Bela xila

Page 1

Belaxila

Didza Xidza Zapoteco del Rincรณn Sierra Juรกrez, Oaxaca

Por Raymundo Cruz Miguel


Belaxila Tuchi'wëaj rbë'e tuxuza'gula rhuzue' kia kuento. Lu banko do' yu' rha'nchila rbë'e rhue'e didza. Yu' kati rhuzue' kuento zian, yu' kati rhune' tuchupas. Dedela tu rnabida' lee'e ki kaa' idixhjë'e yugu' tu nësne.

Chi za'a rhala na' gurhë'tu rhuitu' didza dzaa nha'. Tu dza marte na', chhia' doo' ni' rhajneida, merhu budu iza na' guka tuni. Ba' luu guzlawe rhupe'e xhtidze'.

Por Raymundo Cruz Miguel


—Dzanite na' guka ka', Tuandrhes na' gunee'e kaa' —guzlawe. —¿Bixhtua' dadaguu? —gunabida' lee'e. —Chhia' ba guzuaka bunachi lu yëdzi ni, dzanite. Ni'tu bin ben falta kieka bënigula kierhu. —gunee' tsani guxhubie' giajlawe'. —Tu kubi naka yelayechi' ni zua lenrhu' ka bëni waladza kierhu naa'a. Tapagayugayua' izas sa'guka tuni. —¿Bixh guka dadagula? —gunia' orha zeje' gue' mas didza —¿gakaxh guli'zue' bënigula naa'? —¿Bixhkosa gulune' ati' guli'zuarhe' chhia' kala rhe'o? —guchhan'ne' ki idixhjë'ine' neda' masrha. —Yubaa chhila' gulizue' bëni na — bugele' rhue' didza—, liti Chi'bila, gana' guyajle' neej'je' uchibikafe. Ni' nakabee'e rhëë' yechhi gulasa lu Gia'yaxhila' gana' gulizue'...

Por Raymundo Cruz Miguel


Baline' xuza'gula gunee' kaa'. Na' guxhëna' yu'lati' guyaj'lena xuza' gana' nazii'i Gia'yaxhila. Sdanbaa nakadzgaa naa'a. Lachi' bachhi de lawi gia'naa' len nakua'dzga giaj'doo' nupa'ke, iza's forma nuike' lei. Xhanite chhila' rde nisa rha'yegu. —...naa'a na' guta' yelatsawi' kieke — gunee'e xuza'gula—, naa' na' tanee' guzuaba' Belaxhila'.

—¡Belaxhila' wa! —bubandzgida' byënda' gunee'e kaa'a. —¿Bayu'ga' ba' bela nekiba' xhila'? — gunia' tsani' bukudi' nia' len guka kuina ka' ulia'kudza.

Por Raymundo Cruz Miguel


—Kalga' xhila'na —gunee'e—. Kaa'a rnarhu na' komo chi bidzaa' latiwëah xhtidza'rhu kaa' rde tu iza wëaj. Xila na' gulinee'e bënigula, kamodo bela chhia xilaba'. —¡Aha! Ati', ¿bayu'ga'ba' bela tu'laba'? —gunabida' lee'e. —Yu'kaba', perhu ba'yubla na' rhuirhu' didzakieba' naa'a —gunee'e. Buchhi na' guruse, na'rha bugele' rhue' didza: —Belaxila naa' guyaj'lachhi'ke' bënigula. Laba' gukaba' bdoo' kieke'. Laba' bee'ba' tu gü'igudaguke'. Kun lati'do's xhua'zaa tazake', perhu nana ba rhakadzga xhi'ke', nana xhua'zaa rhuzii'ke'. Detikaz tu ilawe'. Tibi yelayechi, tibi gubin bi buli'tsage'.

Por Raymundo Cruz Miguel


Tuchi'bën yajneilachhe', naa' bugele' be'e didza: —Yelaxhkalen ba gulape bdoo' na'. Na' chi zaa' rhudu iza, len rhuduze beo'doo' naa' rhaj'juake'gun ki. Yugu' tu doo' rhe'ajrhaguke' rhuike' lei. Ka rhun lei rhude yelatsawi kaa'a lake' bilichhi'kine' lei. Laska' gulunke' lanii kieba' belaxila, komo rhudzeje' lachhi'doo'ke' kana rhaka naa'. La' buchhi gunee'e kaa' kati' bulidzanu netu tuxhna'gula ki tsajtagutu' xhtsëë'ë. Tsani' nakuatu' rhagutu' bugele' kuento kie':

Por Raymundo Cruz Miguel


—Xhtsei bachhi guzuake' kaa'a. Guzlos yelanabani dzë'ke' kaa'. Izani guzuaba' len lake' Belaxhiila doo' naa'. Bixh rhakatsa kieke', naba'lu yugu'te. Rxhi'dzgida' rhë'a rhuzenaga'ne'. Buchhi gua' turhua' nisegi', gunabayuchha': —¿Gaxh guda'ba' bela naa'? ¿bixhkee kabirha zuaba' len rhe'o? —Zitula kalani guzuake' bënixëwi' — gunee'e tuxuza'gula—. Tibi nhu rhuna rson gakaxh guka guli'nëzne' ki ni zuaba' belatsawi' doo'o. Lake' guli'bane'ba'.

—¿Narhu' tibi gulapa chie' bdoo'o kieke' xusxhto'rhu' ka? —gunia' kamodo rhuwi'nda' len rdzaa' kieba' ki belaxhila doo' naa'a.

