AMSTERDAM BRUSSEL DE HISTORIE VAN DE BENELUX-TREINEN
AMSTERDAM BRUSSEL
DE HISTORIE VAN DE BENELUX-TREINEN
Cock Koelewijn
Colofon Dit boek is uitgegeven door Uitgeverij Uquilair B.V., die actief is op het gebied van spoorwegen en modelspoor en uitgever is van het tijdschrift Rail Magazine.
Eindrealisatie: Bart Haans en Egbert van Werkhoven Lay-out: Cock Koelewijn Tekstcorrectie: Paul Henken en Egbert van Werkhoven Beeldbewerking: Bart Haans Druk: Damen Drukkers, Werkendam Eerste druk, © 2019 Uitgeverij Uquilair B.V. ‘s-Hertogenbosch. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this book may be reproduced or u tilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photo copying, recording, or by any information storage and retrieval system without prior written permission from the publisher. ISBN 978-90-83003-31-3
Omslagfoto’s Voorzijde omslag: De sluis in de bovenleiding ten zuiden van Roosendaal symboliseert de samenwerking tussen NS en NMBS bij de Benelux-verbinding Amsterdam - Brussel. De Benelux-treinstellen 1203, 220.904 en 1204 rijden als trein 164 langs de oude sluis bij Roosendaal. Links op de achtergrond wachterswoning 21. M.C.J. Broos Achterzijde omslag: Trek-duwtrein uit 1986 op 1 juni 1987 in Amsterdam Centraal, locomotief 2802 met een Benelux-trein in Brussel-Zuid op 27 juli 2017 en drie gekoppelde treinstellen uit 1957 bij Warmond op 12 juli 1986. C. Koelewijn
Over de auteur Cock Koelewijn (1961) studeerde theologie in Leiden, werkte enkele jaren als journalist en is sinds 1988 mede-eigenaar van een adviesbureau voor internet en communicatie. Hij is liefhebber van de spoorwegen in Nederland – en de Benelux-trein in het bijzonder – zolang hij zich kan herinneren.
Dit boek is nummer 52 in de boekenreeks van de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS). De NVBS is in 1931 opgericht, heeft circa 4.500 leden en heeft onder meer als doel het bevorderen van publicaties over de spoor- en tramgeschiedenis. Wilt u meer weten over de NVBS of over haar maandblad Op de Rails dan kunt u op het volgende adres terecht: NVBS, Postbus 1384, 3800 BJ Amersfoort, tevens be-reikbaar via het emailadres: secretariaat@nvbs.com; informatie van en over de NVBS is te vinden op www.nvbs.com.
Uitgeverij Uquilair B.V., volgnummer 82 4
Inhoud Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
HET MATERIEEL
DE HISTORIE
De treinstellen van 1957 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 De trek-duwtreinen van 1974. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Het trek-duwmaterieel van 1986. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 De Traxx-locomotieven. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 V250/Fyra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
“Niet op het plan der inbeelding”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 “Een belangwekkende nieuwigheid op spoorgebied”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 “Schouder-aan-schouder-staan”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 De groei van het reizigersverkeer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 De uitbreiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 De vernieuwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 De versnelling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 De Benelux-trein blijft rijden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Fyra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Het alternatief. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
BIJLAGEN Het Benelux-contract uit 1957 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 De spanningssluis bij Roosendaal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 Waar komt de term Benelux vandaan?. . . . . . . . . . . . . . . . . .355 Dienstregeling, treinnummers en reistijden . . . . . . . . 357 “Touren” door de Benelux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Literatuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Dank. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Trek-duwtrein uit 1974 bij Haarlemmerliede. A. Rozenboom
7
Fotograaf Herman Vreugde is ĂŠĂŠn van de eersten die in de winter van 1938-1939 op het viaduct in de nieuwe Ceintuurbaan over het spoor aan de zuidzijde van Roosendaal staat om een sfeervolle plaat van een trein naar Antwerpen te maken. Links buigt de Zeeuwse lijn af. De locatie is overigens nog steeds bereikbaar. Jarenlang stond het LIGA-complex markant aan de rechterzijde in beeld. Collectie M.C.J. Broos
8
Amsterdam – Brussel. De historie van de Benelux-treinen
In de zomer van 1957 levert Werkspoor de twaalf Benelux-treinstellen af en worden er proefritten gehouden. Op 13 september 1957 legt fotograaf R. Ankersmit het treinstel 1206 bij Gorssel vast.
