www.onderderadar.be
Praktisch aan de slag met het digitale platform 1
In deze folder geven we je wat meer toelichting over het onderzoeksproject ‘Onder de radar’ en hoe je praktisch aan de slag kan met het digitale platform.
De missie van het onderzoeksproject ‘Onder de radar’ In 2019 ontdekte Wouter Gheyle, archeoloog van de Universiteit Gent, samen met zijn team in het Amerikaans Nationaal Archief (NARA) een unieke reeks luchtfoto’s van de provincie Limburg. Het ging om maar liefst 810 WO II-luchtfoto’s genomen door de Duitsers en de Amerikanen tussen 1944 en 1945. Een deel van de foto’s diende strategische militaire doelen. De andere moesten het Europa van vlak na de oorlog beter in kaart brengen. Het provinciebestuur gaf de opdracht de foto’s te digitaliseren en op kaart te zetten.
kaart.onderderadar.be
3
De Duitse foto’s ‘Dick Tracy’ April 1945. De geallieerden voeren een uiterst geheime operatie uit. Doel: een belangrijk deel van het Duitse archief buitmaken. De missie slaagt. Op een hooizolder in Beieren vinden ze duizenden documenten. De vondst krijgt de codenaam ‘Dick Tracy’. Er zitten ook 594 unieke lucht foto’s van België bij. 96 Daarvan tonen Limburg. De Duitsers gaan heel uitgekiend te werk. Ze leggen strategische locaties vast zoals de Maasstreek, het Albertkanaal, de mijnsites, steden, … Ook het vliegveld van Sint-Truiden (Brustem) fotograferen ze in 1944 verschillende keren ná de inname door de geallieerden. Opmerkelijk zijn de aantekeningen. Blauw voor Duitsers, rood voor de geallieerden. Deze foto toont het vliegveld van Brustem. De posities van de geallieerde tenten en het afweergeschut staan aangeduid in het rood. Meer info over Operatie ‘Dick Tracy’? Klik hier.
Foto’s van Limburg uit de operatie ‘Dick Tracy’
Duitse luchtfoto ‘Vliegveld van Brustem’ – 12 december 1944
4
De Amerikaanse foto’s ‘Casey Jones’ De geallieerden maken ook opnames tijdens en na de oorlog. Op grote hoogte voor het overzicht, op lage hoogte voor de details. Meestal in overlappende luchtfotoreeksen. Een opmerkelijke operatie hierbij is ‘Casey Jones’. Na de oorlog ontmantelen de Amerikanen de zware B17-bombardementsvliegtuigen. Ze voorzien ze van ander geschut: camera’s! Zo brengen ze heel Europa systematisch in kaart. De reden? Tijdens de oorlog ondervinden de Amerikanen dat ze te weinig gedetailleerd kaartmateriaal bezitten om efficiënte beslissingen te nemen. In Limburg was het de 305de bomgroep die aan de slag ging. Dat gebeurt vanuit het vliegveld van Brustem. Van juli tot december 1945 brengen ze West-Europa in beeld, waaronder onze provincie. Meer info over Operatie ‘Casey Jones’? Klik hier.
www.pcce.be/ erfgoedonderderadaroperatiedicktracy
www.pcce.be/ erfgoedonderderadaroperatiecaseyjones Operatie ‘Casey Jones’ in Limburg
5
Limburg-dekkend Combineren we de Duitse en Amerikaanse luchtfoto’s? Dan krijgen we een Limburg-dekkend verhaal.
Duitse en Amerikaanse luchtfoto’s – onderzoek UGent
6
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen (DHMVII) Tussen 2013 en 2015 investeerde de Vlaamse overheid in een zeer gedetailleerde laserscan van Vlaanderen. De LIDAR-scans werden gemaakt vanuit een vliegtuig. Laser Imaging Detection and Ranging meet zeer accuraat de hoogte van het landschap: gemiddeld 16 keer per vierkante meter.
Virtueel hoogtemodel
Met die hoogtemetingen werd een virtueel hoogtemodel van heel Vlaanderen gemaakt. Zo’n model is extreem nuttig, onder andere voor de berekening van overstromingsgebieden en de planning van infrastructuurwerken. Ook archeologen gaan er graag mee aan de slag. Het model maakt de kleinste hoogteverschillen in het oppervlak zichtbaar. Zelfs onder bossen en struiken. Ideaal om ongekende archeologische resten op te sporen.
Erfgoedrelicten opsporen
Deze kaartlaag geeft ook extra informatie om onroerenderfgoedrelicten uit WO II, zoals bunkers, loopgraven, schuiloorden, vliegvelden, … op te sporen. Om bijvoorbeeld loopgraven in de Limburgse bossen op te sporen bieden we twee lagen van het Digitaal Hoogtemodel aan. Beide speciaal gemaakt om kleine sporen in het landschap zichtbaar te maken: kuiltjes, greppels, resten van vroegere bouwsels die nu afgebroken zijn, … • De ene laag accentueert oneffenheden met virtuele schaduwwerking: de zogenaamde hillshade. • De andere laag accentueert scherpe insneden in het landschap met zwart. Bijvoorbeeld greppels. Vlakke stukken zijn wit weergegeven: de zogenaamde sky-view-factor of SVF. Het klinkt ingewikkeld, maar dat is het allesbehalve. Je merkt snel hoe het werkt.
