Paul de Kort bouwde met GEO-METRIE een hedendaags bastion

Landschap op een voetstuk

Het militaire bastion dat in de achttiende eeuw was voorzien kwam er nooit. Toch biedt het punt waar de Vecht en de huidige provinciale weg N34 elkaar raken nu uitzicht op de rivier en het weidse panorama daarachter. Kunstenaar Paul de Kort over GEOMETRIE bij Hardenberg: “Alles waar landschapskunst volgens mij over moet gaan valt hier op zijn plek.”

Voordat hij met het werk op de foto gaat wil hij nog even contact zoeken met de onderhoudsploeg. “Om te weten hoe het erbij ligt. Misschien moet er even worden gemaaid.” Niet dat hij te klagen heeft over de verzorging van zijn kunstwerk. De stichting Vitaal Platteland Hardenberg ontfermt zich erover. “Voorbeeldig, zoals dat gaat.”

Met tegen de dertig kunstwerken in het landschap op zijn naam weet Paul de Kort dat het ook heel anders kan. Dus ja, de goede zorgen in Hardenberg zeggen volgens hem wel iets over de band van de mensen in de omgeving met het werk. “Ik ben blij met die omarming.” Net als met de belangstelling van wandelaars en andere bezoekers. “Die keren dat ik er ben is er ook heel vaak ander volk. Daar doe je het voor. Je laat het werk achter voor anderen.”

Weids uitzicht

In dit geval: precies op het punt waar een bocht in de Vecht de provinciale weg N34 schampt. Raakpunt genoemd, met een term uit de geometrie. Een rechte lijn raakt aan een kromme, zonder dat ze elkaar snijden. Om dit ‘raakpunt N34’ te markeren nodigde de provincie Overijssel kunstenaars uit met een ontwerp te komen. Waar de weg voor wandelaars eerst doodliep in een onooglijk weitje en zij hun neus stootten aan het talud van de weg, bevindt zich sinds 2013 een podium. Bovenop ontvouwt zich behalve een weids uitzicht ook de geschiedenis van het landschap. Want toen Paul de Kort poolshoogte ging nemen ontdekte hij dat juist dat weitje eigenlijk bijzonder was. “Ik zag dat een verhoging een heel nieuw perspectief zou openen, omdat je ineens over de N34 heen zou kunnen kijken.” Zijn gloedvolle betoog bij de presentatie trof doel. Lachend: “Je wilt het zo vertellen dat ze het al missen voordat het er is.”

Wat er zeker eerder was dan het werk zelf was de titel, vertelt Paul de Kort. “Een belangrijk moment in het ontwerpproces. Je kunt het een beetje vergelijken met de naam die je aan een ongeboren kind geeft.” Door de term raakpunt al op het spoor van de meetkunde gezet realiseerde hij zich dat geo-metrie van oorsprong staat voor het opmeten van de aarde. Zijn onderzoek bracht hem vervolgens bij cartograaf en militair ingenieur Pieter de la Rive (1694-1771), die het stroomgebied van de Overijsselse Vecht aan het begin van de achttiende eeuw heel precies in kaart bracht.

Spiegel der Vergangenheit

Die militärische Festung, die hier im 18. Jahrhundert vorgesehen war, wurde nie gebaut. Doch sieht man an dieser Stelle, wo die Vechte und die heutige Landstraße N34 einander treffen, was den Planern von damals vor Augen stand. Durch das Kunstwerk GEO-METRIE von Paul de Kort, einem der bekanntesten Landschaftskünstler der Niederlande, sieht man die breite Aussicht über den Fluss und das weitläufige Panorama des Hinterlandes.

Dieser Standort barg die Idee für das Werk förmlich in sich, die Stelle nahe der Stadt Hardenberg, wo die Flusskurve der Vechte die Landstraße N34 aus nächster Nähe streift. Schnittstelle N34 wurde sie genannt, mit einem Ausdruck aus der Geometrie. Künstler Paul de Korte entdeckte zudem auf einer historischen Landkarte, dass genau an diesem Ort im 18. Jahrhundert ein Bollwerk geplant war, ein herausstechender Punkt auf der Verteidigungslinie zwischen Gramsbergen und Dalfsen.

