De Liefde maakt een klein bed groot

Intimiteit en seksualiteit bij ouderen Luc Van de Ven / Lies Van Assche / Lara Vesentini

PHL_cover_intimiteit_mbV04.indd 1

4/05/11 11:32

PHL_cover_intimiteit_mbV04.indd 2

4/05/11 11:32

PHL_cover_intimiteit_mbV04.indd 3

4/05/11 11:32

De Liefde maakt een klein bed groot

‘De Liefde maakt een klein bed groot’ overgenomen met de toestemming van de uitgever J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam uit de bundel Zeventig aforismen. © 1984 Bertus Aafjes.

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 1

4/05/11 11:39

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 2

4/05/11 11:39

Liefde van later Dan moet het echt wel liefde zijn, Ondanks de vele kille uren, De domme fouten en de pijn. Heel deze kamer om ons heen, Waar ons bed steeds heeft gestaan, Draagt sporen van een fel verleden, Die wilde hartstocht lijkt nu heen, Die zoete razernij vergaan, De wapens waar we toen mee streden.

Ik houd van jou, Met heel mijn hart en ziel Houd ik van jou. Langs de zon en maan tot aan het ochtendblauw, ik houd nog steeds van jou.

Jij kent nu al mijn slimme streken, ik ken allang jouw heksenspel. Ik hoef niet meer om jou te smeken, jij kent mijn zwakke plaatsen wel. Soms liet ik jou te lang alleen, misschien was wat ik deed verkeerd, maar ik had ook wel eens vriendinnen. We waren jong en niet van steen en zo hebben we dan toch geleerd: je kunt toch altijd opnieuw beginnen.

Ik houd van jou, Met heel mijn hart en ziel Houd ik van jou. Langs de zon en maan tot aan het ochtendblauw, ik houd nog steeds van jou.

We hebben zoveel jaar gestreden tegen elkaar en met elkaar. Maar rustig leven en tevreden is voor de liefde een gevaar. Jij huilt allang niet meer zo snel, ik laat me niet zo vlug meer gaan, we houden onze woorden binnen. Maar al beheersen we het spel een ding blijft toch altijd bestaan: de zoete oorlog van het minnen.

Ik houd van jou, Met heel mijn hart en ziel Houd ik van jou. Langs de zon en maan tot aan het ochtendblauw, ik houd nog steeds van jou.

Ik houd nog steeds van jou, voorgoed van jou.

Liefde van later In een vertaling van Lennaert Nijgh, gezongen door Herman van Veen Origineel: La chanson des vieux amants – Jacques Brel

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 3

4/05/11 11:39

Colofon Uitgave De Deputatie van de Provincieraad van Limburg Herman Reynders, gouverneur-voorzitter Marc Vandeput, Walter Cremers, Gilbert Van Baelen, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Erika Thijs, gedeputeerden, en Renata Camps, provinciegriffier Auteurs Liefde, een leven lang Luc Van de Ven Klinisch ouderenpsycholoog UPC-KULeuven, campus Leuven.

Lies Van Assche, Klinisch ouderenpsycholoog UPC-KULeuven, campus Leuven Lubbeek en Kortenberg m.m.v. Stefanie Geysels en Helga Broos Seksualiteit voor altijd Lara Vesentini Onderzoeksinstituut ArcK, Provinciale Hogeschool Limburg eindredactie Aagje Swinnen en Anna Wolters Met dank aan: de Werkgroep Ouderen en seksualiteit samengesteld door de Dienst Ouderen van de provincie Limburg en Sandra Zwakhalen Onderzoeksinstituut Caphri, Universiteit Maastricht Met dank aan dr. Paul Martens directeur onderzoek en dienstverlening Provinciale Hogeschool Limburg.

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 4

Samen met de Provinciale Hogeschool Limburg werd een symposium georganiseerd dat als basis gehanteerd werd bij het boek “seksualiteit voor altijd”.

Coördinatie provinciale dienst ouderen

Vormgeving + fotografie (ZOZ) reclamebureau www.zoz.be

Drukwerk Drukkerij Paesen

Oplage 10 000

Kostprijs gratis

Wettelijk depotnummer D/2011/5857/10 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Citeren met bronvermelding is wel toegestaan en wordt zelfs aangemoedigd.

4/05/11 11:39

Erika Thijs Hoe begin je een voorwoord over seksualiteit en intimiteit bij ouderen ?

Het is één van de laatste taboes dat nog niet doorbroken werd. Je moet het in een beperkt gezelschap maar eens hebben over seksualiteit en ouderen en de komische noot duikt onmiddellijk op. Sommigen gniffelen, anderen zwijgen en nog anderen erkennen dat er een belangrijke nood is aan informatie en communicatie.

Elke generatie heeft behoefte aan liefde en genegenheid in al haar facetten. Lust vergrijst niet.

De beleving en inkleuring ervan verschilt naarmate we ouder worden. Dit hangt af van psychologische, lichamelijke, sociale en emotionele factoren. In de media wordt al te vaak alleen het seksuele genieten naar voor gebracht, al dan niet door hulpmiddelen ondersteund. Toch is de plaats van intimiteit en seksualiteit in de partnerrelatie veel belangrijker.

Samen met de Provinciale Hogeschool Limburg werd een symposium georganiseerd en werd aan verschillende auteurs gevraagd hun eigen visie hierover te schrijven. Deze 2 uitgaven worden hier samen gepresenteerd vanuit hun eigen invalshoek, soms met overlappingen: “Liefde, een leven lang.”, dhr. Luc Van de Ven en mevr. Lies Van Assche “Seksualiteit voor altijd.”, mevr. Lara Vesentini Ik hoop oprecht dat deze 2 werken het taboe rond seksualiteit en intimiteit helpen doorbreken en dat de Limburgse 60-plusser mag genieten van een gezonde portie seksualiteit en intimiteit.

Erika Thijs Gedeputeerde van welzijn en gezondheid

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 5

4/05/11 11:39

6

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 6

4/05/11 11:39

Liefde, een leven lang Luc Van de Ven / Lies Van Assche

7

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 7

4/05/11 11:39

8

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 8

4/05/11 11:39

Deel 1 Deel 2 Deel 3

Wat verstaan we onder ‘seksualiteit’, ‘intimiteit’ en ‘ouderen’ Ouderen en ouder worden

Factoren die de seksualiteit beïnvloeden De partnerrelatie Belangrijke levensgebeurtenissen Seksuele activiteit in het koppel Samen zoeken De chronisch zieke partner

Deel 4

Homo’s en lesbiennes

Lichamelijke veranderingen en ziekte De ouder wordende vrouw De ouder wordende man

Deel 5

Ziekte

Zonder partner…een nieuwe relatie?

Het overlijden van de partner De echtscheiding De alleenstaande

Deel 6 Nawoord

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 9

Een nieuwe relatie

De hulpbehoevende oudere Het contact met de professionele hulpverlener Leven in een Woon- en Zorgcentrum

11 14 17 23 25 27 28 29 31 33 36 37 39 43 45 46 48 48 53 55 56 58

4/05/11 11:39

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 10

4/05/11 11:39

Deel 1 Wat verstaan we onder ‘Seksualiteit’, ‘Intimiteit’ en ‘Ouderen’

11

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 11

4/05/11 11:39

12

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 12

4/05/11 11:39

De termen ‘seksualiteit’ en ‘intimiteit’ lijken voor de meeste mensen een duidelijk afgelijnde betekenis te hebben. We gaan er snel van uit dat iedereen bij het gebruik van deze begrippen dezelfde voorstellingen heeft.

Maar klopt dit wel?

Een kort experiment helpt ons direct van deze misvatting af: vraag aan een kleine groep mensen (bijvoorbeeld een dertigtal studenten psychologie) de definities op en je krijgt erg uiteenlopende omschrijvingen.

Uiteraard zie je grote verschillen tussen mannen en vrouwen, maar ook binnen hetzelfde geslacht lopen de definities erg uiteen. Iedereen brengt eigen accenten aan. Dit is overigens niet zo verwonderlijk: seksualiteitsbeleving en seksueel gedrag zijn zo persoonlijk, zo eigen aan het individu, dat elke veralgemenende uitspraak wellicht nooit helemaal voor iedereen geldt.

Dit is dus ook een probleem voor deze brochure. De uitspraken en stellingen die aan bod komen, moeten steeds worden begeleid met een nuancering, zoals ‘over het algemeen’, of ‘door de band genomen’ of ‘voor de meeste mensen geldt dat…’. Van de lezer wordt dus een kritische blik verwacht.

In elk geval is het dus van het grootste belang dat we vanaf het begin de termen die we in deze brochure gebruiken, toelichten:

‘Seksualiteit in enge zin’, ‘seksualiteit in ruime zin’ en ‘intimiteit’.

Onder seksualiteit in enge zin verstaat men de activiteiten die rechtstreeks met de geslachtsorganen (de genitaliën) te maken hebben, waarbij vertrekkend vanuit het verlangen, via de opwinding, in vele gevallen de bevrediging, het orgasme of hoogtepunt volgt. Het gaat hier om seksueel gedrag, zoals bij de geslachtsgemeenschap (de coïtus) of het strelen van de partner. Maar ook de zelfbevrediging (masturbatie) is seksueel gedrag. Meer zelfs, het is wellicht de meest voorkomende seksuele activiteit.

Daarnaast is er de seksualiteit in ruime zin, ook de seksuele interesse genoemd. Hieronder vallen de seksuele gedachten, dagdromen of fantasieën, maar ook zaken die velen niet direct als seksueel zullen benoemen: aandacht geven aan iemand die je aantrekkelijk vindt of van deze persoon aandacht krijgen, kijken naar mensen die er leuk uitzien, genieten van aan13

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 13

4/05/11 11:40

genaam gezelschap, complimentjes geven en ontvangen, enz. De lijst is eindeloos. Het zijn voor de mens uiterst belangrijke aangelegenheden. Ze maken het leven aangenaam. Als deze ‘seksualiteit in ruime zin’ wegvalt, wordt het maar een saaie boel. Meer zelfs, mensen die lijden aan een depressie geven aan hiervan niet langer te kunnen genieten en zien daar erg van af.

Ook intimiteit wordt door het overgrote deel van de mensen als belangrijk voor het welbevinden ervaren.

Intimiteit heeft op de eerste plaats te maken met de kwaliteit van een relatie: men kan en durft zichzelf zijn, de meest persoonlijke gevoelens en ideeën kunnen zonder vrees voor conflicten of verlies van affectie worden geuit, men kan ervaringen, gedachten en gevoelens met elkaar delen. Dit veronderstelt uiteraard wederzijds vertrouwen, respect en een open communicatie. Bij mensen die zich emotioneel eenzaam voelen (ook al hebben ze vele zogenaamde sociale contacten) zie je doorgaans een tekort aan deze vormen van intimiteit.

Daarnaast omvat intimiteit ook het moment van afzondering, waarbij men zich van de andere kan distantiëren. Velen ervaren de nood aan een evenwicht tussen ‘op zichzelf terugkeren’ en ‘naar anderen toegaan’.

Seksuele activiteiten kunnen een extra dimensie geven aan een intieme relatie, hoewel beide ook afzonderlijk kunnen voorkomen. Denk hierbij aan een hechte vriendschap waarbij men mekaar in verband met persoonlijke aangelegenheden in vertrouwen neemt of aan seksuele activiteit zonder intieme relatie (de zogenaamde ‘anonieme seks’).

Een gesprek over seksualiteit verglijdt al snel in een discussie over wat normaal en abnormaal wordt bevonden. Nogal eens mondt dit uit in een eindeloos gebekvecht. Laten we het hier kort houden: we noemen normaal wat tussen volwassen mensen, die hierin toestemmen, gebeurt zonder dat anderen hiermee worden lastig gevallen. Abnormaal zijn dan de gedragingen zoals exhibitionisme, seks met minderjarigen, verkrachting, enz. In het verlengde van deze discussie ligt nogal eens de vraag naar de ‘ware aard’ van de mens, vooral dan als het gaat om diens al dan niet monogame ingesteldheid. Los van morele standpunten, waarin men bijvoorbeeld ervoor kan pleiten om het bij één partner te houden, is ook deze discussie oeverloos: de één zal voorbeelden aanhalen van exclusieve trouw uit de geschiedenis, andere culturen of de dierenwereld, waarop een ander met evenveel voorbeelden het tegenovergestelde zal trachten aan te tonen.

Ouderen en ouder worden Wat verstaan wij onder ‘oudere leeftijd’?

Men kan er zich vanaf maken aan de hand van een specifieke kalenderleeftijd. Maar is het dan 60+ of 65+ of wat jonger of wat ouder? Evengoed zou men een sociaal criterium kunnen hanteren en zeggen dat iemand bij de ouderen behoort als hij op pensioen is.

Sommige bruggepensioneerde krabben zich nu in de haren en sportlui worden rond hun 35ste veteraan (maar noem je ze dan oud?).

Anderen troosten zich met de gedachte dat je maar zo oud bent als je jezelf voelt. Daar is ook iets voor te zeggen natuurlijk. Maar wat doe je met de 85-jarige

14

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 14

4/05/11 11:40

dame die antwoordt op de vraag van haar dochter of het verblijf in het verzorgingstehuis meevalt: “ Alles is in orde, maar het is wel spijtig dat hier zo veel oude mensen zijn”. In onze beleving is het al snel de andere die oud is, niet ik.

Het is wellicht aangewezen om te spreken van seksualiteit en intimiteit bij het ouder worden, tijdens de tweede levenshelft, waarin specifieke thema’s een belangrijke plaats gaan innemen: familiale (kleinkinderen), sociale (pensioen), lichamelijke (al dan niet kleine lichamelijke veranderingen en verstoringen), existentiële (de eindigheid), enz.

Psychologisch begint de ouderdom wanneer de onbewuste illusie van onsterfelijkheid op de helling wordt geplaatst door de vaststelling van een blijvende achteruitgang op lichamelijk, mentaal, affectief, professioneel of sociaal vlak. In de beleving van vele mensen komt dit vrij plots en onverwacht, meestal uitgelokt door een betekenisvol verlies.

Ter illustratie hiervan, een kort citaat uit een brief van Sigmund Freud aan Sandor Ferenczi.

“De dertiende maart van dit jaar ben ik plots oud geworden [hij was toen 65]. De gedachte aan de dood heeft me niet meer los gelaten en soms heb ik het gevoel dat mijn interne organen onder mekaar twisten wie er een eind aan mijn leven zal maken. Er was eigenlijk geen speciale aanleiding tot dit gevoel behalve dat Olivier [zijn zoon] op die dag afscheid nam om naar Roemenië te vertrekken.”

15

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 15

4/05/11 11:40

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 16

4/05/11 11:40

Deel 2 Factoren die de seksualiteit be誰nvloeden

17

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 17

4/05/11 11:40

18

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 18

4/05/11 11:40

Het seksuele gedrag en de seksuele beleving worden bij elke mens – en dus ook bij ouderen – beïnvloed door tal van factoren zoals:

• • • •

de partnerrelatie lichamelijke veranderingen een ernstig lichamelijk lijden de beschikbaarheid van een partner.

Daarnaast zijn er nog andere factoren in het spel. Het komt er eigenlijk op neer dat zowat alles de seksualiteit en het seksuele welbevinden kan beïnvloeden. Niet in het minst psychologische factoren zoals de actuele levenstevredenheid of de houding tegenover het ouder worden. Voel ik me afgeschreven? Of zie ik die oude dag ook als een periode waarin ik kan genieten? Daarbij kan elke stressfactor zijn invloed laten gelden, bijvoorbeeld als de pensionering gepaard gaat met teleurstelling en bitterheid of bij het overlijden van een dierbare.

Als het algemeen goed gaat met je, zal je doorgaans meer kunnen genieten van seksualiteit dan wanneer je zware tegenslagen moet incasseren. Het meest duidelijke voorbeeld is dat van de depressieve persoon, waarbij de depressie elk genieten in de weg staat en ‘de goesting’ totaal ontbreekt.

Hoe men de seksualiteit beleeft, wordt ook in grote mate bepaald door vroegere seksuele ervaringen.

Mensen die een rijk en bevredigend seksueel leven hebben gehad, zullen dit patroon handhaven wanneer ze ouder worden. Als het genieten van seksualiteit doorheen het leven slechts een gering belang had, zal dit op hoge leeftijd doorgaans niet veranderen. Men wordt (voor een groot deel) oud zoals men geleefd heeft. Voor sommigen kan het verleden duidelijke sporen nalaten.

Als men in zijn jonge jaren het slachtoffer is geweest van seksuele trauma’s of vernederingen, is het uitbouwen van een bevredigende seksualiteit lang niet altijd eenvoudig, voor sommigen zelfs onmogelijk.

Een laatste beïnvloedende factor die we hier bespreken is de cultuur. Op de eerste plaats gaat het hierbij om de waarden en de normen die gelden in het milieu waarin we zijn opgevoed. Of men het graag hoort of niet, wat ons tijdens de jeugdjaren is aangeleerd, blijven we voor een groot deel meedragen. Uiteraard kan een mens groeien, evolueren, ja zelfs openbloeien… binnen bepaalde grenzen. We gaan meer dan een halve eeuw terug. Vooral in burgerlijke kringen werd seksualiteit eerder gewantrouwd als de bron van veel kwaad. Seksualiteit werd getolereerd in het kader van de voortplanting.

19

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 19

4/05/11 11:41

De jongens werd bezworen ‘hun zaad te sparen voor de moeder hunner kinderen’. Voor de meisjes was de maagdelijkheid het hoogste goed. Masturbatie heette zelfbevlekking. Implicieter klonk de boodschap dat een vrouw zich afwachtend-passief diende te gedragen, terwijl van de man initiatief werd verwacht. Het gevolg van dit alles was dat voor vele jongeren seksualiteit vooral gevoelens van schuld en schaamte opriep. Dat seks prettig en aangenaam kon zijn, werd door vele opvoeders overigens ‘zedig verzwegen’. Gelukkig hebben vele van deze jongeren zelf kunnen ontdekken – soms na jaren – dat seksualiteit ook erg fijn kan zijn en dat het wederzijds verschaffen van lust in een partnerrelatie een belangrijke plaats kan innemen.

ter tegenover mannen dan tegenover vrouwen: als oudere mannen seksuele interesse tonen, lokt dit bij jongvolwassenen een glimlach uit. Het wordt gezien als een teken van vitaliteit en gezondheid en er wordt soms zelfs in stilte gesupporterd. Ten opzichte van oudere vrouwen volgt meestal snel de afkeuring.

In de periode na de Tweede Wereldoorlog, en zeker in de loop van de jaren 60, is er sprake van de seksuele revolutie: er kon vrijer gepraat worden over seks, taboes vielen weg, erotische getinte beelden verschenen in films en reclame. De situatie van de vrouw veranderde drastisch: de emancipatie maakte dat vrouwen uit werken gingen en zodoende financieel niet langer afhankelijk van de echtgenoot werden. Ondertussen was er de ontdekking van ‘de pil’, zodat (niet geplande) geslachtsgemeenschap niet langer gebukt ging onder de angst voor ongewenste zwangerschap.

Deze nieuwe verworvenheden lijken echter niet direct de beeldvorming over seksualiteit bij ouderen te hebben beïnvloed. Vele (jong)volwassenen gaan ervan uit dat seksualiteit op oudere leeftijd niet belangrijk is, dat ouderen geen seksuele gedragingen stellen.

Wanneer men dan toch met uitingen van seksuele interesse wordt geconfronteerd, volgt vaak de spot of de veroordeling. Men staat daarbij toch wat toleran-

www.deredactie.be: 07/01/2010

De 64-jarige Britse actrice Helen Mirren wil een boek schrijven over het seksleven van oudere mensen in de samenleving. Ze zegt niet te begrijpen waarom jongeren hun wenkbrauwen fronsen bij ouderen die nog seksueel actief zijn: “Jongeren zijn nog het meest puriteins. Ze willen zelf ten volle genieten, maar vinden het vies als ouderen seks hebben”.

