Hoe het internet onze denkbeelden over de liefde verandert.

Liefde in digitale tijden Internetdating en de veranderde conceptie van liefde

Masterthesis Wijsbegeerte Vakgroep: Wijsgerige antropologie Erasmus Universiteit Rotterdam Student: Sjaak Vane Begeleider: prof.dr. Jos de Mul Adviseur: dr. Gijs van Oenen Lid examencommissie: dr. Awee Prins Aantal woorden: 37.500 Examendatum: 13 September 2011

Inhoudsopgave Internetdating en de veranderde conceptie van liefde ...................................................................... 1 Inleiding ................................................................................................................................................... 5 I.

Erosie van de liefde? ................................................................................................................... 5

II.

Theoretisch kader ........................................................................................................................ 6

III.

Strategie .................................................................................................................................. 7

Hoofdstuk 1 Hermeneutiek van de liefde ............................................................................................ 11 Inleiding ............................................................................................................................................. 11 1.

Hermeneutische fenomenologie van de liefde ......................................................................... 11

2.

De ander erkennen .................................................................................................................... 12 2.1 Identificeren ............................................................................................................................ 12 2.2 Wederzijdse erkenning ............................................................................................................ 13

Hoofdstuk 2 Narratieve identiteit ........................................................................................................ 16 Inleiding ............................................................................................................................................. 16 1.

Kritiek op het cogito .................................................................................................................. 16

2.

Soi-mĂŞme comme un autre ....................................................................................................... 17

3.

Emplotment ............................................................................................................................... 18

4.

Het levensverhaal als interpretatiekader .................................................................................. 19

5.

Dialectiek van idem en ipse ....................................................................................................... 19

6.

Productieve verbeelding ........................................................................................................... 20

Uitleiding ........................................................................................................................................... 22 Hoofdstuk 3 De zwijgende aanwezigheid van de ander....................................................................... 24 1.

Het lichaam-subject ................................................................................................................... 24

2.

Betekenisvolle waarnemingen .................................................................................................. 25

3.

Het zwijgende cogito ................................................................................................................. 26

4.

Betekenisvolle ervaringen ......................................................................................................... 27

Hoofdstuk 4 Narratieve interpretatiekaders voor de liefde................................................................. 29 2

Inleiding ............................................................................................................................................. 29 1.

Romantische liefde .................................................................................................................... 29 1.1 Het ontstaan van romantische opvattingen over liefde ......................................................... 29 1.2

2.

Kenmerken ........................................................................................................................ 31

Moderne liefde .......................................................................................................................... 34 2.1 Nieuwe gebruiken in de twintigste eeuw................................................................................ 34 2.2

3.

Kenmerken ........................................................................................................................ 35

Postmoderne liefde ................................................................................................................... 38 3.1 De postmoderne denkbeweging ............................................................................................. 38 3.2 Kenmerken .............................................................................................................................. 40

Uitleiding ........................................................................................................................................... 43 Hoofdstuk 5 De praktijk van internetdating .......................................................................................... 45 Inleiding ............................................................................................................................................. 45 1.

Internetdaten als maatschappelijk verschijnsel ........................................................................ 45

2.

De datingcommunity ................................................................................................................. 48

3.

Narratieve aspecten van het datingtraject ............................................................................... 49 3.1 Succesverhalen ........................................................................................................................ 49 3.2 Quality Singles ......................................................................................................................... 50 3.3 Cyberflirten ............................................................................................................................. 52

4.

Relationshopping....................................................................................................................... 53

Uitleiding ........................................................................................................................................... 55 Hoofdstuk 6 Internetdating en de vraag naar de liefde ....................................................................... 57 Inleiding ............................................................................................................................................. 57 1.

Internetdaten en romantische en (post)moderne thema’s ...................................................... 57

2.

Internetdaten en de vraag naar de persoon. ............................................................................ 59 2.1 De deconstructie van de persoon ........................................................................................... 59 2.2 Narratieve identiteit tijdens het datingtraject ........................................................................ 61 3

3.

De verhouding ik en de ander binnen internetdating. .............................................................. 64 3.1 Liefde en het uitkiezen van de ander. ..................................................................................... 64 3.2 De liefdesrelatie als (on)voorwaardelijke keuze voor de ander. ............................................. 65 3.3 Romantische verbeelding en internet verbeelding ................................................................ 68

Samenvatting en conclusie .................................................................................................................... 71 Samenvatting..................................................................................................................................... 71 Conclusie ........................................................................................................................................... 72 Literatuur ........................................................................................................................................... 76

4

Inleiding I. Erosie van de liefde?

Het idee dat je in je partner ‘De Ware’ hebt gevonden, lijkt aan erosie onderhevig. Voor een generatie die gewend is te kiezen en zoveel te kiezen heeft dat ze gebukt gaat onder keuzestress, is het een absurde gedachte dat die ene persoon waarmee je je leven deelt de concretisering is van de ideale geliefde. In een wereld vol mogelijkheden is het statistisch gezien onwaarschijnlijk dat je Mr Right tegen het lijf zult lopen. De keuze voor een partner lijkt op het eerste gezicht een beredeneerde keuze geworden op grond van een wensenlijstje en komt wat dit betreft overeen met een koopovereenkomst. Hunkeren naar een geïdealiseerde geliefde past niet bij de consumentenattitude van de (post)moderne mens. Zo lijkt ook de liefde onderhevig te zijn geworden aan de wet van vraag en aanbod. Wie zich herkent in het voorgaande, kan gemakkelijk cynisch worden over de liefde.

Het is de vraag echter of de verwerping van het idee van romantische liefde een goede analyse is van moderne trends in relatievorming. In mijn werk als relatietherapeut probeer ik niet mee te gaan in de morele paniek over de korte houdbaarheid van moderne partnerrelaties. Dat deze generatie er niet voor kiest samen de tijd uit te zitten, wil niet zeggen dat zij niet in staat zou zijn tot oprechte en duurzame liefdesrelaties. Toch moet ik toegeven dat ook mij wel eens de moed in de schoenen zinkt als ik lees met welk gemak partners elkaar lijken in te wisselen en ik realiseer me dat de attitude van onze cliënten niet representatief is. Zij hebben immers de keuze gemaakt samen in therapie te gaan, of doen in ieder geval een poging daartoe.

Vanuit mijn professionele betrokkenheid bij dit onderwerp, wil ik in deze thesis een recente trend beschrijven op het gebied van partnerkeuze en het verband onderzoeken met verschuivende opvattingen over wat wordt verstaan onder een liefdesrelatie. Hiervoor heb ik de volgende vraagstelling geformuleerd: ‘Is de maatschappelijke acceptatie van het internetdaten illustratief voor een nieuwe conceptie van de liefde?’

Deze vraag zal ik hieronder toelichten. Allereerst dient ‘nieuwe conceptie’ hier te worden verstaan als een veranderd denkbeeld dat zich niet volledig laat beschrijven vanuit de traditionele kaders. Het onderzoek richt zich op de vraag of vanuit de bekende (cultuurhistorisch bepaalde) metaforen de gewijzigde conceptie van de liefde voldoende beschreven kan worden. Anders gezegd: is hier sprake van een accentverschil doordat het internet daten bepaalde traditionele opvattingen afzwakt of sterk(er) benadrukt? Of wordt de liefde op een nieuwe wijze begrepen, bijvoorbeeld doordat het internetdaten nieuwe metaforen hiervoor levert? Dat er op zijn minst een geringe betekenisverschuiving zal ontstaan, vloeit voort uit het theoretisch kader van het TechnologischInteractionisme dat de achtergrond vormt van deze thesis. Het is dus niet de vraag of er iets veranderd in de denkbeelden over de liefde, maar of deze verandering zodanig is dat zij tot een nieuwe conceptie leidt. In mijn beschrijving van de gevolgde strategie zal ik dit aspect verder toelichten.

Voordat ik dit doe, wil ik enkele opmerkingen maken over de reikwijdte van de vraagstelling.

Allereerst over ‘de liefde’. Hoewel in sommige paragrafen op een wat abstracter niveau over ‘de liefde’ gesproken zal worden, beperkt deze thesis zich tot ‘liefde’ binnen de context van een partnerrelatie. Wat het internetdaten betreft wend ik mij tot de meest gangbare praktijk van dit moment. Dit houdt in dat ik mij richt op de heteroseksuele single die een partner zoekt voor een vaste (monogame) relatie. Verschijnselen zoals cyberseks, seks-dating, second relation dating (gericht 5

op een aanvullende partner) en polyamorie (meerdere partners) vallen buiten het onderwerp van deze thesis. Verder beperk ik mij tot het traject zoals de grote commerciële internetdiensten deze aanbieden. Zij zijn de voornaamste spelers op de digitale datingmarkt van dit moment en hun diensten komen in grote lijnen overeen. Op grond hiervan zal ik in het vijfde hoofdstuk een typering geven van de vorm en omvang die het internetdaten de laatste vijf jaar heeft aangenomen.

II. Theoretisch kader Voordat ik mijn strategie uiteen zet, wil ik stilstaan bij het theoretisch kader van waaruit ik de vraagstelling zal beantwoorden. In algemene zin onderzoekt deze thesis de relatie tussen een door ICT bemiddelde omgeving en de opvattingen van de gebruiker. In Love Online van de Israëlische filosoof Ben Ze’ev, stipt de auteur dit punt aan als hij opmerkt dat cyberspace een nieuw type romantische relaties oplevert (Ben Ze’ev 2004, 56). Wat de schrijver hier verstaat onder ‘romantische relaties’ blijft impliciet. En veel meer dan dat het internet de mogelijkheid geeft voor anonieme flirts, biedt het afsluitende hoofdstuk van zijn boek niet. In de slotparagraaf merkt de auteur op dat “The test of the Internet will be whether it can complement ordinary romantic activities, just as the Telephone complements ordinary social activities” (idem, 248).

De onderliggende opvatting over de invloed van een nieuwe technologie is in dit geval dat deze zijn plaats in zal nemen naast de traditionele praktijken. Internetdaten vormt niet meer dan een modern alternatief voor de traditionele vormen van partnerkeuze. De single hoeft niet meer de kroeg in om een partner op te pikken, maar kan contact leggen via het beeldscherm. Een beschrijving op dit niveau gaat echter voorbij aan de nieuwe betekenissen die door de technologie worden gegenereerd. Een nieuwe technologie complementeert niet de traditionele vormen, maar verandert de zelfervaring van de gebruiker en tevens de opvattingen van de niet-gebruiker daaromheen.

Internetdating vormt niet alleen een alternatief voor de traditionele manier om een partner te ontmoeten, maar geeft ook, bijvoorbeeld door de manier waarop de single zichzelf presenteert, een andere betekenis aan wat een partnerrelatie in zou kunnen houden. “Cyberspace blijkt geen ervaringsruimte te zijn buiten het alledaagse leven, maar een ruimte waarin de alledaagse ervaring wordt getransformeerd”, merkt wijsgerig antropoloog Jos de Mul op in Filosofie in Cyberspace (De Mul 2002, 18).

Het theoretisch kader dat vooral de nieuwe betekenisgeving die een bepaalde technologie met zich meebrengt, centraal stelt is het Technologisch-Interactionisme. Deze wijsgerige positie staat voor een hermeneutische benadering van technologie die zowel oog heeft voor hoe de gebruiker de technologie interpreteert als de veranderde (zelf)interpretatie die optreedt door het gebruik van een bepaalde techniek. Bovengenoemde wijsgerige positie vormt de achtergrond van mijn onderzoek.

Mijn vraagstelling beperkt zich met name tot de invloed van het internetdaten op de gebruiker, en niet andersom. Dat de huidige praktijk van het internetdaten mogelijk zal veranderen, bijvoorbeeld omdat zij onvoldoende aansluit bij de wensen van de gebruiker, is een onderwerp dat vanuit het Technologisch-Interactionisme bestudeerd zou kunnen worden, maar dat buiten het bestek van deze thesis valt. Wanneer in het vijfde hoofdstuk enkele nieuwe ontwikkelingen op het gebied van internetdating worden genoemd is dit slechts bedoeld als oriëntering.

