Dit boek is uitgegeven door Uitgeverij Uquilair B.V., die actief is op het gebied van spoorwegen en modelspoor en uitgever is van het tijdschrift Rail Magazine.
Foto voorzijde omslag: Loc 7402 passeert met één goederenwagen het kruispunt bij de Naald in Apeldoorn; 7 april 1950. J.J.Overwater, Collectie Stichting Rail Publicaties Foto achterzijde omslag: Trein naar Zwolle in het laatste jaar van exploitatie te Heerde; 1950. Collectie Stichting Rail Publicaties
Colofon Tekst: Onno de Vries Eindrealisatie: Henk de Jager en Egbert van Werkhoven Lay-out: Uitgeverij Uquilair B.V. ‘s-Hertogenbosch Correctie: Egbert van Werkhoven Opmaak: Henk Zwoferink Beeldbewerking: Alex Wouters, Bart Haans, Henk Zwoferink Druk: Damen Drukkers, Werkendam Eerste druk, © 2019 Uitgeverij Uquilair B.V. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Schutbladen voor: Links: Plaatskaartenkantoor Hattem; omstreeks 1930. Aan het bureau zit stationsbeambte de heer Herman Hemmes. Collectie Heemkunde Hattem Rechts: Kartonnen kaartjes uit de jaren 1930-1948. Collectie NVBSRailverzamelingen Schutbladen achter: Links: Een Joegoslavische goederenwagen te Epe, 5 september 1969. O. de Vries Bestemmingsbriefjes op goederenwagens. Rechts: Op een Zwitserse wagen van Basel naar Epe. Links: Op een Oostenrijkse wagen van Postaja Koper (= station Koper; Joegoslavië) naar Epe. De Joegoslavische spoorman die dit briefje heeft ingevuld, dacht kennelijk dat “EPE” een afkorting was en zette puntjes achter de letters. Collectie O. de Vries
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without prior written permission from the publisher.
ISBN 978-90-830033-3-7
Uitgeverij Uquilair B.V., volgnummer 84 4
Locomotiefdienst en materieel Op grond van de in 1887 gesloten exploitatieovereenkomst zou de HIJSM het verkeer op de KNLS-lijnen verzorgen. Het voor deze diensten benodigde rollend materieel werd door de KNLS aangeschaft en ook ging een aantal HIJSM-locs en -rijtuigen in eigendom over naar de KNLS. Al dit materieel droeg aanvankelijk het eigendomskenmerk “KNLS”, wat in 1894 kwam te vervallen, toen het gehele bestand door de HIJSM werd (terug)gekocht. Tot 1923 was het locomotief- en materieeldepot van de lijn gevestigd te Hattem, maar ook in Apeldoorn waren locs voor de dienst naar Hattem - Zwolle ondergebracht; de locomotiefloods aldaar
Een van de meest bijzondere rijtuigen die dienst gedaan hebben op de lijn zijn de Zweedse houten rijtuigen met bijnaam “tuinhuisje”. Goed is hier de ongewone raamconstructie te zien. Collectie Stichting Rail Publicaties
Loc 1771 met een trein naar Apeldoorn te Zwolle; 13 mei 1949. De trein bestaat uit drie Zweedse tweeassers en een drieassige NS-bagagewagen. Op het derde rijtuig zijn klasseborden “2” en “3” aangebracht. J. Quanjer, Collectie Stichting Rail Publicaties
21
Overzicht van de lijn Km 0,000 station Apeldoorn rechts. Gebouwd in 1875 als station aan de HIJSM Oosterspoorweg Amsterdam - Zutphen. Het gebouw bestond uit een hoog middendeel met bovenwoningen en zijvleugels. De linkerzijvleugel werd in 1883 verlengd en in 1907 kwam hier nog meer ruimte bij voor bestelgoederen en bagage. In 1912 vond een ingrijpende verbouwing plaats met vergroting van de vestibule door een aanbouw aan de pleinzijde en de inrichting van een wachtkamer voor “vorstelijke personen, die met afzonderlijk salonrijtuig reizen” (Notulen Raad van Toezicht, 23 maart 1909). In 1976 werd het gebouw ingrijpend gemoderniseerd, waarbij de inmiddels tot opslagruimte verworden koninklijke wachtkamer verdween. Toen het station aan het begin van de 