Deze negatieve stereotypen kaderen in het algemene beeld dat jongvolwassenen over ouderen hebben, waarbij de oude dag per definitie zou samengaan met invaliditeit en aftakeling. Bovendien kunnen volwassen kinderen zich moeilijk voorstellen dat hun ouders, en in een veralgemening de oudere generatie, seksueel actief zouden zijn. Denken aan de seksuele activiteiten van je eigen ouders is voor velen vreemd.

Het gedicht hiernaast komt uit de bundel ‘De liefde natuurlijk’ van de Braziliaanse dichter Carlos Drummond de Andrade (vertaling door August Willemsen).

Na zijn dood ontdekte men een nooit gepubliceerde cyclus van 40 erotische gedichten. Heel waarschijnlijk heeft de dichter ze geschreven tussen zijn tachtigste en vijfentachtigste levensjaar. Dat ze niet eerder ver-

20

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 20

4/05/11 11:41

schenen lag aan de dichter zelf, die vreesde dat ze als pornografisch zouden worden beschouwd. Misschien vreesde hij ook wel dat men dergelijke pittigheden niet van oudere mensen zou tolereren. Hij voegde zich dus naar een verondersteld vooroordeel.

Deze vooroordelen zijn minder onschuldig dan ze op het eerste zicht lijken. Mensen hebben doorgaans de neiging om zich hierdoor te laten beïnvloeden: het risico bestaat dat ouderen zich vereenzelvigen met dit negatieve beeld en er zich op den duur naar gedragen. Is dit voor mijn leeftijd nog wel normaal? Deze zelfcensuur zorgt op zijn beurt voor een vicieuze cirkel: het beeld van de seksloze oudere wordt bevestigd en versterkt. In de volgende hoofdstukken worden deze vooroordelen kritisch onderzocht. Kort samengevat komt het hierop neer dat, ondanks de negatieve beeldvorming, seksualiteit en intimiteit voor velen een thema blijft en dat de seksualiteit in ruime zin voor de meeste mensen tot op hoge leeftijd een bron van welbevinden is.

Gelukkig kunnen vooroordelen, ook al zijn ze hardnekkig, afbrokkelen. Het kost meestal wel wat tijd.

Toch merken we in de loop van de laatste decennia een milde kentering: seksualiteit bij ouderen komt meer aan bod in de media, de verdraagzaamheid lijkt toegenomen, er is meer wetenschappelijk onderzoek en ook de hulpverlening voor ouderen met seksuele- of relatieproblemen wordt uitgebouwd. Knelpunten blijven evenwel de opvattingen over masturbatie, nieuwe relaties en homoseksualiteit op oudere leeftijd.

Laten we dit hoofdstuk positief beëindigen: negatieve vooroordelen en houdingen kunnen worden omgebo-

gen. Twee Amerikaanse psychologen hebben hierover een boeiend experiment verricht. Hun vertrekpunt was de vaststelling dat er in vele verzorgingstehuizen een wat negatieve sfeer heerste. Zo werd er veel geroddeld en was de verdraagzaamheid tegenover seksueel gedrag, ouderen die mekaar kussen of nieuwe relaties, zowel bij het personeel, de familieleden als bij de ouderen zelf, zeer gering. Het experiment bestond erin dat een verzorgingstehuis in twee werd ingedeeld: er was de experimentele groep, bestaande uit ouderen, familieleden en hulpverleners, waaraan men lessen gaf over seks bij ouderen, aangevuld met discussiegroepen en films. Daarnaast was er de controlegroep die dit alles niet meemaakte. Bij afloop van het experiment kon men drie zaken vaststellen. In vergelijking met de controlegroep, waarin niks was veranderd, wisten de deelnemers uit de experimentele groep veel meer te vertellen over seksualiteit op hoge leeftijd. Uiteraard een nogal voor de hand liggend gevolg van de training. Maar er was meer: bij de experimentele groep was er een duidelijke toename van de verdraagzaamheid ten opzichte van seksueel gedrag bij de oudere bewoners: er werd veel minder geroddeld als een nieuw koppel ontstond of wanneer mensen elkaar een kus gaven. En tenslotte, het seksuele gedrag bij de bewoners (knuffelen, kussen, …) steeg met 400%!

De vloer is bed

De vloer is bed wanneer de liefde overmant.

Op hoogpolig tapijt of op het hardst parket, als liefde om naar bed te gaan niet wachten kan, vormen wij lijf aan lijf het vochtig ballet.

Om uit te rusten van het liefdesspel gaan we naar bed.

Carlos Drummond de Andrade

21

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 21

4/05/11 11:41

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 22

4/05/11 11:41

Deel 3 Partnerrelatie

23

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 23

4/05/11 11:41

24

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 24

4/05/11 11:41

Door de stijgende levensverwachting neemt de kans toe dat huwelijks- of levenspartners samen oud worden.

Wanneer de relatie niet wordt ontbonden, heeft een koppel tegenwoordig ongeveer vijftig jaar samenleven in het verschiet. De helft van de ouderen boven 65 jaar is overigens gehuwd.

Voor vele koppels wordt de ouderdom het finale hoogtepunt van verbondenheid en wederzijdse zorg. Oudere echtparen hebben over het algemeen immers een groter engagement: ze zetten zich in voor de relatie.

De huwelijksrelatie lijkt doorgaans ook een garantie te zijn voor een gunstige levenssituatie op latere leeftijd. Men stelt vast dat gehuwde ouderen gemiddeld gezien een betere gezondheid hebben, zich minder onzeker voelen, beter sociaal geïntegreerd zijn en zich minder eenzaam voelen. Bovendien scoren ouderen die een vaste relatie hebben hoger op de metingen van wijsheid. Vooral wanneer het koppel ‘de dingen des levens’ met mekaar kan overleggen.

Kortom, de intimiteit neemt bij vele oudere koppels in toenemende mate een belangrijke plaats in. Dit is vooral zo wanneer je geconfronteerd wordt met verlies en tegenslag. Intimiteit betekent immers ook dat je partner je meest nabije vertrouwenspersoon is, tegen wie je vrij kan spreken, met wie je samen kan

rouwen, bij wie je kan wenen, van wie je troost kan ontvangen en aan wie je zelf troost kan geven.

Belangrijke levensgebeurtenissen Toch moeten we benadrukken dat koppels op zeer uiteenlopende manieren samen oud worden. Hét koppel bestaat niet. Zoals de individuele levensloop een stempel drukt op het ouder wordende individu, zo heeft ook elk paar zijn eigen(-aardige) geschiedenis.

De aanpassing aan belangrijke levensgebeurtenissen speelt hierbij een centrale rol, zoals het uit huis gaan van de kinderen, de pensionering of een chronische en invaliderende ziekte van de partner.

Wanneer de kinderen het huis uitgaan, start een nieuwe periode in de partnerrelatie. Vele koppels hebben voordien decennialang veel energie gestoken in de opvoeding van de kinderen, die overigens vaak het centrale gespreksthema vormden. Sommige partners zagen zichzelf hierbij voornamelijk in hun ouderrol.

Soms waren de kinderen ook de bliksemafleider voor 25

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 25

4/05/11 11:41

problemen binnen het koppel. In de ‘lege nest-fase’ worden man en vrouw opnieuw met elkaar geconfronteerd. Dat is meestal een grote uitdaging: ze moeten opnieuw ontdekken wat hen bindt.

veel irritaties opwekken, zeker wanneer de vrouw het gevoel heeft dat de man zijn probleem tracht op te lossen door het naar haar door te schuiven, zodat zij verplicht wordt om nieuwe uitdagingen te zoeken.

Ook de pensionering heeft een niet te ontkennen weerslag op de relatie. De opdracht luidt: aan het voortdurend samenzijn een leefbare vorm en een aanvaardbare betekenis geven.

De relatie van het oudere koppel wordt dus door verschillende belangrijke levensgebeurtenissen op de proef gesteld: het is niet altijd rozengeur en maneschijn. Toch zullen de meeste oudere koppels deze moeilijkheden na verloop van tijd overwinnen. Voor sommige koppels is de relatie op hoge leeftijd evenwel een continue bron van spanning en onbehagen.

Bij deze paren is de verleiding groot om terug te denken aan de woorden van Adriaan Roland Holst, de Prins der Dichters, die op de vraag waarom hij niet getrouwd was, antwoordde: “Op het woord ‘huwelijk’ rijmen slechts ‘gruwelijk’ en ‘afschuwelijk’“.

Voordien bracht men immers een groot deel van de tijd niet samen door, men werd niet voortdurend met mekaar geconfronteerd en in het werk konden velen een compensatie vinden voor eventuele spanningen binnen de relatie. Bij de pensionering valt die uitwijkmogelijkheid weg. Recent gepensioneerden hebben dan ook vaak enige tijd nodig om te zoeken naar een vernieuwd evenwicht in het ‘steeds bij mekaar zijn’.

Dat gebeurt meestal niet zonder slag of stoot.

Bij de meeste koppels zal de vrouw vroeger met pensioen gaan dan de man. Wanneer deze laatste stopt met werken, weten beiden dat een beperkt territorium jarenlang met twee zal moeten worden gedeeld.

Sommige mannen gaan zich bemoeien met de taken die hun vrouw jarenlang in haar eentje vervulde.

Soms slaagt een man er niet in zijn energie te verschuiven van het werk naar een hobby en wordt dat probleem ‘opgelost’ door een groot deel van de huishoudelijke taken op zijn vrouw te ‘veroveren’. Wanneer de vrouw in zo’n geval erin slaagt om het leven buitenshuis verder uit te bouwen, zal deze ‘nieuwe man’ zonder twijfel worden geprezen. Meestal echter zal een dergelijke krampachtige overname van taken

En inderdaad: een aantal koppels heeft de strijdbijl niet begraven. Bij sommigen heeft men de indruk dat juist op oudere leeftijd de strijd tussen de partners in alle hevigheid losbarst. Oude rekeningen worden op een voor de omgeving niet altijd even duidelijke wijze vereffend. Sommige regressieve toestanden, waarbij de patiënt op overdreven wijze verzorging en vertroeteling vraagt én eist van de partner, reflecteren vaak verbittering en teleurstelling. Enerzijds om het leven dat voorbij is en anderzijds om de huidige situatie die door de betrokkene als uitzichtloos wordt ervaren. Helaas moeten we dan ook vaststellen dat voor sommige ouderen, ook al hebben ze een ‘partner’, eenzaamheid een groot probleem wordt. Er is dan nog nauwelijks sprake van intimiteit.

26

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 26

4/05/11 11:41

Het huwelijk

Toen hij bespeurde hoe de nevel van den tijd in d’ ogen van zijn vrouw de vonken uit kwam doven, haar wangen had verweerd, haar voorhoofd had doorkloven, toen wendde hij zich af en vrat zich op van spijt. …

Maar doodslaan deed hij niet, want tussen droom en daad staan wetten in den weg en praktische bezwaren, en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.

Uit ‘Het huwelijk’, Willem Elsschot.

Het gedicht ‘Het Huwelijk’ van Elsschot geeft een weinig fraai beeld van het oudere koppel, van de heimwee naar de jeugd , van de onverdraaglijke eindigheid. Noteer overigens dat de dichter dit schreef toen hij 28 jaar oud was!

Seksuele activiteit in het koppel Heel wat studies die het seksuele gedrag van oudere koppels in kaart willen brengen, hebben een uitgangspunt dat doet denken aan een reportagereeks op televisie: “Ouderen en seksualiteit in Vlaanderen: doen ze het of doen ze het niet meer?...Een onderzoek!” Vaak wordt seksualiteit dan verengt tot de geslachtsgemeenschap en is men enkel in de frequentie geïnteresseerd. De weerslag van zo’n studies vind je dan in

tijdschriften terug. “Een koppel van die leeftijd doet het gemiddeld zoveel keer per maand”.

Maar is dit wel relevant?

Wellicht niet. Veel belangrijker is de vraag of mensen (van welke leeftijd ook) tevreden zijn met hun seksueel leven. We stellen vast dat de grote meerderheid van de ouderen tevreden is over het seksueel leven en dit geldt ook voor koppels waarbij de seksuele activiteit (de geslachtsgemeenschap) weggevallen is of slechts sporadisch voorkomt.

Dit gezegd zijnde, stelt men vast dat bij het overgrote deel van de koppels de frequentie van de geslachtsgemeenschap afneemt met het ouder worden (en dit nogal eens vanaf 40 jaar). Vele koppels vinden dit minder belangrijk terwijl gevoelens van zekerheid, tederheid en innig samenzijn aan belang winnen.

Daarnaast valt op dat oudere koppels erg van mekaar verschillen. Koppels die bij het begin van hun relatie erg veel belang hebben gehecht aan het mekaar lust verschaffen, blijven doorgaans langer seksueel actief.

Bij koppels, voor wie de seksualiteit vooral in functie stond van het krijgen van kinderen, ziet men dat de seksuele activiteit sneller uitdooft. Ook hier geldt dus: use it or lose it! Oefening baart kunst.

Bovendien ontwikkelen een aantal oudere koppels een vorm van seksuele creativiteit: in plaats van de coïtus gaat men op zoek naar andere vormen van seksueel gedrag, zoals het strelen van mekaar.

We hebben gelezen dat de seksualiteit beïnvloed wordt door tal van ingrijpende levensgebeurtenissen. In deel 27

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 27

4/05/11 11:41

4 komen de lichamelijke veranderingen aan bod die hun weerslag kunnen hebben op het seksuele leven.

Het gevoel van onzekerheid dat dit voor sommigen meebrengt, zal ook de seksualiteit binnen het koppel beïnvloeden.

Soms is het de lange duur van de relatie zelf die een rol speelt. Er is dan vaak geen duidelijk aanwijsbare reden waarom de dynamiek in de relatie verandert.

Men ervaart de relatie als een sleur, er is weinig afwisseling, het element verrassing verdwijnt, men brengt minder aandacht op voor mekaar.

Samen zoeken Ook op oudere leeftijd is een relatie iets waaraan je moet werken, waarin je moet investeren, niet in het minst als het gaat om intimiteit en seksualiteit.

Het is belangrijk voldoende tijd voor mekaar te nemen, een aantal prettige dingen samen te doen. Het ontdekken van nieuwe uitdagingen kan de bedreiging van een opkomende sleur beperken. Maar werken aan de relatie betekent vooral dat je continu aandacht besteedt aan een goede communicatie. Aan belangrijke levensgebeurtenissen kunnen koppels enkel het hoofd bieden via open gesprekken, waarbij men vertrekt vanuit het respect voor ieders opvattingen, gevoeligheden, verlangens en beperkingen. Zo kan een koppel zich bijvoorbeeld het beste op de pensionering voorbereiden door voldoende stil te staan bij wederzijdse verwachtingen, projecten, angsten, enz.

Tevens is het van belang om voldoende tijd en ruimte voor zichzelf te behouden. Koppels die krampach-

tig alles samen willen doen, dreigen mekaar te versmachten. Ook op oudere leeftijd kan men mekaar vaak het best vinden als men mekaar ook voldoende kan loslaten, als beiden zich kunnen toeleggen op een eigen hobby en ook als individu contact kunnen hebben met anderen.

Goed met je partner kunnen praten, is uiteraard ook belangrijk voor het uitbouwen en onderhouden van een bevredigend seksueel leven.

Een open communicatie over seksualiteit houdt in dat de partners de dingen durven benoemen en zonder schroom of angst kunnen aangeven wat men leuk vindt en wat minder aangenaam is. Een groot wederzijds vertrouwen is hierbij de voorwaarde: intimiteit en seksualiteit zijn hier in mekaar verstrengeld. Overigens, conflicten of spanningen van relationele aard zijn vaak de belangrijkste oorzaken van seksuele desinteresse.

We kunnen vaststellen dat zo’n open gesprek over seksualiteit voor vele ouderen, ondermeer door de culturele achtergrond, een hele opgave is. Ruim de helft van de ouderen geven aan hierover niet gemakkelijk te praten. Het vergt een inspanning, wat moed, om hieraan te beginnen. Maar het loont de moeite: als er wederzijds vertrouwen is, zal zo’n gesprek de opstap kunnen zijn naar seksuele creativiteit. Dit is zeker het geval als het gebruik van bepaalde hulpmiddelen aangewezen is. Vele ouderen staan hier onwennig tot afwijzend tegenover. Toch kunnen sommige ‘attributen’ het seksuele leven aangenamer maken. Zo kan een glijmiddel nodig zijn bij een pijnlijke geslachtsgemeenschap. De laatste jaren kan men ook beroep doen op medicijnen die de erectie verbeteren; ze worden

28

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 28

4/05/11 11:41

door de arts voorgeschreven en kunnen ook bij oudere mannen erg doeltreffend zijn.

Deze hulpmiddelen zijn echter geen wondermiddelen voor de relatie: ze zijn enkel aangewezen wanneer de partners een open gesprek kunnen hebben over de verdere uitbouw van hun seksuele leven.

Een vaak voorkomend probleem is een groot verschil in libido tussen de partners. Gesprekken hierover verlopen lang niet altijd eenvoudig. Vaak is men ook snel uitgepraat: “We stellen vast dat er een verschil is.”

Daarbij is het duidelijk dat seksueel contact met tegenzin nergens toe leidt, op uitzondering dan van een vermindering in zelfrespect en het gevoel van eigenwaarde bij degene die toegeeft. Bij een groot verschil in libido kan seksueel contact ook niet worden gepland. Wat men wel kan afspreken is om samen gezellige activiteiten te doen die eventueel zouden kunnen leiden tot het hebben van ‘wel zin of een beetje zin’.

Jammer genoeg kan men vaststellen dat sommige koppels, ondanks goede bedoelingen en serieuze inspanningen, blijven steken in relationele conflicten of seksuele misverstanden.

Veel beter dan bij de pakken te blijven zitten of te verglijden in blijvende teleurstelling of verbittering, is het zoeken van professionele hulp. In de loop van de laatste jaren hebben steeds meer psychotherapeuten zich gespecialiseerd in de partnerrelatietherapie voor ouderen. Het zetten van een stap naar zo’n therapeut is niet vanzelfsprekend. Toch stellen we vast dat het bespreken van de problemen met een neutrale en professionele therapeut vaak soelaas kan bieden.

Voor sommigen kan dit een nieuw elan aan de relatie geven. Dergelijke therapieën hebben uiteraard slechts

succes wanneer beide partners bereid zijn aan de problemen te werken en samen te streven naar een meer bevredigend leven.

De chronisch zieke partner Een relatie wordt uiteraard sterk op de proef gesteld wanneer één van de partners lijdt aan een chronische en invaliderende ziekte.

Soms beweert men dat zo’n beproeving de partners dichter bij elkaar brengt, hun band verstevigt en de genegenheid doet toenemen. Dit is niet altijd vanzelfsprekend. Zo zal de gezonde partner zijn leven grondig moeten aanpassen. De zorg voor de hulpbehoevende partner kan hem bijvoorbeeld evenzeer ‘aan het ziekbed kluisteren’ en zijn sociale contacten ernstig inperken. Hij wordt als het ware ‘mede-patiënt’. Deze inlevering kan nogal eens aanleiding geven tot (al dan niet geuite) gevoelens van teleurstelling of verwijten.

Daarnaast verloopt de rolomkering niet altijd even eenvoudig. Door de nieuwe eisen en verantwoordelijkheden moeten de interactiepatronen, gebaseerd op de traditionele man/vrouw taken, worden herzien. Zo is het bijvoorbeeld voor vele oudere mannen van de huidige generatie zeker niet altijd eenvoudig om de verzorgende rol op zich te nemen.

De zorg voor de zieke partner is vooral uitputtend bij aandoeningen waarbij de mogelijkheden tot communicatie worden aangetast. Dat laatste ziet men nogal eens optreden bij een patiënt die het slachtoffer wordt van een cerebrovasculair accident (bijvoorbeeld een hersenbloeding): bij sommige patiënten treedt dan een taalstoornis op zodat een echt gesprek moeilijk wordt.