De relatie gebruiker-internetdaten is opgenomen in de formulering van de vraagstelling. Zij vertrekt vanuit ‘de maatschappelijke acceptatie van het internetdaten’ waarmee wordt aangegeven dat deze 6

technologie een algemeen geaccepteerde praktijk is geworden. Dat het internetdaten geen randverschijnsel is gebleven, kan verklaard worden vanuit bepaalde maatschappelijke trends zoals de herwaardering van de single, de nadruk op een actieve levensstijl en de flexibilisering van arbeid. De kenniswerker die gewend is aan ’job hoppen’ zet gemakkelijk de stap naar ‘relatiehoppen’ is een theorie daarover (Van Hintum en Latten 2007).

De tijd was rijp voor het internetdaten, zou je kunnen zeggen. Het omgekeerde zou je ook kunnen beweren. Internetdaten maakt de weg vrij voor andere gebruiken en opvattingen over liefdesrelaties. Binnen de ICT-omgeving wordt de single voor keuzes gesteld die zich daarbuiten niet opdringen en hij ontwikkelt een zekere gedragscode. De manier waarop de single binnen de datingsite een potentiële partner benadert, zou vervolgens een algemeen geaccepteerd model kunnen vormen voor partnerkeuze en de ontwikkeling van een intieme verhouding in het algemeen.

Of deze maatschappelijke ontwikkeling voortkomt uit het gebruik van de technologie of dat het succes van deze techniek voortkomt uit een daaraan voorafgaande ontwikkeling, als een reeds in gang gezette trend die daardoor wordt bekrachtigd, is in zekere zin een vraag naar de kip of het ei.

“Technologieën zijn (…) zowel oorzaak als gevolg van andere maatschappelijke ontwikkelingen” (De Mul 2002 31). De hermeneutische benadering die in dit onderzoek wordt gevolgd richt zich op de transformatie van de conceptualisering van de liefdesrelatie waarbij er van uit wordt gegaan dat een wisselwerking mogelijk is, zonder dat technologie of maatschappelijke ontwikkeling als primaire oorzaak wordt aangewezen.

III. Strategie In de opzet van deze thesis wordt het individuele datingtraject beschreven en in verband gebracht met de publieke perceptie van de liefdesrelatie. Het niveau van het onderzoek wisselt tussen het private en het publieke niveau. In het verlengde van de opvattingen van het TechnologischInteractionisme (dat staat voor een hermeneutische benadering van de relatie tussen technologie en maatschappij) wordt de conceptualisering van de liefde onderzocht vanuit zijn functie als interpretatiekader voor bepaalde persoonlijke ervaringen. Het onderzoek richt zich daarbij niet op een eenduidige, boven historische definiëring van het begrip ‘liefde’, maar beschrijft de diverse metaforen waarmee de liefde wordt aangeduid die in hun onderlinge samenhang worden getypeerd als een verhaal. Eigen aan een hermeneutische methodologie is de relatie tussen deel en geheel die vaak wordt aangeduid als ‘de hermeneutische cirkel’. In dit onderzoek manifesteert deze zich als de relatie tussen het publieke concept van de liefde en de persoonlijke ervaring ervan. Het concept liefde komt voort uit de interpretatie van individuele ervaringen en vormt tevens -als interpretatiekader- het vertrekpunt ervan (vandaar de aanduiding hermeneutische cirkel).

Liefde is voortdurend open voor herinterpretatie. Een treffend voorbeeld van de vraag naar de persoonlijke betekenis ervan vormt de bekende aria van Cherubino in Mozarts opera Le nozze di Figaro. ‘Is dit de liefde die ik voel?’ is kort gezegd de strekking ervan. De jongeling is hierover in de war en wendt zich tot enkele ervaren dames op het liefdespad. Het antwoord dat aan het eind van de achttiende eeuw (de periode waarin deze opera voor het eerst is opgevoerd) werd gegeven, verschilt waarschijnlijk van wat enkele eeuwen later onder de liefde wordt verstaan.

Voor een conceptueel kader voor de liefdesrelatie wend ik mij in het eerste hoofdstuk tot de hermeneutische fenomenologie van de Franse filosoof Paul Ricoeur (1913-2005). Hierbij vertrek ik vanuit de verhouding tussen het ik en de ander, waarvoor de erkenning van/door de ander constitutief is. Hier gebruik ik enkele voorbeelden van erkenning uit Ricoeurs boek The course of 7

recognition (Ricoeur 2005).

Vervolgens ga ik in het tweede hoofdstuk in op de identiteit die het ik ontleent aan deze relatie.

Allereerst licht ik aan de hand van de oorspronkelijke titel van zijn studie Soi-même comme un autre (Ricoeur 1990) de dialectische relatie tussen het ik en de ander verder toe. Vervolgens beschrijf ik aan de hand van de Engelse vertaling: Oneself as another (Ricoeur 1994) hoe de narratieve identiteit van het ik ontstaat vanuit een (voortdurende) zelfinterpretatie. De achtergrond hiervoor vormt Ricoeurs visie op de metafoor. Ik zal een kernpunt hiervan belichten, zoals uiteengezet in The rule of metaphor (Ricoeur 2007) namelijk de metafoor als een originele zienswijze. Met deze aan de Gestaltpsychologie ontleende notie onderscheidt Ricoeur wat hij aanduidt als ‘de levende metafoor’ nadrukkelijk van een gelijkstelling. Dit onderscheid verbind ik met de kwestie van persoonlijke identiteit die Ricoeur kenschetst als een dialectiek van idem-identiteit en ipse-identiteit. Deze dialectiek zal in het vervolg van deze thesis opnieuw worden opgepakt als een spanning waarin het hedendaagse individu verkeert. Om de eigenheid (ipse) van zijn identiteit te bevestigen zal hij moeten ontsnappen aan de gelijkstelling (het idem) met vooraf bepaalde categorieën. Maar waar is deze eigenheid te vinden? Volgens Ricoeur is de manier waarop de persoon getuigt over zichzelf constitutief voor deze eigenheid.

Tijdens het datingtraject gaat het verhaal vooraf aan de daadwerkelijke ontmoeting. Bij ontmoetingen daarbuiten is dit vaak andersom: je loopt iemand tegen het lijf en daarna vorm je een verhaal over die persoon. In het derde hoofdstuk belicht ik dit non-verbale aspect vanuit de notie van het ‘zwijgende cogito’ zoals Merleau-Ponty in het derde deel van Fenomenologie van de waarneming (Merleau-Ponty 2009, 471 e.v.) ‘het primordiale-ik’ van het lichaam-subject aanduidt.

Hier zal later op worden teruggekomen om het verschil te typeren tussen virtuele intimiteit en de fysieke aantrekkingskracht die (nu eenmaal) een rol speelt bij de liefdesrelatie. Wanneer men de ander in levenden lijve ontmoet, is reeds op een affectief niveau een relatie tot stand gebracht voordat het subject tot spreken/schrijven komt. Dit aspect ontbreekt aan het datingtraject, maar blijkt evenzogoed doorslaggevend voor de liefde.

In het vierde hoofdstuk typeer ik aan de hand van (onder andere) het werk van de Amerikaanse psycholoog Kenneth Gergen The saturated self (Gergen 2000) en de inleiding van Jos de Muls Het romantische verlangen (De Mul 1995) achtereenvolgens de romantische liefde, de moderne liefde en de postmoderne liefde. Het is verleidelijk deze concepten op een tijdslijn te plaatsen en strikt te onderscheiden van elkaar. Dit doet echter geen recht aan de manier waarop bepaalde aspecten gethematiseerd worden. Zo bevat de romantische liefde aspecten die in het modernisme en postmodernisme eveneens aan de orde komen. Ook beschouw ik het postmodernisme niet als een vervolg op het modernisme maar als een inherente kritiek. Alle drie de concepten, hoewel op een verschillend tijdstip ontstaan, vormen ieder op zich nog steeds een relevant interpretatiekader voor het verschijnsel liefde. Aan het slot van dit hoofdstuk geef ik ter illustratie enkele hedendaagse voorbeelden.

In het vijfde hoofdstuk beschrijf ik, onder andere op basis van sociaalwetenschappelijk onderzoek, de mediumspecifieke kenmerken van het internetdaten. Ik ga in op de manier waarop de commerciële internetdiensten (zoals de in de Verenigde Staten populaire datingsite Match.com) de vorming van intimiteit proberen in te kaderen en de rol van de fantasie daarbij. Ik betrek hierbij onderzoek naar Computer Mediated Relations (Merkle en Richardson 2000). Met name ga ik in op de narratieve aspecten van het internetdaten.

Vervolgens bespreek ik hoe de gebruikers in de praktijk omgaan met het hen geboden traject. De 8

enorme connectiviteit die de datingcommunity biedt en de mogelijkheid het contact zonder enige toelichting te verbreken, verhindert dat er tijd wordt genomen voor de ontwikkeling van een intieme relatie- iets wat door communicatiewetenschapper Rebecca Heino wordt aangeduid als ‘relationshopping’ (Heino et al. 2010). Ook is er een groot wantrouwen tegenover de manier waarop anderen zich presenteren. De vraag naar authenticiteit wordt meestal pas beantwoord wanneer een ontmoeting in real life (IRL) is gearrangeerd. Internetdaten lijkt op die manier slechts een voorstation voor de daadwerkelijke ontwikkeling van een relatie.

In het zesde hoofdstuk geef ik allereerst een korte typering van het internetdaten vanuit de romantische en (post)moderne thema’s zoals die in hoofdstuk vier uiteen zijn gezet. Vervolgens bespreek ik vanuit het perspectief van de gebruiker, op zoek naar de Ware Liefde, een tweetal dilemma’s waar het datingtraject hem voor plaatst. Allereerst is dit de vraag naar de authentieke persoon achter de virtuele zelfpresentatie. Het tweede dilemma vormt het aangaan van een relatie gebaseerd op wederzijdse erkenning. Ik benoem dit als het verschil tussen de keuze van tegenover de keuze voor een partner. Ik betoog dat de productieve verbeelding hiervoor cruciaal is. Hierbij grijp ik terug op de notie van het ‘zien-als’ dat door Ricoeur als constitutief wordt gezien voor het metaforiseren. Op welk moment wordt de ander gezien als liefdespartner? Ik betoog dat de kritische consumentenhouding waartoe de datingsite stimuleert, de erkenning van de liefdespartner in de weg zit. Zolang hij wordt gezien als een potentiële mogelijkheid en daardoor niet in zijn volle omvang wordt erkend als liefdespartner, blijft de intieme uitwisseling oppervlakkig. De partners fixeren elkaars idem-identiteit en gaan voorbij aan ieders eigenheid.

Een nieuwe technologie leidt, in het algemeen, tot een andere omgang met de omgeving. Dit proces gaat samen met een (enigszins) gewijzigde gebruikerservaring waardoor de omgeving een andere betekenis krijgt (vgl. De Mul 2002, 25). Wie met de auto een stad verkent ervaart deze anders dan wie de fiets pakt of te voet gaat. Evenzo kan worden gesteld dat de praktijk van het internetdaten aanzet tot een herbezinning op de betekenis van de liefdesrelatie. Zoals eerder is betoogd, ga ik er vanuit dat er een relatie is tussen de bemiddeling door het internet bij partnerkeuze en de denkbeelden over de liefdesrelatie. Ik onderzoek deze betekenisverschuiving en stel de vraag in hoeverre de hiermee samenhangende conceptie van de liefde teruggrijpt op traditionele metaforen.

Wanneer dit laatste uitsluitend het geval zou zijn, zou dit bijvoorbeeld in kunnen houden dat het (bekende) concept van de romantische liefde door het internetdaten sterker wordt benadrukt. Of dat het internetdaten volledig kan worden beschreven als een exponent van het maakbaarheidsideaal van de moderne liefde. Het zou ook kunnen inhouden dat een nieuwe conceptie ontstaat waarin weliswaar deelaspecten van bekende denkbeelden over de liefde te herkennen zijn, maar die als geheel een unieke conceptie vormt. Daarbij onderzoek ik niet alleen in hoeverre de transformatie van het liefdesconcept vanuit de metaforen van de romantische en (post)moderne liefde, die in het vierde hoofdstuk als thema’s worden beschreven, begrepen kan worden, maar ga ook in op nieuwe metaforen die het internetdaten oplevert.