Op 13 augustus 1957 maakt NS een staatsieportret van treinstel 1201 in Maarn. Het is niet duidelijk of het hier om een Âoriginele kleurenfoto gaat, of om een ingekleurde zwart-witopname Collectie Het Utrechts Archief
42
Hoofdstuk 4 – De groei van het reizigersverkeer De treinstellen 1201 en 1207 staan op 9 mei 1965 tijdens een stop langs het perron van Brussel-Noord. J.W. Sluiter, Collectie Stichting NVBS Railverzamelingen
In de jaren zestig doen de Benelux-treinstellen ook buiten de lijn Amsterdam – Brussel dienst. Op 16 augustus 1963 rijdt treinstel 1202 samen met treinstel 659 in trein 1134 richting Roosendaal door Kruiningen-Yerseke. R. Ankersmit
69
Historie vanvan de Benelux-treinen Amsterdam – Brussel. De historie de Benelux-treinen De treinstellen 1204 en 747 stoppen op 28 september 1969 op weg naar Rotterdam in Den Haag HS. R. van de Kuil
De treinstellen 1202 en 733 passeren op 12 oktober 1970 Den Haag Mariahoeve, dat dan nog midden in de weilanden ligt. R. van de Kuil
70
Amsterdam – Brussel. De historie van de Benelux-treinen
102
Hoofdstuk 5 – De uitbreiding In de winterdienst 1986-1987 reden de Benelux-Hondekoppen en de oude blauw-gele trek-duwformaties voor het laatst tussen Amsterdam en Brussel. Als gevolg van het instromen van het nieuwe Benelux-materieel konden de oude trek-duwstammen al begin april uit de dienstregeling teruggetrokken worden. Op 31 januari 1987 verlaat trein 162 naar Brussel-Zuid met op kop een WRDk station Den Haag HS. M. Mulder
103
Amsterdam – Brussel. De historie van de Benelux-treinen 23 april door de 105 en 106. Het is de bedoeling de rijtuigen zo snel mogelijk te slopen.32 Dat kan ook, omdat de rijtuigen geen asbest bevatten. Er is hierdoor geen extra behandeling in de werkplaats Haarlem nodig. Medio juli 1988 worden de laatste rijtuigen gesloopt.33 Stuurstand 87-40 107 ontsnapt aan sloop; het gaat op 27 november 1987 naar de Hoofdwerkplaats Tilburg voor een verbouwing tot meetrijtuig van de dienst Materieel en Werkplaatsen (Mw) voor proefritten met de nieuwe diesellocomotieven van de serie 6400, waarvan de eerste exemplaren op dat moment in dienst komen. Rijtuig 87-40 108 levert hiervoor de draaistellen.34 Het rijtuig komt uiteindelijk bij de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij (VSM) terecht.
Plan W
De rijtuigen Plan W uit de oude trek-duwstammen verhuizen naar de binnenlandse dienst en rijden onder andere in de treinen van Zandvoort/Amsterdam naar Heerlen en Maastricht, in spitsuurtreinen in Noord-Holland en zelfs in internationale trein 417 tussen Amsterdam en Arnhem/Nijmegen. Het onderhoud van de rijtuigen gaat van Amsterdam naar Maastricht over, waarmee vanaf het voorjaar van 1987 alle rijtuigen Plan W in het zuiden in on-
derhoud zijn.35 In eerste instantie is het bedoeling de voormalige Benelux-Plan W’s bij de komende revisie in 1988/1989 in de Intercity-kleuren geel/blauw te schilderen, maar de werkplaats Haarlem werkt snel en al op 18 juni verlaat rijtuig 21-30 458 als eerste in de nieuwe kleuren het werkplaatsterrein. Om aan te geven dat het rijtuig niet meer in buurlandtreinen kan rijden, krijgt het een nieuw nummer: 21-30 458 wordt 21-37 458.36 Als laatste Plan W in Beneluxkleuren arriveert rijtuig 21-30 472 op 25 oktober in de werkplaats.37 Het Benelux-verleden van de Plan W’s is nog lange tijd af te lezen uit de plaats van het nummer. Het staat niet bij een van de kopwanden, maar op het midden van het rijtuig. De I4-rijtuigen van de NMBS gaan terug naar België. In de zomer van 1987 rijdt een enkel rijtuig in Benelux-kleuren mee in in de D-treinen naar Parijs.38 De locomotieven 2551-2558 keren terug naar België. De NMBS zet de locomotieven in voor goederentreinen vanuit Antwerpen. In de zomer van 1987 zijn er voor de acht locomotieven vijf diensten, waarbij de voormalige Benelux-machines ook weer in Nederland komen. De belangrijkste diensten liggen namelijk op de as Roosendaal – Antwerpen – Schaarbeek – Quévy. Het exclusieve verblijf in België is maar van korte duur, want in het najaar
