6 minute read
Tentoonstelling Voorburg tijdens de Tweede Wereld- oorlog
We moeten vechten voor het meedoen van onze cliënten in de maatschappij
Advertisement
Over de rijke geschiedenis van Reinier van Arkel, die dit jaar 580 jaar bestaat, is al veel geschreven. Maar wat zich tijdens de Tweede Wereldoorlog hier heeft afgespeeld is minder bekend. Om dit te doorbreken werd de tentoonstelling ‘Reinier van Arkel en Voorburg tijdens de Tweede Wereldoorlog’ - die met foto’s en beschrijvingen een indruk geeft van deze periode - ingericht. Helga Saez, geneesheer-directeur van Reinier van Arkel, vertelde tijdens de opening over haar eigen voorgeschiedenis en mensenrechten in relatie tot de psychiatrische zorg van vandaag. Reinier ging hierover met haar in gesprek.
De opening van de tentoonstelling vond plaats op 31 augustus 2021. Een gedenkwaardig dag, want op 31 augustus 1944 werd Helena van der Gaag – Krug, patiënt op Voorburg, in Auschwitz vermoord. Ter nagedachtenis aan haar ligt er een struikelsteen bij Magnolia op Zorgpark Voorburg. De tentoonstelling is te zien op locatie Bethaniestraat 2 te ’s-Hertogenbosch op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur.
“Ik vond het een hele eer dat ik deze tentoonstelling mocht openen”, vertelt Helga. “Het gaat om een heel triest hoofdstuk in de geschiedenis. In het algemeen weten we veel over de Tweede Wereldoorlog, wat er met grote groepen mensen is gebeurd. Maar wat er is gebeurd met mensen met een psychiatrische achtergrond en wat de consequenties daarvan waren, daar weten we erg weinig van. Ik heb in mijn openingswoord de link gelegd naar mensenrechten, maar ook naar de rechten van onze cliënten. Het is noodzakelijk dat we dit nu en in de toekomst steeds blijven benadrukken. Ook nu moeten we vechten voor de inclusie, het erbij horen, het meedoen van onze cliënten in de maatschappij.”
Persoonlijk verhaal
“Ik kom uit Chili en was 11 jaar oud toen ik van school het dagboek van Anne Frank moest lezen. Het boek raakte me zo, ik werd boos om zo veel verdriet en ellende. Hoe konden mensen zoiets doen? Hoe kon dit gebeuren?
Als kind denk je ‘dat gebeurt ergens anders en het gebeurt nooit weer’.” Maar amper drie jaar later vond er in Chili een heel bloedige staatsgreep plaats en ook toen werden massaal de rechten van mensen ontnomen. Mensen werden opgepakt en weggevoerd naar concentratiekampen of vermoord vanwege het anders zijn of het hebben van andere ideeën. Ook de familie van Helga werd slachtoffer van machtsmisbruik. Helga vervolgt: “Ik weet wat het is om te leven onder een dictatuur, als jouw rechten worden afgepakt, als je dierbaren worden weggevoerd. Tot op de dag van vandaag raakt dit me, en dat zie je ook bij mensen die de oorlog hebben meegemaakt. Dat gevoel gaat nooit meer weg. Er is zo veel ontnomen en kapot gemaakt. Voordat de maatschappij zich hiervan kan herstellen, moet er heel veel gebeuren.” Helga en haar familie kwamen als politiek vluchtelingen naar Nederland. “Ik weet uit ervaring wat het betekent in angst te leven, maar ook wat het betekent om hulp te krijgen, soms uit heel onverwachte hoek.”
Verantwoordelijkheid
“Ik denk dat we vandaag de dag op de goede weg zijn bij Reinier van Arkel met de herstelgerichte zorg die gericht is op meedoen in de maatschappij. Samen met ketenpartners zijn we steeds bezig te zorgen dat onze cliënten volwaardige burgers kunnen zijn in de maatschappij. Juist in de Tweede Wereldoorlog werd deze doelgroep als minderwaardig gezien. Psychiatrische cliënten mochten er niet zijn, hadden geen rechten. We hebben als Reinier van Arkel toen een asielfunctie gehad, onder andere voor mensen die vanuit Heiloo en Santpoort geevacueerd moesten worden. Ik vond het belangrijk te ontdekken dat dokters, en ook een geneesheer-directeur, zich voor die mensen inzetten. Ik denk dat hier toen het beste is gedaan om die doelgroep te beschermen. Om mensen een zo menselijk mogelijk bestaan te bieden. Hoe kun je onder heel erbarmelijke omstandigheden toch positieve dingen bereiken? Dat zijn dingen die we hiervan kunnen leren. In nare situaties gebeuren soms ook wonderbaarlijke dingen. En nu kom ik even in mijn eigen rol, want een van de rollen als geneesheer-directeur is te zorgen dat de kwaliteit van zorg goed
is. Maar ook dat de belangen en rechten van cliënten goed bewaakt worden. We hebben toen onze verantwoordelijkheid genomen en die moeten we nu ook nemen.”