29

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 29

4/05/11 11:41

Ondanks het feit dat tederheid voor deze koppels kan blijven bestaan, bijvoorbeeld door de zorg en het lichamelijk contact, zal een belangrijk aspect van intimiteit dan toch in het gedrang komen.

De veranderingen in de relatie worden uiteraard erg ingrijpend wanneer de partner aan dementie lijdt.

Een demente persoon heeft uitgesproken cognitieve stoornissen, vooral in het geheugen, de taal en het doelgericht handelen. Voor zichzelf zorgen wordt op den duur onmogelijk. De gezonde partner moet dan zowat alle zorg- en huishoudelijke taken op zich nemen. De rolomkering is in zo’n situatie totaal.

Het meest belastende voor de relatie zijn echter de gedragsstoornissen en de persoonlijkheidsveranderingen. Onder gedragsstoornissen verstaan we bijvoorbeeld de plots opduikende agressieve uitbarstingen. De persoonlijkheidsveranderingen kunnen voor sommige patiënten extreem zijn. Het gevolg voor het koppel is enorm groot: je partner wordt als het ware een ander mens. Soms herken je de persoon met wie je jarenlang samen leeft nog nauwelijks.

De situatie verandert nog ingrijpender wanneer een plaatsing in een woon- en zorgcentrum zich opdringt.

Het is voor vele koppels een hele beproeving: je slaapt niet meer samen en ziet mekaar enkel nog tijdens de bezoekuren.

De weerslag die een chronische ziekte heeft op intimiteit en seksualiteit is in alle gevallen erg groot. De uitdagingen evenzeer.

Als de chronische ziekte de mentale toestand van de patiënt niet aantast, kan een groot deel van de intimiteit behouden blijven. Het intieme gesprek blijft

mogelijk, meer zelfs, sommige koppels slagen erin om dit aspect van de relatie verder uit te bouwen. Op het gebied van de seksualiteit is hier de ‘seksuele creativiteit’ meer dan nodig. Vertrekkend vanuit een open gesprek kan een koppel op zoek gaan naar nieuwe vormen van tederheid, aanraking, ja zelfs bevrediging.

Als de mentale toestand van de patiënt is aangetast, wordt het intieme gesprek uiteraard erg moeilijk. Toch zien we koppels bij wie tederheid en liefkozing nog steeds een prominente plaats innemen. Echter, de ‘seksualiteit in enge zin’ wordt meestal wel zeer problematisch, bijvoorbeeld wanneer de patiënt erg ontremd is (en voortdurend seksueel actief wil zijn) of wanneer de patiënt de partner niet meer als dusdanig herkent.

Ik kom op bezoek bij een vreemde.

Het lichaam herken ik nog, wat ouder nu, maar dit is het lijf waarmee ik destijds ben getrouwd.

Maar niet meer mijn man.

Mijn man is het al jaren niet meer.

De man van vroeger was spits, alert, open, vlot.

Deze man is leeg, naar binnen gekeerd, zwijgzaam.

Hij mompelt wat, afwezig.

Ik doe zijn was, veeg zijn mond schoon na het eten van taart en kus hem bij het afscheid.

Tot morgen, Frans.

30

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 30

4/05/11 11:41

Homo’s en lesbiennes Wat voor het heteroseksuele koppel geldt, zal in grote lijnen ook voor het homoseksuele koppel opgaan. Ook bij hen houdt het ouder-worden op het gebied van seksualiteit en intimiteit tal van uitdagingen in. Ook hier is een open communicatie over verlangens, noden en verwachtingen, het uitgangspunt en is het ontwikkelen van seksuele creativiteit een uitdaging.

Men kan ervan uitgaan dat het aantal homo’s en lesbiennes bij de huidige generatie van ouderen even

hoog ligt dan bij de hedendaagse jongeren. Echter, de culturele context midden vorige eeuw maakte het ‘outen’ niet zo voor de hand liggend. Integendeel, velen zijn nooit voor hun geaardheid uitgekomen. Een grote groep bleef dan ook alleenstaand. We kunnen echter veronderstellen – en in de hulpverlening worden we daarmee wel eens geconfronteerd – dat sommigen gehuwd zijn met een partner van het andere geslacht.

Het valt te vrezen dat bij mensen die in een dergelijke situatie leven, de eenzaamheid een groot probleem is.

31

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 31

4/05/11 11:41

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 32

4/05/11 11:41

Deel 4 Lichamelijke veranderingen en ziekten

33

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 33

4/05/11 11:41

34

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 34

4/05/11 11:41

Het menselijke lichaam verandert onophoudelijk doorheen een leven. Vanaf ongeveer 25 à 30 jaar wordt dit proces in de biologie ‘veroudering’ genoemd.

In het algemeen 50 à 55 jaar wordt meestal als referentiepunt gebruikt voor het begin van het verouderingsproces. Rond deze leeftijd worden fysieke tekenen van veroudering wat duidelijker. De elasticiteit van weefsels is afgenomen, waardoor meer zichtbare rimpels ontstaan. Een dagelijkse confrontatie tijdens het ochtendtoilet is onvermijdelijk geworden, zelfs met verlichting door kaarsen. De spiegel is niet langer onze beste vriend ... Dit is jammer genoeg niet het einde van het verhaal. Ook inwendig gebeurt er vanalles.

Bij het ouder worden verandert de fysieke conditie.

Deze gaat meestal wat achteruit. Vanaf 40 jaar zou de spiermassa bij zowel mannen als vrouwen met een 20 tot 40% afnemen tenzij er stevig getraind wordt.

Soms vormen er zich bijkomend problemen met de gewrichten. Heupen worden pijnlijk; het wordt moeilijk om soepel op de knieën te zitten.

geleidelijk minder goed gaat functioneren en dat er een toenemende kwetsbaarheid is. Latere fasen in de levensloop worden daardoor vaak geassocieerd met een hoger risico op ziekten. Toch is het belangrijk om een onderscheid te blijven maken tussen ‘ziekte’ wat vaak behandelbaar is, en ‘verouderen’ waarbij dit niet het geval is.

Hieronder worden de voornaamste lichamelijke veranderingen overlopen die gevolgen kunnen hebben voor het seksuele functioneren bij mannen en vrouwen. Naast normale verouderingsprocessen die iedereen doormaakt, komt ook ziekte, medicatiegebruik en roken aan bod.

Fysieke veroudering - in tegenstelling tot ziekten zoals artrose – is een natuurlijk proces. Het positieve hieraan is dat iedereen het meemaakt en dat is een troost. Minder positief klinkt het, dat dit proces onvermijdelijk is. Bovendien is het resultaat ervan dat je 35

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 35

4/05/11 11:42

De ouder wordende vrouw “Ge zou het misschien niet zeggen maar toch is het zo, ik ben in de war, en mijn lijf dat is nog meer in de war en ik menstrueer hoe langer hoe onregelmatiger. Ja, het lijkt wel alsof mijn baarmoeder Alzheimer heeft. Dan is ze te vroeg, dan is ze te laat en dan ziet ge ze niet… “

Zo omschrijft cabaretier An Nelissen de fase die zowat elke vrouw doormaakt in haar leven. De meesten maken dit mee rond hun 50ste. Menopauze … Zeer beknopt beschreven gaat het hier om een afname van het hormoon ‘oestrogeen’ en het einde van de vruchtbaarheid. Daarbij komt dat de maandelijkse menstruatie onregelmatig wordt en uiteindelijk wegvalt. Dit kan een opluchting lijken, maar voor vele vrouwen is het een erg belastende periode. ‘Verward’ en ook ‘prikkelbaar’ voelt men zich. Daarnaast zijn er weleens warmteopwellingen en een onbestemd gevoel van angst. Dat zoiets de nachtrust niet ten goede komt, is een vanzelfsprekendheid. Er zijn ook andere fysieke gevolgen. Sommige vrouwen ervaren borstspanning, wat strelen al snel pijnlijk kan maken. Anderen hebben meer gewrichtsklachten of urogenitale klachten. Van direct belang voor het seksuele leven is een afname van vochtigheid in de schede. Vagina en schaamlippen worden kleiner en ze zetten minder uit bij opwinding. Er is een afgenomen elasticiteit. Ook de clitoris zwelt minder op naarmate men ouder wordt.

Door deze veranderingen kunnen betrekkingen min-

der aangenaam aanvoelen, en op termijn tot spanning en stressgevoelens leiden.

Niet elke vrouw ervaart de menopauze als belastend en bijgevolg betekent deze fase niet voor iedereen een afname van de kwaliteit van het (seksuele) leven. Integendeel, sommige vrouwen vinden het einde van de sleur die voortkomt uit de maandstonden een bevrijding. Bij vrouwen die de menopauze wel als een belastende periode beleven en hier iets mee willen doen, blijkt hormonentherapie een behandeling die symptomen enigszins kan verminderen. Er zijn zelfs enkele aanwijzingen dat zo een behandeling botaandoeningen zoals osteoporose kan voorkomen. Aan deze therapie zijn ook ernstige nadelen verbonden. Mogelijke nevenwerkingen zoals trombose, hartinfarct en borstkanker, hebben de voorzichtigheid van artsen opgewekt. Over het algemeen blijkt het daarom aan te raden dat deze therapie enkel toegepast wordt wanneer iemand erg veel last heeft van de menopauze. Bij vrouwen met een voorgeschiedenis van borstkanker moeten in ieder geval alternatieve behandelingen besproken worden.

De moeilijkheden die men ervaart tijdens het vrijen, kunnen ook op andere manieren verholpen of gecompenseerd worden. Vooreerst kan de partner meer aandacht geven aan het voorspel. Bij jonge vrouwen duurt het namelijk maar 10 tot 30 seconden na seksueel stimuleren voor ze vochtig worden. Op latere leeftijd kan dit 1 tot 3 minuten duren.

Hierbij is het belangrijk om weten dat voor sommige vrouwen stimulatie enkel aangenaam aanvoelt wanneer er al een zekere vochtigheid is. Anders kan rechtstreeks contact pijnlijk aanvoelen. Hiervoor kan men

36

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 36

4/05/11 11:42

een glijmiddel aanschaffen. Dit is te verkrijgen bij een apotheker, drogisterij of een gewoon grootwarenhuis.

Het is belangrijk om een glijmiddel op waterbasis aan te schaffen en niet op oliebasis. Deze kan voor infecties zorgen en kunnen een condoom beschadigen. Penetratie kan met een glijmiddel eveneens vlotter en aangenamer verlopen.

Naast veranderingen die samenhangen met de menopauze, vinden er nog andere fysieke processen plaats. Verzakkingen van borsten, buik en billen zijn een nachtmerrie voor vele vrouwen. Ze geven een vrouw onzekerheid over haar fysieke aantrekkelijkheid. Deze onzekerheid kan nog aangewakkerd worden wanneer de partner aandacht zou schenken aan andere (jongere) vrouwen. Desondanks blijkt dat de meerderheid van alle vrouwen betrekkelijk tevreden is over haar uiterlijk, of tenminste niet minder ontevreden dan zij was op jongere leeftijd. Eén van de redenen hiervoor kan zijn dat bij vrouwen naarmate zij ouder worden vaak andere waarden op de voorgrond komen te staan.

Samenvattend kan gezegd worden dat het ‘lijfelijk’ zin krijgen in intiem seksueel contact iets meer inspanningen vergt naarmate een vrouw ouder wordt.

Voor het orgasme en de herstelperiode na een orgasme vallen heel andere zaken op. Over de gehele lijn blijkt het aantal keren dat een vrouw kan klaarkomen op 80 jarige leeftijd net hetzelfde als toen zij 20 was. Bovendien is er geen sprake van een langere herstelperiode na een orgasme. Deze periode bedraagt nog steeds ongeveer 1 minuut. Wel zou de duur van een orgasme afgenomen zijn, onder meer doordat de spierkracht

over het algemeen verminderd is. Het orgasme kan bovendien gepaard gaan met pijn in de onderbuik, schaamlippen en vagina. Deze wordt veroorzaakt door onregelmatig samentrekken van de baarmoeder.

Zoals bij vele menselijke activiteiten, kan gezegd worden dat oefening kunst baart. Hoe meer een vrouw gemeenschap heeft, hoe meer doorbloeding van de slijmwanden en vagina plaatsvindt en hoe minder de elasticiteit afneemt. Dit hoeft niet te betekenen dat een vrouw op elke leeftijd seks met penetratie dient te hebben. Wanneer de behoefte hieraan sterk verminderd of afwezig is, en het koppel dit niet als een probleem ervaart, kan men op andere manieren intiem zijn en evengoed een tevredenheid ervaren met het seksleven.

De ouder wordende man Bij de man vinden er eveneens belangrijke hormonale processen plaats. Lang werd er gespeculeerd over een equivalent van ‘menopauze’. Tegenwoordig wordt dit de ‘adrenopauze’ genoemd. Ze gaat echter niet gepaard met het einde van de vruchtbaarheid zoals bij de vrouw het geval is. Het meest typische ‘mannenhormoon’ testosteron daalt en het ‘oestrogeen’ gehalte neemt dan weer toe. Dit leidt tot wat een vervrouwelijking genoemd kan worden. Mannen worden zowel in hun houding, als hun uiterlijk meer feminien. Zo worden ze zachtaardiger, meer gehecht aan een partner, en lichamelijk frêler.

Naast en o.a. als gevolg van hormonale veranderingen kunnen er ook veranderingen optreden bij de werking van de penis. Bij mannen vanaf middelbare leeftijd ver37

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 37

4/05/11 11:42

mindert de gevoeligheid van de penis en daalt het vermogen om een stevige erectie te krijgen en deze langdurig te behouden. De ochtenderectie vermindert of verdwijnt en nachterecties verzachten. Dit komt doordat kanalen in de penis, die zorgen voor het afvloeien van rode bloedcellen, in aantal en omvang gaan toenemen. Fantasieën en opwindende beelden of films zijn vaak niet meer genoeg om opgewonden te geraken.

Meer dan de helft van zeventigjarige mannen geeft aan grote of kleine problemen te hebben bij het krijgen van een erectie. Er moet in dat geval uitvoeriger gestimuleerd worden door aanraking. Bovendien ervaren mannen op oudere leeftijd meer de negatieve invloed van psychische factoren zoals stress of faalangst. Dit kan zelfs bij uitvoerig stimuleren het krijgen van een erectie serieus bemoeilijken.

Een andere fysieke oorzaak die het krijgen van een erectie moeilijk maakt, is het roken. Weefsels en zwellichamen in de penis moeten bij het tot stand komen van een erectie kunnen ontspannen om bloedtoevoer mogelijk te maken. Roken gaat zo’n relaxatie tegen. Het zorgt voor vernauwing en verkalking van aderen. Daarnaast verlaagt het ook de activiteit van bloedplaatjes.

Ook het gebruik van (te veel) alcohol is zo’n slechte gewoonte. Iedere man weet overigens wel dat alcohol het verlangen de hoogte in kan jagen… maar de mogelijkheden tot het krijgen van een erectie ernstig kan beperken.

Het is belangrijk om te weten én om te aanvaarden dat de potentie vermindert bij het ouder worden. Dit aanvaarden is natuurlijk al een deel van de ‘oplossing’. Een bijkomend hulpmiddel is de erectiepil. Vrijwel zeker zal bij gebruik hiervan na stimulatie de erectie steviger

worden doordat bloedtoevoer naar de penis toeneemt en spieren in zwellichamen ontspannen. De weefsels zullen een betere doorbloeding hebben en hierdoor ook meer zuurstofvoorziening krijgen. Er bestaan zowel kortwerkende erectiepillen (Levitra en Viagra), als langwerkende erectiepillen (Cialis). Bij deze laatste soort van pillen kan het effect meer dan één dag aanhouden.

Voor wie geregeld seks heeft, is dit dan ook de beste optie. De pillen zijn veilig en gezond, op voorwaarde dat ze niet gecombineerd worden met andere medicatie die een gelijkaardig effect heeft op de bloedvaten.

Daarom is het belangrijk steeds een huisarts te raadplegen wanneer men erectiepillen wil nemen. Deze pillen bestellen via internet valt af te raden. De samenstelling ervan is dan niet gekend en ernstige bijwerkingen kunnen voorkomen.

Het is overigens meer dan aangewezen om het gebruik van deze medicatie met de partner te bespreken. Hou rekening met haar (of zijn) verlangens en informeer je goed zodat er geen onrealistische verwachtingen ontstaan.

Als erectiepillen niet toereikend zijn, bespreekt men dit best met de arts die dan, wellicht na een grondig medisch onderzoek, op zoek kan gaan naar andere meer gespecialiseerde vormen van behandeling.

Bij een afgenomen libido of fysieke opwindbaarheid worden soms ook mannelijke hormonen toegediend.

Dit zal enkel helpen wanneer er effectief een tekort is vastgesteld. In het andere geval is er geen positief effect en kunnen de gevolgen van deze behandeling zelfs schadelijk zijn. Een tweede mogelijkheid om een verminderde opwinding tegen te gaan, blijkt soms de

38

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 38

4/05/11 11:42

aanpassing van het medicatiegebruik. Het is immers bekend dat een aantal medicijnen een negatieve invloed op de seksuele aandrift hebben. Het is dan ook aangewezen dit met de arts te bespreken.

Naast de kwaliteit van de erectie, verandert ook de kwaliteit van de ejaculatie. De kracht waarmee de zaadlozing gebeurt, neemt af. Ook de samenstelling van het vocht is niet meer dezelfde. De productie van zaad neemt geleidelijk af, maar gaat wel tot op hoge leeftijd door. Het slijmerige vocht, dat ervoor zorgt dat een zaadcel de hele weg naar de eicel kan overleven, wordt schaarser. Er is een kleinere hoeveelheid vocht die in totaal geëjaculeerd wordt en deze zal een stevigere samenstelling hebben.

Tot slot zal het orgasme bij een man anders aanvoelen, korter duren dan voorheen en de aandrang om een orgasme te krijgen wordt kleiner. De wens tot vrijen blijft, maar daar hoeft niet altijd een ejaculatie bij te zijn. Wanneer er toch een zaadlozing gebeurt, duurt het voor een man gemiddeld langer voor hij opnieuw een erectie kan krijgen. Waar dit bij tieners enkele minuten in beslag neemt, kan een man vanaf ongeveer zijn 50ste nood hebben aan een herstelperiode van enkele uren. Net zoals bij vrouwen zorgt een actief seksueel leven ervoor dat een man minder te maken krijgt met een veroudering van de seksuele organen.

Ziekte Naast normale verouderingsprocessen, spelen ook onverwachte processen zoals ziekte een rol bij het seksuele functioneren. De meest voorkomende, complice-

rende aandoeningen zijn hart- en vaataandoeningen, diabetes, maar ook dementie. Deze chronische ziekte beïnvloedt niet alleen het lichaam. Zij heeft ook een invloed op de geest en kan daardoor fysieke intimiteit ernstig kleuren op verschillende manieren. Naast ziekte zijn er operatieve ingrepen aan de baarmoeder of prostaat die het seksuele functioneren gaan veranderen.

Vooreerst bekijken we hart- en vaataandoeningen.

Negatieve gevolgen voor de man zijn erectiestoornissen. Bij vrouwen is dit een bemoeilijkte lubricatie, of het vochtig worden van de schede. Ook medicatie ter behandeling van hart- en vaataandoeningen heeft dit effect. Na een operatie aan de kransslagaders van het hart zou iets meer dan de helft van alle mannelijke patiënten moeilijkheden ondervinden bij het krijgen van een erectie. Bij een hartinfarct gaat het zelfs om meer dan 60 procent. Omgekeerd kunnen erectieproblemen of bemoeilijkte lubricatie een eerste aanwijzing vormen voor hart- en vaatziekten. Het is dan belangrijk om door een deskundige de staat van de bloedvaten te laten onderzoeken.