Onder de titel “Rood-geel comfort tussen Amsterdam en Brussel” publiceert NS in 1986 bij de introductie van de nieuwe Benelux-treinen een promotiefolder, met hierin een korte historie van de Benelux-trein, de technische gegevens en voordelen van het nieuwe materieel, en een dienstregeling van 28 december 1986 tot en met 30 mei, waarbij in kleurenbalken staat aangegeven wanneer het nieuwe materieel in dienst komt. Folder NS
126
Hoofdstuk 6 – De vernieuwing Daarnaast verkort NS de Benelux-stammen weer van zeven tot zes rijtuigen. De acht verbouwde rijtuigen gaan terug naar de binnenlandse dienst en ruilen hierbij hun rood-gele kleuren weer voor blauw-geel in. Bovendien krijgen ze hun oude nummers terug. De verbouwde A-rijtuigen blijven echter B-rijtuigen en behouden hun afwijkende interieurindeling.70
Spitsuur
In 1992 rijden er nog steeds zeven stammen in de Benelux-dienst. Daar komt verandering in als NS besluit om met ingang van de zomerdienst 1992 de reserve-stam die bij de werkplaats in Amsterdam staat in een spitsdienst naar Lelystad in te zetten. Op 4 april 1992 rijdt hiervoor een proeftrein een slag naar de hoofdstad van Flevoland. Vanaf de nieuwe dienstregeling rijdt de overstaande stam in de middag de treinen 9761 en 4958. Reizigers moeten wennen aan het rood-gele materieel op de Flevolijn: er zijn aanloopproblemen met met het openen van de deuren en het vinden van de A-rijtuigen. Ook boezemen de koersborden Brussel sommige reizigers weinig vertrouwen in. Maar na enige gewenning verloopt de inzet probleemloos. De inzet duurt tot tot de zomer van 1993.71 Medio jaren negentig sleutelt NS aan de indeling van de Benelux-stammen. Deze indeling is nog gebaseerd
op die van de trek-duwtreinen uit 1974 en blijkt in de praktijk toch niet zo handig als gedacht. Door omleidingen en andere oorzaken staan de stammen in Amsterdam regelmatig verkeerd om. Dat is lastig voor reizigers op het perron, vooral omdat de indeling van de treinen ook staat aangeduid op de treinaanwijs- of cta-bakken en niet kan worden gewijzigd. In september 1995 besluit NS de volgorde van de rijtuigen aan te passen. De A- en AB-rijtuigen verhuizen van hun plek direct achter de locomotief naar een positie in het midden van de trein. In de nacht van 24 op 24 september voert NS de wijziging door. Vanaf dat moment doet het er niet meer toe in welke stand de stam staat; de eersteklasse-afdeling bevindt zich altijd in het midden van de trein.72 Een jaar later voeren NS en NMBS nog een wijziging in de Benelux-dienst door. De achtste stam, die overdag voor onderhoud in de werkplaats Amsterdam staat, wordt toegevoegd aan de normale dienst. Hiermee kan NS de keringen van het materieel in Amsterdam met een uur verlengen en extra tijd inruimen voor het reinigen van het materieel.73 Door de vele vertragingen van de Benelux-dienst en de treindienst op de Oude Lijn in het algemeen, worden de keringen in Amsterdam steeds korter en is er minder tijd om treinen inwendig te reinigen. De vertragingen werken tegelijkertijd door in de dienst
Locomotief 1191 passeert op 9 oktober 1994 met trein 2461 van Amsterdam naar Brussel de Mark ten zuiden van Zevenbergen. M.C.J. Broos
137
