Yeta xhtila gachi

Page 1

Gakaxh gunrhu' yeta xhtila gachi Cรณmo elaborar pan integral

Didza Xidza (Zapoteco del Rincรณn, Santa Cruz Yagavila)

Raymundo Cruz Miguel

Borrador Julio del 2015


Este trabajo fue elaborado en el Curso Intermedio para Escritores Hablantes de Lenguas Originarias, que fue impartido en el Centro Lingüístico “Jaime Torres Bodet” por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.; ubicado en San Pablo Villa de Mitla, Oaxaca.


Yeta xhtila gachi Ni idixhjë'ida nubi'le gakaxh ni'i rhunrhu' tu yeta xhtila naka kana' naka ta' rdo'o tienda, perhu masrha xhixhii' len tu bën. Tibi naka baniga gunrhu' lei, tuchupas cosa doo' rkinirhu', len tsatee rhaka. Nazaa' waka utsaa'rhu' yugu' tuni zaa' lu gichi ni len tu nakua' kierhu' lichhi xhlatjrhu'. Chulu rdagu na' chi guka, waka kabirhu' bchhina'doo' lawi, laska rhaka rhunirhu' lei sanwich, o cha'aba rhe'nirhu' gi'aj lenrhu' lei cafedzaa' doo' o chokolate. Zia'la inia' bipa material nayadzaj, uchhina' idixhjë'a bixhpa len rhunrhu' tuni; ga seloo inia' gakaxh gunrhu'.

Tu nayadzajrhu' ➢ 1 xhiga' xhën ➢ 1 molde ➢ Neilo ➢ 2 plato ga ku'rhu' harina ➢ Tsunatapa taza urhixinirhu' ➢ 1 tenedor len tu cuchara na' rhawirhu' ➢ Horno ki estufa ➢ 1 bolsa neilo ➢ 1 cuchillo ➢ 2 rhë'ë o yusu' we'ndoo' ga ulebirhu' nisa ➢ 1 gaa' yaga ➢ 1 tina nakarha sibi kala molde ➢ 1 pala yaga 3


➢ Chupatsuna cuchara urhixinirhu' (tu cuchara na' rna 15ml; gatsaj cuhara na' rna 7.5ml; tu cuchara we'n rna 5ml; gatsaj cuchara we'n, ta' rna 2.5 ml; tapalawi cuchara we'n, ta' rna 1.25 ml)

Bi len gunrhu' lei. ➢ 1 tasa (216ml) nisa natiyulu ➢ Gatsaj cuchara we'n doo' (2.5 ml) zëdi' ➢ 1 cuchara ta' rna 5 ml, len yu' tu ta' rna 2.5 levadura ➢ 1 tasa yu'gatsaj (324 ml) harina gachi ➢ 2 tasa yu' tapa lawi' (486 ml) harina chkichi ➢ Gatsaj tasa kuidi' aceite (tapa cuhara rna 15 ml) ➢ Tapa cuhara na' rna 15 ml., bchhina' doo'

4


Gakaxh rhunrhu' 1. Uzuarhu' irhupaka rhë'ë nisa kierhu' lu gii, ga gatiyulus ta'tuu (rhë'ë do' gidis), ta'itu rhala' ilebilulaj (rhë'ë xhënrha, tu gunirhu' chhin na' ichhinrhu' 10). Uchhina' urhixirhu' harina gunirhu' chhin; le'i plato ku'rhu' lei, tu ku'rhu' harina gachi ati' yu'tu harina chkichi. 2. Le'i xhiga' xhën na' ka'rhu' tu tasa (216 ml) nisa natiyulu (waka uga'rhu' xhubunaa'rhu' le'i ki inësrhu' cha' bën nalaa, waka ugutsarhu' lei nisa ziaga ki wëala'; tsawes rhala' gatiyulu, ka nakas tu gia'jbe' doo' we'n), lawina' ku'rhu' tu cuchara (5ml) yu' tu cuchara (2.5 ml) levadura, len tapa cuchara ta' rna 15ml., bchhina' doo'. Uchhina', ba'luu ugutsarhu' lei len tenedor, asta ga wëa bchhina'doo na'. 3. Na' chi nutsa' chhia', na' ku'rhu' lawi naa' harina gachi, na' ugutsa'da'arhu' leiki ki wëaka tu kua zidi' doo'.

4. Ka'rhu tapa cuchara ta' rna 15 ml aceite; len ku'rhu' tu cuchara na' rna 2.5 ml zëdi', na' ugutsa'daa'rhu' lei len pala yaga, ga gutsa' chhia' doo'.

5. Len cuchara na' rhawirhu' ku'rhu lati'wëaj harina chkichi (tsunatapa), kaa' zeajrhu' rhugutsa'rhu' lei ku'rhu' masrha, asta ga wëasa kua na' yu'u le'i xhiga'xhën naa', ga kabirha' rhajdaa' le'i xhiga' na' ilisarhu' kanaka len pala na' rhutanirhu' lei. Ilisarhu' lei lu bëë' ki gakabe'irhu' cha' chi naka.