Bij hartkwalen wordt al eens de vraag gesteld of seksueel actief zijn nog wel aangewezen is. Vrijen blijkt het hart slechts in kleine mate te belasten, vergelijkbaar met het oplopen van twee trappen zonder pauzeren. Meestal vormt dit geen probleem. Daarbij dient men wel in gedachten te houden dat een infarct op elk ogenblik kan voorkomen, dus ook tijdens seksueel contact, maar dit is hier niet de directe oorzaak van. Bij ernstige hartziekten, niet controleerbare hoge bloeddruk of minder dan 6 maanden na een infarct, wordt best wel een arts geraadpleegd om in te schat39

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 39

4/05/11 11:42

ten welke, zelfs kleine inspanningen, nog tot de mogelijkheden behoren.

Vervolgens bekijken we een tweede van de meest voorkomende welvaartsziekten, namelijk diabetes. Zij zorgt bij de helft van alle mannelijke patiënten voor erectiestoornissen. Deze moeilijkheden worden veroorzaakt door problemen met de zenuwen die nodig zijn om reflexen goed te laten werken en door veranderingen in de toevoerende bloedvaten en gladde spiercellen van de zwellichamen. Het erectiemechanisme is dan wel aangetast, maar de meerderheid van de patienten blijkt wel gewoon klaar te kunnen komen. Voor vrouwen ligt dit iets anders. Bij hen vermindert de mogelijkheid om vaginaal vochtig te worden en zijn er klachten van chronische, vaginale infecties. Deze complicatie kan seksuele handelingen moeilijk maken en het krijgen van een orgasme in de weg staan.

Ik hou van je omdat ik van je hou.

Je hoeft niet eens mijn minnares te zijn, en vaak weet je niet eens hoe dat te zijn.

Ik houd van je omdat ik van je houd.

De liefde is een toestand van genade die men met liefde niet betaalt. …

Liefde, neef van de dood, is van de dood de overwinnaar, hoe men ook (en dat gebeurt) haar doodt in ieder ogenblik van liefde.

Uit ‘De tegenstrijdigheden van de liefde’, Carlos Drummond de Andrade.

Specifiek voor vrouwen is verder de hysterectomie.

Een operatieve verwijdering van de baarmoeder kan voor onzekerheid zorgen. Bij sommige vrouwen bestaat de opvatting dat hierdoor de seksuele lust zal afnemen, of dat de partner hen minder aantrekkelijk zal vinden. Een hysterectomie hoeft zoiets echter niet teweeg te brengen. De idee dat lust afneemt wanneer de baarmoeder verwijderd is, hangt vaak samen met de veronderstelling dat seks en voortplanting noodzakelijk gekoppeld zouden zijn. Bij mannen bestaat om dezelfde reden wel eens twijfel rond het laten uitvoeren van een sterilisatie als definitief ‘voorbehoedsmiddel’.

Specifiek voor mannen zijn aandoeningen aan de prostaat. Problemen zoals een vergroting van de prostaat of prostaatkanker leiden op zich niet tot moeilijk-

40

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 40

4/05/11 11:42

heden met de erectie. De zenuwen die instaan voor het erectiemechanisme liggen namelijk buiten het prostaatkapsel. Sommige behandelingen zoals medicatie, bestraling of operatief verwijderen van (een deel van) de prostaat kunnen echter wel een negatief resultaat hebben. Medicatie kan zorgen voor een vermindering van het libido, een verzwakking van de erectie of ook voor een uitblijvende zaadlozing. Dan wordt er geen zaad zichtbaar uit de penis geloosd.

Op zich is dit geen probleem maar als men niet op de hoogte is van deze bijwerking, dan kan men zich begrijpelijk ongerust maken.

Tot slot bekijken we dementie. Deze ziekte krijgt meer en meer aandacht van onderzoekers. Door de toenemende vergrijzing valt ook te verwachten dat het aantal personen met dementie zal toenemen in de loop van de komende jaren. Men schat dat zo’n 5% van de mensen boven de 60 en ongeveer 20% van de ouderen boven de 80 aan dementie lijdt.

De gevolgen voor beide geslachten zijn groot en kunnen erg uiteenlopend zijn. Bij de meest voorkomende variant van deze aandoening, de ziekte van Alzheimer, kan zowel een verscherpen als een afzwakken van karaktertrekken voorkomen. Afzwakken gaat vaak gepaard met apathie, een onverschilligheid die zich evengoed op het vlak van de seksualiteit laat gelden. Verscherpen kan weleens tot agressief gedrag leiden en op die manier een invloed hebben wanneer partners intiem zijn. Het komt niet zelden voor dat een persoon met dementie zich opdringt, zowel aan de partner als aan verzorgend personeel. Dit kan voor ergernis zorgen en wanneer het moeilijk in te perken

is, zoals thuis en tussen partners, kunnen schaamte en zelfs trauma voorkomen.

Bij de frontotemporale dementie, die specifiek een grote invloed heeft in de vooraan gelegen delen van de hersenen, kan ontremming prominenter zijn. Ook bij een eerder zeldzamere variant van dementie, de LewyBody dementie, is dit in aanvang vaker het geval.

Bij een meer gevorderd beeld van dementie komen niet alleen gedragsveranderingen voor. Het kan gebeuren dat iemand zijn partner niet meer als dusdanig herkent, of dat de patiënt een vreemde persoon ten onrechte voor de partner aanziet. Het spreekt voor zich dat dit laatste voor de gezonde partner zeer pijnlijk kan zijn. Daarnaast kan er sprake zijn van moeilijkheden bij het spreken of het begrijpen, het uitvoeren van vertrouwde handelingen en zijn er weleens bijkomende psychische problemen zoals intense angstgevoelens en depressie. Het is niet verwonderlijk dat één van deze zaken, of meerdere gecombineerd, seksueel contact tussen partners onmogelijk maakt. Aan de andere kant wordt wel eens aangegeven dat een zekere band met de dementerende partner het langst bewaard blijft aan de hand van dit intieme fysieke contact.

41

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 41

4/05/11 11:42

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 42

4/05/11 11:42

Deel 5 Zonder partner ... een nieuwe relatie?

43

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 43

4/05/11 11:42

44

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 44

4/05/11 11:42

Van de huidige generatie ouderen is de meerderheid als koppel ouder geworden. Dit betekent ook dat het verlies van de partner door overlijden bij de meesten toeslaat na de middelbare leeftijd.

Daarnaast doet zich de laatste jaren een ander fenomeen voor, de echtscheiding op latere leeftijd. Anderen zijn overigens al geruime tijd – soms een leven lang – alleenstaand of single.

Het spreekt voor zich dat het ontbreken van een partner een grote invloed heeft op intimiteit en seksualiteit.

Sommigen schikken zich hierin of vinden rust. Anderen ontdekken na enige tijd het verlangen naar een nieuwe relatie. Voor beide groepen houdt het zoeken naar een hernieuwd evenwicht tal van uitdagingen en kansen in.

Het overlijden van de partner Het overlijden van een geliefd persoon is, samen met een ernstige ziekte of handicap, voor velen de meest ingrijpende van alle verlieservaringen. Het sterven van de partner is voor de meeste mensen erg pijnlijk.

De gevolgen ervan zijn zeer uitgebreid.

De reacties van een individu op zo’n belangrijk verlies noemt men ‘het rouwen’.

Wat ik mis, meneer?

Wel, het zijn maar kleine dingen.

De groenten uit zijn moestuin…

“Dat gaat ons smaken”.

Het aanraken van mijn schouder als ik de afwas deed.

“Slaap zacht” als het licht uitging.

Hij was er… dàt mis ik.

Elke persoon heeft ontegensprekelijk een heel eigen manier om een pijnlijk verlies te verwerken. Toch kunnen er, ondanks de grote verscheidenheid aan rouwreacties, gedragingen en gevoelens worden opgemerkt die min of meer algemeen voorkomen.

Zo kan men bij de meeste rouwenden spreken van ‘depressiviteit’: er is een gevoel van wanhoop, een toegenomen ontevredenheid, het slechts moeizaam volbrengen van alledaagse taken, enz. Daarnaast ziet men vaak gevoelens van kwaadheid, ook tegenover de overledene zelf: “Hij heeft me in de steek gelaten”.

45

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 45

4/05/11 11:42

Ook schuldgevoelens behoren bij de normale rouw. Zo piekeren sommigen over zaken waarin men tekort is geschoten, bijvoorbeeld in de zorg aan het ziekbed.

Men denkt ook terug aan onvolkomenheden in de relatie; conflicten en ruzies worden herbeleefd… maar correcties kunnen niet meer worden aangebracht, de klok kan niet worden teruggedraaid.

De meeste rouwenden, ook ouderen, komen na verloop van tijd tot een zekere vorm van aanvaarding: de overledene gaat minder scherp op de voorgrond staan. Men is in staat liefde en energie te investeren in andere mensen, andere bezigheden, andere interesses. De duur van zo’n rouwperiode verschilt erg van mens tot mens: voor sommigen enkele maanden, voor anderen één tot twee jaren. Natuurlijk blijven de herinneringen en de daaraan verbonden gevoelens een leven lang aanwezig. Men vergeet de overledene nooit en een zeker gemis blijft bestaan.

Er zijn ouderen bij wie men kan spreken van een bemoeilijkte rouw, bijvoorbeeld bij verpletterende schuldgevoelens of wanneer depressiviteit overgaat in depressie. Het zoeken van professionele hulp bij de arts of de psychotherapeut is dan noodzakelijk.

De impact van het overlijden van de partner op intimiteit en seksualiteit is uiteraard enorm groot.

Er is de leegte, het gemis van de aanraking of de knuffel, het ontbreken van het intieme gesprek. Het risico op vereenzaming is voor rouwenden, zeker op hoge leeftijd, dan ook erg groot. Meer algemeen kan men stellen dat gedurende de rouwperiode heel wat ouderen in een sociaal isolement dreigen terecht te komen.

Het belang van een adequate sociale steun kan hier niet genoeg worden benadrukt. Vooral een relatie met een vertrouwenspersoon en/of een goed contact met de kinderen staat hierbij centraal. De ingesteldheid van de weduwe of weduwenaar speelt overigens een belangrijke rol. De meest succesvolle aanpassing aan de afwezigheid van de partner wordt gekenmerkt door een actieve houding ten opzichte van relaties, zelf de stap naar anderen kunnen en durven zetten, en door een ‘herformuleren’ van de idealen rondom intimiteit.

Tederheid en geborgenheid worden dan bij anderen en in een andere vorm gezocht en gewaardeerd. Zo vindt men fysieke genegenheid in het omhelzen van de kinderen en de vrienden, of in het knuffelen van de kleinkinderen.

De echtscheiding Momenteel komt echtscheiding veel minder vaak voor bij koppels boven de vijftig dan bij jongeren. Bij zestigplussers is echtscheiding een veeleer uitzonderlijk fenomeen. Toch merkt men de laatste jaren een toename van het aantal echtscheidingen bij mensen van middelbare leeftijd en ouder; wanneer de kinderen het huis uit zijn, vinden deze koppels geen nieuw elan.

Het cliché wil dat het dan gaat om de ouder wordende man die een ‘groen blaadje’ wil. Dit komt natuurlijk voor, maar evenzeer gaat het om vrouwen die op hun partner uitgekeken zijn geraakt. Het toenemend aantal echtscheidingen heeft overigens o.m. te maken met de grotere financiële onafhankelijkheid van vrouwen en de veranderde maatschappelijke normen en waarden, waardoor een scheiding ook voor ouderen stilaan uit de taboesfeer wordt gehaald.

46

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 46

4/05/11 11:42

Een echtscheiding op latere leeftijd heeft voor velen vergaande gevolgen. Er is, zoals op alle leeftijden, het gevoel van mislukking. Bij sommigen overweegt de pijn om het afgewezen zijn en de schaamte: “Na al die jaren samen, word ik bij het ‘oud vuil’ gezet.” Kortom, meestal weegt zo’n scheiding emotioneel zeer zwaar en de krenking maakt velen bitter. Een echtscheiding riskeert dan al snel een ‘vechtscheiding’ te worden.

Ook de relatie met de volwassen kinderen moet in vele gevallen worden geherdefinieerd. Ten slotte is er ook de financiële problematiek waardoor sommigen onder de armoedegrens terecht komen.

Een echtscheiding heeft – zeker voor degene die zich in de steek gelaten voelt – uiteraard een grote impact op intimiteit en seksualiteit. Je riskeert op beide domeinen in vereenzaming en isolement terecht te komen, ook omdat met de scheiding een aantal vriendschapsbanden kunnen verwateren. Vooral mensen die decennia lang uitsluitend de partner als intimus kenden, dreigen in een grote leegte terecht te komen.

Het huwelijk van Hilde is op de klippen gelopen.

Snel ondervindt ze de gevolgen hiervan voor haar contacten met haar beste vriendin: “Ik mag bij Nicole nog altijd op de koffie komen, maar vanaf dat moment enkel nog op zondagmiddag … wanneer haar man zijn wekelijkse voetbalmatch meepikt.

Ben ik een bedreiging geworden?”

Hilde, 62 jaar

47

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 47

4/05/11 11:43

De alleenstaande Een aantal mensen blijft het grootste deel van hun leven alleen. Hun geschiedenis kan erg uiteenlopend zijn: de één heeft in de levensloop een aantal kortdurende relaties gehad; de ander heeft op jonge leeftijd een intieme relatie gekend die zo pijnlijk ten einde liep dat men de stap naar anderen niet meer wilde of durfde zetten. Nog anderen hebben op jonge leeftijd resoluut gekozen om geen intieme seksuele relatie aan te gaan, zoals bijvoorbeeld de religieuzen.

Over het algemeen kan men stellen dat mensen die het grootste deel van hun leven alleenstaand waren, op oudere leeftijd een grotere tevredenheid kennen dan mensen die alleen vallen na het overlijden van de partner of door een scheiding. Voor vele alleenstaanden is intimiteit en seksualiteit overigens geen onbeschreven blad. Zo kennen velen een goede vriend of vriendin als vertrouwenspersoon met wie ook intieme thema’s kunnen worden besproken.

Wat betreft de seksualiteit is er uiteraard de masturbatie, terwijl anderen eerder losse seksuele contacten onderhouden.

Een nieuwe relatie Clichés zijn gemeenplaatsen, ook, en vooral, omdat er een grond van waarheid in zit. Na het overlijden van de partner of een echtscheiding hoort men vaak: “Het leven gaat verder”. De vraag blijft natuurlijk: “Hoe moet het verder?”

Voor een bevredigend ouder worden is intimiteit van groot belang. Vele nieuwe singles kunnen – gelukkig

maar – terugvallen op een vertrouwenspersoon.

Wat de seksualiteit betreft, zien we erg uiteenlopende scenario’s.

Sommigen houden een seksuele relatie voor bekeken, zetten het uit hun hoofd en sluiten dit hoofdstuk, al dan niet teleurgesteld of berustend, af. Anderen gaan verkrampt op zoek naar een nieuwe partner; er is gedrevenheid en onrust; elke dag zonder een beloftevolle ontmoeting wordt als een verloren dag beschouwd.

Nog anderen willen wel, maar komen er niet toe. Vaak zijn ze verlamd door angst om een blauwtje te lopen of om op een ‘verkeerde’ man of vrouw te botsen.

En dan is er ook de ‘lustige weduwe’ of weduwenaar.

Na een periode van rouw komen de leuke dingen des levens (contacten met anderen, feesten, reizen, …) terug aan bod. Deze vrouw of man geniet van een voorheen ongekend gevoel van vrijheid. De nieuwe zelfstandigheid wordt positief beleefd en geeft een verhoogd gevoel van eigenwaarde.

Of men zich al dan niet aan een nieuwe relatie waagt, is zonder twijfel een complexe aangelegenheid.

Ze was achtentachtig, maar die elementaire aantrekkingskracht tussen man en vrouw kronkelde nog als een cobra tussen hen heen en weer. Er waren talloze jaren verstreken zonder dat ze die prikkel nog had gevoeld; volkomen onverwacht stak dat gevoel nu weer heel even in haar binnenste de kop op. Ze voelde zich er vreemd door geroerd; het wekte een echo waarvan ze de melodie niet meer helemaal kon thuisbrengen.

Uit ‘Een gelaten leven’, Vita Sackville-West.

48

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 48

4/05/11 11:43

Op de eerste plaats is het belangrijk dat men zich goed in zijn vel voelt en dat de wonden zijn geheeld. Zo kan een echtscheiding het gevoel van eigenwaarde danig aantasten en kunnen er twijfels omtrent het uiterlijk en de aantrekkelijkheid opduiken. De meeste mensen hebben tijd nodig om het verlies te verwerken en terug zelfvertrouwen te kweken.

Om een nieuwe partner te ontmoeten en een relatie aan te gaan zijn relationele vaardigheden essentieel; het gaat dan om de competentie om contacten te leggen en een relatie te ontwikkelen en te onderhouden.

Het verleden speelt hierin een grote rol: onderhield men vroeger ook al sociale contacten los van de partner of was het de partner die de poort op de buitenwereld openhield terwijl men (volgzaam) meeging?

Hoe dan ook, de vraag blijft hoe men nieuwe potentiële partners ontmoet. Meestal komen die zich niet presenteren. Voor jongeren is het op de wekelijkse fuif of in de discotheek heel wat meer voor de hand liggend.

En toch komt het ook voor ouderen zowat op hetzelfde neer. Het is aangewezen om niet té verkrampt op zoek te gaan naar een nieuwe partner, maar tussen de mensen te komen, naar gelegenheden te gaan waar men anderen kan ontmoeten. Dit kan door zich aan te sluiten bij verenigingen, nieuwe hobby’s te zoeken of op reis te gaan.

Wanneer men iemand ontmoet en het klikt, dan kan er iets moois ontstaan. Maar verliefdheid kan niet kunstmatig worden opgewekt. Het overkomt de mens. Besef hierbij wel dat op verliefdheid geen leeftijd staat. Een wederzijdse verliefdheid is wellicht één

van de meest opwindende dingen des levens.

Toch zal, zeker in het begin, de onzekerheid meespelen, over zichzelf, over de ander, over de toekomst.

Een wederzijds vertrouwen moet immers stap voor stap worden uitgebouwd. Vaak is er ook angst om gekwetst te worden. Maar om een nieuwe relatie aan te gaan en uit te bouwen, moet men nu eenmaal risico’s nemen.

Zoals bij jongeren zijn er op oudere leeftijd een aantal valkuilen of bedreigingen voor het uitbouwen van een nieuwe relatie. Het vergelijken van de nieuwe partner met de vroegere partner is er één van. Soms gaan mensen ook té snel té hoge verwachtingen hebben en uitspreken. Het is belangrijk het eigen tempo en dat van de ander te respecteren. De opdracht voor iedereen is: ‘blijf jezelf en laat ook de ander zichzelf zijn’.

Voor de seksuele activiteit geldt eigenlijk hetzelfde.

Na gedurende decennia een vertrouwd lichaam te hebben geknuffeld en gestreeld, moet men de tijd nemen om te verkennen, om gewoon te worden aan de nieuwe lijfelijkheid. Geef mekaar daarvoor de tijd.

Veilig vrijen is niet alleen voor jongeren een aandachtspunt. Ook ouderen kunnen besmet geraken met een geslachtsziekte, de zogenaamde Seksueel Overdraagbare Aandoeningen (SOA’s). Veilig vrijen is ook nodig als men de ander goed kent en vertrouwt.

De richtlijn is simpel: gebruik een condoom. Een andere richtlijn is al even belangrijk: breng dit thema met de nieuwe partner ter sprake en ga samen op zoek naar hoe er veilig en leuk kan worden gevrijd.

49

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 49

4/05/11 11:43

Overigens, condooms zijn gemakkelijk te verkrijgen in supermarkten of bij de apotheker.

Indien men – ondanks deze raad – toch onveilig heeft gevrijd, kan men voor een onderzoek terecht bij de huisarts. Tegenwoordig gaan huisartsen, ook bij ouderen, vertrouwelijk en discreet om met de vraag naar SOA-testen.

ouder, mogen hierbij niet uit de weg worden gegaan.

