanmerking komen, moet er een degelijk plan zijn en een voldoende groot draagvlak (binnen én buiten de school). Daarnaast zijn een duidelijke educatieve uitwerking en een milieuwinst vereist. Initiatieven zonder linken met MOS of andere vakgebieden, vallen uit de boot. De inbreng van de aanvrager bedraagt minstens 25 %. Per project mag maximaal 2 000 euro gaan naar infrastructuurwerken.

Pluspunten Projecten met ‘net dat ietsje meer’ worden extra gewaardeerd. Zo heeft een project dat leergebied- én klasoverschrijdend is, een streepje voor. Hetzelfde geldt voor projecten die qua inhoud en methodiek creatief en vernieuwend zijn. Verdere pluspunten zijn het betrekken van ouders, niet-onderwijzend personeel en externe partners (gemeente, lokale natuurvereniging, ...). Als de inzichten uit het project als voorbeeld kunnen dienen voor andere scholen en organisaties die een klimaatzorgbeleid voeren, scoort het project ook hoger.

Aanvragen Dien jouw subsidieaanvraag uiterlijk 15 oktober 2012 in bij het Provinciaal Natuurcentrum, Het Groene Huis, Domein Bokrijk, 3600 Genk of mos@limburg.be. De aanvraag moet bestaan uit een volledig ingevuld, gedateerd en ondertekend aanvraagformulier, een begroting met inkomsten en uitgaven van het project, het ingevulde MOS-planningsdocument of MOS-actieplan. Het volledige subsidiereglement en het aanvraagformulier voor het indienen van een dossier vind je op www.limburg.be/subsidies.

Meer info over leermiddelen en nieuwe subsidies: • MOS Limburg, Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk • Hilde Boiten, hboiten@limburg.be, tel. 011 26 54 67, secundair onderwijs • Karel Coenen, kcoenen@limburg.be, tel. 011 26 54 91, basisonderwijs • Philippe Plessers, pplessers@limburg.be, tel. 011 26 54 66, basisonderwijs

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 17

Uw natuuropname in dit tijdschrift? Na elke oproep in Milieu & Natuur ontvangen we heel wat prachtige natuurbeelden. Dit nummer presenteert de bruinrode heidelibel van Peter Cuyx. Terwijl Vlaanderen zoekt naar dans-, zang- of kooktalent, speurt Milieu & Natuur naar de man of vrouw met een speciaal oog. Een oog voor natuur of milieu. Voel jij fotokriebels? Heb jij talent? Bezorg ons dan jouw foto en wie weet verschijnt die wel in één van de volgende edities van dit tijdschrift. De foto’s moeten gemaakt zijn in Limburg, natuur of milieu als thema hebben, digitaal aangeleverd worden en van goede kwaliteit zijn (> 3 miljoen pixels of > 3 MB). Bij elke foto verwachten we een korte beschrijving: wat is te zien op de foto, waar en wanneer werd die genomen en door wie. Door jouw foto’s in te sturen, geef je de provincie Limburg de toestemming om deze zonder voorafgaand overleg ook te gebruiken in andere provinciale publicaties, vrij van vergoeding maar uiteraard steeds met naamsvermelding. Meer info: Nadine Moens nmoens@limburg.be, tel. 011 23 83 18 Directie Ruimte, Dienst Milieu en Natuur Provincie Limburg, Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt

18 | Milieu & Natuur 14/2 - 2012

LIKONA-nieuws

LIMBURGSE KOEPEL VOOR NATUURSTUDIE

Hamsters opsporen Het zoeken naar hamsterburchten in de omgeving van Tongeren en Heers, is ondertussen een jaarlijkse traditie geworden. Voor de inventarisatie worden pas geoogste graanvelden afgelopen. Omdat de oogstperiode moeilijk exact te voorspellen is, is de planning voorlopig. Interesse? Geef je naam op via likona@limburg.be. Afspraak: de eerste uitstap is op maandag 30 juli gepland, om 19 u., kerk van Opheers; daarna wordt tot het einde van de oogst elke maandagavond geïnventariseerd.

Moeilijke planten bestaan niet Sommige plantensoorten lijken erg op mekaar, andere zijn dan weer minder goed gekend en worden over het hoofd gezien. De leden van de Limburgse Plantenwerkgroep willen hier iets aan doen en hebben de voornaamste determinatiekenmerken toegankelijk verwerkt. ‘Deze sleutel’ opent de deur van moeilijke soorten. Wil je paardenstaarten, vetkruiden … op naam brengen? Surf dan naar de presentaties op www.likona.be (onder Limburgse Plantenwerkgroep). Ze worden geactualiseerd en aangevuld met nieuwe soorten.

tjes en de hogere planten en mossen. Afspraak: om 9 u., Holsteenhoeve (parking), Holsteenweg, Zonhoven.