21e eeuw al zijn oorspronkelijke functies had verloren, dreigde sloop. Actie van de “Stichting Apeldoornse Monumenten” resulteerde uiteindelijk in plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst en daardoor behoud van het gebouw. Besloten werd, het gebouw te herstellen in de oorspronkelijke staat van vóór 1912, welke restauratie in 2008 gereedkwam. In 1892 werd een tweede, deels overkapt eilandperron aangelegd, met een smalle niet-overkapte uitloper aan de westzijde, waar ter weerszijden de lokaaltreintjes naar Zwolle en Dieren konden worden binnengenomen zonder het verkeer op de hoofdsporen te hinderen. In 1915 werden deze beide sporen gewijzigd in kopsporen met een verbindingswissel naar het naastgelegen hoofdspoor. De lijn richting Zwolle liep na het verlaten van het emplacement 800 meter westwaarts, parallel aan de lijn naar Amersfoort en boog dan naar het noorden af. De eerste overweg (Brinklaan), direct na de aftakking, werd vanuit wachtpost 83 aan de lijn Amersfoort - Apeldoorn bediend. Het tracé binnen de bebouwde kom van Apeldoorn kende rond 1955 achttien spoorwegovergangen, negen bewaakt en negen onbewaakt, waarbij enkele van de laatste meer “overpaden” waren.
Km 1,445 post I, Loolijn, links. Seinhuisje bij aansluiting “westboog” richting Assel (- Amersfoort), ingericht in 1900 en alleen in gebruik bij koninklijk verkeer. Sinds 1937 berustte de sleutel van de post bij post T van station Het Loo. De post vervalt na de buitendienststelling van de westboog in 1951; afgebroken in 1953.
Km 1,282 woning 1, links. Overweg Waterloseweg (sinds 1925 onbewaakt). In 1903 werd naast de woning een apart houten bedieningspostje (“aflossershuisje”) geplaatst. Woning afgebroken in 1935. Km 1,324 overweg Prins Willem-Alexanderlaan. In deze in 1968 nieuw aangelegde weg wordt in 1969 een haki (halfautomatische knipperlichtinstallatie) geïnstalleerd.
Bedieningsvoorschrift 1957.
25
Beeldoverzicht In de bijschriften bij de foto’s in dit hoofdstuk zijn de treinnummers niet steeds nader verklaard. Oneven nummers zijn treinen van Apeldoorn richting Heerde en van Wapenveld richting Zwolle, even nummers betreffen telkens de tegengestelde richting. Voor de zescijferige nummers vanaf 1969 geldt echter: Zwolle - Wapenveld oneven, terug even.
Rechterpagina links: Loc 2256, afkomstig van trein 45374 van Heerde te Apeldoorn; 21 september 1966. R. van Putten. Rechts: C. Brom (met “blanco” pet) en W. van Vemde, rangeerders op Apeldoorn-Heerde, poseren in Apeldoorn voor loc 2273; 12 oktober 1966. R. van Putten Onder: Uitrijseinen Apeldoorn westzijde; 18 december 1938. H.G. Hesselink, Collectie NVBS-Railverzamelingen
34
35
58
Nadat trein 5374 op 28 maart 1960 was binnengekomen te Vaassen wordt even later een wagen van het type X-CHGZ (“Vervoer van los gestort graan�) geplaatst bij de CAVV. R. Ankersmit
78
Boven: Stationsambtenaar M. Bos, die de Vaassense contractant H. Ebing tijdens diens vakantie verving; 1964. R. van Putten Onder: Machinist D. Ponsioen en rangeerders W. Engelhard en C. Brom poseren voor loc 2459 bij station Vaassen; 24 augustus 1965. R. van Putten
79
Loc 2414 met trein 5374 te Emst op 28 maart 1960. Rechts bouwwerkzaamheden bij CLV. R. Ankersmit
92
93
Goederenwagens in Epe
Foto’s O. de Vries
Al was het wagenaanbod de laatste jaren gering, toch was er op de losplaats in Epe geregeld interessant goederenmaterieel te zien. Behalve voor het houtvervoer waren er altijd weer wagens voor kunstmest- en kolenhandel Dalhuisen, oliehandel Van Essen, bromfietsfabriek Tomos en af en toe voor de firma “Natuursteen”.