Locomotief 1187 passeert met een Benelux-trein het oude station Blaak, dat korte tijd later wordt vervangen door het nieuwe. Op de foto uit mei 1993 vanaf de toren van de Sint-Laurenskerk zijn onder andere Het Potlood, de Willemsbrug, het Witte Huis en de Van Brienenoordbrug zichtbaar. De overkapping van het nieuwe station Blaak met een diameter van 35 meter ziet eruit als een vliegende schotel. Sommigen vinden het meer weg hebben van een verwelkte zonnebloem of een fluitketel. Rotterdammers gebruiken soms de minder vleiende naam Het Putdeksel. Links is aan de voet van Het Potlood ook de kop van voormalig Benelux-treinstel 1205 te zien. H. Scherpenhuizen
138
139
Amsterdam – Brussel. De historie van de Benelux-treinen In december 2007 neemt Hispeed de eerste twee Traxx-locomotieven van Bombardier af. Als Haarlem op 20 december 2007 het laatste voor de HSLZuid aangepaste HST-Prio-rijtuig aflevert, keren op dezelfde dag de eerste zeven verbouwde rijtuigen voor garantiewerkzaamheden naar de werkplaats terug.15 Na diverse proefritten van Traxx-locomotieven en HST-Prio-rijtuigen op het conventionele net, starten in februari 2008 de proefritten op de HSLZuid. Op 8 februari rijdt er een korte proeftrein met twee HST-Prio-rijtuigen en een meetrijtuig van Lloyd’s16 en begin maart maken de locomotieven 186 115 en 186 117 proefritten met complete HST-Prio-stammen naar Hoofddorp en over de HSL-Zuid. Op de Watergraafsmeer test Hispeed bovendien het wisselen van locomotieven, voor het geval de Benelux-treinen niet meer met een stuurstand worden gereden. Voor de stuurstanden begint de tijd overigens te dringen, want tussen april en september 2008 loopt hun revisietermijn af. Omdat ze nog even onmisbaar zijn, besluit Hispeed om de rijtuigen met een tweede veiligheidsbeurt nog twee jaar in dienst te houden. Het onderhoudsbedrijf Watergraafsmeer voert de werkzaamheden uit.17 Drie Traxx-locomotieven krijgen in januari en februari een nieuw rood jasje. De 186 115 in de week van 21 januari en de 186 113 en 186 116 in de In januari 2008 krijgen de locomotieven 186 113 en 186 116 de rode Hispeedkleuren. In afwijking van locomotief 186 114 hebben ze bovendien rode nummers op de fronten; 1 mei 2008. A. Koch
174
week van 28 januari. In tegenstelling tot de 186 114 hebben deze locomotieven rode in plaats van zwarte locnummers op de fronten. Op 17 maart maken de Traxx’en 186 116 en 186 117 in het kader van de Eurailspeed-beurs in Amsterdam een rit over de HSL-Zuid naar Rotterdam. Kort hierop arriveren vier nieuwe Traxx-locomotieven in de Watergraafsmeer, de 186 112, 186 118, 186 119 en 186 120. Omdat er geen werk voor de locomotieven is, rijden ze proefritten en assisteren ze bij de uitwisselingen van materieel met de Hoofdwerkplaats Haarlem.18
Onderhoud
Waarschijnlijk met het oog op de ingebruikname van de HSL-Zuid in 2007 zet de NMBS het onderhoud aan de locomotieven van de reeks 11.8 op een laag pitje.19 Regelmatig stranden locomotieven onderweg of aan de eindpunten en moeten soortgenoten te hulp schieten of wordt vervangend materieel ingezet. De gevolgen van het uitblijvende onderhoud zijn al merkbaar in 2005, wanneer zelfs de helft van de twaalf locomotieven met technische problemen kampt. Bij diverse locomotieven valt regelmatig een van de tractiemotoren uit, waarna de locomotieven soms dagenlang op halve tractie rijden. De problemen duren tot in het voorjaar van 2006 voort,20 maar de NMBS slaagt er blijkbaar niet in om deze onder
Hoofdstuk 9 – Fyra
partijen hierover een akkoord en op 20 mei 2004 zetten HSA en AnsaldoBreda hun handtekening onder een contract ter waarde van 248 miljoen euro voor de levering van twaalf treinen, waarvan negen voor HSA en drie voor de NMBS. Het eerste treinstel moet op 1 maart 2007 worden geleverd, het laatste op 1 september 2007. HSA regelt de aankoop via leasemaatschappij NS Financial Services (NSFSC), waardoor de jaarkosten worden uitgesmeerd. De boete bij te late levering bedraagt twintig procent van de totale koopprijs.