Op die manier kunnen misverstanden worden vermeden en kan men de kinderen eventueel helpen om de nieuwe relatie van hun ouder te aanvaarden.

Hoe dan ook, het is belangrijk dat de oudere zelf beslist welke keuze er wordt gemaakt.

Het aantal ouderen dat een nieuwe relatie aangaat, is moeilijk te schatten. Dat heeft ondermeer te maken met het feit dat ook ouderen kiezen voor ‘alternatieve’ relatievormen, zoals het samenwonen zonder huwelijk of de lat-relatie, living apart together. Het gaat daarbij nogal eens om discrete tot geheim gehouden contacten.

De relatie met de kinderen speelt bij dit alles dikwijls een belangrijke rol: ze willen de ouder beschermen en gaan toezicht uitoefenen. Deze bezorgdheid heeft zonder twijfel meestal te maken met de angst voor de emotionele schade die de ouder bij een eventuele mislukking van de nieuwe relatie kan oplopen.

Toch spelen er ook vaak andere motieven, zoals de zorg voor het familiepatrimonium, de verering van de overleden ouder of de exclusieve band die het volwassen kind met de ouder wenst te onderhouden.

Bij het aangaan van een nieuwe en voor de omgeving duidelijk zichtbare relatie is een open gesprek met de kinderen noodzakelijk: praten over de eigen opvattingen en gevoelens, terwijl men ook luistert naar wat dit alles voor de volwassen kinderen betekent. Heikele punten, zoals de bezorgdheid om het familiepatrimonium of het respect voor de overleden partner en 50

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 50

4/05/11 11:43

51

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 51

4/05/11 11:43

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 52

4/05/11 11:43

Deel 6 De hulpbehoevende oudere

53

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 53

4/05/11 11:43

54

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 54

4/05/11 11:43

Sommige ouderen, en dan vooral hoogbejaarden, worden omwille van een chronische ziekte of handicap hulpbehoevend en afhankelijk van anderen.

Vaak zijn het vooral de gezonde partner of de volwassen kinderen die de zorg op zich nemen, maar meestal wordt daarnaast ook de hulp van professionelen ingeroepen.

Voor sommigen zal na verloop van tijd deze thuiszorg niet meer volstaan en moet worden overgegaan tot een verhuis naar een woon- en zorgcentrum.

Het contact met de professionele hulpverlener Het toelaten van professionele hulpverleners (thuisverpleegkundigen, bejaardenhelpsters, kinesitherapeuten, …) in het eigen huis is voor vele ouderen niet vanzelfsprekend. Immers, het gaat om vreemden die de oudere komen wassen, wonden verzorgen, het huishouden doen. Vooral een bejaardenhelpster vertoeft dan uren in de omgeving, komt in de kasten, ziet hoe alles is geordend… of juist niet netjes is. Het is voor velen geen leuke gedachte. We zien dan ook dat er aanvankelijk nogal eens wantrouwen bestaat ten overstaan van die vreemde, die men – door de om-

standigheden verplicht - moet toelaten in het eigen huis; er is afstand, men moet mekaar verkennen, aan mekaar gewoon geraken.

Meestal wordt het al snel duidelijk of het klikt of niet.

In het beste geval kan er een vertrouwensband ontstaan die voor het welzijn van de oudere een belangrijke betekenis kan krijgen. Zo worden gesprekken over persoonlijke aangelegenheden mogelijk, wat er toe kan leiden dat de oudere zich gesteund en getroost weet. Dit alles behoort overigens ook tot de taakopdracht van deze hulpverleners; de meesten zijn er voor opgeleid, alhoewel er wat dit betreft in een aantal organisaties nog werk aan de winkel is.

Toch dient hierbij vermeld te worden dat dit contact een professioneel contact is en blijft. Hoe goed men met die persoon ook kan opschieten, hoe vlot de gesprekken ook verlopen en hoeveel steun men ook ontvangt: de hulpverlener is niet een vriend of vriendin.

Als het klikt tussen de oudere en de hulpverlener en er zijn persoonlijke gesprekken naast het noodzakelijke lichamelijke contact bij de verzorging, kunnen er bij 55

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 55

4/05/11 11:43

de oudere seksuele gevoelens opborrelen; we blijven tenslotte mensen en zijn niet van steen.

Voor sommigen kan dit aanleiding geven tot ongewenste aanrakingen of erotisch getinte opmerkingen.

Heel begrijpelijk, maar toch kan dit niet. Men dient de grenzen van de ander steeds te respecteren. Nogmaals, het blijft een professionele relatie en bij grensoverschrijdend gedrag kan het voortbestaan ervan op de helling worden gezet. De hulpbehoevende oudere dreigt zo een waardevol contact te verliezen.

Maar natuurlijk, als die gevoelens er zijn… zijn ze er en dient men ermee om te gaan. In zo’n geval is het aangewezen dit verlangen ter sprake te brengen met de arts of eventueel met een psychotherapeut. Samen met deze deskundigen kan men op zoek gaan naar een andere omgangsvorm met de hulpverlener en naar alternatieven voor deze seksuele noden en verlangens.

Ik word aan ’t oud zijn niet gewend.

De lichterlaaie die ik heb gekend zit nog te diep in mijne knoken en blijft mij dag en nacht bestoken. …

Geweten, Vaderland in nood, de Sterrenhemel en de Dood, het wil, het wil tot mij niet spreken, wat ik ook tracht het ijs te breken.

Maar waar ik wél toe ben bereid, dat is voor elke jonge meid zoals er honderdduizend lopen, de kleren van mijn lijf verkopen Uit ‘De klacht van den oude’, Willem Elsschot.

Leven in een Woon- en Zorgcentrum Er bestaan omtrent het leven in een woon- en zorgcentrum heel wat vooroordelen. Zo wil een hardnekkige opvatting dat er in zo een instelling nog nauwelijks plaats is voor prettige belevenissen. Het zou er vooral kommer en kwel zijn.

Natuurlijk laat niemand zich zomaar opnemen: het gaat meestal om ernstige ziekten of meerdere kwalen en handicaps die het zelfstandig wonen onmogelijk hebben gemaakt. Het is dan ook begrijpelijk dat seksualiteit in eerste instantie geen hoge prioriteit heeft. Er zijn wel andere problemen die de aandacht verdienen.

Goede zorg, emotionele veiligheid en intimiteit zullen dan eerder een centrale plaats innemen.

De naam ‘woon- en zorgcentrum’ verraadt zeer hoge ambities. Vooral dat ‘wonen’ is hoog gegrepen. Wanneer men ergens woont, veronderstelt dat toch dat men voldoende privacy heeft, dat men – binnen bepaalde grenzen – van vrijheid kan genieten, dat men zijn zin kan doen, ook wat betreft het seksuele. In de praktijk is dit alles niet zo vanzelfsprekend. Of beter gezegd, er bestaan tussen de centra onderling grote verschillen in kwaliteit waar het gaat om de vrijheid die men de bewoners gunt, de graad waarin deze bewoners zelf kunnen bepalen wat ze doen en wanneer, de privacy waarover men beschikt, enz.

Op het gebied van privacy en intimiteit is het belangrijk dat men zich goed informeert omtrent het werkelijke leven in een woon- en zorgcentrum. Tracht een beeld te krijgen van de kwaliteit van de zorg, van de

56

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 56

4/05/11 11:43

wijze waarop het personeel met de bewoners omgaat, van de aandacht die men heeft voor privacy en vrijheid. Is er letterlijk en figuurlijk ruimte voor intimiteit en intieme contacten?

Dit zijn niet steeds voor de hand liggende vragen, maar toch is het voor iedereen belangrijk de verschillende instellingen, ook wat betreft deze aangelegenheden, met elkaar te vergelijken. En begin ook tijdig met dit werk. Velen denken pas aan een opname als de nood zeer hoog is en men onder druk van deze hoogdringendheid nog weinig keuze heeft. Men brengt ook best de kinderen op de hoogte van zijn voorkeur en men legt – lang voor dit nodig is – contacten met de centra die de goedkeuring wegdragen.

De verantwoordelijken van vele woon- en zorgcentra beseffen gelukkig maar al te goed dat ook de meeste hoogbejaarden belang hechten aan de seksualiteit in ruime zin. De meeste centra hebben creatieve animatoren in dienst die zorgen voor een aangename ontmoetingsruimte, die regelmatig activiteiten en feestjes organiseren om de contacten tussen de bewoners te vergemakkelijken. En dit werkt. Bij zulke gelegenheden zien we dat vele bewoners het belangrijk vinden om er goed uit te zien. Ze genieten van de aandacht die ze van anderen krijgen en houden er ook aan die anderen aandacht te geven. Het ‘leven’ – ook al loopt het op zijn einde – is niet weg!

Citaten: Drummond de Andrade, C., De liefde natuurlijk. Gedichten (vertaling A. Willemsen). De Arbeidspers, Amsterdam/Antwerpen, 1992.

Elsschot, W., Verzameld Werk. Querido, Amsterdam, 1977.

Sackville-West, R., Een gelaten leven. Grote Letter Bibliotheek, Baambrugge, 1988.

57

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 57

4/05/11 11:43

Nawoord Het ouder worden gaat voor iedereen vroeg of laat gepaard met verlieservaringen op lichamelijk, psychologisch en sociaal vlak. Deze veranderingen hebben ook hun weerslag op intimiteit en seksualiteit. Ze houden tezelfdertijd een aantal uitdagingen in. Deze levensdomeinen blijven immers ook op hoge leeftijd hun belang hebben. De uitdaging bestaat erin om aan intimiteit en seksualiteit een eigen invulling te geven in een streven naar een bevredigende oude dag.

Centraal hierbij staat de open communicatie, wat uiteraard voor de intimiteit noodzakelijk is, maar evenzeer voor de seksualiteit. Voor sommigen is het zonder twijfel niet altijd gemakkelijk om vrank en vrij te spreken; soms vergt het heel wat moed. Maar het loont de moeite.

58

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 58

4/05/11 11:43

59

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 59

4/05/11 11:43

60

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 60

4/05/11 11:43

Seksualiteit voor altijd Lara Vesentini

61

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 61

4/05/11 11:43

62

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 62

4/05/11 11:43

Deel 1

Invloeden

65

Deel 2

Relatie

71

Deel 3

Lichaam

79

Deel 4

Zorg

91

Nawoord

98

63

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 63

4/05/11 11:43

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 64

4/05/11 11:43

Deel 1 Invloeden

65

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 65

4/05/11 11:43

66

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 66

4/05/11 11:43

Om ten volle te kunnen genieten van intimiteit en seksualiteit moet je je vrij voelen. Vrij van schuldgevoel en schaamte, vrij van angsten om niet aan de heersende moraal te voldoen, vrij van angsten om uitgelachen te worden ...

Maar dit is niet zo vanzelfsprekend.. De visie op je eigen seksualiteit en de manier waarop je daaraan invulling geeft, wordt be誰nvloed door verschillende factoren, zoals religie, vrienden, familie en je persoonlijke geschiedenis. Ook de manier waarop ouderen worden voorgesteld in onze cultuur is belangrijk. Nog te vaak overheersen negatieve stereotypen omtrent de seksualiteit van ouderen in onze populaire beeldcultuur.

en mooi moeten zijn.

Door deze eenzijdige beeldvorming kun je (jong en oud) de indruk krijgen dat seksualiteit op latere leeftijd niet bestaat of ongewoon is. Een passieve voorstelling van de oudere draagt onrechtstreeks de boodschap uit dat je als oudere geen eigen wil meer hebt (of mag hebben), ook als het gaat over liefde, intimiteit en seksualiteit.

Beeldcultuur Enkele decennia geleden kwamen ouderen nauwelijks voor in films, televisieseries of soaps en reclame. De enkele keer dat zij wel in beeld werden gebracht, werden zij vaak als passief of hulpbehoevend voorgesteld.

Gelukkig is dat verbeterd. Er bestaan een aantal goede films met ouderen in de hoofdrol, en ook in reclame en televisieseries duiken oudere personen in al hun diversiteit op. De seksualiteit van ouderen wordt echter zelden getoond, terwijl de meeste films, reclamespots en -advertenties toch erotisch getinte beelden bevatten.

Het lijkt erop dat alle gepresenteerde lichamen jong

Carl, 65 jaar En dan sta je daar op het perron en ga je elkaar omhelzen alsof je twintig bent. Niet dat we ons eraan storen of er rekening mee houden, maar ik bedenk wel eens: wat zouden de mensen om ons heen denken, want normaal zijn het jongeren die zo staan te knuffelen.

Uit: Liefde vitaliseert: de ervaringen van tien verliefde ouderen.

Anna Wolters, 2009

67

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 67

4/05/11 11:44

Zowel jongeren als ouderen laten zich nog te vaak door deze stereotiepe beeldvorming beïnvloeden. In de psychologie wordt dit verschijnsel aangeduid met “self fulfilling prophecy”. Dit wil zeggen dat de foute of irreële voorspelling uiteindelijk waar wordt, doordat je je ernaar gaat gedragen. Concreet betekent dit dat sommigen het voor waar aannemen dat seksualiteit en intimiteit niet meer voor hen zijn weggelegd.

In extreme situaties kan dit impliceren dat ze hun seksuele gevoelens onderdrukken en hun seksuele activiteit stopzetten.

Toch bestaat er geen wetenschappelijk bewijs voor de stelling dat seksuele gevoelens ophouden te bestaan naarmate je ouder wordt. De behoefte aan intimiteit en seksualiteit blijft, ongeacht de leeftijd. Het is de beeldvorming die lijkt voor te schrijven dat seksualiteit niet meer past na een bepaalde leeftijd. Deze mythe is van dezelfde soort als andere seksuele mythen, bijv. een vrouw hoort geen initiatief te nemen, een gezonde man heeft altijd zin in seks, oudere mannen blijven altijd hun zin in seks behouden, terwijl die bij oudere vrouwen wegebt.

Ongeacht het circuleren van dergelijke mythen is het goed om seksualiteit en intimiteit te ervaren, ervan te genieten en je er volledig vrij in te voelen. Seksualiteit en intimiteit zijn basisbehoeften, waarvan iedereen het recht heeft die te beleven en te kanaliseren.

Naaste omgeving Zoals reeds aangehaald, beïnvloedt de beeldvorming rond de seksualiteit van ouderen ook de mening van anderen. Soms uit zich dit in het belachelijk maken

van ouderen die blijk geven van seksuele gevoelens, door opmerkingen te maken als “een oude bok lust nog een groen blaadje” en “de oude schuur staat in brand” of “zijt gij daar niet te oud voor?”.

De mening van je naaste omgeving beïnvloedt onvermijdelijk je seksualiteitsbeleving. De goed- of afkeuring van familieleden en vrienden blijft erg belangrijk.

Je kunt het gevoel hebben dat ze een oordeel vellen over de mate waarin je voldoet aan de (soms onuitgesproken) regels die door conventie en vooroordelen zijn ingegeven. Nochtans is je seksualiteitsbeleving zeer persoonlijk en intiem.

De één laat zich hierdoor al meer beïnvloeden dan de ander en past zich aan de verwachtingen aan. Een tegenstrijdigheid in wat je zelf denkt en wat anderen denken, dwingt een mens tot nadenken. Om deze tegenstrijdigheid te verminderen, kun je je eigen overtuiging en gedrag aanpassen.

Als je afwijkt van de verwachtingen van de buitenwereld, kan dit een schuldgevoel oproepen. Een voorbeeld waarbij de directe omgeving vaak duidelijk haar goed- of afkeuring laat blijken, is het vinden van een nieuwe liefde. Kinderen hebben het soms moeilijk wanneer een ouder kiest voor een nieuwe partner. Ze kunnen ook bang zijn dat de vader of moeder die zij verloren hebben, te snel wordt vergeten.

Eigen aan onze cultuur is bovendien het feit dat kinderen het vaak moeilijk vinden om de seksualiteit van hun ouders te accepteren, ongeacht de leeftijd van de kinderen of de ouders. Praten over seksualiteit is in elke generatie en tussen generaties niet simpel. De maatschappij veranderen kun je niet, maar je kunt wel, ongeacht je leeftijd, je moed bijeenrapen, vertellen over je eigen seksualiteit en op die manier bij-

68

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 68

4/05/11 11:44

dragen aan een leefwereld waarin seksualiteit voor iedereen een plaats krijgt.

Eduard, 69 jaar Ben je niet te bang dat je te oud wordt voor een relatie? Dat soort dingen. Hé, denk je dan, daar heb ik nog niet bij stilgestaan.

Uit: Liefde vitaliseert: de ervaringen van tien verliefde ouderen. Anna Wolters, 2009

Religie De invloed van de katholieke kerk in Vlaanderen was vroeger veel groter dan nu het geval is. Wat de priester toen verkondigde vanop de preekstoel, werd als waar aangenomen en ook grotendeels gevolgd. Over seksualiteit had Rome daarenboven een aantal duidelijke standpunten: seks voor het huwelijk was uit den boze, binnen het huwelijk moest seks ten dienste staan van de voortplanting en masturbatie was een zonde. Hoewel van mannen nog enigszins werd geaccepteerd dat zij seksuele wezens waren, werd van vrouwen verwacht dat zij niet genoten van seks en zich enkel passief opstelden. Vanuit het standpunt dat geslachtsgemeenschap enkel diende voor de voortplanting, was seksualiteit van ouderen onnatuurlijk en dus van ondergeschikt belang.

Gelukkig zijn de tijden veranderd . Het seksuele leven wordt vandaag in onze samenleving niet meer door de godsdienst bepaald. Vandaag wordt seks be-

schouwd als een belangrijk onderdeel van het individueel welbevinden. De nadruk ligt nu op de keuze van het individu. Die veranderingen betekenen niet automatisch dat je jezelf kunt losmaken van je religieuze voorgeschiedenis. De impact van de religieuze opvoeding op de lichaamsbeleving kan voortleven en kan zich in het dagelijkse leven vertalen in een, al dan niet bewust, schuldgevoel. Het onterechte schuldgevoel blijft dan “knagen” alsof je iets fout doet, ook al besef je dat dit niet nodig is. Soms krijg je dit schuldgevoel niet afgeschud en blijft het een beetje sluimeren. Dit is niet erg zolang je je hierdoor maar niet gehinderd of bezwaard voelt.

Niet iedereen is opgegroeid in een katholieke, Vlaamse omgeving. Sommige Vlamingen zijn atheïst, andere moslim, jood,… Elk geloof, en de intensiteit waarmee je gelooft, is van invloed op de manier waarop je je seksualiteit beleeft. Leven in een regio waarin belangrijke waarden en normen heel anders zijn dan die in je land van herkomst, vraagt een grote aanpassing en kan twijfel en onzekerheid met zich meebrengen. Het belangrijkste blijft dat je gelukkig bent met de seksualiteit en intimiteit die je beleeft.

69

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 69

4/05/11 11:44

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 70

4/05/11 11:44

Deel 2 Relatie

71

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 71

4/05/11 11:44

72

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 72

4/05/11 11:44

Er bestaan oneindig veel soorten relaties: langdurige relaties, kortstondige relaties, nieuwe relaties, seksuele relaties, intieme relaties, vriendschapsrelaties, heteroseksuele relaties, homoseksuele relaties, buitenechtelijke relaties, relaties met een groot leeftijdsverschil tussen de partners, relaties tussen mensen van andere origine, LAT-relaties,‌

Soms kan je relatievorm afwijken van wat sociaal wenselijk is en is de naaste omgeving bezorgd over de toekomst van je relatie. Maar het belangrijkste is niet hoe een relatie eruit ziet, maar hoe je jezelf voelt binnen deze relatie.

