Yu'u gulasa ki Mitla Las ruinas de Mitla
Didza Xidza Zapoteco del Rincรณn Santa Cruz Yagavila
Raymundo Cruz Miguel
Borrador Julio de 2015
La ilustración de la tumba colocada en la página 8 es adaptada de una ilustración hecha por Odilón Chávez Hernández.
Yu'u gulasa ki Mitla Yëdzi bachhi naka Mitla, chhia' ba naba'a, ka nalaa' tu siudaa nalaa', mala' tibi rnchhinhni gaka tu siudaakas. Ka chinu mil ka bunachi zuaka lu yëdzi na'. Didza lachi' tanee balaka bunachi, perhu maasrha ka bëni yexu. Be' kuidi len yazikala' bunachi purhu didza xhtila tuika komu naka yëdzi xhën iza's bunachi zaka ga yubla ta'chhin tazua na'. Ka modu Layëdzi naka, perhu tapagayu' lizu naxhënrha, le purhu lilii naka lu yuu gana dee. Yëdzi gula naka, chikas naka xhën orna' bilichhinka bëni xhtila gulinabe'ine' ka waladza kierhu'. Naa' gulizue' bëni gulasa, naa' ni' nakuaa' lichhike'. Na'a' guka tapa lizuu rhida' Mitla. Dzanate' rhe'nda' tseja, perhu na'rha guka kiaa' yajenbe'a gana' gulizuaka bëni gulasa. Dza marte gachhi julio dzana' guyeja'. Tibi nuna' lëza cha' kaa' gaka, perhu nana ba bdanda' ka naka naa'. Idu tu orha rhu'rhu nëza ki ichhinrhu' naa' cha' rzaa'rhu' Lula'a. Perhu tibi naka li'yëdzi kas nakua' lichhika gulasa. Liti dëdila naa', gana' zua idoo' ka'la gulizuake'. Ni' kii lataj yu'u naa' na' nazii' kaa' lei yëdzi naa'. “Lyo ba” nusiike' lei len didza Lachi, ati' len didza xidza kierhu' rhe'ni inaa “ga nakua' baa”. Didza sgita' naka Mitla naa', xhlataj ka bëni nati”, rhe'ni inaa. 3
Ni'kitua' tanee' bëni gula kierhu' ki naa' rhuwëajrhu' na' chi gutirhu'.
Ka guka gurhëë' Mitla. Nadee chi gayuaa' iza zia'la ichhinka bëni xhtila kati gulune' kanaka. Gayuaa'ni iza gulizue' naa' bëni lachi, xhtsei chi guka dzë'ke' naa' kati' bilichhin bëni misteco, lake' gulinabe'ine' ka yugu'te yëdzi lachi' ki idulu Lula'a. Naa' ni' nalaa' dibujo gulune'' bëni misteco guligue' color lei, ka modu kua yu'u' gulune' guligabie' le'i zë'ë ga buluchhie' tu bida ikiajloke'.
Tanee' ki kati' buluzaa'ka bunachi guzuaka monte albán, kikieke' gulasilasike'. Bëni udila len tu 4
gulaka xani yëdzi guzaa'ka yajsuaka Zaachila, ati' bixus lenka yugu bëni rhajni' gulize'e' yajsuake' Mitla, naa' gulune lataj ga guyajlachhike' yewa'yubaa len yuu ya'zaa.
Gaka nakaka yu'u gulasa naa'. Nana' yu'u dupa na', kawëaj yulawi' kierhu' naka tu wëaj. Tapa yu'u nua' tu kuia wëaj. Tu lë'a baachi de gatsaj lawi', tskaa rha'idoo ki ladzarhu' naka. Idapate liti naa' gulikua' yu'u dupa ga gulasike', gulawe', gulune bala'n Bdoo' o gulune' chhin kieke'. Kikii yu'u dupa na' nuaa' lë'a ki, tu kuidirha kala ta' yu'u gatsaj lawi'. Garhee' doo's rhëë' lë'a baachhi naa', niyepi nakua' lawi, naa'la rbenrhu' ki tsu'rhu nu'yu'u cha'a nakuarhu' chhii'la. Nana giaj dupa nakaka tua' nukuanike' zë'ë. Tu wësa, chupatsuna wësa o idu gayu'xupa naka balaka yela' tuna. Na'zaa' kikii naka yela' rheaj len yela' bulaga'. Purhu giaj volcán nekini, tua'na' tibi nalitika zi'i kala bipala giaj, len nakarha yulaj kinirhu' o ugagurhu' le'i ki upa'rhu' lei ka rhe'nirhu'. Kana' naka 5
giaj yuxh nakaka, idu tsuna tapa lalaj roba nali' giaj dupa terha. Kaa' tanee' bëni chi bulurixe' len gulizii' bee' leiki. Rhubanirhu' ka naka zë'ë na' gulune'. Ni' tskaa' doo' kabi nakabee' guna' o cemento bi bulukuaa'ne' ka giaj naa', ka modu nabaga's lu luze'i ati' rhakaski rhuxu' kuini ka nalaa'. Sdanba nuike' las giaj doo' le'i zë'ë ki nului kuini, ka modu dibujo. Chhia' ba nuidzgake' forma lei, ka nalaa' bela nalaa' bala len yu' tu naka niyepi rhikiajte rhuwë'aa nu' le'ili. Purhu giaj naa' naguaj, tibi inarhu' nabeajke' o nutaguke' giaj naa' a ti nalaa' kaa'. Giaj ta'a doo' naa nuike' chhia' xhlataj ki nupa' kuini ati narhuajka figura sdan doo' le'i zë'ë. Tua' nadzaa' yu'u ni chhia Mitla lenka ya'zikala yu'u gulasa chhia ga yubla. Tibi nu nëz gakate' xhtsei bilidzeine' kati' gudelake' len ga buchhi guba'idulu. “Iza ni guyaj” rniaa' neda'ni. Gayu' kuia yu'u na' chhiaka, perhu yu'tu chupas ni' naka chhia' zë'ë kiki. Tsas chi naka ta'masrha, chi nuginajdaa'ka. 6
Zua tu parte ga zuika giaj tuna, ka nalaa' santogiaj nalaa'ka perhu masrha tu xhën. Idu chupa tsuna bunachi naka yela' tuna len idu chupa wësa naka liku'i. Tibi zua lawi o ne'i tunii kana' naka santogiaj kierhu', tu gulajas naka, ka tu yagabudulu. Kates xhi'n gichigiaj nalaa' kuini, perhu nana' tu bëa' na'. Xupa zuuka tu nu'yu'u, nachhigaz lei benike' shbidza ga bia' ikiaju'. Lë'a kala' rtulu yu' chupatsuna.