Nieuw: geologische wandelroute Bokrijk De Geologische Werkgroep van LIKONA wil iedereen laten kennismaken met het rijke geologische verleden van Limburg. De nieuwste wandelroute leidt je rond in het openluchtmuseum van Bokrijk dat meer dan honderd historische gebouwen in een aantrekkelijke natuurlijke omgeving herbergt. In vele van deze gebouwen is natuursteen verwerkt. Ze zijn met andere woorden stille getuigen van een versteend verleden. De publicatie richt zich op de streekgebonden natuursteen die de diversiteit van de Vlaamse ondergrond reflecteert. Daarnaast werden ook stenen van over de grenzen ingevoerd omwille van hun bijzondere eigenschappen. Elke steensoort vertelt een eigen verhaal van vele duizenden en zelfs miljoenen jaren. De ‘Geologische wandelroute Bokrijk’ kost 10 euro. Bestellen: Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, tel. 011 26 54 50, likona@limburg.be.

Samen op stap Deze zomer gaat een aantal LIKONA-werkgroepen opnieuw samen op stap. Meer info: www.likona.be. Op 26 augustus is de mijnterril van Eisden aan de beurt. De ondergrond (micromineralen, fossielen), de bijzondere flora en insecten worden nauwkeurig onderzocht. Afspraak: om 9 u., Euroscoop (parking), Zetellaan 74, Maasmechelen. Op 9 september worden de vennen en de omgeving van De Teut in Zonhoven onder de loep genomen. Deze gebieden herbergen bijzondere soorten van Europees belang. Het is vooral de bedoeling om meer te weten te komen over de vissen, de waterdier-

LIKONA-jaarboek 2011 verschenen! Het nieuwe LIKONA-jaarboek 2011 zit weer boordevol natuurnieuws van hoge kwaliteit. Voor slechts 10 euro is deze publicatie van jou. Bestellen: Provinciaal Natuurcentrum, Domein Bokrijk, 3600 Genk, tel. 011 26 54 50, likona@limburg.be.

Milieu & Natuur 14/2 - 2012 | 19

Agenda juli

september

14 DE WATERSNIP, op zoek naar de nachtzwaluw; samenkomst: 21.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel). Honden kunnen niet mee! Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

DE WATERSNIP, stevige wandeling door bos en heide; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

WARM LIMBURG, infoavond: oude verwarmingsinstallatie vervangen; samenkomst: 19.30 u.; C.C.Casino, Varenstraat 22a, HouthalenHelchteren. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

15 BOSMUSEUM GERHAGEN, verhaaltjes en weetjes over de natuur; samenkomst: 9 u.; bosmuseum, Zavelberg 10, Tessenderlo Info: 011 42 31 51, www.wet.gerhagen.be 15 DE WATERSNIP, wilde kruidenwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 21 DE WATERSNIP, dag van de Zwarte Beek; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel). Vooraf inschrijven! Info en inschrijving: 011 45 01 91, www.Natuurpuntberingen.be 22 BEZOEKERSCENTRUM HAGEVEN, vlinderwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt Info: 0473 80 18 30, bc.hageven@natuurpunt.be, www.natuurpuntneerpelt.be 22 DE WATERSNIP, libellen zoeken; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 29 DE WATERSNIP, vlinders leren kennen; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

augustus 5

DE WATERSNIP, zomerse beekwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

12 DE WATERSNIP, bos- of heidewandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 15 DE WISSEN, natuurwandeling; samenkomst: 14 u.; Maascentrum, Maaspark z/n, Dilsen-Stokkem. Inschrijven noodzakelijk vóór 12 augustus! Info: 011 53 02 50, info@limburgs-landschap.be, www.limburgs-landschap.be 15 DE WISSEN, Wissendag; samenkomst: 9 tot 16 u.; Maascentrum, Maaspark z/n, Dilsen-Stokkem Info: 089 75 21 71, info@dewissen.be, www.dewissen.be 19 BEZOEKERSCENTRUM HAGEVEN, heidewandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt Info: 0473 80 18 30, bc.hageven@Natuurpunt.be, www.natuurpuntneerpelt.be 19 DE WATERSNIP, wandeling naar de mijnterril; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 25 DE WATERSNIP, nacht van de vleermuis; samenkomst: 19.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel). Info: 011 45 01 91, Natuurpunt.beringen@telenet.be, www.dewatersnip.be 25 NIEUWENHOVEN, vleermuizenwandeling; samenkomst: 20 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden Info: 011 68 79 81, www.limburg.be/natuurcentra 26 BOSMUSEUM GERHAGEN, heidewandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 10, Tessenderlo Info: 011 42 31 51, www.wet.gerhagen.be 26 DE WATERSNIP, zomerwandeling; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT

11 WARM LIMBURG, infoavond: energiezuinig verwarmen met huidige installatie; samenkomst: 19.30 u.; stadhuis (trouwzaal), Hertog Janplein 1, Lommel. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

25 WARM LIMBURG, infoavond: energiezuinig verwarmen nieuwe woning; samenkomst: 19.30 u.; stadhuis (trouwzaal), Hertog Janplein 1, Lommel Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 30 DAG VAN DE WIJERS, op diverse locaties; van 10 tot 18 u. Een organisatie van het Regionaal Landschap Kempen en Maasland, Vlaamse Landmaatschappij en partners Info: 011 78 52 59, www.dewijers.be 30 WATERDOEDAG, op diverse locaties in de Voerstreek. Een organisatie van het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren. Info: 011 31 38 98, www.rlh.be

11 WARM LIMBURG, infoavond: oude verwarmingsinstallatie vervangen; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis, Dorpsstraat 5, Herstappe. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 16 DE WATERSNIP, natuurspeurdertjes: speelgoed uit het bos; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel). Voor kinderen van 5 tot 7 jaar, deelname € 1/kind Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 18 WARM LIMBURG, infoavond: oude verwarmingsinstallatie vervangen; samenkomst: 19.30 u.; gemeentehuis De Bammerd (kleine feestzaal), Paardskerkhofstraat 20, Heers. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 18 DE WATERSNIP, herfstwandeling naar de Zwarte Beek; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be 19 DE WATERSNIP, initiatie paddenstoelensporen onder de microscoop; samenkomst: 19.30 u.; bezoekerscentrum, Grauwe Steenstraat 7/2, Beringen (Koersel) Info: 011 45 01 91, watersnip.anb@vlaanderen.be, www.dewatersnip.be

Colofon Uitgave van: De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneur-voorzitter; Marc Vandeput, Walter Cremers, Gilbert Van Baelen, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Mieke Ramaekers, gedeputeerden; Renata Camps, provinciegriffier. Hoofdredactie: Johan Van den Broek Tekst: Stijn Janssen – Bonsai Publicatiebureau

19 WARM LIMBURG, infoavond: energiezuinig verwarmen nieuwe woning; samenkomst: 19.30 u.; gemeenschapscentrum Tentakel, Kneuterweg 2, Zonhoven. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

Coördinatie en eindredactie: Nadine Moens, nmoens@limburg.be

23 BOSMUSEUM GERHAGEN, paddenstoelenwandeling; samenkomst: 14 u.; bosmuseum, Zavelberg 10, Tessenderlo Info: 011 42 31 51, www.wet.gerhagen.be

Coverfoto: Bosland

23 BEZOEKERSCENTRUM HAGEVEN, trekvogelwandeling; samenkomst: 9 u.; bezoekerscentrum, Tussenstraat 10, Neerpelt Info: 0473 80 18 30, bc.hageven@Natuurpunt.be, www.natuurpuntneerpelt.be 23 NIEUWENHOVEN, wandeling kastelen in een beekdal, water is (rijk) leven; samenkomst: 14 u.; bezoekerscentrum, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden Info: 011 68 79 81, www.limburg.be/natuurcentra 25 WARM LIMBURG, infoavond: oude verwarmingsinstallatie vervangen; samenkomst: 19.30 u.; gemeenschapscentrum Ter Kommen (lokaal 1), Europalaan 2, Hoeselt. Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be 25 WARM LIMBURG, infoavond: energiezuinig verwarmen met huidige installatie; samenkomst: 19.30 u.; Cultureel Centrum, Rijksweg 460, Dilsen-Stokkem Inschrijven noodzakelijk! Info en inschrijving: Energieadvieslijn: 078 15 01 86, www.warmlimburg.be

Redactieraad: Rita Bogaerts, Patrick Boucneau, Luc Driesen, Nadine Moens, Niki Saenen, Jan Stevens, Johan Van den Broek, Inge Verheyen

Verantwoordelijke uitgever: Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Vormgeving: designpartner.be Drukwerk: Drukkerij Paesen – Opglabbeek Postbus: Provincie Limburg, Directie Ruimte – Afdeling Milieu en Natuur Nadine Moens Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt Tel. 011 23 83 18, nmoens@limburg.be www.limburg.be/milieuennatuur Oplage: 10 500 exemplaren Deze publicatie werd gedrukt op Kringloop Cyclus Offset 120 g. D/1999/5857/17