Langdurige relatie De meeste ouderen van vandaag beleven een langdurig huwelijk. Als koppel organiseer je vaak in de loop der jaren je seksualiteit op je eigen welbepaalde manier. Zowel het moment als de rollen tijdens het liefdesspel zijn vastgelegd. Bij het binnentreden van een nieuwe levensfase moet je soms opnieuw zoeken naar een balans in je relatie en de seksuele invulling ervan.

Er zijn tal van gebeurtenissen die je relatie beĂŻnvloeden, zoals het uit huis gaan van je kinderen en het afsluiten van je beroepsloopbaan. Dergelijke ingrij-

pende momenten in het leven leiden ertoe dat je meer dan ooit geconfronteerd wordt met de aanwezigheid van je partner in de huiselijke sfeer. Dit kan zowel een positieve als negatieve ervaring zijn.

Een andere ingrijpende gebeurtenis is de zorg die jij of je partner nodig kunnen hebben. Vaak verandert hierdoor de rolverdeling in de relatie. Dit kan het gevoel van gelijkwaardigheid aantasten, terwijl gelijkwaardigheid een belangrijke voorwaarde is van een succesvolle relatie.

Ook de veranderingen binnen je eigen lichaam of een ziekte kunnen onzekerheden met zich meebrengen en van grote invloed zijn op je relatie en de seksualiteit binnen je relatie. Je kunt opeens twijfelen over je eigen prestaties en aantrekkelijkheid. En elke persoon die niet in balans is met zichzelf, geeft een negatieve impuls aan de relatie.

Soms is de lange relatieduur zelf van invloed op je relatie. Er is dan geen duidelijk aanwijsbare reden 73

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 73

4/05/11 11:44

waarom de dynamiek is veranderd. Je ervaart je relatie als een sleur, er is weinig afwisseling in de seks, je hebt geen aandacht meer voor je partner en je partner niet voor jou.

Wat de reden ook is van de veranderingen binnen je relatie, ze zullen bijna altijd ook een weerslag hebben op je seksuele leven. Frequentie, intensiteit, zin en beleving kunnen fundamenteel wijzigen in de loop der jaren.

Samen zoeken naar een nieuwe balans is in deze situaties noodzakelijk voor een bevredigend seksueel leven. Vind je die balans niet, dan is het goed te weten dat conflicten van relationele aard vaak de belangrijkste oorzaken van seksuele desinteresse zijn en niet omgekeerd, zoals vaak ten onrechte wordt gedacht.

Goed communiceren met elkaar helpt om op relationeel én seksueel gebied weer gelukkig te worden. Als je er samen toch niet uitkomt, kun je de hulp van bijvoorbeeld een relatietherapeut inroepen.

De te bespreken intieme onderwerpen zijn voor elk koppel anders. Het verschil in libido tussen partners is een veelvoorkomend gespreksthema. Als diegene met minder zin toestemt in seksueel contact om de partner te plezieren en niet te kwetsen, kan dit het zelfrespect en de eigenwaarde aantasten. Seksualiteit raakt ons immers in het intiemste deel van ons wezen. Vermijd seksueel contact met tegenzin. Bekijk samen wat eventueel de mogelijkheden zijn om het “geen zin hebben” te laten ombuigen in “wel zin of een beetje zin hebben”.

Een ander item dat ter sprake kan komen, is masturbatie. Vaak gebeurt masturberen stiekem omwille van de angst om de eigen partner te kwetsen of onzeker te maken. Als je ontdekt dat je partner mastur-

beert of je partner heeft jou betrapt, kan dit stof geven tot discussie. Dient masturbatie ter vervanging van seks met je partner of gaat het om een poging om jezelf even te verwennen? Zelfs als je een goede relatie hebt en alles naar tevredenheid loopt op seksueel gebied, is masturberen soms een fijne aanvulling op je eigen seksualiteitsbeleving. Hoe vaak je masturbeert of welke fantasieën je hebt bij het masturberen, zijn dan niet belangrijk.

Geen relatie Als relaties kunnen ontstaan, kunnen ze ook eindigen.

Dit kan het gevolg zijn van het overlijden van de partner, een echtscheiding of de beëindiging van een niet geformaliseerde relatie. Relaties kunnen ook radicaal van inhoud wijzigen door ingrijpende ziektebeelden, zoals bij Alzheimer. Bij elk afscheid ervaar je pijn en verdriet, en moet je door een rouwproces heen. Bepaal je eigen tempo hierin en geef ruimte aan je gevoelens zoals en zolang ze er zijn. Niemand anders kan jouw lijden dragen.

Naast de gevoelens van rouw zijn er ook nog emoties van onzekerheid over de toekomst. Als man weet je soms niet hoe je een huishouden runt en als vrouw schrik je misschien terug van administratie. Er bestaat echter geen enkele wet die zegt dat je niets meer kunt bijleren als je ouder bent.

Het wegvallen van je relatie beïnvloedt ook je seksualiteit. Soms heb je geen seksuele gevoelens meer of wil je uit eerbied voor je overleden partner geen seks meer. Het kan ook gebeuren dat vroeg of laat opnieuw een grote behoefte aan intimiteit ontstaat en sterke seksuele gevoelens de kop opsteken. Soms kun je hier-

74

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 74

4/05/11 11:44

door in de war geraken en weet je niet hoe je met die gevoelens moet omgaan.

Als je deze gevoelens ervaart, is het goed erbij stil te staan dat ieder mens een seksueel wezen is en tevredenheid met de eigen seksualiteit bijdraagt tot het algemene welbevinden. Daarom kun je, na het wegvallen van een partner, een nieuwe weg zoeken in je eigen seksualiteit, als je daar behoefte aan hebt. Hiervoor bestaan verschillende mogelijkheden: 1. Masturberen is een vorm van seksualiteit die veel voldoening kan schenken.

2. Je kunt iemand tegenkomen die tegemoet komt aan je seksuele verlangens, waarbij jullie beiden akkoord gaan om geen echte liefdesrelatie met elkaar aan te knopen. Je hebt dan een puur seksuele relatie.

3. Seksuele dienstverlening biedt ook mogelijkheden. Er bestaan organisaties die gespecialiseerd zijn in seks met personen die beperkingen kennen, zoals vzw Aditi. Als je nog gezond bent, kun je een beroep doen op een escortbureau. Ook het internet biedt tal van mogelijkheden.

4. Het vinden van een nieuwe partner kan niet alleen op het gebied van de seksualiteit veel voldoening schenken, maar ook op allerlei andere vlakken.

Nieuwe relatie Er klaar voor zijn Voordat je je weer kunt openstellen voor een nieuwe relatie, is het belangrijk dat je je goed in je vel voelt en de wonden geheeld zijn. Als je partner je verlaten

heeft, kun je soms een stukje eigenwaarde kwijt zijn.

Onzekerheden over je uiterlijk en je aantrekkelijkheid kunnen redenen zijn waardoor je je niet wilt of durft open te stellen voor anderen. Dit zijn begrijpelijke gevoelens en na verloop van tijd lukt het meestal wel om terug in jezelf te geloven en van jezelf te houden.

Ben je emotioneel klaar voor een nieuwe partner, dan kunnen er nog onzekerheden zijn over waar een nieuwe partner te ontmoeten, hoe afspraakjes te maken en een nieuwe relatie op te bouwen. Om nieuwe potentiële partners te leren kennen, kun je je aansluiten bij verenigingen, nieuwe hobby’s zoeken, uitgaan,…

Voor wie vertrouwd is met internet, bestaan er ook datingsites. Er is niet één vast bepaalde of beste manier om een nieuwe relatie te beginnen, in tegenstelling tot wat soms wordt gesuggereerd in tijdschriften of door vrienden. Laat je geen complexen aanpraten en volg je eigen intuïtie. Als het klikt met iemand, dan verloopt het proces vanzelf.

Maria, 68 jaar Ik had al jaren geen man meer in mijn leven gehad.

Ik dacht, ik weet niet meer hoe dat moet, daar breng ik niks van terecht, dat wordt nooit wat. Maar de gevoelens kwamen terug, wonder boven wonder, het kwam terug en heftiger zelfs dan ooit. Minder geremd, minder beschroomd, meer zelfbewust.

Uit: Liefde vitaliseert: de ervaringen van tien verliefde ouderen. Anna Wolters, 2009

75

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 75

4/05/11 11:45

Verliefd zijn Op verliefd worden staat geen leeftijd. Iedereen kan op elke leeftijd opnieuw verliefd worden. Als de verliefdheid wederzijds is en je bent allebei single, dan is niets mooier dan jezelf hieraan over te geven.

Bij verliefdheid hoort ook een bepaalde mate van onzekerheid: onzekerheid over jezelf, over de ander of over de toekomst. De vertrouwdheid van een eventuele voorgaande, langdurige relatie is weg en dat kan best beangstigend aanvoelen.

Een voordeel van ouder worden is dat je doorgaans meer levenservaring, mensenkennis en relativeringsvermogen hebt, en minder onzeker bent over jezelf dan vroeger het geval was.

Koenraad, 63 jaar Dat is het mooie van een relatie op rijpere leeftijd, dat je de grootste hobbels van je leven, je beperkingen, je traumaatjes hebt opgeruimd. Je hebt je ontdaan van allerlei dingen die in een relatie ertussen staan. En daardoor is het eigenlijk veel intenser en veel mooier dan een heel jonge relatie waarin je onzeker bent: ben ik wel goed genoeg, ben ik wel mooi genoeg, ben ik wel aantrekkelijk genoeg?

Uit: Liefde vitaliseert: de ervaringen van tien verliefde ouderen. Anna Wolters, 2009

Als oudere kun je twijfelen over je uiterlijk en je aantrekkelijkheid. Jezelf goed verzorgen, eventueel kiezen voor wat modieuzere kledij of een ander kapsel,

kunnen het gevoel van zelfvertrouwen versterken, zodat je zelfverzekerder aan een nieuwe relatie kunt beginnen. Je kunt ook twijfelen over je seksuele prestaties. Werkt mijn lichaam nog naar behoren? Kan ik de ander nog genot verschaffen? Dit alles kan een andere bron van stress zijn. Als je jarenlang met dezelfde partner hebt gevreeën, heb je vaak een bepaald patroon ontwikkeld. Een nieuwe relatie is zoals een ontdekkingstocht: je leert elkaars lichaam kennen, ontdekt geleidelijk wat iemand fijn vindt en wat niet.

Onzekerheid kan ook ontstaan als de kinderen van je nieuwe partner jou niet accepteren. Als je nieuwe liefde een stuk jonger of ouder is of juist heel verschillend van je vorige partner, kan dit eveneens leiden tot onbegrip en wrevel bij je familie. Praten kan een oplossing bieden. Neem zelf het initiatief en knoop het gesprek aan. De kern van dit gesprek zal gaan over de ervaren emoties. Er is ook begrip en ruimte nodig voor de ander die misschien een aantal gevoelens nog niet heeft verwerkt. Soms is het goed om een bekend maar onbevooroordeeld persoon mee te nemen naar een gesprek met je familie, om hoog oplopende emoties in goede banen te leiden.

Veilig vrijen Iedereen kan besmet raken met een geslachtsziekte, de zogenaamde Seksueel Overdraagbare Aandoeningen (SOA’s). Voorbeelden van geslachtsziekten zijn HIV-infectie/AIDS, chlamydia, gonorroe, herpes…

De ernst van de gezondheidsklachten verschilt per geslachtsziekte. Vaak merk je niets van een geslachtsziekte of heb je enkel vage klachten. Hierdoor kun je te lang blijven rondlopen met een ziekte, waardoor na verloop van tijd ernstige gezondheidsklachten ontstaan.

76

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 76

4/05/11 11:45

SOA’s zijn niet exclusief voor jongeren. Het is van belang veilig te vrijen als je een nieuwe partner vindt, ongeacht je leeftijd.

Met veilig vrijen wordt natuurlijk condoomgebruik bedoeld. Het gebruiken van een condoom beschermt je goed tegen SOA’s bij seksueel contact. Heb je nog nooit een condoom gebruikt of gezien, dan is het raadzaam om van tevoren alleen het condoom in alle rust eens te bekijken en als man ook uit te proberen. Bij elk pakje condooms zit een gebruiksaanwijzing. Op deze manier vermijd je onnodige stress op het moment zelf. Het lijkt alsof we hier een open deur intrappen, maar onderzoek leert dat met name bij ouderen het condoomgebruik minimaal is. Nieuwe zeden vragen echter om nieuwe praktijken.

De introductie van condoomgebruik bij een nieuwe partner gaat moeilijk zonder enige vorm van communicatie. Laat een negatieve reactie van je partner geen reden zijn om communicatie uit de weg te gaan of toch onveilig te vrijen.

Condooms zijn te verkrijgen in grote supermarkten, drogisterijen en apotheken. In de apotheek gaat men hier discreet mee om. Het kopen van condooms mag je niet als een exclusieve mannenzaak beschouwen.

Ook als vrouw heb je hierin je verantwoordelijkheid.

Wens je geen condoom te gebruiken, praat dan met je huisarts. We kunnen niet voldoende herhalen dat ouderdom geen garantie is op vrij zijn van geslachtsziekten. Huisartsen van vandaag zijn vertrouwelijk en discreet. Voor advies over condoomgebruik en alle andere vragen over seksgerelateerde zaken, kun je steeds bij je huisarts terecht.

77

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 77

4/05/11 11:45

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 78

4/05/11 11:45

Deel 3 Lichaam

79

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 79

4/05/11 11:45

80

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 80

4/05/11 11:45

Je seksleven wordt niet alleen geregisseerd door de aard van je relatie met je partner en de socioculturele opvattingen over seksualiteit.

Seksuele handelingen zijn en blijven vooral ook lichamelijke handelingen, en als je ouder wordt, verandert het lichaam onvermijdelijk. Soms gaat je fysieke conditie achteruit en krijg je bijvoorbeeld een snellere ademhaling tijdens seksuele activiteiten. Ook kunnen je gewrichten of heupen pijn doen in bepaalde seksuele posities. Er bestaat echter geen significant verband tussen lichamelijke veroudering en seksuele disfunctionaliteit. Als je gezond bent en seksueel actief, is er geen enkele reden waarom je ermee zou moeten stoppen. Bovendien is het zo dat als geslachtsorganen regelmatig gestimuleerd worden, ze ook langer functioneel blijven.

Heb je regelmatig seks, dan kun je tot op hoge leeftijd een heel goed seksueel contact onderhouden.

Lichamelijke verouderingsprocessen van de vrouw Tussen het vijfenveertigste en vijfenvijftigste levensjaar verandert de hormonale huishouding van elke vrouw ingrijpend, dit wordt “de overgang� genoemd.

Tijdens de overgang vermindert de aanmaak van het

vrouwelijke hormoon oestrogeen door de eierstokken om uiteindelijk volledig stil te vallen. Met de menopauze wordt het moment bedoeld waarop de menstruatie definitief uitblijft. Zwanger geraken is vanaf dat moment biologisch gezien niet meer mogelijk, omdat alle eitjes verbruikt zijn. Een ingrijpende verandering in een vrouwenleven.

Vaak wordt gedacht dat het verlies van de vruchtbaarheid samenhangt met het verlies van de seksuele drift. De afnemende aanmaak van oestrogeen door de eierstokken is echter niet rechtstreeks van invloed op de seksuele lust., Er bestaat namelijk een duidelijk verband tussen vaginale veranderingen ten gevolge van de hormonale wijzigingen en een verminderde zin in seks. De vagina of schede wordt droger en dunner, zodat de geslachtsgemeenschap moeizamer en/of pijnlijker verloopt. Er bestaan aanwijzingen dat die verschijnselen verminderen als de vrouw regelmatig seksuele betrekkingen heeft, maar vooral als ze beter en langer wordt gestimuleerd.

Met de hormonale veranderingen komen ook sterke emoties naar boven. Het einde van de vruchtbaarheid kan gepaard gaan met het gevoel een stukje van de 81

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 81

4/05/11 11:46

eigen vrouwelijkheid te verliezen, mede veroorzaakt door uiterlijke veranderingen ten gevolge van de verminderde oestrogeenspiegel in het lichaam. Je voelt je misschien niet meer als een volwaardige vrouw en staat voor de uitdaging om je eigen vrouwelijke identiteit terug te vinden. Dat vraagt tijd en is geen eenvoudige klus, temeer omdat de hormonale schommelingen ook een algemeen gevoel van lusteloosheid kunnen opleveren, waarvoor de omgeving bovendien niet altijd begrip heeft. Vapeurs kunnen bijvoorbeeld de nachtrust verstoren, zodat vrouwen in de overgang soms moe en prikkelbaar de dag doorkomen.

Je eigen lichaam zien en voelen veranderen, brengt wellicht onzekerheid met zich mee en eventueel ook angst om niet meer aantrekkelijk te zijn in de ogen van anderen en van je partner in het bijzonder. Jaloerse gevoelens kunnen de kop opsteken, als je partner aandacht schenkt aan jongere vrouwen. Onzekerheden over je eigen lichaam en schommelende emoties kunnen zich vertalen binnen de slaapkamer. Als je jezelf niet meer als aantrekkelijk beschouwt of bang bent dat je lichaam niet meer adequaat reageert op seksuele stimulatie, bemoeilijkt dit de seksuele omgang.

Het seksuele ongemak dat wordt veroorzaakt door een drogere en dunnere schede, kun je eenvoudig oplossen door het gebruik van een glijmiddel of de uitbreiding van het voorspel, zodat je als vrouw meer tijd krijgt om vochtig te worden. Je partner kan bijvoorbeeld met de vingers, tong of eikel je vagina strelen tot die voldoende vochtig is voor een pijnloze penetratie. De aankoop en het gebruik van een glijmiddel is misschien niet zo evident als je er niet mee vertrouwd bent.

Communiceren over een droge schede en het gebruik

van een glijmiddel is soms moeilijk. Nochtans komt een open gesprek met je partner over je ervaring met de menopauze de balans in je seksleven ten goede.

Wanneer jullie er samen niet uitkomen, kunnen jullie altijd te rade gaan bij de huisarts of een therapeut.

Houd er rekening mee dat in het merendeel van de situaties een probleem met de seksuele functionaliteit van vrouwen een psychologische oorzaak kent.

Lichamelijke verouderingsprocessen van de man In tegenstelling tot vrouwen kennen mannen geen plotse hormonale veranderingen, vergelijkbaar met de menopauze. Wel kent het mannelijke lichaam vanaf een jaar of veertig een gedeeltelijke daling van het testosteronniveau en stijgt het oestrogeenniveau.

Door de hormonale wijzigingen veranderen het libido en de gehechtheid aan de partner, en wordt een man zachtaardiger in de loop der jaren. Ochtenderecties verminderen of verdwijnen, de erectie komt langzamer op gang, is minder stevig en neemt af in frequentie. De penis is minder gevoelig. De verminderde functionaliteit van de penis is een delicaat onderwerp.

De penis en zijn prestaties vormen een cruciaal onderdeel van de mannelijke identiteit. Wiens penis faalt, kan het gevoel krijgen ook als man tekort te schieten.

Wanneer je penis je in de steek laat, resulteert dit dus wellicht in frustratie, angst en onzekerheid. Die werken juist op hun beurt impotentie in de hand. Bij een gezond lichaam zijn erecties altijd mogelijk. Impotentie wordt veroorzaakt door bepaalde ziektebeelden en/ of emotionele factoren.

82

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 82

4/05/11 11:46

Gelooft ge mij niet? In mijn kraamkliniekperiode maakte ik er een sport van om families te observeren tijdens de eerste bezoekdag na de geboorte. De vreugde in jongenskamers verschilt fundamenteel van die in meisjeskamers. In jongenskamers staan fiere ouders, fiere grootouders, een lastige – maar steenrijke – tante en een verloren gelopen vriend van de ouders rond dat kindje te draaien. En overal hoor je het volgende gesprek: Tante: ‘Allez Charlotte, proficiat hé. ’t Is een jongen toch, hé?’

Moeder: ‘Jaja, Tanteke, en een echte hé! Kijk maar eens.’ En dan trekt de moeder het pampertje open.