In de conclusie beantwoord ik de vraag of in verband met het internetdaten inderdaad gesproken kan worden van een nieuwe conceptie van de liefde. Ik ga hierbij uit van de handelingspraktijk en beschrijf drie manieren waarop het datingtraject wordt doorlopen en geef daarbij aan welke (nieuwe) interpretatie van de liefde deze gebruikerservaring oplevert. Bij de meest invloedrijke hiervan, aangeduid als ‘de datingrelatie’, speelt de consumentenattitude die het datingtraject stimuleert een rol in de liefdesrelatie die hier uiteindelijk uit voortkomt. De mediumspecifieke eigenschappen van het internet lijken een nieuwe metafoor op te leveren voor de liefde.

9

Kenmerkend hiervoor is de nevenschikking; de partner verschijnt niet op de voorgrond, maar krijgt een plaats naast andere ‘leuke dingen’, vergelijkbaar met de verschillende schermen die gelijktijdig in een browser geopend zijn. Nieuw daarbij is de enorme schaal waarop potentiële partners met geringe inspanning zowel benaderd als genegeerd kunnen worden. Zo krijgt de ‘klik’ van de liefde de connotatie van een muisklik: een simpele handeling waarmee de een wordt weggeklikt en de ander kan worden aangeklikt.

10

Hoofdstuk 1 Hermeneutiek van de liefde

Inleiding In de algemene inleiding van deze thesis (zie het voorafgaande) werd de keuze voor een hermeneutische benadering van de liefdesrelatie toegelicht. In dit hoofdstuk zal ik uiteenzetten dat de liefde hier verschijnt als de verhouding tot de ander. Een verhouding die nauw verbonden is met de zelfinterpretatie van het ik waarvoor de hermeneutische fenomenologie van Paul Ricoeur een toepasselijk kader vormt.

1. Hermeneutische fenomenologie van de liefde Op het niveau van de persoon vormen zijn opvattingen over de liefde een (voorlopig) raamwerk voor de eigen ervaringen. Gaandeweg leert de adolescent de liefde kennen, is een (romantische) opvatting over de liefde als een persoonlijke leerweg - die soms het karakter heeft van een inwijding.

De ruimtelijke metafoor van het liefdespad verwijst naar het temporele karakter van dit leerproces.

Door reflectie op de eigen ervaringen komt men tot een zekere conceptie van wat ‘de liefde’ betekent. Dit is geen intellectueel proces van kennisverwerving, maar know-how die wordt gevormd door betekenisvolle ervaringen. De interpretatie van de persoonlijke ervaringen is een actief proces en - zoals eerder opgemerkt in verband met de hermeneutische cirkel- leidt regelmatig tot een herbezinning. Het proces waarin men de liefde leert kennen, krijgt daardoor een spiraalvormig karakter. Er is enerzijds een zekere progressie, men weet gaandeweg preciezer bepaalde betekenissen te onderscheiden (zoals de bedoelingen achter de avances van de minnaar) en anderzijds worden bepaalde inzichten telkens opnieuw gerefigureerd (de bedrogen minnaar stuit telkens op hetzelfde dilemma en is, zogezegd, ‘terug bij af’).

De liefde die aanvankelijk overkomt als een onbekend concept (zoals in Cherubino’s aria) krijgt door persoonlijke ervaringen concrete betekenis. De volwassene maakt zich dit concept eigen – iets wat ook in kan houden dat men het belang ervan verwerpt, bijvoorbeeld door cynisch te worden over de liefde. Op het niveau van de persoon verschilt een hermeneutiek van de liefde van een louter conceptuele analyse doordat het gekoppeld is aan een ervaring. De liefde voor een partner krijgt gestalte in de figuur van de ander. Op dit niveau kan de liefde nooit een abstractie zijn. In het proces van betekenisgeving verschijnt de liefde hier als een relatie tot de ander. Wie het begrip liefde daarvan losmaakt, gaat voorbij aan de betekenisvolle ervaringen die de daadwerkelijke ontmoeting met de ander met zich meebrengt.

Wanneer een van beide personen de ander niet erkent als liefdespartner, is er geen basis voor de ontwikkeling van een interpersoonlijke relatie. In het geval van een onbeantwoorde liefde of wanneer men louter fantaseert over de geliefde, ontbreekt dit aspect van wederzijdse erkenning.

Voordat ik dit aan de hand van de filosofie van Paul Ricoeur uiteenzet, wil ik ter illustratie een voorbeeld noemen waarbij onvoldoende recht wordt gedaan aan het interpersoonlijke karakter van de liefdesrelatie. Zo wijst de kritiek van Amelie Oxenberg-Rorty op dit aspect, waaraan voorbij wordt gegaan als we liefde benaderen als “ … states identified by the functional relation between the 11

subject and some object” (Rorty 1987, 399). Zo gauw we de ander gaan beschrijven als iemand die een prettige staat van zijn in ons opwekt, of liefdevolle gevoelens veroorzaakt, reduceren we de ander tot de functie die zij voor ons vervult. Toch kunnen we niet ontkennen dat de voor ons aantrekkelijke eigenschappen van de ander een rol spelen. Zouden we deze buiten beschouwing laten dan dreigt het gevaar van solipsisme. Wanneer we uitsluitend liefhebben om de liefde zelf, ongeacht het gedrag van de partner, zijn we indifferent geworden tegenover de ander. De Liefde krijgt mystieke connotaties als het wat dit aspect betreft verwijst naar een soort bovenpersoonlijke dimensie die losstaat van de concrete verschijning van de geliefde. De anekdote (van de Ierse dichter Yeats) die Oxenberg-Rorty aanhaalt is treffend in dit verband: “Do you love me for myself alone, or for my yellow hair?” asks one of Yeats’s beautiful ladies. (…) “Only God my dear, could love you for yourself alone, and not for your yellow hair” (idem, 399).

Wanneer we de ander beschouwen als drager van eigenschappen of als de verbijzondering van een bovenpersoonlijke kwaliteit wordt voorbijgegaan aan de wederzijdse erkenning die constitutief is voor de liefdesrelatie. De vraag naar de ander zal opnieuw opgepakt worden in verband met de zelfpresentatie van de single binnen het datingtraject. Voor hier volsta ik met op te merken dat de kritische opmerkingen van Oxenberg-Rorty aansluiten bij mijn keuze voor een beschrijving van de liefde als een hermeneutische fenomenologie. De ander verschijnt binnen deze fenomenologische benadering als een (samengestelde) ervaring die vanuit een eerstepersoonsperspectief beschreven wordt. Het hermeneutische aspect duidt op de betekenis(sen) die aan dergelijke ervaringen worden toegeschreven. Daarbij wordt de liefdesrelatie zoals hierboven betoogd, nadrukkelijk opgevat als een wederkerige verhouding: de ander krijgt betekenis toegekend door het ik en tegelijkertijd ontleent het ik betekenis aan de ander. Op ontologisch niveau houdt dit in dat niet wordt uitgegaan van een transcendentaal subject waaraan de ander verschijnt. Beide liefdespartners ontstaan binnen een dialectische verhouding tussen het zelf en de ander. In de volgende paragrafen wend ik mij tot de hermeneutische fenomenologie van Paul Ricoeur voor een analyse van de interpersoonlijke relatie.

2. De ander erkennen 2.1 Identificeren In het derde en laatste hoofdstuk van The course of recognition (Ricoeur 2005) beschrijft Paul Ricoeur de dialectiek van de wederzijdse erkenning, onder andere in een publieke context. Ik zal hier volstaan met een paar relevante kernpunten waarmee de partnerrelatie verder kan worden geanalyseerd.

Ricoeur begint zijn filosofische reflectie op dit thema vanuit het begrippenpaar ‘identificeren’ en ‘onderscheiden’. Deze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Om iets te identificeren moet men het onderscheiden van iets anders en door dit onderscheid kunnen we het object identificeren.

Identificeren grijpt terug op het Latijnse ‘idem’ dat ‘gelijkstelling’ betekent. Ricoeur wijst hier meteen op de tegenstelling tussen zelf-zijn en anders-zijn, in de zin dat “…nothing is itself without being other than everything else” (idem, 27). Hier krijgt zelf-zijn de betekenis van ‘hetzelfde’ geplaatst tegenover ‘het andere’, in de zin van: ‘dat wat hiervan afwijkt’.

Een voorbeeld van een dergelijke gelijkstelling is ‘dat wat gelijk is gebleven door de tijd heen’. Een persoon erkennen, in de zin van identificeren, kan bijvoorbeeld inhouden dat iemand deze persoon herkent als de persoon van vroeger. De ander is in zekere zin dezelfde gebleven zodat hij wordt 12

herkend. Ricoeur geeft hier het voorbeeld van de thuiskomst van Odysseus (idem, 72 e.v.) zoals beschreven in het laatste deel van het gedicht van Homerus. Na een reis van twintig jaar bereikt Odysseus zijn geliefde Ithaca waar zijn vrouw Penelope min of meer wordt gegijzeld door een groot aantal edellieden die aandringen op een huwelijk. Niemand verwacht dat Odysseus in levenden lijve terug zal keren. Om te voorkomen dat hij door de edelen wordt vermoord, heeft Odysseus zich (met hulp van de godin Athene) vermomd. Hierdoor wordt hij aanvankelijk niet herkend. Zonder volledig te zijn, bespreek ik enkele voorvallen die Ricoeur aanhaalt. Tegenover zijn zoon maakt Odysseus zich bekend door zich uit te spreken over zijn ware identiteit. ‘Ik ben je vader’, verklaart hij. Op andere momenten wordt Odysseus herkend, zoals door zijn trouwe hond Argos . En wanneer zijn oude voedster Eurykleia zijn voeten wast, herkent ze het litteken op zijn been. Odysseus draagt ‘een teken’ waardoor hij herkend wordt en waarmee hij zich later tegenover enkele andere bedienden bekend maakt. Ricoeur verwijst hier naar de symboliek van het onthullen van een teken. In de ontmoeting met zijn vrouw heeft het teken niet de aard van een bepaald lichamelijk kenmerk, maar verwijst het naar een gedeeld geheim. Er zijn geheime tekens die enkel tussen de echtelieden bekend zijn, merkt Ricoeur op. Hoewel Eurykleia heeft verteld dat zij haar meester heeft herkend aan het teken op zijn lichaam, durft Penelope dit nog niet te geloven. Bang dat ze door de goden misleid wordt, vraagt ze om een ander teken. Ze geeft haar bediende opdracht het bed van Odysseus buiten de slaapkamer te plaatsen. Wanneer Odysseus dit hoort onthult hij dat een van de poten van het bed een afgezaagde olijfboom is die in de grond geworteld staat. Iets wat niemand anders dan hij en zijn vrouw wisten.

Hierdoor laat Penelope haar schuchterheid varen en durft hem te herkennen als haar man.

De ander identificeren aan de hand van een specifiek kenmerk, is geen voorbeeld van een wederzijdse erkenning, betoogt Ricoeur (idem, 73). Hoewel het laatstgenoemde voorval daar dicht in de buurt van komt, is het in wezen gebaseerd op de herkenning van een gezamenlijk kenmerk, in dit geval een gedeelde geschiedenis. Hier speelt niet de dynamische wisselwerking waar Ricoeur op doelt als hij spreekt over wederzijdse erkenning. Wanneer de ander wordt herkend, wordt hij erkend in datgene waarin hij hetzelfde is gebleven. Hier wordt de ander niet in zijn anders-zijn tegenover het ik geplaatst, maar wordt de ander beschouwd vanuit de (eerder genoemde) logische tegenstelling tussen ‘anders’ en ‘hetzelfde’.