7
Hoe kan je WO IIrelicten herkennen? Met ‘Onder de radar’ detecteer je onroerenderfgoed relicten uit WO II op de kaart van Limburg. Van loopgraven en bunkers tot bominslagen. Klaar om onder de radar te duiken en relicten boven te halen? Om verhalen en getuigenissen uit WO II toe te voegen? Op de website onderderadar.be ontdek je twee filmpjes: relicten verkennen en relicten toevoegen. Als je een relict toegevoegd hebt kan je het inzenden. Wij controleren de gegevens en geven ze vrij. Dat neemt enkele dagen in beslag. Je krijgt een bericht als jouw relict online staat.
Hoe relicten opsporen?
Limburg heeft heel wat verschillende WO II-relicten. Loopgraven, geschutsopstellingen, prikkeldraad zones, bunkers, tijdelijke commandoposten, noodbruggen, vliegvelden, radarsites, kampementen, begraafplaatsen, bombardementen, neergestorte vliegtuigen, ... Maar hoe spoor je ze op in de lucht foto’s en het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen? De luchtfoto’s uit 1944-45 tonen veel sporen van de oorlog. Ze zijn niet altijd even duidelijk zichtbaar.
8
Soms hebben de troepen ze goed gecamoufleerd; soms zijn ze gewoon onopvallend. Een groot deel van Limburg is bovendien bebost. Het bladerdek belemmert het zicht. Loopgraven en versterkingen in bossen zijn dus meestal niet te zien, behalve op sommige winterbeelden. Het Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen toont de situatie vandaag. Slechts een klein deel van de originele sporen uit 1944-45 bleef bewaard. Vaak zijn die dan nog moeilijk herkenbaar of zichtbaar. Het hedendaagse hoogtemodel heeft wel één groot voordeel. Het filtert het bladerdek weg. Hier zien we dus wél sporen in de bossen. Een loopgraaf die op de luchtfoto’s verborgen bleef, kan op het hoogtemodel dus plots zichtbaar worden. Belangrijk om te weten: uit het hoogtemodel zijn alle gebouwen verwijderd. Om te vermijden dat ze het reliëf van het oppervlak zouden verstoren. Alle gebouwen? Ja! Spijtig genoeg dus ook de overgebleven bunkers. Die kun je alleen zien op de hedendaagse luchtfoto’s!
9
Op de volgende pagina’s zie je enkele voorbeelden van WO II-relicten op de luchtfoto’s en het hoogtemodel.
10
Hoe herken je een loopgraaf? Luchtfoto 1944-1945
Loopgraaf (kronkelend) HAM
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
SKY-VIEW-FACTOR
Loopgraaf en berm (borst- en rugwering bewaard)
Het centrale deel is al wat ‘uitgewist’ door grondwerken.
11
Hoe herken je een bominslag? Luchtfoto 1944-1945
Bominslagen KURINGEN (Pasen 1944)
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
SKY-VIEW-FACTOR
Kuilen in weiden en bossen
In het natuurgebied de Tommelen zijn de bomkraters kleine vijvertjes.
12
Hoe herken je een militair kamp? Luchtfoto 1944-1945
Militair kamp of commandopost LANAKEN
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
SKY-VIEW-FACTOR
Fundamenten van gebouwen (rechthoeken) en loopgraaf rond het kamp
In het bos zijn allerlei kuilen, greppels en betonfragmenten te zien.
13
Hoe herken je een begraafplaats? Luchtfoto 1944-1945
Duitse begraafplaats SINT-TRUIDEN
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
SKY-VIEW-FACTOR
Enkel de contouren. Het Duitse militaire grafveld is weg.
In het bos staat een eenzame steen met Duits opschrift.
14
Hoe herken je een bunker? Luchtfoto 1944-1945
Bunker HASSELT – Albertkanaal
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
LUCHTFOTO
De bunkers staan er nog, maar op het hoogtemodel zijn alle gebouwen (en bomen) weggehaald, ook de bunkers!
Op de luchtfoto van vandaag kun je ze wel ontwaren, als je heel goed kijkt (bovenaan): links tussen de huizen, midden en rechts in het struikgewas.
15
Hoe herken je een radarsite? Luchtfoto 1944-1945
Radarsite NIEUWERKERKEN
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
LUCHTFOTO
Zeer weinig resten. Bij radarsites blijven sokkels, bunkers en soms vaag een loopgraaf (bv. radar in Meeuwen) bewaard.
De sokkel van de radar
16
Hoe herken je een noodbrug? Luchtfoto 1944-1945
Noodbrug LANAKEN
Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen HILLSHADE
LUCHTFOTO
De bruggen werden in 1940 vernietigd en snel vervangen door noodbruggen. Hierdoor zijn er vandaag geen sporen meer zichtbaar.
Na de oorlog werden de bruggen hersteld, meestal op de originele plaats, maar soms ook op de plek van de noodbrug.
17
Relict gevonden? Voeg het dan toe! Heb je op het digitaal platform ‘Onder de radar’ een WO II-relict (bunker, loopgraaf, vliegveld, …) gevonden op een luchtfoto, op de huidige kaart of het hoogtemodel? Dan kan je op de kaart rechts boven klikken op de knop ‘relict toevoegen’. Je kan hier ook een verhaal, oude foto’s en filmpjes, ... delen. Als je op verzenden gedrukt hebt, ontvangt het team van het Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed jouw verhaal. Na een kleine controle die enkele dagen in beslag kan nemen, wordt jouw relict online geplaatst. Hiervan krijg je bericht. Toch nog vragen? Mail dan naar pcce@limburg.be.
18
19
Provincie Limburg – Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed Universiteitslaan 1, 3500 Hasselt – tel. +32 (0)11 23 75 75 – pcce@limburg.be
www.onderderadar.be 20