Tibi lei
Didza Xidza Zapoteco del Rincรณn Sierra Juรกrez, Oaxaca
Resumen Este relato explica por que mi comunidad se llama Yagavila. Estรก basado en la leyenda que se cuenta, en el pueblo, por los ancianos.
Tibi lei Yugute'ke' bulutsaga luza'ke' tu dza. —Tibi lei ladzarhu ni yu'u —gunee tu bëni gula doo'—. —¿Gakaxh ni'i inëzrhu gaxh bunachi rhe'o? —gunabinee' lake'.
—Waka ilarhu' Ya'bëga' —gunaa tui tu ikiaj bachhi nutsa lake'—, komo xhtzei gulizuake' ya'bëga' bënigula kierhu. —Mejorha inarhu Ta'xhbëa'. Naa' bchhinke' zia'tela xusxhto'rhu —gunanu nigula gulaterha ki yëdzi naa', xhila's ikiajnu doo' gula naa'.
Yuguteka bunachi naa' dzë'ka naa' bulubanidzga didza na' bee'nu nigula doo' na'. “Balinu doo' gula kierhu' ni” gulune' pensar. Tuchi' bën gurhëë' chhirha, ka modo guli'yas lachhe' kana' gunanu. Perhu naa' guyase' tu bëni gunee'e: —Las guli'zue lachi Ijëla' bënigula naa'. ¿Naxh la' rhuzuarhu ki Ijëla'? —baliki tu guyas lachhi'ki, baliki tu kabi tu kabi bilidzaga lachhi, yu' baliki tu dzë'ë ka dzë'ë giaj: ni' bën, ni' mala kabi gulinee. Kaa' gulikue' gulue' didza. Ki kieke' tu gulinee'e. Chi zaa'te rhaga' kieke' kati' rhuginaj kati'
rhuginaj. Ba rhuiske' didza, perhu ni' tu yu' tuke' kabi rchugulike' bixh lei guike' ki yëdzi naa'. Chi zaa' rbia gubidza ni' dzë'ke' tue'didza. Bënigula doo' nunee'e lawi na'ije junta, rhuyue' ki chi gudzë, naa' guchhee'e lake': —Gun xhanlachhile' bunachi waladza, chi gudzëë' bachhi na'a'. Ba'ini' nakuarhu ni, tibi xhwë rhawinirhu', len chi zaa'te rhala na'a'. wëajrhu' kierhu' tsajdagurhu' yeta len gunrhu' deskansa. Bila dza udzagarhu' yubla ki usiuchhirhu' kierhu ni. Yugu'teke' yajni'kine' len guyas lachhike' tua'. Na' buluze' suwëajke' lichhike'.
Buikiaj dza na' guyu'u chhin lawi'. Purhu bëni guyajke' chhin lu gia' rhaa' dza naa'. Tus nigula lenka bi'doo' naza' bëni' gula buliga'ne' li'yëdzi naa'. Gudee gudawe' xhsila xhtoo' Bëdu, guzee' sa'yeje' waga, guchee'te' bi'doo' xhsue'. Yubaa chhi' guyajlene' labe'. Merhu gubidza bchhinke' ga chhia yaga bichhi. Nana xhla rhundzga, kun rhuzegi lake' gubidza ka rhudza'dzga. Tsani' yue' rhuchue' waga gusële'be' Betsi tsajxi'be' nisa giajke'.
Rha'beaj rhëë'be' bi' Betsi rga'be' nisa le'i bëga' doo' kiebe' kati guzlo ryën tu wila: “pan-pa-pan-pan pan-pan pa-pa-pan”. Chhia' doo' nayën chi'ka bunachi tulaka: “tu-rhu-rhuuuu tu-rhu-rhu-rhu-rhu”. Nana' sdan len bayechi' nayëndzga wila na'. Nadzaga te chi'ke' le chi' ya'gii len gidi. Tuchi'i bën guxësabe' byënibe' wila naa', orha bëda lachhibe' naa' guzlobe' rhugilajbe' gaxhla ni'i zaa' wila naa' ryëni nagabe'. Ka'la kanila buyuube' perhu tibi nakabee' gala ni' zaa' wila doo' naa'. Ka tu ryëninibe' tu wila sdanterha kala ta' nayën naa'. Yajneibe' xusrho Dios, bee'be' lee'e yela xhkalen, len gubabe' ki kabi bi tumala gaka kiebe'.
Rhachhisbe' buzaa'be', budaa'be' kudzube' bëga' kiebe', su'wëajtebe' gana' yue' xusbe' gula Bëdu.
—¡Dada gula! ¿Ba ryënhnu' wila kaa'? —guchhibe' lee' kati' buchhinbe' gana' yue'.
— Bitua' rnoo' xhi'ni, tibi ryënda' —gunee bënigula naa' kaa' rgue' bëgu yaga. —Gulëza tsa' tuchi' —guchhibe' lee. Orha kabirha rhunee' bë rgue' bëgu yaga, ornaa' byënhne' wila naa' rnabe' kaa' bi' Betsi. —¡Wai! ¿Xhi'ni, nuxhtua' ta'datsa naa'? —gunee' xhtoo' Bëdu. Yu'u tuchi'doo's bila, naa' gurhë' chhi. —Gunrhu' kierhu' purharhi ki wëajrhu' kierhu' bayën, na'te sulo inaa xhwë —guchee' labe'.