Een variant van de daad van het identificeren is het classificeren, waarbij aan de ander een groepskenmerk wordt toebedeeld. Toegepast op het bovenstaande voorbeeld zou dit inhouden dat het litteken van Odysseus hem classificeert als ‘een getekend iemand’ – iets wat hij deelt met andere personen met een litteken. Het teken dat iemand draagt wordt in dit geval niet opgevat als kenmerk van een constante door de tijd heen, maar als ‘hetzelfde’ in de zin van een groepskenmerk. In die zin kun je beweren dat zowel Odysseus als zijn vrouw hetzelfde teken dragen, door het geheim dat zij delen, en daardoor elkaar erkennen. Hier is de grondslag van deze erkenning dus gebaseerd op de identiteit van hetzelfde. Een thema dat verderop zal worden uitgewerkt in verband met persoonlijke identiteit.

2.2 Wederzijdse erkenning Anders dan de in de vorige paragraaf beschreven daad van identificatie, waarbij de ander werd benaderd vanuit de tegenstelling tussen ‘hetzelfde’ en het ‘andere’, brengt wederzijdse erkenning een dialectische relatie tot stand tussen het ik en de ander. Ricoeur gebruikt hiervoor de term 13

‘mutual recognition’ waartoe hij aanvankelijk ook de betekenis van ‘reciprocal’ aan toekent (idem, 152). Eerstgenoemde term benadrukt eerder het gezamenlijke aspect van het ‘wederzijdse’ terwijl de laatste term meer de connotatie heeft van het reageren op acties van de ander - iets wat het Nederlandse woord ‘wederkerig’ enigszins aangeeft. “ … the principal of the reciprocal action should also be called a principle of community (…). It is indeed a kind of existential simultaneity that is at issue in mutual recognition, or in intersubjective commerce …” (idem, 153).

De daad van erkenning heeft een simultaan karakter, waarbij en waardoor beide partners tegelijkertijd als partner in een relatie treden. De grondslag voor deze relatie wordt door Ricoeur niet gevonden in een interactie die zich afspeelt in de tijd, waarbij actie en reactie elkaar opvolgen.

Uiteraard heeft iedere relatie ook een diachroon karakter, de relatie kent daardoor een bepaalde ontwikkelingsgeschiedenis. Op een existentieel niveau echter is er sprake van een gelijktijdige wederzijdse erkenning die de relatie tot stand brengt en losstaat van de intensiteit van de uitwisseling. Ter illustratie: in een (vruchtbare) dialoog erkennen beide personen elkaar, ongeacht de rolwisseling tussen spreker en luisteraar. Uiteraard kan de intensiteit van de uitwisseling wel een reden zijn om de ander niet meer te erkennen als (gespreks)partner. De liefde kan in de loop van de tijd doodbloeden.

Aan het eind van het bovenstaande citaat verwijst Ricoeur naar een commerciële relatie in verband met het onderwerp ‘wederzijdse erkenning’. Nu wordt een handelsrelatie nogal eens als model genomen voor iedere interpersoonlijke verhouding, ook de partnerrelatie. Een liefdesrelatie wordt in dit geval beschreven als een uitwisseling van waardevolle acties. Als jij aardig doet tegen mij dan doe ik dat ook tegen jou. Een strategie die overeenkomt met het tit-for-tat -principe uit de speltheorie (Axelrod 1981). Het is echter niet Ricoeur die deze vergelijking maakt. Hij bespreekt de handelsrelatie als voorbeeld van wederzijdse erkenning, niet om iedere relatie daarmee gelijk te stellen. Hij beklaagt zich erover dat vrijwel ieder domein is ingenomen door de commercie en herinnert aan de langdurige vijandschap tussen de intellectuele en commerciële sferen (Ricoeur 2005, 234). Hij zoekt naar een “… exchange relation of a noncommercial type” (idem, 235) en vindt dit in het idee van het uitwisselen van geschenken, een gebruik dat een lange historie kent in de bekrachtiging van sociale verhoudingen. Hier krijgt Ricoeurs beschrijving expliciet een morele connotatie als hij aangeeft dat het verschil tussen een goede en een slechte wederkerigheid is gelegen in de daad van het ontvangen. Wanneer de gift wordt ontvangen zonder dat daaraan een marktwaarde wordt toegekend, is dit “… the mark of what is without price in such an exchange of gifts” (idem, 243).

De handelsrelatie zal in hoofdstuk vier aan de orde komen als een moderne metafoor voor de liefde en wordt pregnant in verband met de taxatie van de single tijdens het internetdaten. Daarom wil ik er hierbij stilstaan vanuit de notie van de wederzijdse erkenning. Op het toekennen van een zekere waarde aan de ander binnen de context van een partnerrelatie, gaat Ricoeur strikt genomen niet in.

Zelf wil ik dit aanmerken als een manier van classificeren, zoals dat in de vorige paragraaf is besproken. Door aan bepaald gedrag of bepaalde eigenschappen van de ander een zekere waarde toe te kennen, wordt de ander vergelijkbaar en in principe vervangbaar. Wanneer een commerciële relatie als model wordt genomen voor een partnerrelatie, vindt een subtiele verschuiving plaats tussen handelaar en handelswaar. In een commerciële relatie wordt waarde toegekend aan de koopwaar, hiervoor is men bereid te betalen. Ook binnen de dienstverlening wordt een onderscheid gemaakt tussen de professionele vaardigheden van de dienstverlener en zijn persoon. De prijs van een advocaat wordt niet bepaald door zijn blonde haar. Wanneer de interpersoonlijke verhouding wordt beschreven in termen van waarde of nut wordt voorbijgegaan aan de dialectische grondslag 14

van de relatie tussen het ik en de ander. Ricoeur wijst op “…the irreplacable character of the partners in the exchange. The one is not the other. We exchange gifts, but not places” (idem, 263).

De dialectische verhouding tussen ‘one’ en ‘the other’ zal in de volgende paragrafen verder worden uitgewerkt op het vlak van de identiteit. Hierbij zal het verschil tussen identificatie en wederzijdse erkenning aan de orde komen als twee verschillende opvattingen van identiteit.

15

Hoofdstuk 2 Narratieve identiteit

Inleiding Het begrip identiteit is zowel een logisch begrip als een psychologisch begrip (vgl. De Mul 2010,195).

Als logisch begrip vormt het de grondslag voor het identificeren van de ander (zie 1.2.1). Zelf heeft hier de betekenis van ‘hetzelfde’. Als psychologisch begrip wordt ‘identiteit’ vooral gebruikt om een eenheid aan te duiden in de zin van een zekere samenhang. Afhankelijk van de context wordt bijvoorbeeld gesproken over persoonlijke identiteit of culturele identiteit. Met name het begrip persoonlijke identiteit als een interpretatie van de eigen ervaringen, zal ik aan de hand van Paul Ricoeurs studie Soi-même comme un autre uiteenzetten. Hierbij ga ik van start met de kritiek van Ricoeur op een vaak gehanteerde strategie voor de benadering van persoonlijke identiteit.

1. Kritiek op het cogito Een vorm van erkenning is identificatie. Dit laatste is in het vorige hoofdstuk toegelicht aan de hand van de thuiskomst van Odysseus. De homerische held werd herkend op grond van eigenschappen die door de tijd heen hetzelfde waren gebleven.

Het identificeren van een onvergankelijk aspect, is in de wijsgerige traditie een veel gevolgde strategie voor het identificeren van het ik. Men zoekt naar een autonome substantie waaraan de persoon zijn identiteit ontleent. Ricoeur noemt deze benadering een ‘subject-filosofie’, waarbij hij Descartes aan het begin plaatst van een traditie die onder andere via Kant en Fichte uitmondt in Husserls Cartesiaanse meditaties (Ricoeur 1994, 10).

Ricoeur stelt vast dat een (Cartesiaans) cogito dat in het bewustzijn wordt aangetroffen, zichzelf opsluit in een radicale zelfreflectie. Het denken wordt opgevat als een proces dat als zodanig is te onderscheiden van zijn inhoud. Het ik wordt niet gedacht vanuit een relatie met de ander, maar is een in zichzelf besloten autonoom geheel.

Het is Nietzsche die een scherpe kritiek formuleert op de autonomie van een onverdeeld subject.

Achter de verscheidenheid aan, soms tegenstrijdige, impulsen die ons handelen bepalen, vermoeden we een persoon die in feite niet bestaat. Nietzsche merkt op dat het ik niet als de oorzaak van zijn handelen moet worden aangenomen, maar verschijnt als het effect ervan (idem, 11-16). Hoe stellig Nietzsche de eenheid van het subject ook ontkent, zijn denken blijft gericht op het onderscheiden van datgene wat de persoon als zodanig maakt tot wat hij is. Daardoor onttrekt ook Nietzsches antropologie zich niet aan het denkkader van de subjectfilosofie, beweert Ricoeur. De subjectfilosofie zoekt naar kenmerken waarmee de persoon als een object valt te identificeren en classificeren. In deze benadering wordt persoonlijke identiteit in logische zin opgevat als ‘identiteit van hetzelfde’.

De persoon wordt niet gedacht vanuit de relatie met de ander, maar gelijkgesteld met een bepaald begrip waaraan het zijn identiteit ontleent. De identiteitsopvatting die hieruit voortkomt, duidt Ricoeur aan als ‘idem-identiteit’.

16

2. Soi-même comme un autre In Soi-même comme un autre ontwikkelt Ricoeur zijn eigen benadering van persoonlijke identiteit die hij aanduidt als ‘een hermeneutiek van het ik’. De persoon wordt benaderd vanuit hoe hij over zichzelf spreekt. Het ‘soi-même’ dient te worden opgevat als een ‘se désigner soi-même’ - zich aanduiden als zichzelf, niet als een gelijkstelling zoals in de zin van het Nederlandse woord ‘mezelf’.

‘Je zelf zijn’ heeft hier niet de connotatie van ‘hetzelfde blijven’ (vgl. Ricoeur 1990, 27).

Ricoeur vindt de oorsprong van de persoon in de taal, waarbij hij de daad van het spreken als uitgangspunt neemt voor de ontwikkeling van zijn identiteitstheorie. Daarbij verschijnt de ander vanuit de wederzijdse erkenning als gesprekspartner. Het ik wordt mede bepaald door de intersubjectieve betekenisgeving binnen de taalgemeenschap. In het vervolg van de titel - ... comme un autre - komt deze verhouding naar voren. Hierbij dient ‘autre’ niet te worden opgevat binnen het kader van een idem-identiteit als ‘dat wat niet hetzelfde (idem) is’. De ander verschijnt binnen een dialectische verhouding waaraan het ik zijn eigenheid ontleent. Dit kenmerkt Ricoeur als een bijna Hegeliaanse opvatting waarbij het ik zich niet laat denken zonder de ander en hiermee zelfs zo intiem verbonden is dat hij hierin lijkt over te gaan (Ricoeur 1994, 3).

Het gaat hier om een anders-zijn dat constitutief is voor de eigenheid van zelfidentiteit. Het ‘comme’ in Soi-même comme un autre moet dan ook niet als een vergelijking maar als een implicatie worden gezien: “Soi-même en tant que ... autre”, legt Ricoeur uit (Ricoeur 1990, 14). Het geeft aan dat mijn eigenheid ontstaat binnen de taal waarin ik mij uitdruk naar de ander toe en waarbij ik tegelijkertijd de ander opneem in mijn verhaal.

Deze hermeneutische benadering van persoonlijke identiteit wordt door Ricoeur in de aanloop van zijn boek ingekaderd door vier verschillende vragen aan het ik. Wie spreekt? Wie handelt? Wie vertelt over zichzelf? Wie is het morele subject waaraan dit wordt toegeschreven? Ik zal mij beperken tot Ricoeurs uiteenzetting over ‘narratieve identiteit’ in het centrale deel van zijn boek als antwoord op de vraag: wie vertelt over zichzelf? Ricoeurs uitgangspunt hierbij is het antwoord op de daaraan voorafgaande vraag: wie handelt? De persoon wordt nadrukkelijk benaderd als een actor.

