Didza Xidza gati na' gati gubidza El zapoteco morirรก cuando muera el sol
Didza Xidza Zapoteco del Rincรณn Santa Cruz Yagavila
Raymundo Cruz Miguel
Borrador Julio de 2015
Las imágenes que aparecen en el texto provienen de las siguientes páginas de internet: Página 4 http://curiosidades.batanga.com/2011/03/23/5-datosinteresantes-sobre-el-sol Página 5 http://site.inali.gob.mx/LGDPI/rev_leyes/esp/esp.html Página 6 http://dondeir.com/sin-categoria/inician-talleres-de-lenguasindigenas/2015/01 Página 8 http://www.becas.unam.mx/portal/index.php/component/content/articl e/37-becas/79-programa-universitario-mexico-nacion-multiculturalsistema-de-becas-para-estudiantes-indigenas-pumc Portada https://luisacarcamo.wordpress.com/2011/10/17/ley-de-lapalabra/
Padiuxh yugu'tele' ka bëni len nigula waladza. Xhkalenle' rhulabale' xhtidza'ni. Xhkalen xusrho' Dios zue' yewa'yuba ni' ki yela'nabani kierhu', yela'nabani na' rhutsaga rhe'o nakarhu' tus len bëchi'luza'rhu'. Laska' rhua' yelaxhkalen xuza'xhna' ni' ki tu bulusedine' neda' didza Xidza kierhu', didza na' buluka'n kierhu' ya'zikala bunachi chi gulidee zi'arha ka rhe'oni. Ni gua' kiele' chupa tsuna didza ki xhtidzarhu' doo'. Zia'la uzua kiele' tu didza liban buzueje' bënizaa gulee' Gabriel López Chiñas; liban na' rna kani: Tanee' ki chi rhu'ula didza Xidza, tibirha nu rne lei. Chi guti, tanake', didza kieka bëni gulasa. Didza kieka bëni Xidza wua' lei tuxëwi. Yuguteka bëni rhajni'i tus didza xhtila chi tanee'. ¡Ay, didza Xidza, didza Xidza! Nu rhuditaj lii'i, tibi nëz ka bilichhi'ne' lii' bëni gula.
3
¡Ay, didza Xidza, didza Xidza! didza rhuna neda' yela'nabani. Neda' nësta' ki lii'i gatiu' dza kati gati gubidza.
Usala lachhirhu' tu chi guka, uniti lorhu' lei Bunachi waladza do'kia': Chi gude tiempo na' bulutitaj rhe'o bunachi ni' ki tu rnerhu' didza yubla kala didza xhtila; chi gude tiempo na' bulusaka'buluki'ke' ka xusxhtoo'rhu'; chi gude tiempo na' kabi gule'nhne'' ilinebe' didza Xidza bedoo' skuela. Bëë' yubla chi rhikiaj idzaliyu ni na'a'. Chi zeaj fuera bëë'budunu na' gu'ni usula rhe'o; tua' ben rhe'o zii', ta' bena xhwee'rhu'. Chi rhikiaj 4
bëë'nala doo' lu lichhi xhlatajrhu', lu yuu ga rdarhu'. Chi gula uzala lachhirhu' tu chi guka. Unitilorhu' ka nu bulusaka' yaa' rhe'o ki kaa' tsalaj lachhi'doo'rhu' ga ile'irhu' tu bën, tu tsawi', tu chhia' doo' naparhu' len nakarhu'. Chi bdzaa' tiempo ni zuarhu' na'tika. Masrha respeto chi de na' ki rhe'o bëni waladza. Mala' ni' dzë'ë' bunachi tana ki tuxhii na' rhunrhu' zeajlenrhu' ni' rnerhu' didza Xidza, zii'rha chhia' chi tale'i rhe'o bunachi yubla. Len laska' rhe'o chi gukabe'irhu' ki tu bën bachhi na' rnerhu' didza Xidza; ki naparhu' yela'rhajni'i; ki nayalaj ikiajlorhu' len lachhi'doo'rhu' xhkalen didza Xidza do' kierhu'. Na'a' chi nëzrhu' ki nana sdan naka xhtidzarhu'; chi nëzrhu' ki laska' rhaka uzuajrhu' lei; chi nëzrhu' bikate' xhën naka didza Xidza kierhu'. Na'a' chi de derhecho kierhu', yu'ni ley rna ki gati's rdaarhu' naka parha inerhu' xhtidzarhu'; ki cha' nu utitaj rhe'o o uxhichhi kierhu' waka tsajzuarhu' lei yulawi'.