Hiermit wurde die Basis für die zeitgenössische Festung von Paul de Kort gelegt: Aussichtspunkt und Spiegel der Vergangenheit. Dank der historischen Überlieferungen und de erkennbaren Formen – hergeleitet aus dem Zitadellenbau – ist GEO-METRIE in jeder Hinsicht zugänglich. Der Künstler selbst sieht es als ein Schlüsselwerk seines Oeuvres, das im Ganzen ungefähr 30 Werke in der Landschaftskunst umfasst. „Alles, worum es in meinen Augen bei der Landschaftskunst gehen sollte, fällt hier zusammen.“

Voor het grijpen

Inclusief een 35 kilometer lange verdedigingslinie tussen Dalfsen en Gramsbergen. Nooit gebouwd, in tegenstelling tot andere huzarenstukjes van De la Rive, zoals de schans in Bourtange en de verdedigingswallen in Maastricht. Maar de tekening bleef bewaard. Toen De Kort die historische kaart over de topografie van nu schoof, zoals hij vaker doet, bleek dat er precies op het huidige raakpunt bij de Vecht een bolwerk was gedacht. Een uitspringende punt in de >

verdedigingslinie. Ook wel bastion genoemd, en meestal voorzien van geschut. “Ik ben er gevoelig voor als dingen kloppen. Als objecten, maar ook ideeën letterlijk en figuurlijk op hun plek vallen. Eigenlijk lag het idee van een hedendaags bastion, geïnspireerd op de Oud-Nederlandse voorgangers, voor het grijpen. Ik hoefde het alleen nog vorm te geven.”

Daarbij trok hij menig laatje van zijn denkbeeldige kast met fascinaties open. Neem de maatvoering, gebaseerd op de gulden snede-verhouding en het Rijnlandse systeem van menselijke maten, zoals roede, duim en voet. De la Rive zou het ook zo hebben gedaan, “dus dit ontwerp vroeg erom.” Zo werd het weitje opgetild tot een tijdloos bastion, met een vreedzame functie als uitzichtpunt en spiegel van het verleden. Drie trappen brengen je naar de punt, waar drie plateaus de landkaart van 1720, 1908 en 2013 tonen. Maar er zijn meer lagen in de geschiedenis: de kaarsrechte Jodenweg die naar GEO-METRIE leidt heet zo, omdat deze in de Tweede Wereldoorlog werd aangelegd door Joodse dwangarbeiders uit het nabijgelegen kamp Collendoorn.

Sleutelwerk

GEO-METRIE is voor het publiek makkelijk te ‘lezen’, zoals De Kort vaststelt. Mede dankzij de historische verhalen en de herkenbare vormen, ontleend aan de traditie van de fortenbouw. Zelf rekent hij het tot de persoonlijke favorieten in zijn oeuvre. “Ik beschouw het als een sleutelwerk. Alles waar landschapskunst voor mij over moet gaan valt hier op zijn plaats. De verhalen spelen daarin een belangrijke rol.” Misschien heeft hij er een neus voor, durft hij na tegen de dertig projecten wel te stellen. “Bij GEO-METRIE is het in elk geval op een heel bijzondere manier gelukt.” Dat het werk vrijwel meteen ook werd opgenomen in de route van Kunstwegen maakt dat het nog meer is gaan leven, vindt De Kort. Samen met tijdelijke manifestaties in de omgeving, zoals de IJsselbiënnale en Into Nature, helpt Kunstwegen volgens hem om kunst in het landschap de schijnwerpers te geven die het verdient. “We hebben een enorme traditie op dit gebied. Naar onze landschapskunst komen mensen van heinde en verre kijken, terwijl we zelf amper in de gaten hebben dat het er staat.”

Over de vraag waarom Nederland er zo goed in is hoeft Paul de Kort geen seconde na te denken. “Dat is heel simpel: Nederland is zelf eigenlijk één groot landschapskunstwerk. Amerikaanse en Britse kunstenaars uit de land-art, zoals Robert Smithson en Richard Long, gebruiken het landschap als een onbeschreven blad. In Nederland, en dat geldt zeker voor mij, gaan we veel meer uit van wat er al is. Ik ben niet de eerste die ergens komt. Mensen zoals Pieter de la Rive, veldheren, boeren, waterbeheerders; zij zijn me voorgegaan. Het is hun taal waarin ik spreek.” \ Toen Rudolph Krudop in 1987 het initiatief nam voor het project Kunstlijn, als voorloper van het huidige Kunstwegen, probeerde hij vergeefs kunstenaar Paul de Kort te strikken om een werk te maken in Dalfsen. De Kort, van origine opgeleid als tekendocent, had de Rijksakademie voor beeldende kunst afgerond en was nog maar net begonnen met kunst in de openbare ruimte. Pas toen Krudop in 1992 op de proppen kwam met de zogeheten cirkels van Jannink, de sporen van een landbouwkundig experiment in het Twentse Manderveen, hapte De Kort toe.

Zeven jaar werkte hij aan zijn Mander Cirkels. Sindsdien groeide hij uit tot een van de bekendste Nederlandse landschapskunstenaars. Hij maakte onder meer De Wassende Maan in de Brabantse Biesbosch en Pier en Horizon in de Noordoostpolder. Ook in het Overijsselse landschap zijn naast GEO-METRIE meer ingrepen van hem te zien, waaronder op de voormalige vliegbasis Twenthe in Enschede.