Ricoeur verzet zich hiermee tegen iedere beschrijvingswijze waarbij het menselijk handelen niet wordt toegekend aan een persoon. Zijn voornaamste kritiek richt zich tegen modellen waarbij intraof interpersoonlijke relaties beschreven worden in termen van oorzaak en gevolg. In dergelijke causale modellen wordt de persoon beschouwd als een organisme dat als een automaat reageert. De handelingen van de persoon worden niet toegeschreven aan zijn intenties, maar opgevat als de uitkomst van een proces dat plaatsvindt buiten hem om. Iemands gedrag wordt, bijvoorbeeld, verklaard vanuit de biochemische processen in zijn hersenen (vgl. Bransen 1999).

Door tussen de afzonderlijke handelingen van een persoon een causaal verband aan te brengen verliezen zij hun persoonlijke karakter. De vraag naar het ik is voor Ricoeur echter in eerste instantie een vraag naar de eigenheid van de persoon. De vraag: ‘Wie handelt?’ kan dan ook niet worden beantwoord via een beschrijving vanuit de derde persoon. Persoonlijke identiteit moet vanuit een eerstepersoonsperspectief worden beschreven. De vraag naar de eigenaar van het handelen wordt door Ricoeur beantwoord als ‘de persoon zelf’.

De grondslag hiervoor is dat de persoon zichzelf erkent als de initiator van zijn handelingen (vgl.

Ricoeur 2005, 105). De persoon is in staat tot handelen, in die zin dat hij kiest voor een bepaalde actie. Hij wordt opgevat als actor binnen het krachtenspel van zijn omgeving. Soms kan de persoon weinig invloed uitoefenen op de gebeurtenissen. En een handeling kan mislukken. Bijvoorbeeld 17

doordat hij zijn eigen kwaliteiten verkeerd inschat of de bedoelingen van anderen niet doorziet.

Met de zelf-erkenning waarmee de persoon zijn actorschap bevestigt, is echter nog niet de stap gezet naar een zekere samenhang van het handelen, het denken, het voelen en willen van de persoon. Uit een losse beschrijving van handelingen komt nog niet de persoon naar voren. Pas als de acties die iemand onderneemt worden geordend volgens de structuurkenmerken van een verhaal, verliezen ze hun willekeurige karakter. Ieder handelen wordt nu beschouwd als deel van een persoonlijk verhaal.

Dit is geen willekeurige opeenvolging van gebeurtenissen maar brengt motieven, handelingen en hun gevolgen samen.

Als Cherubino dus vraagt: ‘Is dit liefde wat ik voel?’ zullen we zijn ervaringen aanduiden als de eerste stappen op het liefdespad en niet vanuit een derdepersoonsperspectief beschrijven als louter hormonale oprispingen. En mogelijk zullen we hem adviseren actie te ondernemen, waarmee we de jongeling erkennen als de eigenaar van zijn handelingen.

3. Emplotment Binnen deze narratieve structuur ontleent iedere gebeurtenis zijn betekenis aan de relatie tot de plot. De term ‘plot’ of ‘intrigue’, die centraal staat in Ricoeurs narratieve benadering, is een structuurkenmerk van een verhaal. Dit wordt wel aangeduid als ‘de verhaallijn’ wat aangeeft dat gebeurtenissen in een betekenisvolle volgorde worden geplaatst. De verhaallijn is geen opsomming van voorvallen. Het is geen kinderopstel waarin de gebeurtenissen eenvoudigweg aan elkaar worden gekoppeld door ‘en toen ... en toen ... en toen’. Een verhaal werkt toe naar een ontknoping. Het heeft een opbouw en een afloop en maakt motieven duidelijk. Het essentiële verschil tussen het narratieve model en andere beschrijvingen is volgens Ricoeur dat het eerste de gebeurtenissen zodanig samenvoegt dat er een overeenstemming ontstaat tussen afzonderlijke gebeurtenissen. Het is niet zo dat een verhaal uiteenlopende gebeurtenissen op basis van hun kenmerken classificeert. In de zin van ‘idem’ stemmen zij niet overeen en kunnen zij niet onder één noemer worden gebracht. In een verhaal worden gebeurtenissen samengebracht die voor de hoofdpersoon van belang zijn om zijn verlangens te verwezenlijken. De plot is de configuratie die wordt aangebracht door de verteller, wat door het woord emplotment wordt aangeduid. Hieraan ontlenen contingente voorvallen hun noodzakelijke karakter. Dit onderscheidt zich van causale noodzakelijkheid, waar een gebeurtenis gekoppeld wordt aan een daaraan - als oorzaak- voorafgaande andere gebeurtenis of toestand. Een ander kenmerk is dat het verhaal altijd opnieuw geïnterpreteerd kan worden. Deze mogelijkheid tot herinterpretatie komt voort uit het hermeneutische karakter van het narratieve beschrijvingsmodel.

Hoe kan de persoon zijn identiteit ontlenen aan het verhaal dat hij over zichzelf vertelt? Daarvoor is identificatie met het personage (ook wel het karakter genoemd) nodig. Het karakter onderscheidt zich binnen het veld van elkaar tegenstrevende projecten die ieder kunnen worden toegeschreven aan een personage (zoals de slechterik) of voorvallen die gunstig zijn voor het karakter (de meevallers) of waardoor hij wordt gehinderd (het onheil). Met name door dit laatste tekent het karakter zich af tegenover anderen. Zijn vermogen tegen de stroom op te roeien benadrukt zijn capaciteiten en onderscheidt hem van de anderen. Het karakter van de minnaar bepaalt zijn weg op het liefdespad en komt er tegelijkertijd uit naar voren.

18

4. Het levensverhaal als interpretatiekader In eerdere publicaties beschrijft Ricoeur de identiteitsvorming als een hermeneutisch proces dat, zoals eerder opgemerkt, een spiraalvormig karakter kent (Venema 2000, 97). Dat we over ons leven een verhaal kunnen maken, komt voort uit de manier waarop we betekenis toekennen aan het dagelijks handelen. Het leven kent zelf al een narratieve prefiguratie: impliciet ordenen we gebeurtenissen volgens een narratieve structuur. We schrijven bedoelingen toe aan anderen en onszelf. Handelingen krijgen hierdoor hun betekenis in het sociale verkeer. Verhalen zijn ons niet vreemd. Je zou kunnen zeggen dat we ons dagelijks handelen begrijpen als een verhaal, nog voordat het levensverhaal als zodanig is gearticuleerd.

Met de overstap naar een autobiografie verschijnt de persoon als de auteur van zijn verhaal. De globale strekking hiervan is: ‘Ik wilde iets bereiken in mijn leven en daarom heb ik dit gedaan’. De auteur beschrijft niet alles, maar beperkt zich tot de rode draad die de gebeurtenissen verbindt. Uit deze selectie spreekt een zienswijze. “The act of emplotment (...) provides a point of view from which the story can be perceived as forming a whole” (Venema 2000, 102). Om een standpunt te kunnen vormen moet de persoon-als-auteur enige afstand van zijn ervaringen nemen. Deze terugblik op het geleefde leven is een creatieve daad en vraagt een productieve verbeeldingskracht (idem, 101). Dit levensverhaal vormt echter niet alleen de uitdrukking van, maar tevens ook een interpretatiekader voor de identiteit van de persoon. Door zich te realiseren welke weg tot nu toe is afgelegd, realiseert hij zich veel scherper vanuit welke motieven hij handelde. De persoon weet zich gesterkt door zijn doorzettingskracht of wordt zich bewust van zijn overmoed.

Een voorbeeld hiervan, ontleend aan de klassieke tragedie, is de peripetie: het moment waarop de tragische held ten volle inziet wat hij heeft gedaan - en zijn overmoed daarbij beseft. Los van dit voorbeeld, kun je in zijn algemeen opmerken dat deze terugblik de manier waarop de persoon zich in het heden ervaart wijzigt. Het verhaal houdt hem als het ware een spiegel voor. Een spiegel die hij zelf heeft gemaakt en waarin hij zichzelf nu herkent. Wie zichzelf beschrijft als: ‘Ik ben iemand die … ’ verwijst via het verhaal naar zichzelf, maar valt er nooit geheel mee samen. Het is daarom nodig dat de persoon het verhaal erkent als zijn eigen geschiedenis. De verteller distantieert zich niet van zijn verhaal, zoals zich voordoet als iemand zich schaamt voor zijn daden en hierover vertelt alsof het iemand anders betreft.

5. Dialectiek van idem en ipse Een mens wordt nooit volledig bepaald door wat anderen hem toekennen. Hij valt nooit geheel samen met zijn karakter, zoals dat bijvoorbeeld wordt beschreven in de karakterologie. Hij heeft altijd de mogelijkheid zijn leven een wending te geven. Ieder levensverhaal kent de persoon als een narratief karakter echter bepaalde eigenschappen toe. Dit is nodig omdat iedere handeling van het personage anders volstrekt willekeurig zou worden, waardoor het verhaal zijn samenhang zou verliezen. Het personage heeft identificeerbare eigenschappen en als zodanig een idem-identiteit.

De narratieve identiteit van de persoon bestaat echter niet uit een opgelegde beschrijving - zoals de karakterologie dit bijvoorbeeld doet. Doordat hij zich verbindt met het personage neemt de persoon zijn identiteit, in de zin van idem-identiteit, op zich. Enkel door deze daad bevestigt hij zijn eigenheid.

Dit duidt Ricoeur aan als ipse-identiteit. Hier treedt de persoon naar voren als de eigenaar van zijn 19

levensverhaal: de voorvallen uit zijn leven erkent hij als (impliciete) keuzes die hij heeft gemaakt.

Hierdoor valt hij niet geheel samen met zijn levensverhaal, maar treedt hij ermee in een verhouding.

Hij besluit in zekere zin telkens opnieuw wie hij wil zijn. Dit ferme wilsbesluit vergelijkt Ricoeur met het houden van een gegeven woord. Het aanduiden van zichzelf (se designer soi-même ) als ‘dat ben ik’, vergelijkt Ricoeur met een belofte die stand wordt gehouden.

Hierdoor verliest het ik zijn willekeurige aard. Deze wordt niet gevonden in een verankering buiten de persoon, maar in het wilsbesluit van de persoon dat dit zijn levensverhaal is. Hij beschouwt zijn levensgeschiedenis niet als een lotsbestemming waarin hij als slachtoffer verschijnt.

Narratieve identiteit is een dialectiek van idem en ipse. Zonder door de tijd heen constante kenmerken zou de persoon niet identificeerbaar zijn, niet voor anderen en ook niet voor zichzelf.

Idem-identiteit speelt dus wel degelijk een rol. Wanneer de dialectische verhouding tussen idem- en ipse-identiteit echter wordt ontkend, fixeert de identiteit van de persoon zich. Hij grijpt zich dan vast aan onveranderlijke bepalingen. ‘Ik ben nu eenmaal zo’, is een uitspraak die in die richting wijst.

Oneigenlijk gebruik van idem-identiteit kan leiden tot excuusgedrag, waarbij de persoon zich als het ware verschuilt achter de hem (door hemzelf) toegekende identificaties.

6. Productieve verbeelding Tot nu toe is gewezen op de overeenkomst wat betreft de structurering van de dagelijkse ervaring en de narratieve structuur van het verhaal. Gelet op de inhoud van dit verhaal waarin de persoon als een karakter verschijnt, kunnen we stellen dat de transformatie van persoon naar personage en vice versa een daad is van de productieve verbeelding. Anders gezegd: de persoon, zijn spiegelbeeld, maar ook de spiegel die hiertussen bemiddelt, zijn niet gegeven maar ontstaan gelijktijdig als een contingente constructie. De persoon ziet zijn leven afgebeeld vanuit een (zelfgekozen) perspectief.