Grootvader: ‘Amai, hij is al goed geschapen voor één dag oud te zijn!’

Tante: ‘Precies zijn vader.’ Stilte in de kamer. Vriend onderdrukt een schaterlach.

Hebt ge zoiets ooit gezien in de kamer van een meisjesbaby? Een bompa die met veel belangstelling in de pamper van zijn kleindochter kijkt en zegt: ‘Amai, ferme kut zeg!’ Als ge het ooit gezien of meegemaakt hebt, had ge de politie moeten bellen.

Het begint dus al op dag één. We kennen onze eigen naam nog niet en onze eerste ervaring is: een bende idioten die naar uw lul staat te staren alsof het een buitenaards wezen is. Voor we weten dat we tenen, handen, ogen, een mond en een neus hebben, beseffen we al: er hangt daar iets waar de massa extatisch van wordt!

Uit: De Penismonoloog: Peter Perceval & Nigel Williams

Uit faalangst kun je seksuele betrekkingen proberen te vermijden. Daarmee zend je een negatief signaal uit naar je partner, waardoor jullie seksuele relatie in een neerwaartse spiraal terecht komt. Vrouwen voelen zich afgewezen als mannen geen seksuele toenadering meer zoeken en gaan vaak ten onrechte op zoek naar een oorzaak bij zichzelf. Het is dan ook belangrijk dat mannen op leeftijd de lichamelijke gevolgen van

het verouderingsproces voor de seksuele functionaliteit leren kennen en accepteren. Bevredigende seksuele betrekkingen binnen maar, ook buiten een partnerrelatie, hebben veel meer te maken met enkel het presteren of de beste te willen zijn. Vaak is het bovendien zo dat door deze veranderingen de seksuele behoeften van mannen en vrouwen naar elkaar toe evolueren.

Wanneer jij en je partner niet meer op dezelfde lijn zitten, kun je een huisarts of therapeut inschakelen.

Seksualiteit en een ziek lichaam Het klimmen van de jaren kan gepaard gaan met lichamelijke klachten, veroorzaakt door tal van ziekten. Die kunnen het verlangen, de seksuele opwinding en/of het orgasme aantasten.

Merk je veranderingen op in je seksuele functionaliteit en ben je – voor zover je weet – niet ziek, neem dan contact op met je huisarts. Je arts kan achterhalen wat de oorzaak van het probleem is, een mogelijke ziekte vroegtijdig opsporen en bepalen welke middelen jou het beste verder helpen.

Ernstige seksuele problemen kunnen zowel door een ziektebeeld als door de behandeling van een ziekte veroorzaakt worden. Een aantal van de voorgeschreven medicijnen, bijvoorbeeld bloeddrukverlagende medicatie, kan een negatief effect hebben op je seksuele functionaliteit.

Hetzelfde geldt voor ingrijpende operaties. Ga met je huisarts je medicatiegebruik na en informeer specifiek naar de mogelijke neveneffecten ervan op je seksuele functionaliteit. Bespreek ook waaraan je je kunt verwachten bij een chirurgische ingreep en de eventuele geneesmiddelen 83

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 83

4/05/11 11:46

die ermee samenhangen. Vergeet ook zelf niet de bijsluiter te lezen als je medicatie neemt.

Hieronder wordt kort een opsomming gegeven van enkele, veel voorkomende ziekten die ingrijpen op de seksuele functionaliteit.

Monique, 68 jaar De bewegingen die ik voorheen kon maken, gaan niet meer. Bepaalde standjes kan ik niet meer. Mijn lijf weigert, terwijl mijn geest wel wil. We hebben moeten zoeken naar nieuwe mogelijkheden.

Ik merk dat mijn man het soms eng vindt om te vrijen sinds ik reuma heb.

Hij is bang dat hij mij pijn doet.

Ziekten Hart- en vaatziekten Hartklachten, zoals pijn op de borst, kortademigheid of grote vermoeidheid, kunnen gepaard gaan met angstgevoelens voor het opkomen van een hartinfarct tijdens de seksuele gemeenschap. Ook als partner kun je hier bang voor zijn, meestal ten onrechte. Want voor de meeste hartpatiënten is er geen groot risico voor een infarct, zolang de belasting voor het hart niet groter is tijdens de seksuele activiteit dan bij andere activiteiten.

Seks met de vertrouwde partner en in een vertrouwde houding geeft in regel geen al te grote belasting en

hoeft dus geen angst in te boezemen.

Veel cardiale medicatie heeft een negatief effect op de erectie en de vochtigheid in de schede.

Na een hartfalen kun je langzaam je seksuele activiteiten weer opbouwen. Leg wat meer nadruk op ontspannen intieme handelingen, zoals strelen en zoenen, en focus minder op prestatie.

Chronische longziekten Bij een chronische longziekte heb je o.a. last van kortademigheid en hoest die je parten kunnen spelen tijdens de seks. Een groot aandeel van de mannen met een chronische longziekte ervaart bovendien erectiestoornissen.

Ook de medicatie kan van invloed zijn op je seksualiteitsbeleving. Een langdurige behandeling met zuurstof en dus een verbetering van de conditie, heeft een gunstig effect op de erectie, al wordt de toedieningsvorm, bijvoorbeeld met slangetjes, als hinderlijk ervaren.

Incontinentie en urinewegproblemen Als je incontinentieproblemen hebt, verlies je geregeld urine en/of ontlasting. Dit kan ook gebeuren tijdens het vrijen, wat leidt tot schaamtegevoelens en een negatief zelfbeeld. Het risico op urineverlies is het grootst tijdens het orgasme. Toch bestaan er oplossingen die te bespreken zijn met een arts of verpleegkundige, zoals: • een betere timing van de voedsel- en drankinname, zodat de blaas minimaal gevuld is wanneer men tot vrijen overgaat; • fysiotherapie (blaastraining); • het gebruik van een matje, zodat eventueel vochtverlies de matras niet indringt; • de introductie van speciale katheters die zorgen voor de lediging van de blaas tijdens de seks.

84

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 84

4/05/11 11:46

Diabetes Diabetes kan op lange termijn leiden tot seksuele problemen. Bij mannen wordt vooral het erectiemechanisme aangetast, maar ook zonder erectie kunnen de meeste diabetici gewoon klaarkomen. Bij vrouwen vermindert de mogelijkheid om vaginaal vochtig te worden en zijn er meer klachten van chronische, vaginale infecties.

Als je bang bent om tijdens de seks een “hypo” te krijgen (een aanval van een te lage suikerspiegel) , kun je voor de seks iets eten of wat eten naast het bed leggen.

Gewrichtsaandoeningen Bij seks gebruik je vooral het onderste deel van de wervelkolom en de heupgewrichten. Wanneer je moeilijkheden ondervindt bij het bewegen van de heupen, knieën en rug, kunnen seksuele betrekkingen veeleer pijnlijk dan plezierig zijn. Ernstige gewrichtsaandoeningen, zoals reumatoïde artritis, kunnen je seksleven dan ook danig verstoren. Antidepressiva die vaak worden voorgeschreven om pijngevoelens te verminderen, hebben vooral een nadelig effect op het orgasme.

Wat je kunt doen om de pijn en stijfheid van de gewrichten te verminderen bij het vrijen, is bijvoorbeeld de ochtend kiezen als moment voor seksuele betrekkingen. Een warm bad of massage voor het vrijen helpt ook. Probeer bij de seks te kiezen voor een houding zonder veel pijn of veel beweging. Soms is penetratie zonder bewegen, gevolgd door masturbatie een goed alternatief. Het gebruik van een vibrator kan spieren en gewrichten ontzien. Tenslotte kun je nagaan of het mogelijk is om de pijnmedicatie aan te passen aan het moment van vrijen.

Parkinson Parkinson is een bewegingsziekte die negatief inwerkt op de seksuele ervaring. Door coördinatieproblemen worden masturberen en strelen lastiger. De vettige huid, de veranderde lichaamsgeur, de stramme spieren en de overmatige speekselvorming die samenhangen met deze ziekte, maken bovendien seksueel en intiem contact met elkaar minder aangenaam.

Parkinson gaat ook gepaard met een tekort aan dopamine, “het plezierhormoon”, waardoor de zin in seks vermindert.

De behandeling bestaat uit medicatie met voornamelijk dopamine-achtige stoffen, die veelal de zin in seks weer doet aanwakkeren. Nadeel is dat sommige mannen door de medicatie te vlug klaarkomen.

Erectieproblemen bij Parkinson zijn doorgaans goed te behandelen met erectiepillen, als die combineerbaar zijn met de ingenomen medicatie. Een vibrator kan de moeilijkheden bij het masturberen of klaarkomen, door verminderde vingervaardigheden, verhelpen.

Dementie Dementie is een ziektebeeld met diverse symptomen, waaronder cognitieve achteruitgang, moeilijkheden met de uitvoering van vertrouwde handelingen in het dagelijkse leven en psychische problemen, zoals angstaanvallen en depressie.

Er bestaat nauwelijks onderzoek naar de invloed van dementie op de seksuele functionaliteit. Wellicht komt het merendeel van de dementerenden in seksuele apathie terecht. Slechts een minderheid wordt juist seksueel actiever en het is dan ook vreemd dat daar zoveel aandacht naar uitgaat in literatuur en media. Omdat remmingen zijn weggevallen door de ziekte, is het sek85

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 85

4/05/11 11:46

suele gedrag van een dementerende soms afwijkend van de norm, denk bijvoorbeeld aan het ongeremde vertellen van schunnigheden of obscene grappen, het opzoeken van lichamelijk contact en liefkozingen met een onbekende die daar niet om gevraagd heeft.

Misschien herken je in je dementerende partner niet meer de persoon met wie je al die tijd een relatie had.

Als hij of zij je ook niet meer als partner (h)erkent, kan dit ertoe leiden dat seks voor jullie geen optie meer is. Maar vaak mis je als gezonde partner niet zozeer het seksuele contact, maar vooral je wederhelft en de bijbehorende warmte en genegenheid. Voor andere koppels is seks dan weer de laatste vorm van een fijn en intiem contact.

Wanneer dementie zo ver vordert dat de thuissituatie onleefbaar wordt, is de verhuis naar een woon- en zorgcentrum onvermijdelijk. Maak je seksuele wensen kenbaar aan de verantwoordelijken, zodat men hiermee rekening kan houden.

Kanker De behandelingen die nodig zijn voor het bestrijden van kanker zoals chemotherapie, radiotherapie en chirurgie, veroorzaken vaak seksuele disfuncties. Het seksuele verlangen kan aangetast worden door vermoeidheid of uiterlijke veranderingen, bijvoorbeeld een borstamputatie of de plaatsing van een stoma.

Bij mannen verdwijnt het verlangen helemaal onder invloed van de hormonale behandeling van prostaatkanker. Een radicale operatie aan de prostaat, de blaas en de endeldarm resulteert meestal in de onmogelijkheid een erectie te krijgen. Ook radiotherapie kan op termijn leiden tot erectieproblemen of vaginale droogheid.

LOVE

Héél dicht bij jou Proef ik de liefde weer Ik ga er helemaal in op Er is niets anders meer Geen woord is nog belangrijk Als jij me zo verwent Want elke tekst vervalt, als jij Zo héél dicht bij me bent. © Toon Hermans BV

Oplossingen Libido (zin) Als je getroffen wordt door een ernstige ziekte, ben je in het beginstadium vooral gefocust op genezen of op het accepteren van de ernst van de ziekte. Toch komen bij de meeste mensen vroeg of laat weer seksuele verlangens naar boven, voor zover die al verdwenen waren. Praat daarom met je partner over je seksuele verlangens en probeer een nieuwe weg te vinden in de seksuele omgang met elkaar. Een ziekte maakt veel emoties los. Bedenk dat zowel de zieke als de gezonde partner doorheen een verwerkingsproces moet om het nieuwe lichaam te leren kennen en accepteren.

Als jij of je partner door ziekte of de behandeling ervan toch geen seksuele verlangens meer hebben, hoeft dit niet het einde van de seksuele omgang met elkaar te betekenen. Geen zin hebben is niet hetzelfde als tegenzin hebben. Wanneer de ene geen zin heeft, is het de verantwoordelijkheid van de ander om initiatief te nemen en de zin op te wekken. Voor vrouwen die dat

86

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 86

4/05/11 11:46

in het verleden nooit gedaan hebben, kan dit een hele opdracht zijn.

Met dubbelzinnige of pikante opmerkingen kun je je partner duidelijk maken dat je zin hebt in seks – wellicht heb je dit in eerdere situaties onbewust ook talloze keren zo gedaan. Op die manier krijgt de ander de tijd om zich mentaal op de vrijpartij voor te bereiden. Ook de betekenis van het creÍren van een intieme sfeer valt niet te onderschatten. Niet alleen de geest, maar ook het lichaam kan zich beter voorbereiden op seks door te ontspannen. Samen een warm bad nemen of je partner masseren, zijn aangename onderdelen van een voorspel. Om de zin aan te wakkeren, kun je samen naar erotische films kijken of fantasieÍn uitwisselen. Het gebruik van een vibrator kan bij zowel mannen als vrouwen de lustgevoelens versterken.

Zoals eerder aangehaald, kan medicatie je lustgevoel wegnemen. Soms zijn er alternatieve geneesmiddelen voorhanden of kan de dosis van de medicatie worden verlaagd. Overleg dit met je arts en lees in de bijsluiter wat de mogelijke neveneffecten zijn van de medicatie die je momenteel inneemt op je seksuele functionaliteit.

Opwinding (erectie en vaginale vochtigheid) De meest gebruikte manier om een erectiestoornis op te vangen, is de inname van erectiepillen. Een erectiepil maakt het mogelijk om na stimulatie en opwinding een erectie te krijgen. Het veroorzaakt geen kunstmatige erectie, zoals sommigen denken. Door een verhoogde bloedtoevoer naar de zwellichamen en de ontspanning van de spiertjes in de zwellichamen 87

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 87

4/05/11 11:46

kan een erectie ontstaan en langer behouden blijven.

Er bestaan twee soorten erectiepillen: kortwerkende erectiepillen, zoals Viagra en Levitra, die een half uur na inname in werking treden en ongeveer een vijftal uur hun werking behouden, en langwerkende erectiepillen, zoals Cialis, waarvan het effect twee tot drie dagen kan aanhouden. Voor wie op regelmatige basis seks heeft, zijn de langwerkende het meest geschikt.

Bij sommigen zorgt de erectiepil niet voor de gewenste hardheid van de penis, wat teleurstelling teweeg brengt. De pillen zijn veilig en gezond, op voorwaarde dat ze niet gecombineerd worden met andere medicatie die een gelijkaardige werking heeft op de bloedvaten. Daarom is het van belang dat je erectiepillen neemt in samenspraak met je huisarts. Erectiepillen bestellen via het internet is af te raden, temeer omdat de samenstelling van deze pillen onbekend is. Voorbeelden van bijwerkingen van de erectiepil zijn hoofdpijn, klachten in de maagstreek en flitsen in de ogen.

Als erectiepillen niet toereikend zijn, kun je overgaan op het creĂŤren van kunstmatige erecties. Voor de mogelijke oplossingen geldt dat je het beste in samenspraak met je arts of seksuoloog en je partner bepaalt welke oplossing voor jou het meest geschikt en betaalbaar is.

Als seks toch niet meer gaat Het kan gebeuren dat een ziekte of behandeling de seksuele functionaliteit dusdanig heeft aangetast dat seks binnen een partnerrelatie niet meer mogelijk is of dat de interesse in seks volledig weg is. De vraag rijst wat er met de seksuele gevoelens van jezelf en je partner gebeuren moet. Als je ziek bent, moet je je partner de ruimte geven om zijn of haar eigen seksualiteit te blijven beleven. Je kunt niet zomaar verwachten dat hij of zij deze behoeften opbergt om jou ter wille te zijn. Een eenvoudige manier om als gezonde partner toch enigszins aan je eigen seksuele behoeften tegemoet te komen, is masturbatie. Of misschien kun je door andere vormen van intiem, lichamelijk contact, bijvoorbeeld door naakt tegen elkaar aan te liggen, je behoefte aan bevrediging door middel van een orgasme enigszins compenseren. Ervaar je dit toch anders en blijf je het gevoel hebben een fundamentele seksuele bevrediging te missen, dan kan er gezocht worden naar andere oplossingen.

Een te droge schede is eenvoudig op te lossen door het gebruik van een glijmiddel. Glijmiddelen zijn te verkrijgen in apotheken, drogisterijen, supermarkten of erotische (web)winkels. Het is belangrijk om een glijmiddel op waterbasis te gebruiken en niet op oliebasis. Glijmiddelen op oliebasis veroorzaken immers vaginale infecties en kunnen ook het condoom beschadigen, waardoor je niet meer veilig vrijt.

88

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 88

4/05/11 11:46

89

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 89

4/05/11 11:47

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 90

4/05/11 11:47

Deel 4 Zorg

91

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 91

4/05/11 11:47

92

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 92

4/05/11 11:47

Als je zorgbehoevend wordt, heeft dat gevolgen voor je relatie en de invulling van je seksualiteit. Daarbij kan een, al dan niet gedwongen, verandering van omgeving een grote rol spelen. Deze drie factoren komen hier aan bod.

Voor de uitvoering van seksuele en intieme handelingen is de juiste omgeving nodig: een omgeving waarin je jezelf thuis voelt, niet hoeft te schamen en waar je geen verantwoording hoeft af te leggen. Kortom: waar je helemaal jezelf kunt zijn. Als je omgeving verandert door een zorgbehoefte, gebeurt dit vaak rigoureus – denk bijvoorbeeld aan een verhuizing naar een woon- en zorgcentrum. Maar ook op een subtielere manier kan soms je eigen woonomgeving je geen vertrouwd gevoel meer geven wanneer zorgverleners het huis binnentreden. In beide gevallen raakt de verandering aan je privacy en kan het moeilijk zijn om een weg te vinden tussen je vraag naar de juiste zorg en het respect voor je intieme leven. Toch kunnen professionele zorgverleners ook een belangrijke rol spelen in de begeleiding en ondersteuning van je zoektocht naar de instandhouding van je intimiteits- en seksualiteitsbeleving.

Als je partner de rol van zorgverlener op zich neemt of je begint zelf voor je partner te zorgen, dan is het

niet zozeer de veranderde omgeving, maar veeleer de verandering binnen de relatie die tot spanningen kan leiden. De wederkerigheid van de relatie komt in het gedrang. Doordat de ander afhankelijk wordt kan een gevoel van ongelijkwaardigheid in de relatie ontstaan. Het zal zoeken zijn om samen een goed evenwicht in die gelijkwaardigheid te vinden.

Door de veranderingen in je relatie en lichaam verandert wellicht ook de invulling van het seksuele en intieme contact met je partner. Terwijl je vroeger misschien veel voldoening haalde uit een seksueel contact met penetratie en orgasme, zouden nu tederheid en verschillende vormen van huidcontact bevredigend kunnen zijn. Samen dansen, elkaar diep in de ogen kijken, knuffelen op de bank vormen onderdeel van een betekenisvolle intimiteit.

93

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 93

4/05/11 11:47

Relatie met je zorgverlener

Liefde is niet het einde.

Is geen eten en drinken.

Is geen dak boven het hoofd tegen de regen, Geen reddingsboei voor wie verdrinken.

Liefde is nergens voor en nergens tegen.

Liefde biedt geen uitkomst tegen de dood.

Vult geen lege longen met lucht.

Verricht geen wonder, Tenzij dat je elke dag al een beetje sterft in mijn schoot.

Je hebt er niets aan, maar je kunt niet zonder.

Het kan best zijn dat ik in toekomende tijd, Verslagen van pijn en kreunend om respijt, Gesard door armoe en moe van het huilen Jouw liefde voor rust zou verruilen, Of de herinnering aan vannacht voor een kleiner verdriet.

Het kan best zijn. Maar ik geloof het niet.

Herman de Coninck Uit ‘Onbegonnen werk: gedichten 1964-1982’.