Ga nakua' baa. Zua yu'tu kuia yu'u ga nakuaa chupa ba. Lë'a xhën naa' zua dilawi' rgela' rhu'i ga rha'rhu' nu' le'ika'la, tskaa'dotee naka ga rderhu'. Kas rhe'o rzaa'rhu' lachilë'a naa' tersion rle'irhu' tu yerhu bulaga' nayalaj luyu naa'. Nu'le'i naa' daa' tu bugaba gia ga rhëtaj ki ile'rhu nu' le'ikiz. Nadee tu lisibirhu' nëtaj yerhu naa, naa'la zua yu'tu rhu'i we'ndoo'; ryechunirhu ki rhaka teerhu', ka gayu' xupa rlagarhu' 7
rchhinterhu' ga chhia chupatsuna niyepi giaj ga rbenrhu' ki ile'irhu' yerhu ga bulukache' bëni nati. Chulabeaj rhëë' nu'le'i, tsawes rde binii' ki rle'irhu' ga rdarhu'. Cruz doo'la nunkuini yerhu na' guligue' bëni nati. Ka nalaa' tu bunachi nulii ne'i nalaa', zua ikiaj, zua ni'i', len chhia xhuza'ne'i. Purhu bunachi balas na' guligue' nu'le'i., tibi naka iduyëdzike' biligache lu baa naa'. Yugu' bixus kieke', xanyëdzi, yugu' bënixhën ki lu yëdzi na' buluwëeje naa' guliyue' yuu. San bëni yechi doo' ga rdelas bulukache' dia'dza kieke'. Ikiajli ka'la guyu' nu sa' gudes guti, naa's rhu'u tsani rhudzu. Na' rhati bëni yubla na'rha tu'beje chhitagula ta'gixhje' leiki lu xhuza'ne'i ka'la baa naa', kati rhati yu'tu bunachi rhurhixike' tu yubla chhita nuga'n ikiejli ga de tu giaj doo rhëë yerhu le'i ga rxhua ikiaj bunachi. 8
Zë'ë giaj neki idapate liti yerhu baa naa', las kanaka le'i zë'ë ki yu'u dupa naa' naka le'i, iza's figura daa'ka le'i giaj ki. Len giaj ta'a nusayajke' baa kieke'. Gatsaj lawi' le'i ba na', merhu gana' rchugu luze'i xhuza'ne'i len ikiajni'i' zua tu giaj bëchi' tu dupa na' naka kanaka xhi'n gichigiaj. Nakuidirha tuni tskaz tu lisibi bëni tuna naka len nalasirha, lati's nadee tu wësa yela yëchhi ki. Lei nua' giajta'a na' rhayaj ni ba naa'. Giaj kuidi naa' na' tanee' rhunida'rhu' ki inëzrhu yu' gaka' xhtsei suarhu' idzaliyu o ba chi zua ku'rhu' xhtsëë'. Tuni naka tu ble'ida' na' guyeja' yajenbe'a yu'u gulasa ki Mitla. Dzaanite na' guzuake' naa' bëni gulasa. Idulu yëdzi naa' dzë'ka bunachi katina' bilichhinka bëni xhtila. gulinabe'ine' lake'. Bulurhixike' tu yu'u gula naa' gulune' idoo' kubi, yugu' giaj ki zë'ë gula na' bulu'beje gulune' lei, ni' nakabee' idu le'i zë'ë ki bala giaj nua' figura doo'. Gulizuarhake' le'i yu'u gula naa' bëni xhtila, chi guka xhtsei bilichhine' kati bulusanlachhe' lei. Izani 9
buga'n ka's latajluyuu naa'. Sa'gukas tu gayua' o tu gayua' yu' gatsaj iza bulugele' tunchi'e lei ki ilile'ibe' doo' kuxĂŤwidzaj. Iza's bunachi zaaka idulu idzaliyuu ta'chhin rhuduyuka tu ben ikiajloka bĂŤni gulasa.
10