Het levensverhaal vertegenwoordigt een zienswijze die niet vooraf is gegeven, maar ontstaat door en tijdens het vormen ervan. De persoon is hierbij zowel auteur als personage en is betrokken bij het in scène zetten (emplotment) van zijn verhaal. Deze transfer van persoon naar verhaal en terug, kan begrepen worden vanuit Ricoeurs aanduiding van het verhaal als een uitgebreide metafoor. Via een metafoor wordt een overstap gemaakt naar een symbolische situatie. De term metafoor stamt van het Griekse metapherein dat ‘transporteren, overdragen’ betekent (Van den Haak 1999). Dit laatste zien we terug in de term: overdrachtelijk taalgebruik.

Een metafoor kan de vorm hebben van een vergelijking maar berust niet op een gelijkstelling. In The rule of metaphor (Ricoeur 2007) is al een basis gelegd voor de narratieve identiteit die hij in Soimême comme un autre uitwerkt. Ricoeur kenschetst hier wat hij aanduidt als ‘de levende metafoor’ als een ‘semantische innovatie’( Van den Haak 1999, 42). Door een opzettelijke categoriefout, een term die Ricoeur ontleent aan Gilbert Ryle, ontstaat een nieuwe (metaforische) betekenis (Ricoeur 2007, 23). De metafoor is geen afwijkende denominatie (Van den Haak 1999, 49) Het is geen onjuiste, omslachtige of dichterlijke manier om iets te zeggen dat met andere begrippen ook (en veel preciezer) gezegd kan worden. De levende metafoor herbeschrijft de realiteit en drukt daarmee een originele zienswijze uit. Hierbij verbindt Ricoeur de metafoor met de notie van het ‘zien-als’ van Wittgenstein (Ricoeur 2007, 251).

Ricoeur verwijst hier naar onderdeel 11 van Filosofische Onderzoekingen (Wittgenstein 2006) waar 20

Wittgenstein het verschijnsel bespreekt dat door waarnemingspsychologen wordt aangeduid als een Gestalt-switch. Plotseling ordenen we zintuiglijke informatie op een andere manier. Wittgenstein bespreekt dit aan de hand van een lijntekening. In het lijnenspel waarin we de afbeelding van een eend herkennen kan eveneens een haas gezien worden. En vice-versa, maar nooit tegelijk. We zien dezelfde lijnen op papier, maar we kennen ze plotseling een andere betekenis toe. Hierover spreek je alsof je iets nieuws ziet, merkt Wittgenstein op. Dat is een merkwaardige dubbelheid: de stimulus is ongewijzigd maar vormt toch een nieuw beeld, lijkt het. “Het uitdrukken van de wisseling van aspect is het uitdrukken van een nieuwe waarneming, tegelijk met het uitdrukken van de onveranderde waarneming” (Wittgenstein 2006, 234).

De verandering van betekenis wordt door Wittgenstein hier beschreven op het niveau van de waarneming en niet op het niveau van de interpretatie van de waarneming. Zo doet zich dat ook voor aan de waarnemer: deze ervaart dit alsof hij daadwerkelijk iets nieuws ziet, en gedacht vanuit de manier waarop de waarneming zich configureert is dit ook zo. In het volgende hoofdstuk waarin ik de fenomenologie van de waarneming bespreek, zal ik hierop terugkomen.

Hoewel Wittgenstein niet spreekt over metaforen, biedt zijn notie van het ‘zien-als’ als een nieuwe betekenisgeving, een model voor een overeenkomst tussen elkaar vreemde termen. De sequentiële informatieverwerking tijdens het leesproces (of tijdens het luisteren) is uiteraard een verschil met het visuele ‘haas-eend-voorbeeld’ dat Wittgenstein bespreekt, maar is niet wezenlijk voor het betoog. Het gaat om het zien van de overeenkomst tussen gebeurtenissen uit een compleet verschillende context.

“To metaphorize well (...) implies an intuitive perception of the similarity in dissimilars” (Ricoeur 2007, 25). Voor Ricoeur is het vormen en toepassen van een metafoor nadrukkelijk een actieve daad.

De semantische innovatie vindt in de taal plaats, maar stoelt op een nieuwe zienswijze. Door de contrastwerking tussen twee (compleet) verschillende termen kan een nieuwe betekenis ontstaan.

Waar nog slechts letterlijke betekenis overblijft, is de metafoor doodgeslagen. Het zien-als beschouwt Ricoeur als de notie dat beide termen in de metafoor verschillen, maar dat er tevens een gezichtspunt mogelijk is van waaruit (aspecten van) beide termen overeenstemmen. Op deze manier denkt hij verschil en overeenkomst samen. De termen in de metafoor vertonen niet in logische zin gelijkenis. Hun relatie ontstaat vanuit een daad van de creatieve verbeelding en niet vanuit een categorisering. Het bovenstaande geeft aan dat een metafoor kan mislukken, wanneer het nieuwe perspectief niet gevonden kan worden. Wat dat betreft lijkt een metafoor op een grap: als je hem moet uitleggen is hij mislukt. En ook uitleggen waarom je iets ‘ziet’ in een ander, lukt niet echt.

Evenals een metafoor zijn spanning kan verliezen, wanneer wordt teruggegrepen op een ingesleten zegswijze, kan het levensverhaal spanningsloos worden als de persoon clichés gebruikt om zichzelf aan te duiden. Voor een levendige persoonlijkheid is een creatieve verbeelding noodzakelijk. Het eerstepersoonsperspectief komt enkel goed tot zijn recht wanneer de persoon zich niet louter gelijkstelt met de rolmodellen die hem worden aangereikt, maar een originele kijk op zijn ervaringen ontwikkelt. Iets soortgelijks geldt voor het levendige contact tussen partners, ook dat vraagt het actief vormen van een (liefdevolle) zienswijze op de ander.

21

Uitleiding Wat heeft Ricoeurs analyse opgeleverd voor de liefdesrelatie? Aan het eind van het vorige hoofdstuk werd het verschil tussen identificatie en wederzijdse erkenning aan de orde gesteld. Hieruit kwamen in dit hoofdstuk twee opvattingen van persoonlijke identiteit naar voren, te weten: idem-identiteit en ipse-identiteit.

Ditzelfde onderscheid kan worden gemaakt met betrekking tot de identiteit die de ander wordt toegekend. Ook de liefdespartner kan in zijn eigenheid worden erkend of worden beperkt tot de gelijkstelling met onveranderlijke eigenschappen. Wat voor de persoon-zelf opgaat, geldt eveneens voor de eigenheid van de ander. Een levendige relatie houdt in dat de narratieve identiteit van de ander niet wordt ontkend. De ander wordt niet vastgepind op hoe hij zich in het verleden heeft gedragen, maar altijd beschouwd als een persoon die iedere keer opnieuw een keuze maakt. Door deze keuze wordt de liefdesrelatie telkens opnieuw bevestigd, niet door terug te grijpen op een oude identiteit, maar door de ander op te nemen in een verhaal zonder definitief einde. De relatie tot de ander is open voor herinterpretatie. De verhouding tot de ander is nooit een gegeven, maar altijd een opgave.

Het metaforische karakter van het levensverhaal geldt eveneens voor het verhaal dat de persoon over de ander vertelt. Dit valt nooit geheel samen met de ander, maar vertegenwoordigt een zienswijze van de persoon op zijn liefdespartner. Dit verhaal vormt een interpretatiekader voor de ervaring van de geliefde. De narratieve structuur ervan brengt de verschillende handelingen van de partner samen en maakt de ander (enigszins) consistent en daardoor navolgbaar. Vanuit een analogie met het eigen handelen, kan de partner worden begrepen. Dit is altijd een tijdelijk begrijpen, want de eigenheid van de ander brengt altijd de mogelijkheid met zich mee dat hij/zij onbegrijpelijke keuzes maakt.

De liefdesrelatie, als een serieuze partnerrelatie, ontleent haar robuustheid aan een belofte ondanks verandering toch de relatie voort te zetten. De uitspraak ‘Ik hou van jou’ krijgt hierdoor het karakter van een keuze voor de ander. Doordat ik en jij kunnen veranderen ontstaat spanning in de liefdesrelatie. Wanneer de mogelijkheid tot herinterpretatie wordt ontkend ontstaat een keurslijf, wanneer deze wordt verabsoluteerd ontaardt de liefdesrelatie in een vrijblijvende flirt. Deze ambiguïteit, die nauw samenhangt met de dialectiek van idem en ipse, zal in verband met het internetdaten verder worden uitgewerkt.

De hermeneutiek van de liefde brengt een narratieve identiteitsopvatting met zich mee van het ik en de ander. Hierbij zijn twee situaties denkbaar: het verhaal van/over de ander gaat vooraf aan de daadwerkelijke ontmoeting, of het verhaal ontstaat vanuit de ontmoeting met de ander. In het laatste geval verschijnt de ander primair binnen de waarneming. Je ziet iemand, waarover je later vertelt. ‘Ik heb toch zo’n leuk iemand gezien …’

Voor een hermeneutische fenomenologie van de liefde volstaat niet alleen een hermeneutisch aspect en een volitioneel aspect, zoals in dit hoofdstuk en het voorafgaande is uitgewerkt rondom het thema van de identiteit en de erkenning van de ander. Voor de liefdesrelatie is eveneens de waarneming van de ander van belang. Hier verschijnt de (aanstaande) partner wanneer men hem daadwerkelijk ontmoet. In het volgende hoofdstuk zal ik een aanzet geven tot een fenomenologische benadering van de liefdespartner aan de hand van de waarnemingstheorie van de Franse fenomenoloog Maurice Merleau-Ponty (1908-1961). Ik wil hier de notie van het zien-als hernemen en stel hierbij de vraag of dit meer in kan houden dan een gezichtspunt voor de metaforische 22

overdracht van persoon naar verhaal. Deze vraag richt zich op de plaats waar de ander betekenis krijgt. Kan de ander naast het verhaal dat de partner over hem vertelt ook betekenis krijgen vanuit de zwijgende aanwezigheid van het samenzijn?

23

Hoofdstuk 3 De zwijgende aanwezigheid van de ander 1. Het lichaam-subject In Merleau-Ponty’s opvattingen over het waarnemen, staat de rol van het lichaam centraal. Het lichaam is geen object zoals andere. In Merleau-Ponty’s ontology (Dillon 1988) duidt Matt Dillon dit aan als een ‘lived body’ (idem, 130-152) waar de wereld als het geheel van waarnemingen verschijnt.

Voortdurend is het gesitueerd in en georiënteerd op zijn omgeving. Het lichaam voelt, hoort en ziet waar het zich bevindt. Waarnemen is niet uitsluitend het opvangen van signalen door de waarnemer (van wereld naar persoon), maar tegelijkertijd het reiken naar en selecteren van de objecten van deze wereld (van persoon naar wereld).

Hiermee onderscheidt Merleau-Ponty zich van de psychologische en fysiologische waarnemingstheorieën die zich baseren op een scheiding tussen de waarnemer en het waargenomen object. Deze theorieën gaan impliciet uit van een soort innerlijke ruimte van waaruit het subject de wereld observeert zonder er deel van te zijn. Deze instantie, meestal aangeduid als een ‘immanent bewustzijn’ of een ‘innerlijk subject’, neemt zelf geen ruimte in en is dus niet lokaliseerbaar. Zij brengt, als een onzichtbare hand, ordening aan in de chaos van zintuigprikkels -in moderne theorieën aangeduid als sense-data. De prikkels ontstaan door een louter fysiologisch proces in onze zintuigen en hersenen en worden beschouwd als de kleinste eenheden van de waarneming. Dergelijke waarnemingsatomen vormen de bouwstenen voor de zinvolle structuren die het subject configureert. Het materiaal (de zintuiglijke indrukken) is van zichzelf ongeordend: het kent geen intrinsieke relaties. Het krijgt pas betekenis door de relaties die een autonome innerlijke waarnemer legt.