Vertraging
AnsaldoBreda heeft minder dan drie jaar voor het ontwikkelen en bouwen van de nieuwe V250treinen.4 Deze relatief korte periode is het gevolg van de concessiebepaling dat de treindienst over de HSL-Zuid op 1 april 2007 moet starten. HSA weet in 2004 al dat het leverschema krap is en dat vertragingen directe gevolgen hebben voor de start van het commerciële vervoer. Er is zelfs te weinig tijd tussen de aflevering en de start van het vervoer om het personeel op te leiden en ervaring op te doen met
het nieuwe materieel. Een half jaar na het sluiten van het koopcontract zijn er al signalen over vertragingen bij AnsaldoBreda, maar de fabrikant ontkent die nog. De eerste vertraging doet zich voor rond de styling van de nieuwe treinen. Naast HSA bemoeit ook de NS-directie zich hiermee, waardoor beslissingen lang op zich laten wachten. De minister en de NS-directie zijn dan nog niet op de hoogte van eventuele vertragingen. Op 6 juni 2005 brengt NSdirecteur B. Meerstadt een bezoek aan de fabriek in Pistoia en lijkt alles nog in orde. Dat verandert als AnsaldoBreda op 20 juni 2005 een aangepaste planning opstelt, met een eerste levering op 28 augustus 2008, bijna anderhalf jaar na de afgesproken datum. AnsaldoBreda wijt de vertraging aan externe oorzaken, zoals de gewijzigde toelatingseisen in de nieuwe Spoorwegwet en de aangepaste specificaties van het veiligheidssysteem. NSFSC, dat de treinen voor HSA koopt, is “geschokt” door de vertraging en stuurt NS-president-directeur Veenman naar Italië. De netto vertraging is zeven maanden. NS vindt dit niet acceptabel. Vertegenwoordigers van NSFSC, HSA en NMBS zitten op 2 maart 2006
In het voorjaar van 2008 vertrekt een eerste V250treinstel naar de testbaan in het Tsjechische Velim. Het treinstel heeft geen nummer. Op 25 mei 2008 maakt een vierdelige versie van het treinstel in Velim proefritten. V. Fišar
207
Amsterdam – Brussel. De historie van de Benelux-treinen
Op dinsdag 2 september 2014 beproeft NSR BDs 70 072-0 in een Benelux-trein naar Brussel-Zuid. M. Verzijl NMBS-locomotief 2861 komt op 24 april 2015 voor het eerst met een reguliere Benelux-trein naar Nederland en passeert op weg naar Amsterdam in Warmond een veld met kleurige hyacinten. C. Koelewijn
252
Tot de zomer van 1986 rijden de Benelux-treinen via de Oude Lijn en Haarlem naar Leiden en Den Haag. Op 18 Âoktober 1979 arriveren twee Benelux-treinstellen uit 1957 in Haarlem en maken reizigers aanstalten om in te stappen. P. MurĂŠ
367
- BINNENKORT VERKRIJGBAAR -
AMSTERDAM – BRUSSEL DE HISTORIE VAN DE BENELUX-TREINEN
De nieuwste uitgave van Uitgeverij Uquilair over de geschiedenis van deze internationale treinverbinding in de periode 1937 tot en met 2018. In tien hoofdstukken beschrijft auteur Cock Koelewijn de eerste plannen en voorbereiding van de elektrische treinverbinding tussen de Nederlandse en Belgische hoofdsteden, de elektrificatie van het grensbaanvak Roosendaal – Essen, de blauwe Benelux-Hondekoptreinstellen, de ontwikkelingen in de jaren zestig, de komst van het nieuwe materieel in 1974 en 1986, de plannen voor de Fyra en de HSL en de verhuizing van de Benelux-verbinding naar de HSL in 2018. Daarnaast bevat het boek vijf hoofdstukken over de diverse materieeltypen die sinds 1957 in de Benelux-dienst hebben gereden en zes bijlagen over onder andere de spanningssluis bij Roosendaal, de dienstregeling, treinnummers en de Benelux Tourrail-kaart. Verder zijn een uitgebreid notenapparaat en een literatuurlijst opgenomen. Het boek telt ruim 500 afbeeldingen, de meeste in kleur en voor het merendeel niet eerder gepubliceerd, van officiële stukken, de opening van de verbinding in 1957, de ontwikkeling en bouw van het materieel, treinstellen, locomotieven, rijtuigen en ook treinkaartjes.
Bestel nu online via onze webshop
368 bladzijden en ruim 500 illustraties
49,50 www.railmagazine.nl
Prijs: e
Het boek kan ook besteld worden door het bedrag over te maken naar bankrekening NL68 RABO 0144 5237 87 ten name van Uitgeverij Uquilair B.V. te ’s-Hertogenbosch onder vermelding van ”Benelux-Koelewijn” en uw postcode en huisnummer.