5
Usedirhu' ka bedoo' kierhu' didza Xidza
Nana ba bilichhi'ne' didza Xidza ni bëni gula kierhu', la' lei gulizua lene' idzaliyu. Len lei bululidze' bdoo' kieke'; lei gulunkane' witajdoo'; las len lei bilake' len gulune' liban. Tua' rhaxha' nubi'le', rnabida' yugutele' ki kabi usanlachhile' didza Xidza kierhu'. Rhaka xhbaa' ki gunrhu' xhën xhtidzarhu'doo', komu naka tsawi' didza na' buluka'ne' kierhu' bëni gula chi gulidee'. Idulachha' rnabida' lubi'le' ki inele' didza Xidza gati'tes zeajle', gati'tes rdale'. Bulusedi ka bedoo' kiele xhtidzarhu' naa'. ¡Bixhga' sdan parha lakabe' ilinebe' lei! Buluzajni' lakabe' ki gati's tadabe' ilinebe' len uluzuajbe' didza Xidza. Laska' guli'gun bayuchhi uluseda bedoo' kiele' bipala didza, ki kaa' tsalaj masrha ikiajlokabe'. Tibi gachhile' ki kabi ilinebe' chhia' didza xhtila; tanee' bëni rhajni'i ki cha'ba 6
bzedirhu' chhia' didza Xidza kierhu' kati nakarhu' bedoo', yulaj daa' gakarhu' inerhu' chhia' yazikala didza inalachhirhu' usedarhu' na' chi guxhënrhu'. Dzë'rhuka be' waladza kierhu' tanebe' tsuna didza: didza Xidza, didza xhtila len inglés. Nunbea'be' tu be' rhakabe' iyunate; skuela xhën chi nayajbe' be' naa': nu'uchhi kiebe' unibersidaa, nusedabe' tu maestrhia, len rhe'nibe' gunbe' doktorhado. Tibi rhuzaga' labe tua' rnebe' didza Xidza, masrha chhia' rhaka kiebe'; iza's tu nësbe' komo rnebe' zian didza. Kaa' dzë' nupala tua' tanee tsunatapa didza; karhaka nigula zana zuanu norte chhia' ba rnenu ingles len tibi rhala lachhinu didza Xidza kierhu'. “Masrha tu bën na' —rnanu—. Bachhi ba tune' ki xhtidzarhu' yugu' ka bëni grhingo naa'”.