Merleau-Ponty ontkent het bestaan van een dergelijk afgescheiden domein: er is geen innerlijke ruimte waar het waarnemende subject zich ophoudt. In ons hoofd woont geen homunculus die betekenis geeft aan de signalen die de zintuigen doorgeven. Wij ervaren onszelf als de vertrouwdheid van het eigen lichaam met een betekenisvolle omgeving. Het bewustzijn splitst niet in een inhoudsloze beschouwer en ervaringsobjecten, maar vormt op ieder moment een geheel. Het subject ontstaat op de grens van persoon en wereld als een lichaam-subject. Het is betrokken op zijn omgeving, ook als zij is verdiept in beschouwingen. In dat geval vormen de innerlijke voorstellingen en gedachtes de manier waarop een persoon op dat moment in zijn wereld aanwezig is. Het kan zich niet terugtrekken in zichzelf, wel kan het zijn aandacht verleggen, maar dat doet niet af aan zijn ontologische status als ‘in de wereld zijn’.

Verlangens worden niet opgevat als impulsen in onszelf, maar betrekkingen op onze omgeving die zich kenbaar maken doordat de waarneming van de wereld verandert. Wie honger heeft merkt eerder voedsel op dan wie verzadigd is. Wie verlangt naar de ander zal de ander ook anders gaan waarnemen.

Illustratief daarvoor is de manier waarop Merleau-Ponty de seksualiteit beschrijft: “… die toch lang genoeg voor een typisch lichamelijke functie is doorgegaan” (Merleau-Ponty 1997, 224). Hij duidt de seksualiteit echter niet als een automatisme maar als een ‘oorspronkelijke intentionaliteit’ (idem, 225) waarin sprake is van een ‘erotische structuur’ van de waarneming. Gevoelens maken zich in eerste instantie kenbaar door een verandering in onze affectieve omgeving en niet als objecten van een immanent bewustzijn.

24

2. Betekenisvolle waarnemingen Merleau-Ponty baseert zijn theorie voor een groot deel op de uitkomst van experimenten van enkele Duitse waarnemingspsychologen – de Gestaltpsychologen - uitgevoerd in de jaren dertig van de vorige eeuw (Embree 2006). Deze onderzoekers toonden aan dat objecten uitsluitend kunnen worden waargenomen binnen de structuur van een figuur tegen een achtergrond. Of in een bredere context dan de visuele waarneming: als een thema tegenover een horizon. We ervaren geen vlekken op een beeldscherm of trillingen in een vlies. We nemen objecten waar die hun gestalte ontlenen aan een ordening van het waarnemingsveld. In de waarneming verschijnt de wereld primair als een ‘Gestalt’: een intrinsiek georganiseerd geheel van betekenisvolle relaties. In de waarneming gaat dit geheel van figuur/achtergrond vooraf aan de delen. Waarnemen is dus niet een proces waarin het beeld wordt opgebouwd uit waarnemingsatomen, vergelijkbaar met hoe de tekst op een beeldscherm wordt gevormd door pixels. We zien allereerst een betekenisvol geheel - een Gestalt.

Hierbinnen onderscheiden we een figuur ten opzichte van een minder gedifferentieerde achtergrond. Deze achtergrond lijkt door te lopen achter het object, en geeft de indruk dat het verder weg is. De gemeenschappelijke grens tussen voor- en achtergrond, de contour genaamd, wordt door de waarneming toegeschreven aan de figuur (Dillon 1988).

Hoewel de Gestalt een structuur is die op ieder moment wordt geactualiseerd binnen het waarnemingsproces (en ook speelt wanneer innerlijke voorstellingen worden opgeroepen) is zij niet willekeurig te bepalen door de waarnemer. De persoon kan zijn wereld niet naar eigen believen ordenen. Het waarnemingsveld heeft bepaalde Gestaltkenmerken, waardoor het zich noodzakelijk aandient als een betekenisvol geheel.

Dillon karakteriseert het waarnemingsveld als fundamenteel ‘auto-figuratief’ (Dillon 1988). Het vormt zichzelf. Dit toont zich in het dwingende karakter waarop een figuur zich aandient. Een rode stip wordt gezien als een object, doordat ze zich scherp aftekent tegen de groene achtergrond. Vanwege dit kleurcontrast vormt zich noodzakelijk een figuur. De waarnemer is er hierdoor van overtuigd dat er zich ‘daar’ (buiten hem) een object bevindt. Wanneer hij dit object nadert, bijvoorbeeld omdat het zijn aandacht trekt, wordt het waarnemingsveld gedifferentieerder. Hij onderscheidt nu meer details.

Vanuit de waarneming van de Gestaltkenmerken van een omgevingsveld ontstaat in een ‘oorspronkelijk kennen’ (Merleau-Ponty 1997, 87) een primaire betekenis: op die manier nemen we objecten waar die zijn gesitueerd in een ruimtelijk veld.

In de studie Sense and subjectivity (Dwyer 1990) bespreekt Philip Dwyer de reikwijdte van deze primaire betekenis. Zij beperkt zich niet tot het onderscheiden van objecten; ook beweging is een Gestaltkenmerk. Wie iemand ziet lopen neemt geen lichaamsdelen waar die ten opzichte van elkaar verschuiven. De waarnemer ziet het bewegingspatroon als geheel. Aan dit betekenisvolle geheel - de Gestalt - ontlenen de afzonderlijke bewegingen hun betekenis. Ditzelfde geldt voor intentionaliteit: wij zien geen levenloze objecten waar later bedoelingen aan worden toegeschreven. In eerste instantie nemen wij personen direct waar als subjecten en hun bewegingen als intentionele handelingen. “A human being as an item of the perceived world, as a Gestalt, is a person or body as a subject, not a body as object” (idem, 25). Dwyer citeert in dit verband een studie van Merleau-Ponty waarin deze erop wijst dat “the living being is known long before the inorganic ...” (idem, 25).

In het waarnemen is reflectie aanwezig, zoals eerder opgemerkt ontstaat in de act van het waarnemen zelf reeds een primaire betekenis. Zo merkt Merleau-Ponty het volgende op over de 25

visuele waarneming: “Zien is een denken dat aan een bepaald veld is onderworpen en dit is precies wat men een zin noemt“ (Merleau-Ponty 1997, 265). In het vervolg van deze passage spreekt hij over ‘integrale reflectie’ waarmee hij aangeeft dat het ik in staat is “... zin in bepaalde aanzichten van het zijn te vinden zonder dat ik deze door een constituerende verrichting er zelf aan heb toegekend” (idem, 265). Op deze manier gedacht wordt de term ‘denken’ niet beperkt tot een interpretatie vanuit een beschouwende afstand tot de directe ervaring. Ook in het moment van handelen zelf, kan sprake zijn van reflectie. Betekenis wordt niet uitsluitend achteraf aan een ervaring toegekend, maar ontstaat reeds in het contact van persoon en wereld als een ‘voorpredicatief weten’(idem, 130).

Merleau-Ponty maakt ruimte in zijn theorie voor niet-linguïstische betekenissen die voorafgaan aan de articulatie ervan in de taal (Dillon 1988).

Er is de mogelijkheid van betekenisvolle ervaringen, voordat zij vanuit een bepaald kader worden geïnterpreteerd. Deze primaire betekenis ontstaat reeds in het waarnemen zelf. Op dit niveau krijgt de ander al betekenis in de zin van een ervaring van de ander. Tegelijkertijd krijgt het ik betekenis vanuit een ervaring van het zelf. Dit is niet de uitkomst van een introspectieve beschouwing, maar is meegenomen in het waarnemend aanwezig zijn in de wereld dat als een ruimte scheppende beweging wordt opgevat. Deze zelfervaring duidt Merleau-Ponty aan met de wat dubbelzinnige notie van ‘het zwijgende cogito’.

3. Het zwijgende cogito “Boven het gesproken cogito, dat wat in bewoordingen en in waarheden omtrent essenties wordt omgezet, is er evengoed een stilzwijgend cogito, een ondervinding van mijzelf door mijzelf” (Merleau-Ponty 1997, 463).

Het ik verschijnt hier niet als het product van een beschouwing, maar als de directe ervaring van de tegenwoordigheid van mijzelf door mijzelf. Deze ervaring duidt op een Ik dat, anders dan Ricoeurs narratieve-ik, de vraag naar de persoon niet kan beantwoorden. Door te antwoorden zou het cogitotacite (het zwijgende cogito) immers zijn zwijgende karakter verliezen. In een ander fragment spreekt Merleau-Ponty in verband met dit cogito, over een ervaring van “zichzelf door zichzelf - welke aan alle filosofie voorafgaat” (idem, 463). Met deze verwijzing naar de filosofie, merkt Merleau-Ponty op dat we eigenlijk geen recht doen aan het fenomeen van het zwijgende cogito als we het in willen passen binnen de taal - de wijze waarop de filosofie zich nu eenmaal uitdrukt.

Het cogito-tacite komt hier naar voren als de positie van een luisteraar die de voorwaarde vormt voor het sprekende subject. Een luisteraar die zelf niet het woord neemt, maar de achtergrond vormt van de spreker. De vraag die zich nu aandient is of er op dit niveau, waar het lichaam-subject direct aanwezig is in de wereld, wel sprake kan zijn van zoiets als persoonlijke identiteit. Kunnen we vanuit de ontologie van Merleau-Ponty nog spreken over een persoon, als subject en object slechts fungeren als twee aspecten van het waarnemingsproces? Is het niet noodzakelijk voor het ontstaan van persoonlijke identiteit dat de persoon zich nadrukkelijk onderscheidt van zijn omgeving? En gebeurt dit niet bij uitstek via een door de taal bemiddelde reflectie op de directe ervaring?

Het antwoord kan gevonden worden in de ruimtelijke oriëntatie van waarnemer en object. Want hoewel subject en object nauw op elkaar betrokken zijn, onderscheiden zij zich wel degelijk van elkaar. Wie waarneemt beseft dat hij niet samenvalt met de objecten van zijn waarneming en tevens dat hij zelf als waarnemer in een ruimte aanwezig is. Dit ruimtebesef houdt in dat er een zekere 26

afstand wordt ervaren tussen het ‘hier’ van de waarnemer en het ‘daar’ van het object (idem, 446).

Anders is er geen waarneming mogelijk. Door deze afstand wordt de waarnemer zich bewust van zijn aanwezigheid in de ruimte van het waarnemingsveld. Het besef van deze ‘belichaamde ruimte’ en zijn positie ten opzichte van de dingen om hem heen, is een zelfbesef dat, anders dan een immanent bewustzijn, een ruimtelijke oriëntatie kent.

Het lichaam-subject is geen formele instantie, maar ontstaat op de contactgrens van persoon en omgeving. “Ten grondslag aan al onze ervaringen en reflecties vinden wij dus een zijn dat zichzelf onmiddellijk herkent (...) door een direct contact ermee” (idem, 429).

Vanuit deze grens wordt een afstand ervaren waardoor de persoon merkt dat hij het is die waarneemt. Dat hij het is die denkt en spreekt. Hier ontstaat een persoonsbegrip dat niet is gevat in de taal, maar onmiddellijk aanwezig is in het waarnemen. Zo spreekt Merleau-Ponty over het ‘primordiale ik’ dat niet onwetend van zichzelf blijft (idem, 464) We kunnen het zwijgende cogito als subject enkel recht doen, door het consequent te beschouwen vanuit het verruimde begrip van reflexiviteit; een begrip dat zich uitstrekt tot voorbij de grenzen van de taal.

Op deze manier beschouwd, krijgt het zwijgende cogito het karakter van een tegenwoordigheid van zichzelf bij zichzelf (idem, 462) als een persoonlijke ervaring die in meer of mindere mate optreedt in het contact met de wereld. Het toont zich als de directe ervaring, niet van een in zichzelf besloten bewustzijn, maar van het ‘in-contact-zijn’ met de dingen om ons heen. Een ervaring die zich intensiveert wanneer we actief betrokken zijn op onze wereld. Ze moet gezocht worden in de lijfelijke en dus ruimtelijke ervaring dat ik ‘hier-en-nu’ wakker aanwezig ben. En hoewel dit subject zelf niet kan definiëren wat het is, of zijn handelen achteraf onder woorden kan brengen, is het wel degelijk aanwezig in de ervaring van het moment. En dus tevens in de ontmoeting met de ander.