Links: Een typisch Italiaanse G-wagen; 21 augustus 1969. Deze wagens waren vóór 1964 als EUROP-wagens allerwegen aan te treffen. Toen vanaf dat jaar de uniforme UIC-codering werd ingevoerd, trokken de FS deze wagens uit de EUROP-pool terug, zodat ze nadien alleen nog de grens overkwamen met lading uit Italië, wat dus ook hier het geval moet zijn geweest. Rechts: Een Joegoslavische Gas-z en een Nederlandse Gl (ex-CHMK), 5 september 1969: Het op dat moment nieuwste G-wagentype van de JZ, gekoppeld met het toen oudste nog in commerciële dienst rijdende G-wagentype van de NS. Links: Een met hout beladen Zwitserse EUROP E in de bijtende vrieskou; 21 december 1969. Rechts: ÖBB Gbkl, een vooroorlogse Deutsche Reichsbahnwagen, type Glr Dresden; januari 1970. In de jaren vijftig waren dit de normale “grootvolumewagens” van DB, DR en ÖBB, maar na de instroom van gestandaardiseerde wagens namen zij snel in aantal af. Oostenrijk was met de inzet van niet-gestandaardiseerd materieel altijd behoorlijk conservatief en dit exemplaar was zelfs nog steeds toegelaten in internationaal verkeer. Waarschijnlijk is deze wagen door Tomos in Joegoslavië beladen en zo over de Oostenrijkse grens teruggezonden, want goederen uit Oostenrijk kwamen in Epe bij mijn weten niet.
112
Wagenlijsten: Elke dag werd van de goederentrein Apeldoorn - Heerde een “wagenlijst” opgemaakt, waarop het meegevoerde materieel in volgorde werd genoteerd. Op de wagenlijst van 4 september 1969 treffen we voor bestemming Epe de beide wagens aan, die de volgende dag werden gefotografeerd. Op 17 juni 1970 liep zoals gewoonlijk voorop Dg 950 0 037 als begeleidings-“dienstwagen” ; de laatste wagen is een Belgische Eds-zelflosser voor Het Loo, die daar meteen al kon worden afgekoppeld. Interessant zijn de drie wagens voor Vulcanus Vaassen, die respectievelijk werden gezonden vanaf de NS-werkplaatsen Leidschendam, Zwolle en Utrecht. In de kolom “eigendomsmerk” valt het nummer 72 op, dat niet met de “West-Europese” 8 begint en staat voor een Joegoslavische wagen voor Tomos in Epe. Archief J. Dul
Boven: Op 9 mei 1970 stonden in Epe twee identieke onberemde exemplaren van het vooroorlogse Werkspoor-type “stalen GTM”, later GTU. Op de voorgrond 21 84 500 0 121-7 E, daarachter 21 84 500 1 500-1 E. Op pagina 72 zagen we zo’n zelfde wagen in 1952 in Vaassen, NS 62530 GTM: deze reed in 1970 onder nummer 21 84 500 1 015-0. Midden: Een Deense EUROP E en een NS Eds; maart 1970. Deense EUROP E-wagens waren tamelijk zeldzaam; op de kopwand staat het eigendomskenmerk nog met de klassieke DSB-letters van vóór de UIC-nummering. Onder: Een FS Klmm-t, beladen met twee blokken marmer voor de firma “Natuursteen”; 12 augustus 1970 113
De laatste treinen Een maand voor de sluiting Op 24 april 1972 reed loc 2416 de dienst Apeldoorn - Heerde. Omdat er geen wagens voor Heerde waren, reed de loc los van Epe naar Heerde (linksboven) en kwam met een EUROP DB Gs naar Epe terug (foto onder). Daar werd de trein gecompleteerd met een DB Ed en de Dg om vervolgens nog een keer te worden vastgelegd tussen Vaassen en Wenum (rechtsboven) en tussen de hahob’s bij de Naald (foto rechterpagina boven). R. van Putten
162