5


6. Gusirhu' harina chkichi lu mesa, xhubirhu' lati' harina chkichi na' naarhu', len gusirhu' lati' lawi kua na' yu' nu' xhiga'. 7. Ubeajarhu' kua na' yu' nu' xhiga' uchhiarhu' lei lu mesa ga utapa'rhu' lei len xhuu'taka'rhu', ka modu rhe'o rhaa'rhu' larhi'. Urhixi utulurhu' lei lu mesa na', gunrhu' lei chupala, uchhiga'rhu' le'i len xhuu' ki takarhu', len uzikiarhu' lei. Kaa' ku'rhu' masrha harina chkichi cha' ryadzaj ki kabi tsajdaa' lu mesa o le'i takarhu'. Iduu chiinu minuto ulachhirhu' kua na'. Tibi rhala' wëaka bichhi kua kierhu'; ga wëasas bën lu mesa o le'i takarhu', naa's usiuchhirhu'. 8. Ugibirhu' xhiga' xhën na' bugutsani'rhu' yugu' ta' bachi. Uchhina' ukexurhu' lei chhia'. Kabidaa'rhu' aceite le'i xhiga' na' bugibirhu'. Tibi ka'nirhu' aceite, len xhubunaa'srhu' kabirhu' lei idulu nu' le'i xhiga' kierhu' na'. 9. Laskaa' kabirhu' aceite idulu kudzi' kua kierhu' na' xhua lu mesa. Tibi rhala' gata' yasa le'i kua kierhu', len xhubunaa'rhu' ulirhu' gapa yu' yee' doo' ki gaka chhilidaa' iduluu. Chinaka kaa' na' ugu'rhu' lei le'i xhiga' xhën naa', budulu doo'la rhala' gunkuini kua na' kana' naka xhani xhiga' kierhu'. Ixuaterhu' bchhichi neilo lawi xhiga' na'.

6


10. Nisa na' buzuarhu' lu gii'i na'a gudela'rhu' uguarhu' lei cha' chi nalebi, ku'terhu' lei len yusu' do' ki nu' horno ki estufa, perhu tibi ku'rhu' gii'i estufa naa', ka's uchhiarhu' nisarlebi na' lu lamina xhani horno naa' (kuarhu' xhchapi'). Lawi ta'a gia na' rhëë' gatsajlawi' yela' lisibi ki estufa naa' uchhiarhu' xhiga' na' yu' kua harina le'i, usayajterhu' estufa naa'. Naa's kurhu' lei asta ga iyaxh wëaka chupa lizuu tska zia'la ku'rhu' lei naa'. Idu tu orha doo' rdzei, chibi nayaxh na' gaka tu orha de modu ugu'rhu' lei tuyubla le'n ka'rhu' masrha nisa rlebi. Uyurhu' bi orha gudela'rhu'. 11. Cha' chi guyaxh kua kierhu' yu' le'i xhiga', na' ubeajrhu' lei le'i horno. Laska' ubeajrhu rhë'ë na' yudzu nisa rlebi. Uguarhu' neilo na' xhua lawi xhiga' kierhu' , na' ukichi'rhu' le'i kua, len puñete, ki itin bëë' do' gurhëë' le'i, gunrhu' ga urhuaj kanaka bëë' naa', de modu utaparhu' rhu'i. 12. Kabidaa'rhu' aceite le'i molde kierhu'. Uchhina' ku'rhu' le'i na' kanaka kua na' yu' le'i xhiga' xhën. Gunrhu' ga gaka chhili lawi len gua' forma do' ki molde na'. Chi naka kaa', sii'rhu' molde na' ku'rhu' lei le'i tina, lente tina na' ku'rhu' lei nu' le'i bolsa neilo, guga'terhu' rhu'i naa' uchhiarhu' lei lu mesa. Na' chi zua gaka tu orha naa' guugi'rhu' lei. Idu tu xhubunaa'rhu' rhala' chasa o iyaxh kua kierhu' lawi molde kierhu'. 13. Tsani chhia kua na' yu' bchhichi neilo ku'rhu' gii horno, gatsaj orha zia'la gugi'rhu yetaxhtila kierhu'. 190 grados isalajrhu' lei ki ilaa, xhixhëni bëë'laa rhala' këë' nu'le'i.

7


14. Ubeajrhu' kua len molde ki le'i tina len bolsa na', uyurhu' kabi tsajdaa' lu kua kierhu' bolsa na'. Cha' chi nalaa 190 grados horno kierhu', na' ku'rhu' yetaxhtila kierhu' ki giegi'. Chi guka gatsaj orha yu' naa' uyurhu cha' chi gugi' ki ubeajrhu' lei len usularhu' gii'i ki horno naa', chibi negi'ni bën waka ugu'rhu lei yu'tu chi' doo ki uchhi gegi'. Waka uga'rhu' tu cuchillo le'i yetaxhtila kierhu' ki inësrhu' cha'ba chi gugi' chhia' nu'le'ili, cha' nua' kua lawi cuchillo ni rhe'ni ina ki tibi rhegi'ni chhi'a. 15. Ch'a chi gugi' chhi'a, ubeajrhu' lei len usularhu' horno kierhu'. Guzikiajla ixuarhu' tu gaa'yaga, ati' rha'xhani naa' kixajrhu' yeta xhtila kierhu' ki ubeajrhu' lei nu' molde kii, ki kaa' wëala len bëë' nala' doo.

Ni chi ble'irhu' gaka rhaka yeta xhtila ni. Guligun lei lichhile' kaa' inësle ka rdagudzga. Tibi rhunditajrhu' xhixhëni dumi ki gunrhu' lei. Rhe'nis ina lachhirhu'. Las waka cha' rhe'nirhu' guti'rhu lei, idu gayu'urhua' o chiurhua' rsaka kanaka.

8


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.