¿Bixhke naka bën didza Xidza? Yugu' bëni tusede' rhe'o len xhtidzarhu' tanee' ki tu zian tu chhia' nachee' inerhu chupatsuna didza na' nakarhu' bedoo'; komo orna' nakarhu' bedoo' nayalaj ikiajlorhu' usedarhu' iza's tu rhe'nirhu'. Tsunatapa didza idelirhu' cha'ba yu' modu kierhu' usedarhu' leiki. Nazaa' tanee' ki ziirha 7
takabe' gichi bedoo' tanebe' chupatsuna didza; rhajni'rhikibe' chhia' tu tale'ibe' lu skuela. Nazaa' tu zian oportunidaa de kiekabe' waladza kierhu' cha' tanebe' didza Xidza; deka prhogrhama tun yudar ka be' rhaban tseajkabe' skuela, deka beka parha bunachi te'ni uluseda masrha. Nayalajrhu xhnëzarhu' rhe'oni nakarhu' bëni Xidza. Be'zian chi guyajkabe' yugu' pais yubla len beka parha bunachi waladza; seaz tu rhude gobierno kierhu' o tu tunëdzaj gobierno ki yazikala nación nakua' lu idzaliyu ni. Cha' rhe'o rhajni'rhu' chhia' nuxh nakarhu' len rhunrhu' xhën lei, bitites tu rhe'nirhu' sekirhu' gunrhu'. Ni rnabida' nubi'le': cha' bilichhidzgine' didza Xidza bëni gula, ¿i' narhu' uderhu' lataj ki ula?... Guligun xhanlachhile' perhu nedani tibi rhe'nda' initi didza gula kierhu'. Guliguntes pensar kiele'; gayuani iza gulizua lene' didza Xidza xusxhtoo'rhu'..., sa' bchhinla didza xhtila na'. La'narhu ni' nabanke' bëni gula kierhu chi gulatie', ¡bixhga sdan parha lake'; naxhgarha 8
udzeje lachhi'doo'ke' ilile'ine' ki ni rhuchisa rhuspanrhu' didza na' buluka'ne' lunaa'rhu'! Lunaa'rhu' zua cha' gunrhu' xhën didza Xidza kierhu' o uderhu' lataj ga ulaskaa'. Kana rhaka ki tu bëni zëne' tuba' bgini yu'ba' le'itake' rhaka kierhu': waka utapeba' ki gatiba' o waka usleeba' ki suaba' xhtsei len kitsaj xhi'nba' ati' uzan kuinba'. Lunaa'rhu' zua: ¿usularhu' xhtidzarhu' naa' o gunrhu' ga uka'nrhu' kiekabe' lei bedoo' zakabe' kudzurhu' kuxëwidzaj?
Bixhga' bayechi ilikua bedoo' xhi'nxhsuarhu' sa' zakabe' kati ilinësbe' yela'xhee' gudaparhu' ati' kabi benrhu' bayuchhi ichhin didza Xidza naa' len lakabe'. Yëdzi zian nakua' ga chi bula diza waladza, yëdzi ga chi taneke' purhu didza xhtila. Ka rhaka 9
yëdzi le'aj, idu Chi'yëla o Yëladoo', Ya'huichaj len Lachiyadoo', tibirha nu zua rne diza gulinee' bëni gula kieke'. Tua' tuwi'nibe' be' rhaban kieke' na'a'; xhbakabe' ilinebe' diza waladza, perhu... ¿ga tsajxhii'kabe' lei? Tu chi suwëaj, suwëaj; garha saa' ulen. Nu nakarhu' uzalajrhu' tu yubla tu chi bula. Ka rhaka tu bunachi nati chi yu' nu'yuu, ¿narhu' la' ubeajrhu' lei ki sua yubla len rhe'o? Gapa na' chi guti didza dzë' bunachi tune' ga ulen, perhu garha saa' ulen. Kati chi guti tu didza naa' guniti yugu'te tu gulinëzka bunachi gulinee' lei. Ka modu tu dia'dza kierhu' na' rhati kati rhati tu didza. Naa' rniti tu nakarhu' len rhalalachhirhu' gaxh gutsajgulajrhu'; naa' rnitinirhu' lui yaga na' nakarhu' xhi'ni. Kati rhati tu diza na' rhu'ula tska yela' rhajni'i gulapaka xusxhtoo'rhu'. Naa's gurhëë' chhi; naa' rhuga'n uzabirhu' rhe'o rhuga'nrhu' lu idzaliyu ni; naa' rhajdarhu' ka rda bëni yechi rnabe' dumi: zeajrhu' kudzu' ka bëni yubla ki ilune' kierhu' xhtidzake'.
10