Positieve energie
“We moeten ons realiseren hoeveel rijkdom we hebben en waarderen dat we in een vrij land leven. Vaak denken we dat dit allemaal vanzelfsprekend is, maar dat is het niet. We zullen er altijd ons best voor moeten blijven doen, positieve energie insteken. Ieder mens heeft recht op een waardig bestaan. Het moet onder de aandacht blijven. We kunnen het ook niet alleen, het is nodig dat we gezamenlijk optrekken met onze ketenpartners. En daarom vond ik het zo’n bijzondere gelegenheid om stil te staan bij wat er in 1940 - 1945 gebeurd is en de mensen te eren die er toen zo onder geleden hebben, maar ook stil te staan bij wat het betekent als je vrijheid wordt ontnomen, in allerlei opzichten. Ik ben er heel trots op dat wij als Reinier van Arkel voor onze cliënten staan. De herstelondersteunende zorg, het zijn hele processen, het is een cultuurverandering, een andere manier van omgaan met de problematiek. Het is echt luisteren naar de cliënten, naar hun wensen. Niet de dingen opdragen waarvan wij denken dat dat het beste is. Niet de mensen willen gieten in een structuur, maar mogelijkheden, kansen, ontwikkelingen en perspectief laten zien. Dan voelen mensen zich gehoord en gezien.” Over het lot van psychiatrische patiënten in de Tweede Wereldoorlog is over het algemeen niet zoveel bekend. Dankzij documenten die afkomstig zijn van de Godshuizen, de Gezondheidsinspectie, de gemeenten Vught en ’s-Hertogenbosch, Stichting Erfgoed, het ‘Reichskommissariat’ en ziekenhuis Santpoort werd er meer duidelijk.
Voorburg in de Tweede Wereldoorlog
De Duitsers namen op Voorburg drie gebouwen in beslag. In 1942 verslechterde de situatie door de komst van ongeveer duizend patiënten van psychiatrische instellingen in Heiloo en Santpoort. Zij werden naar Vught gedeporteerd vanwege de bouw van de zo genoemde ‘Atlantikwall’ om het land tegen een invasie van geallieerden te verdedigen. De gevolgen van de deportatie naar Voorburg waren verschrikkelijk voor de psychische en lichamelijke toestand van de patiënten. Het sterftecijfer steeg flink, vooral door infectieziekten. De begraafplaats op Voorburg moest flink uitgebreid worden. Bovendien waren er veel meer hongerige monden te vullen. Om dat mogelijk te maken werden plantsoenen en grasvelden omgeploegd tot land- en tuinbouwgrond. Bij de patiënten uit Santpoort waren vijf joodse patiënten. Op Voorburg waren er twee: Abraham van Leeuwen en Helene van der Gaag-Krug. De Duitsers hielden razzia’s om hen op te sporen en hen via Westerbork naar Auschwitz te weg te voeren. In het totaal zijn er binnen Reinier van Arkel en Voorburg 9 oorlogsslachtoffers te betreuren. ‘s-Hertogenbosch werd op 27 oktober 1944 bevrijd.
• In Nazi-Duitsland werden psychiatrische patiënten als ‘nutteloze en overbodige eters’ beschouwd • Bijna 300.000 patiënten werden tussen 1939 en 1945 vermoord, met medeweten en veel actieve medewerking van hun behandelaars. • In Nederland zijn in 1940-1945 16.781 psychiatrische patiënten overleden. Met een piek in het laatste oorlogsjaar. • De om en nabij 1.450 uit inrichtingen gedeporteerde Joden zijn in dit getal nog niet meegenomen. • Veel patiënten die in Nederland stierven, werden naar wij nu denken het slachtoffer van ondervoeding, verwaarlozing en gedwongen verplaatsing. • De psychiatrische inrichtingen kregen te weinig hulp vanuit de maatschappij. Mensen dachten dat ‘patiënten in ziekenhuizen’ het beter hadden dan thuis.
Bron: Cecile aan de Stegge; Vergeten Slachtoffers? Het lot van psychiatrische patiënten in Nederlandse psychiatrische inrichtingen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