Merhu guba'a xhwagake', chi rhuchhie' lei tsabaj kati' guzlo tuyubla: “pan-paaa-pan-pa-pa-pa-paaa”, len chi' bunachi, bëni' len nigula nayëndzaga rhula, len rbëchhi yubla ya'gii len gidi. Kun brhëli lake' wila naa'. —Wazo'o tsajyurhu' bixhtua' na' xhi'ni —gunee'. —Gudiaa' cha —bukiajbe' bi' Betsi. Guzaa'teke' sa'yajke' zajyuke' gaxh zaa' wila naa'. Xhtsei yajdake' ladaj naa', perhu ni'tu bi ble'kine'. Tus wila naa' nayën, ka modo idulu naa'a rhula. Tu'yuke' kabi nalaa' nuxhtua' rhun kaa', naa' buzaa'ke'. Tibirha rxhikiej chi rnadzga xhwë. Tuchi's buluzee'e. Na' buchhinke' lichhike' gudaguke' xhwë, len gudixhjë'ine' nigula kiee' tu guka kieke'. Lanu guchhinu lee'e ki rhala' tsadixhjë'ine' ka bëni xhën ki lu yëdzi. Chi zaa' rbia gubidza kati' guzee' xhtoo' Bëdu, guyeje yajyue' ka bëni xhën ki lu yëdzi. Titi yajlee'ke' bëni naa' didza na' bee' lene' lake', perhu guxhhi' lunaa'ke' tseajke' tsajyuke' gana' guka kaa'.
Bayën gulizee'e, bëni xhën len xhtoo' Bëdu, buikiaj zila naa'. Ni'i ryadzajrha ichhinke' gana' nebekie' xhwagie' kati' gudela' yubla wila naa': “Baline bëni ni” gulaa' luza'ke', guyajteke' yajdilajke' gaxh zaa' wila naa', nuxh tua' rda naa' rhun kaa'a. Xhtzei gulidee perhu tibi nu ble'ike'. Na' guzlo rna xhsila bulizee' su'wëajke' lichhike'. Rha'nëza bee' xhtidzake' gaka ilune'. Lu gatsaj lawi' dza bulutsage' ka bunachi yëdzi, yajnete lenke' bixus kieke', uludzaga mësiko, guzaa'teke' sa'yajke', tu prosesion gulune'. Yugu'te tsas bunachi ki lu yëdzi guli'yeje', bidoo', nigula, bëni, yuguteke' tule' la'ya, yu'ke' nëza. Tersión bili'yënhne' wila. Nana ba bulubanhne' yela' xhixhi' ki. Kaa'a ta'bige' ta'chhine' lachi' yuba guzlodzga wila ryën zidzaj len rhupa' kuini.
Tibirha bukachi' kuini tua' rhula orha gukabe'i sa'yajke' idu yëdzike'. Na' bchhinke' gulakabe'ine' ki le'i tu yaga zua naa' rhirhuaj wila doo' naa'.
Ornaa'gudee' bixus gunee lenee' yaga naa'. Tuchi' bën gurhë'e bene la'ya buchhina' gubabine' ka bënigula ki ichuguke' yaga doo' naa'. Nana chiba naka wila ki rhun, nu' yewa'yuba dzë'ke' beni lake'.
Kati' gudee' tu bëni lee' Xhua bee' machete le'i, orna' guzlo rbëchhi len rhula yaga doo' naa', gutinte rhën le'i. Nana ba guchhine' bëni na' tua' benee' kaa', perhu bixus na' guchhee' lee'e ki usiuchhe' ichuge' lei. Ka' rhue' tuwëaj machete le'i, kaa' rbendzga yela' rhuwi'ni ki wila naa'. Kaa' rzidzga rhën le'i. Yugu' nigula len bidoo' guzlokanu ta'bëchhinu, gudelatekanu ta'nabanu yela' rhuniti lo len yaga tsawi' doo' naa': “Nachhi'da' lii'i, buniti lo neda'ni” gulaa'ke' yaga do' naa'.
Birha chhikine' Xhua kati' gubixi. Chhirha gurhëë' ladaj yaga naa'. Yuguteka bunachi na' nakua' naa' buludzeje lachhi'doo'ki. Orna' gulakabe'ine' ki senia naa' bee' lake' Bdoo'o kieke' ki sii'i lei ladzake'. “Xhkalenu'”, gule'e lei, bee'teke' bchhidu xhni'i do' buga'n lu yuu. Yubaa naa' gulasie' chi'dzë'la naa', bukiaj dza naa' gulune' lani ki yaga na' bila. Naa' gude lani ki naa' bulupe'e lei gulune' tu kruz buliwe'e bulizue' gatsaj lawi' yëdzi.
Orni' guxhii'i lei ladzaka bunachi naa'. Yaga bila buli'zue ki. Kani' zuas naa' yagakruz do' na' orni' le'i idoo' kieke', tibi rtabi ni'ka rhakaditaj yaga na' tanne' yuguteke'. Idu yëdzike' tape' lei, rheaj lachhike' yagakruz ki yëdzi kieke'. Yugu' iza tune' lani ki na' rhuchhin beo' ba.
Tibi lei El pueblo que no tenĂa nombre
Elaborado por:
Xheykruz
Borrador Septiembre, 2014 1 ejemplar