Uitgeverij Manteau

Door een zorgbehoefte ben je vaak verplicht om zorgverleners in je privéleven toe te laten. Dit kan iemand uit je naaste omgeving zijn, een mantelzorger of een professionele zorgverlener.

Naast het opgeven van je privacy kan ook het gevoel van kwetsbaarheid en afhankelijkheid negatief inwerken op je relatie met je professionele zorgverlener.

Maar terwijl in het begin nog een grote afstandelijkheid wordt ervaren, groeit na verloop van tijd meestal vertrouwen en wederzijds respect. Vanuit deze vertrouwelijke sfeer ontstaat de ruimte om persoonlijke gesprekken te voeren of problemen van seksuele aard aan te kaarten. De zorgverlener kan in bepaalde gevallen zelfs een brug vormen naar familieleden als er onenigheid bestaat, bijvoorbeeld bij het krijgen van een nieuwe liefde. Als je wordt verzorgd door een mantelzorger, dan heb je met hem of haar automatisch al een goede vertrouwensrelatie. Daarbij rijst de vraag hoe je voldoende afstand kunt bewaken ten opzichte van je mantelzorger. Juist voor de naaste omgeving wil je vaak alles wat raakt aan intimiteit en seksualiteit op een grote afstand bewaren. Het is belangrijk, zowel bij een professionele zorgverlener als een mantelzorger, de juiste balans te vinden van voldoende vertrouwen en voldoende afstand. Vaak ontstaat die na enige tijd vanzelf.

Soms wordt de balans niet gevonden of bevind je je in een grensoverschrijdend gebied , zowel wat handelingen als opmerkingen betreft. Lichamelijk contact met je zorgverlener mag en kan zelfs in bepaalde situaties niet anders, bijvoorbeeld als je aangekleed moet worden of als je nood hebt aan wat troost. Het respect voor de ander mag daarbij niet uit het oog worden verloren en de integriteit niet geschonden. Daarom is het be-

94

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 94

4/05/11 11:47

ter seksueel getinte grappen te vermijden en niet te alluderen op seks in gesprekken met je zorgverlener.

Uiteraard hoef je dit soort van opmerkingen ook niet van je zorgverlener te accepteren. Dit betekent dat je eigen grenzen moet stellen en deze ook durven aan te geven. Communicatie met je zorgverlener is hiervoor noodzakelijk.

Wanneer je het gevoel hebt dat vanuit een afhankelijke positie een gesprek nodig is over het stellen van je grenzen, kun je hier misschien tegenop zien. Maar een goede voorbereiding is het halve werk. Alvorens met je zorgverlener te praten, is het nuttig zelf eerst goed na te denken over wat je anders wilt, en vooral over hoe je de ongewenste situatie in de toekomst kunt vermijden. In het gesprek met je zorgverlener is het fijn als je bij de uiting van je irritaties of ongemakkelijkheden meteen een alternatief of oplossing kunt voorstellen. Daar heeft je zorgverlener ook wat aan.

Bij het praten met je zorgverlener zijn er een aantal punten waar je best rekening mee houdt. Sommige zorgverleners vinden het moeilijk om te luisteren naar de seksuele en intieme behoeften van anderen, omdat ze die als te privĂŠ beschouwen. Probeer in de communicatie hierop in te spelen en je zorgverlener op zijn of haar gemak te stellen. Respecteer ook de identiteit en de grenzen van je zorgverlener. Verwacht niet hetzelfde inlevingsvermogen van een jonge zorgverlener die misschien zelf nauwelijks ervaring heeft op seksueel gebied, in vergelijking met een wat oudere zorgverlener. Ook de seksuele geaardheid van je zorgverlener of van jezelf mag geen rol spelen in jullie vertrouwensrelatie. Tot slot is in de communicatie naar je zorgverlener toe, ook de taal die je gebruikt, belangrijk. Probeer de seksuele begrippen op een ade-

quate manier te benoemen.

Bij een vraag over je intimiteit en seksualiteit ben je misschien bang voor de reactie van je zorgverlener: word je misschien uitgelachen, niet serieus genomen, als pervers bestempeld,‌ De meeste zorgverleners zullen hierop wel gepast reageren. Bovendien zijn professionele zorgverleners gebonden aan het beroepsgeheim en kun je erop rekenen dat zij discreet met het thema omgaan. Zorgverleners zijn vanzelfsprekend geen seksuologen, maar meer en meer krijgen zij ook aandacht voor dit specifieke aspect van de zorg. Zij zullen je doorverwijzen naar organisaties die je verder kunnen helpen met je actuele vragen of problemen.

Soms gebeurt het helaas dat grenzen toch worden overschreden. Seksueel misbruik van een zorgbehoevende komt in uiterst zeldzame gevallen voor. Mocht jou dit toch overkomen, vraag dan zo snel mogelijk hulp aan vrienden, familie, andere zorgverleners en licht de werkgever van je zorgverlener in.

Het kan ook gebeuren dat je zelf op het punt staat om een grens te overschrijden. Misschien heb je al geruime tijd geen seksueel contact meer gehad en heb je weinig positieve aandacht gekregen van anderen.

Door de intieme aanrakingen van je zorgverlener kunnen dan seksuele gevoelens ontstaan. Probeer deze gevoelens onder ogen te zien en te benoemen.

Respecteer de grenzen van je zorgverlener en zoek de grens van het ontoelaatbare niet op.

95

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 95

4/05/11 11:47

Leven in een woon- en zorgcentrum Momenteel doet zich een langzame verschuiving voor binnen het domein van de ouderenzorg. Terwijl vroeger alle aandacht ging naar de medische verzorging, wordt er nu meer nadruk gelegd op de kwaliteit van zorgenwonen-leven. Het welbevinden van de ouderen, op psychologisch en sociaal vlak, krijgt een steeds prominentere plaats in de zorgcentra. Er wordt bijvoorbeeld naar gestreefd om een huiselijke sfeer te creëren, de rechten van de patiënt na te leven, minder taakgericht te werken en meer de wens van de cliënt centraal te stellen.

Dat je als bewoner van een woon- en zorgcentrum ook een behoefte kent aan intimiteit en seksualiteit, verdient nog meer erkenning. Seksualiteit wordt door sommige zorgverleners, familieleden en mensen van buitenaf genegeerd of als ongepast ervaren. Veelal weten ze ook niet hoe zij moeten omgaan met je seksualiteit.

Wil je graag je eigen seksualiteit in een woon- en zorgcentrum vrijwaren, dan word je al gauw met beperkingen geconfronteerd. Sommige woon- en zorgcentra zijn vandaag nog niet afgestemd op alleenstaanden of koppels die een slaapgelegenheid voor twee personen willen creëren. Anderzijds kan door het signaleren van je behoefte aan intimiteit en seksualiteit bij het personeel van woon- en zorgcentra meer en meer het besef ontstaan dat zij hiermee rekening moeten houden.

1. Informeer naar het beleid rondom seksualiteit Het is sterk aan te raden te kiezen voor een woon- en zorgcentrum waarvan de leidinggevenden openstaan voor de seksuele gevoelens van de bewoners, en de be-

hoefte aan intimiteit respecteren. Vraag bijvoorbeeld welke visie zij hebben ten aanzien van seksuele dienstverlening of hoe zij omgaan met seksueel onaangepast gedrag van bewoners. Ben je homoseksueel, dan is het zeker van belang naar het beleid hieromtrent te informeren. Maak afspraken over privacy De laatste jaren zijn er veel inspanningen geleverd door het personeel van woon- en zorgcentra om de bewoners meer privacy te bieden. Heb je het gevoel toch te weinig privacy te krijgen, bespreek dit dan met hen en kijk of je tot duidelijke afspraken kunt komen. Eventuele vragen kunnen zijn: mag de deur dicht? Zijn nachtelijke controles echt nodig? Kan elke dag een periode afgesproken worden waarin je zeker niet gestoord wordt? Kan een “neen” geaccepteerd worden als de zorgverlener op de deur klopt om binnen te komen?…

Als één van jullie beiden in een woon- en zorgcentrum verblijft, dan zijn de mogelijkheden om samen intiem te zijn nog moeilijker te realiseren. Ben je ontevreden over je situatie, vraag dan aan het personeel of het mogelijk is jullie niet te storen wanneer jullie samen zijn, ook niet voor het eten of het innemen van medicatie.

2. Maak ook je wensen kenbaar Heb je geen partner, maar wel behoefte aan seksueel gezelschap, dan bestaan er organisaties die aan deze wens kunnen voldoen. Probeer je wens bij het personeel aan te kaarten. Dit kan op weerstand stuiten, maar in het algemeen staat vandaag de dag steeds meer personeel van woon- en zorgcentra hier positief tegenover.

96

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 96

4/05/11 11:47

Zij was zo mooi in Zijn verwarring.

Hij was zo tenger in Haar tederheid.

Zij waren zo opwindend In elkanders armen.

Hij was zo tenger in Zijn tederheid.

Zij was zo mooi in Haar verwarring.

Zij waren zo opwindend In elkanders armen.

Hij was zo mooi in Zijn verwarring.

Zij was zo tenger in haar tederheid.

Zij waren zo opwindend In elkanders armen.

Zij was zo tenger in zijn tederheid.

Hij was zo mooi in haar verwarring.

Zij was zo mooi Marc Insingel, uit ‘gezichten, 2000, uitgeverij ‘in de knipscheer’

97

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 97

4/05/11 11:47

Nawoord Als de gezondheid meezit, kun je als oudere er een prima seksleven op na houden. Verandering van situatie, gezondheid, hormonen of relatiedimensie kan echter om een aanpassing vragen. Het is niet altijd vanzelfsprekend te aanvaarden dat de seks anders wordt en niet meer vanzelf gaat. Een positieve ingesteldheid en creativiteit helpen bij het vinden van praktische oplossingen. Communicatie is hierbij een sleutelwoord. Praten over wat je fijn en niet fijn vindt en je remmingen of problemen bespreken, zijn vaak een eerste stap in de goede richting. Voorts vloeit ‘gelukkig zijn’ zelden voort uit een goede seksuele prestatie of orgasme. De intimiteit, het intens samenzijn, de erotiek en het sensueel contact tussen partners kan dit des te beter.

98

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 98

4/05/11 11:47

99

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 99

4/05/11 11:47

HULP EN INFORMATIE Expertisecentra Sensoa

Boratie vzw

Sensoa is het Vlaamse service-en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en HIV. Sensoa heeft vanuit de Vlaamse regering de opdracht de gezondheid te bevorderen op het vlak van relaties en seksualiteit.

Duquesnoystraat 45 1000 Brussel 02 219 33 51 info@sensoa.be www.sensoa.be

Vlaamse zelfhulpgroep en steunpunt voor borstkankerpatiënten en partners.

Stadsomvaart 79A 3500 Hasselt 011 22 23 71

Bethesda vzw Christelijk Centrum voor Levensen Gezinsvragen.

Dieplaan 29 bus 17 3600 Genk 089 32 69 90 info@bethesda.be www.bethesda.be Hulpverlening

Carta sexologica flandria In de Carta Sexologica Flandria, de doorverwijsgids van de Vlaamse Vereniging voor Seksuologie vzw (VVS), kun je de coördinaten vinden van seksuologen die als therapeut, vormingswerker, opleider, onderzoeker of docent in Vlaanderen werkzaam zijn.

Gerda.vandeweyer@gmail.com www.cartasexologica.be

Tele-Onthaal Wie dringend wilt praten over een probleem, kan altijd bellen naar Tele-Onthaal. Deze vrijwilligers zullen aandachtig naar uw probleem luisteren en samen met u naar een oplossing zoeken.

Contactgegevens: 106

Relatie in harmonie Website ter ondersteuning van de campagne ‘Laat erectiestoornissen de harmonie tussen u beiden niet verstoren’. Daarbij wordt benadrukt dat er drie belangrijke actoren zijn: de patiënt, de partner en de arts. www.relatieinharmonie.be

Context Centrum relatie-, gezins- en sekstherapie Kapucijnenvoer 33 3000 Leuven 016 33 26 30 context@uzleuven.be www.uzleuven.be/context/

BVRGS Belgische Vereniging voor Relatietherapie, Gezinstherapie en Systeeminterventie. Op deze website kun je zoeken naar een relatie- en gezinstherapeut in je regio.

Berlaarsesteenweg 44 2560 Kessel www.bvrgs.be

CAW Sonar CAW ’t Verschil Het CAW (Centrum Algemeen Welzijnswerk) staat open voor mensen met vragen en problemen. Contact opnemen is zeer eenvoudig, want het CAW heeft een lage drempel, het is vlot bereikbaar, er zijn geen wachtlijsten en de eerste hulp is gratis. De hulpverlening is vertrouwelijk en vrijwillig. Samen met u zoeken we naar een oplossing, naar de mogelijkheden die bij uzelf en in uw omgeving te vinden zijn. We kunnen u ook de weg wijzen naar andere diensten of bemiddelen naar instanties die uw sociale rechten kunnen verzekeren. Het CAW komt op voor een versterkt welzijn, voor u, uw omgeving en de bredere samenleving.

Voor een CAW in uw buurt www.caw.be

100

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 100

4/05/11 11:47

Ontmoetingsen Praatgroepen

Diversiteit De Madam vzw

Het Nieuwe Huis vzw

Aquariuskring

Vrouwen- en lesbocentrum Kuringersteenweg 179 3500 Hasselt 011 25 22 94 demadam@yahoo.com www.demadam.be

Het Nieuwe Huis vzw is het ‘Roze Huis’ én het Vrouwenhuis van Limburg en staat open voor holebi’s, transgenders en uiteraard ook hetero’s.

Kuringersteenweg 179 3500 Hasselt info@holebilimburg.be www.holebilimburg.be

Praat- en ontmoetingsgroep voor alleenstaanden.

0475 71 75 41

LACH vzw Limburgs aktiecentrum homofilie Kuringersteenweg 179 3500 Hasselt 011 740601 info@lachvzw.be www.lachvzw.be

La Vie en Rose Edward Stationstraat 74A 3550 Heusden-Zolder 011 57 15 19

Çavaria Limburg Opkomen voor holebi’s en transgenders. Cavaria Limburg is een project van Limburgse holebiverenigingen i.s.m. çavaria en met steun van de provincie Limburg.

Kuringersteenweg 179 3500 Hasselt info@cavarialimburg.be www.cavarialimburg.be

Aditi vzw Aditi vzw wil personen met een beperking helpen die vragen hebben over seksualiteit. Zij kan ook seksuele dienstverlening organiseren.

Postbus 23 150 Haacht 0488 87 06 77 info@aditivzw.be www.aditivzw.be

Kontaktpunt Voor alleenstaanden. Samenkomen in een gezellige sfeer eenmaal om de twee weken. Vorming en aktiviteiten allerlei.

Oppenstraat 204 3512 Stevoort www.bethesda.be

Lava Voor alleenstaanden.

0475 36 01 51

Vriendenkring Ontmoetingsgroep.

012 74 28 69

Vieux rose Organisatie voor lesbiennes van middelbare leeftijd die samenkomen in Gent, Antwerpen en Dendermonde.

Rootjesweg 65 9200 Dendermonde 052 22 38 58 contact@vieuxrose.be www.vieuxrose.be/index.htm

101

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 101

4/05/11 11:47

Datingsites

Hulpmiddelen

Parship

Condoomanoniem

Internetsite die door middel van psychologische tests de juiste partner voor je probeert te vinden. www.parship.be

50plusmatch.be Datingsite voor actieve 50-plussers in BelgiĂŤ. www.50plusmatch.be

Een veilige en betrouwbare webwinkel waar men anoniem condooms en aanverwante artikelen kan kopen. www.condoom-anoniem.nl

Emotional Bliss Een webwinkel die een unieke serie vibrators aanbiedt, door seksualiteitsdeskundigen ervaren als stijlvol, kwalitatief en zeer functioneel. www.emotionalbliss.com

Erotische verbeelding Een laagdrempelige, vrouwvriendelijke winkel met seksartikelen.

Kloosterstraat 165 2000 Antwerpen 03 226 89 50 info@erotischeverbeelding.com www.erotischeverbeelding.be

Christine le Duc Een laagdrempelige, vrouwvriendelijke winkel met seksartikelen.

Wycker Brugstraat 56 6221 ED Maastricht (NL) +31(0)43 326 54 12 www.christineleduc.nl

102

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 102

4/05/11 11:47

Informatieve boeken

• Bot, M. – Geliefden-Timeless love. De Slegte, 2004.

• Cock de, L. – Open voor bloot: liefde, intimiteit en seksualiteit na de vijftig. Roularta, 2004.

• Demets, I. – Seks en intimiteit na je 50ste. Standaard Uitgeverij, 2008

• Lankveld van, J. – Naar de zevende hemel. Verbeter zelf je seksuele relatie. Aramith, 2004.

• Lankveld van, J. – Omgaan met een seksueel probleem. Bohn Stafleu Van Loghum, 2007.

• Rijsingen van, H. – Senioren op vrijersvoeten: wat • • • • • • • •

vijftigplussers willen weten over seksualiteit, intimiteit en relaties. Aramith , 2004.

Schuyf, J. – Gevoelsgenoten van zekere leeftijd: levensverhalen van oudere homeseksuele vrouwen en mannen. Mets & Schilt Uitgevers, 1997.

Swinnen, A. (red). Intimiteit en seksualiteit van ouderen: een multidisciplinaire benadering. Amsterdam University Press, 2010.

Van de Ven, L. – Ouder worden: het leven als antwoord. Davidsfonds, 2004.

Van Steenwegen, A. –Als liefde zoveel jaar kan duren. Genieten van je relatie na 50. Lannoo, 2007.

Wijn de, S. – Verkering na je zestigste: een gebruiksaanwijzing. SWP, 2007.

Wit de, T. – Van ex naar next, daten na je vijftigste.

Scriptum, 2006.

Wolffers, I. – Heimwee naar de lust: over seks en ziekte. Contact, 2006.

Wouw van de, M. – Sex on the rocks: maak je relatie weer spannend. Kosmos, 2006.

Documentaires Sex, je lust en je leven - ouder worden (G. Liekens en J. Drenth) Deze documentaire bestaat uit een aantal gespeelde scènes die “uit het leven gegrepen” zijn, en leerzame demonstraties, uitgevoerd door een ouder koppel, waarbij vele mogelijkheden worden getoond om het liefdesleven te verrijken en eventuele moeilijkheden of problemen op te lossen. Deze documentaire is onderdeel van de vijfdelige serie ‘Sex, je lust en je leven’. Elke documentaire is afzonderlijk te koop of te huur. Verkrijgbaar bij videotheken, webwinkels, grootwarenhuizen,…

Films • • • • • • • • • • • • • • •

Wolke 9 (2008 – Andreas Dresen) Confituur (2004 – Lieven Debrauwer) Welkåmm to Verona (2006 – Suzanne Osten) Innocence (1999 – Paul Cox) The Mother (2003 – Ro ger Michell) Calender Girls (2003 - Nigel Cole) Ladies in Lavender (2004 - Charles Dance) Elsa y Fred (2005 – Marcos Carnavale) Vidange Perdue (2006 – Geoffrey Enthoven) The Over the Hill Band (2009 – Geoffrey Enthoven) Venus (2006 – Roger Michell) Man zoekt vrouw (2007 – Miel van Hoogenbemt) Away from Her (2007 – Sarah Polley) Something’s Gotta Give (2003 – Nancy Meyers) Verkrijgbaar bij videotheken, webwinkels, grootwarenhuizen,…

103

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 103

4/05/11 11:47

104

PHL_boek_intimiteit_mbV04.indd 104

4/05/11 11:47

Documentaires

Deze brochure is gratis aan te vragen bij de provinciale dienst ouderen Universiteitslaan 1 3500 Hasselt tel 011/23 72 80 email: dienstouderen@limburg.be

PHL_cover_intimiteit_mbV04.indd 4

4/05/11 11:32