Jeugdjaren op een bijzonder station Mevrouw Henny Holtrigter uit Apeldoorn woonde van 1937 tot 1950, met een korte onderbreking tijdens de oorlog, in het stationsgebouw van Het Loo. Zij vertelt: Mijn vader, die eerder werkzaam was als stationsambtenaar op station Het Loo, kon in 1937 de functie krijgen van waarnemend stationschef op dit station. Dat betekende verhuizing van een “gewoon” huis met tuin naar de eerste verdieping van een heel ongewoon gebouw. Mijn moeder vond dat helemaal niks en de overgang was natuurlijk ook gigantisch. Als schoolgaand meisje van 10 was het voor mij allemaal best wel spannend, bijvoorbeeld dat je, als je de voordeur wilde openen, bovenaan de trap aan een lang dik touw kon trekken. De ingang van ons huis was aan de perronkant. Boven was een grote, ruime woonkamer met uitzicht op de muziekkoepel in het parkje, aan de perronkant waren de keuken en grote slaapkamers. Treinen kon je daar niet zien, want je keek tegen de perronkap met opstekende rand aan; het huis had lange brede gangen. Beneden waren in mijn ogen pompeuze deuren, waarachter onder andere de koninklijke wachtkamer, waarvan mijn vader de sleutel had. Er stonden daar crapauds en een tafel met vier stoelen. Als het ’s winters hard vroor, bevroor ons toilet aan de oostkant van het gebouw en dan ben ik wel eens naar het “koninklijk” toilet geweest, dat achter weer een speciale deur in die wachtruimte was. Op de bovenverdieping was ook nog een ruimte van “Museum Felua”, mijn vader noemde het altijd “die stoffige boel” – wat er precies mee gebeurde, geen idee. Wie aan de voorkant binnenkwam vond in een ruime, betegelde vestibule tegenover zich de loketten en moest dan naar rechts om een hoek om op het perron te komen. Veel reizigers moesten naar Vaassen en Epe, dat waren werknemers van de plaatselijke industrie. Slechts één keer herinner ik me een vertrek van koningin Wilhelmina, maar dat werd zo
175
streng beveiligd, dat ik daar verder niets van heb gezien. Op 10 mei 1940 brak de oorlog uit, vliegtuigen in de lucht en iedereen zei: “Het is oorlog”. Maar In de navolgende jaren ging alles als altijd gewoon door, de grote verandering kwam in september 1944 met de spoorwegstaking. Mijn vader was ondergedoken in Wapenveld; wij moesten ons huis uit en alles achterlaten. Ik woonde in die tijd met mijn moeder in huis bij onze vroegere buren. Duitsers namen de dienst op het station over en gaven op een gegeven moment toestemming om spullen te zoeken, maar alles was weg. Wat ik me herinner van die tijd, is bijvoorbeeld dat er overdag vaak treinen met Duitse soldaten stilstonden onder de bomen langs de Waldeck Pyrmontlaan, die pas ’s avonds weer vertrokken. Dat waren jonge jongens die ook maar moesten, die uitstapten en bij de huizen aanbelden of ze zich daar konden wassen en scheren. Toen mijn vader na de oorlog weer in zijn functie was teruggekeerd, was al duidelijk dat dit niet lang zou duren. Na 1950 heeft hij nog een aantal jaren dienst gedaan als plaatsvervanger van personeel dat werkte bij de goederendienst op de stations in Vaassen en Epe. Mijn ouders konden toen door een gelukkig toeval weer naar hun oude huis van vóór 1937. Ikzelf kreeg langs een omweg ook weer te maken met station Het Loo. Ik werkte namelijk op het secretariaat van de Intendance van de Rijkspolitie, dat na de nodige omzwervingen gevestigd was in een burgemeestersvilla bij Het Loo en het magazijn van die Intendance (materieelbeheer, kledingvoorzienig) was gevestigd in het vroegere station.
Station Het Loo. Collectie NVBS-Railverzamelingen
175
Tracé van de voormalige “westboog” te Apeldoorn; 20 april 2019. Parallel loopt rechts beneden een straat met de naam “Koningslijn”. O. de Vries
206