Por Raymundo Cruz Miguel


—Tibi ze'i lachhi'ke' orna' guka kaa'a — guchhe' neda'—. Guzuchhi dzë'ke' lanii. We'ajwagu tune' orha gukabe'ikine'. Tersión naa' gukakaa'a, merhu gubiidza guchula yegu, gunee guziu', gutin yësa len guzlote rhala giaj. Nana giaj len bëë'ë bendzaga.

Tersión guzee tu bkita tsala' ija'yu ni'. Tuchi' bën chiguka kati' ble'ikine' bënixëwi naa', luu bkita chhiaka', chi sunua'ka belaxila kierhu. Nugasika laba'.

Por Raymundo Cruz Miguel


Purhu gia nekikine' iduluke'. Chupa ikiaj'ke' chhia, tapa nia'ke. Purhu gia yu' naa'ke', tsala' rchugu, yu' tsala' purhu gii'i rhirhuaj kati' rtin.

—¡Wai dadagula! Didza xhtsanii'ba rhu' —guneyachha'—. ¿Tibirha bi gulune' xhto'rhu' naa' kabi initi bdoo'o kieke' ka? Tuchi'bën gurhë'e bene' pensar, xuza'gula. Buspichhe' nisegi kie', len butube yeta guxue' lei serbiyeta. Naa' buzlawe' rhue' didza: “Yu' bëni gulachhine'. Yugute bunachi buluwi'nhne' Por Raymundo Cruz Miguel


len bilidze'. Nigula lenka bidoo'o bululidzabe' laba', perhu birha byëniba' na', la' nutizike' laba'. Yuguteke' tule' la'ya, tulidze' yewa'yuba ki gaka len lake'. Yuguka bëni rhaban lenka bi'kuidi guza'ke' sa'yajke' udila ki udela' bdoo' na'. Tsakëë'ke' bëni gudza' kierhu guyajke' Gia'yaxhila. Orna' bubanba' Belaxila, naa' sa' gukabe'iba' bixhtua' rhaka. Perhu chhia' doo' nuga'ke laba' bënixëwi na', kabi ulaba'. Nu' yeki bulusaije'ba'. Bëns benba' ga ulaba', perhu tibirha guxhekiba'. Gia'yaxhila guli'gele' ta'dila lene' ka tuxëwi' naa'”.

“Ba'lu guli'bene lu bkita' naa'. Nana zi'i bili'dilake'. Bëni zian gulatike' kierhu, laska' gulutike' tuxëwi' naa'. Perhu tibi gulizekine' ilune' ganar bëni waladza, komo purhu gii'i Por Raymundo Cruz Miguel


bulutin tua', xunu'chi ka bunachi kierhu gulutike' tuchi' wëaj. Tute uxiti' nuaa'ke' bëni xidza kierhu, rhuxiti'sta' le'i gia na' nekika tuxëwi'na'”.

Por Raymundo Cruz Miguel


“Ga seloo kabirha dzë'ë bëni, naa' guzlokanu nigula, bidoo'o lenka bënigula bilidilake'. Ga kabirha bxikiaj naa' buluka'ne' ka's. <<Tseajtsazrhaba'>>, gulinee'e. ¿Bixhkaz gunrhu'?, chila guka na'. Gulibëchhidzgake' bunachi buliga'nke' ban. Nana ba buluwi'nhne' ki bdoo' na'. <<Laska' gurhëchhiba' Belaxila>>, gudixhjë'ëke' bëni yajdeke' gaxaj gana' guligu' laba' tuxëwi'na'. <<Bilaa'a guze nisa loba'>>, gulinee'e. Komo laska' laba' bchhi'ba' bunachi kieba'. Kaa'a guka guligüe'ba' Belaxila kierhu bënixëwi naa'.

— Nakatsa tu gulun tuxëwi' naa' —guniaa' rhuwi'ni lachha—. Tibi lachhidoo'ki ta guyu'. —Tumalo kana' xhi'ni —buikje' xuza'gula —. Ladzi ki tua', purhu tu kabi naka guka, Por Raymundo Cruz Miguel


purhu tu xhi gulunka. La' leiski ta' guluti bëchi'luze'iki. Tibi gulazaj ka yugutua'. Lu gubasa gubin zuaka tua', orna' guliza'ka ladziki, zaa'ka kanila. Kastiga naa' be' kiki Dios tantu tu mala chi nunka. Tuaa' guli'daka ni, na' gunëzki de yelatsawi. Xhi'nxhzuaka tuxëwi na' tuzi' xhbei xhbei bdoo'o kierhu naa'a.

“Kaskabi guzlo rdzaa' yela zua kieka bunachi kierhu, na' gude gulibane' ba' Belaxila. Naa' gurhugu yelatsawi. Tibirha guka yugu' chhin do' tune', nana xhixhëni chhin tundzge' perhu tskaa' do' wëaj tu rhudela' kieke'. Kaa' Por Raymundo Cruz Miguel


guzlo tadilake' len bëchi' luzake'. Yu' bëni gulibane ki bunachi yubla tanto yela' rdun buka'nka guban naa'”.

Por Raymundo Cruz Miguel


Belaxila VĂ­bora-pluma

Elaborado por:

Raymundo Cruz Miguel

Septiembre, 2014

Por Raymundo Cruz Miguel


Resumen

Este es el cuento de un pueblo que vivía en la abundancia, hasta que, un día, los demonios del mal arrebataron la víbora que era la fuente de su riquezas.

Por Raymundo Cruz Miguel


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.