4. Betekenisvolle ervaringen De ontmoeting met de ander kan op deze manier worden opgevat als een betekenisvolle ervaring die zich uitstrekt voorbij de taal. De liefdesrelatie krijgt reeds een zekere gestalte nog voor dat zij is benoemd. De liefde gaat in zekere zin vooraf aan de sociale constructie ervan. Dit zal ik toelichten aan de hand van de visie op interpersoonlijke verhoudingen in het algemeen, van de Britse filosoof Ian Burkitt. In zijn artikel ‘Psychologie in the field of beïng: Merleau-Ponty, Ontology and Social Constructionism’ (Burkitt 2003) betoogt hij dat onze sociale realiteit niet louter een talig construct is maar teruggrijpt op de lichamelijke ervaring van mensen in de wereld, zoals die in allerlei vormen van sociaal handelen plaatsvinden. Interessant in Burkitts betoog is de relatie tussen taal en waarneming die hij uitwerkt op basis van het gedachtegoed van Merleau-Ponty. Hij merkt op dat de mogelijkheid van een betekenis die linguïstisch is gearticuleerd binnen sociale groepen, al aanwezig moet zijn in de meer archaïsche structuren van de lichamelijke waarneming. Hier is sprake van een latente vorm van betekenis die zijn uitdrukking vindt in de taal. Hij verwijst naar de ontologie van Merleau- Ponty en merkt op dat: “… conversation or discourse does not form a separate reality (…) we transform the world in language, culture and history rather than constructing it ” (idem, 333). Taal omvat niet volledig de menselijke ervaring, maar articuleert het (idem, 334).

Burkitt bespreekt in zijn artikel eveneens het werk van Lakoff en Johnson (idem, 324) die onder andere het Gestalt-karakter van de waarneming en de vorming van linguïstische betekenis (met name metaforen) onderzochten. Zij benadrukken het belang van bepaalde ervaringen voor het 27

redeneren.

In Philosophy of the flesh (Lakoff and Johnson 1999) bespreken Lakoff en Johnson hun opvattingen over een ‘embodied mind’. Zij stellen dat de categorieën waar we onze redeneringen op baseren, voortkomen uit onze ervaring. Categorisatie is niet een puur intellectueel gebeuren, dat plaatsvindt nadat we iets hebben ervaren (idem, 19). Het vormen en gebruiken van categorieën vindt plaats in onze ervaring door het vormen van ‘conceptuele prototypes’ (idem, 19). Deze vormen conceptuele standaarden waarmee we anderen evalueren. Dit gebeurt via een razendsnelle inschatting waarmee we vaststellen in welke mate iemand een bepaald prototype vertegenwoordigt. Hiervoor gebruiken wij vervolgens onder meer woorden als ‘erg’, ‘een beetje’ en ‘nauwelijks’, zoals in de zin: ‘Hij kwam op mij over als een erg betrouwbaar iemand’. Ten grondslag aan deze uitspraak liggen opvattingen over hoe een betrouwbaar iemand zich gedraagt. Deze opvattingen zijn niet propositioneel van aard, maar hebben een aanschouwelijk karakter in de zin dat er een innerlijk beeld wordt opgeslagen van de waarnemingskenmerken van een dergelijk persoon. Lakoff en Johnson presenteren met hun theorie over de prototypische grondslag van ons vermogen tot ordening een visuele metafoor.

Verschillende concepten kunnen met elkaar verbonden worden zoals fotonegatieven over elkaar heen worden gelegd.

Illustratief in dit verband is het fotoproject ‘The Face of Tomorrow’ van de Zuid-Afrikaanse fotograaf Mike Mike. In verschillende steden maakte hij portretten van voorbijgangers die hij vervolgens (digitaal) over elkaar heen legt zodat een portret van ‘de’ Amsterdammer of New Yorker zichtbaar wordt (zie illustratie voorblad). Door deze techniek ontstaat een prototype van de man of vrouw die deze stad bewoont. Mike probeert op deze manier een abstract concept visueel te maken. Dit kunstproject heeft geen wetenschappelijke pretenties. Het illustreert hooguit wat Lakoff en Johnson stellen, namelijk dat er universele fysieke ervaringen zijn waarop de meer abstracte concepten zijn terug te voeren. Het houdt in dat ons redeneervermogen niet losstaat van het sensori-motorische niveau waarop de mens zijn wereld ervaart. Zowel Burkitt als Lakoff en Johnson wijzen op recent empirisch onderzoek in deze richting. Zo lijkt de waarnemingstheorie van Merleau-Ponty, zoals hij die in 1945 formuleerde, nog steeds relevant (vgl. Dreyfuss 2006).

Wanneer we het voorafgaande toepassen op de liefdesrelatie, dan houdt dit in dat de waarneming van de ander al betekenis in zich draagt. Dit spreekt een narratieve opvatting van identiteit niet tegen, maar verduidelijkt de relatie tussen de directe ervaring en de betekenis die hier aan wordt gegeven wanneer de ervaring wordt geïnterpreteerd. Voordat de persoon zijn identiteit binnen de intersubjectiviteit van de sociale omgeving op zich neemt, en de ander in zijn verhaal voorkomt, is zowel het ik als de ander in het actuele moment van de ontmoeting al aanwezig. Daarbij wordt de ander vergeleken met bepaalde prototypes zoals die vanuit betekenisvolle ervaringen met anderen zijn gevormd. In hoofdstuk zes waarin enkele dilemma's van het internetdaten worden besproken zal hierop worden teruggekomen in verband met de manier waarop partners worden geselecteerd.

28

Hoofdstuk 4 Narratieve interpretatiekaders voor de liefde Inleiding Voordat ik de praktijk van het internetdaten onderzoek, beschrijf ik in dit hoofdstuk een drietal traditionele interpretatiekaders van de Westerse cultuur, te weten: de romantische liefde, de moderne liefde en de postmoderne liefde. Historisch gezien kan worden aangetoond dat een bepaalde opvatting over de liefde nadrukkelijk naar voren komt in een bepaalde tijdsperiode. Dit houdt echter niet in dat de ene metafoor eenvoudigweg wordt ingewisseld voor een nieuwe; verschillende zienswijzen (of aspecten daarvan) blijven naast elkaar bestaan. Zo reikt de culturele omgeving verschillende kaders aan waaraan de persoonlijke ervaring zijn betekenis kan ontlenen en die op hun beurt richtinggevend zijn voor het handelen. “For choosing one’s metaphor is, in fact, choosing one’s love life as well” (Solomon 1990, 32), merkt de Amerikaanse filosoof Robert Solomon hierover op in een hoofdstuk in Love, emotion,myth and metaphor (Solomon 1990) waarin hij een twaalftal gangbare metaforen voor de liefde beschrijft.

Hoewel ik in iedere paragraaf de cultuurhistorische achtergrond niet onbesproken laat, is mijn benadering in dit hoofdstuk vooral een thematische. Ik beperk me tot een aantal kernthema's die ik later zal gebruiken als typering van het internetdaten. De verschillende metaforen voor de liefde kennen onderling een zekere familiegelijkenis waaruit romantische of (post)moderne thema’s naar voren komen. Deze drie interpretatiekaders zijn onderling nauw verbonden. Een voorbeeld hiervan is De Muls analyse van het romantische verlangen (De Mul 1995). Uitgaande van Schlegels opmerking dat het romantische verlangen wordt gekenmerkt door een eeuwige oscillatie tussen enthousiasme en ironie, betoogt hij dat deze twee polen in modernisme en postmodernisme zijn verabsoluteerd tot een eenzijdig enthousiasme en een eenzijdige ironie.

Uiteraard brengt iedere classificatie het gevaar met zich mee dat nuances over het hoofd worden gezien. Dit erken ik en ik zal proberen het vruchtbaar te maken door soms te wijzen op de verschillende karikaturen die hieruit kunnen ontstaan.

1. Romantische liefde 1.1 Het ontstaan van romantische opvattingen over liefde De transformatie van de gepassioneerde liefde die een sterk driftmatig en ontregelend karakter kent en daardoor eerder als een ziekte werd aangeduid dan als een geaccepteerde handelswijze (Giddens 1992) wordt reeds voorbereid aan het eind van de middeleeuwen in de ‘hoofse liefde’ (Singer 2009).

Deze onder andere door de troubadours bezongen opvatting verleent de liefde een speels karakter, vergelijkbaar met de paringsdans van bepaalde diersoorten. De gepassioneerde aandrang kreeg een speelveld waarbij het aankwam op verfijnde manieren en welbespraaktheid. Het liefdesspel werd een spel van woorden waarbij het belang van emoties was verondersteld, maar ook kon worden gepretendeerd (idem, 33). Illustratief voor de hoofse liefde is de verering van de ridder voor zijn hofdame. Daarbij vervulde de man een actieve en dienstbare rol tegenover de vrouw die op een voetstuk werd geplaatst. De wederzijdse affiniteit van de hoofse liefde was gebaseerd op een vrijwillige partnerkeuze en vormde als zodanig een buitenhuwelijkse relatie. Deze werd niet beschouwd als een inbreuk, maar eerder gezien als een aanvulling op de huwelijkse liefde. Het 29

huwelijk was namelijk in eerste instantie een economische verhouding. In de hogere kringen werden mannen en vrouwen om strategische redenen uitgehuwelijkt en bij het gewone volk was het huwelijk vooral een samenwerkingsverband. Mannen en vrouwen hielden de herberg, de smidse of de boerderij samen draaiende en zorgden voor nakomelingen (Coontz 2005). Aan de liefde binnen het huwelijk werden niet zulke hoge eisen gesteld. Dit was meer een kwestie van wederzijdse sympathie en goede wil (Singer 2009, 32).

Aan het begin van de zeventiende eeuw ontstond in West-Europa gaandeweg meer vrijheid voor individuele partnerkeuze. Dit leidde ertoe dat tegen het eind van de achttiende eeuw het huwelijk werd gezien als een private verhouding tussen twee individuen en niet langer als een publiek gearrangeerde overeenkomst. Trouwen uit liefde werd het sociale ideaal en het huwelijk veranderde geleidelijk van een werkplaats in een vluchtplaats waar men de warmte kon vinden die in de kille buitenwereld ontbrak. Met de opkomst van de loonarbeid in de achttiende eeuw ontstaat ‘the Male Breadwinner Marriage’ (Coontz 2005, 154) waarbij de man buitenshuis werkt en de vrouw voor het huis en de kinderen zorgt. Ondanks deeltijdwerk en kinderdagverblijven is deze traditionele rolverdeling nog steeds actueel.

In het romantische ideaal van de liefde, zoals dat gaandeweg ontstaat, verandert de verhouding tussen echtelieden van ‘Yoke Mates to Soul Mates’ zoals historicus Stephanie Coontz dit treffend typeert (idem, 145). Dit romantische ideaal stelt hogere eisen aan het huwelijkse leven. De partners worden nu geacht elkaar levenslang lief te hebben en dit is een morele opgave waarin de vrouw een centrale rol gaat spelen. Anders dan in de hoofse liefde, waarin zij als een object van verering een tamelijk passieve rol vervulde, heeft zij binnen de romantische opvattingen van de liefde een actief aandeel. De vrouw komt niet naar voren als een willoos object, zoals in de mythe van de prins op het witte paard, maar neemt het voortouw – bijvoorbeeld, als zij het hart van de kille en afstandelijke man door haar liefde doet smelten. De romantische heldin wekt liefde op in deze manspersoon, waardoor hij haar liefde kan beantwoorden. De vrouw krijgt een morele superioriteit toegedicht. Dit gebeurt met name in de negentiende-eeuw, wanneer zij wordt afgeschilderd als het toonbeeld van seksuele beheersing en verfijnde manieren- iets waartegen de man (enigszins gechargeerd) afsteekt als een onbeheerste, seksbeluste bruut (idem, 184).

Giddens wijst op een feminisering van de liefde die min of meer samengaat met de opkomst van de roman. “Romantic love introduced the idea of a narrative into an individual’s life (…) The telling of a story is one of the meanings of ‘romance’, but this story now became individualized, inserting self and other into a personal narrative …” (Giddens 1992, 40). Dit persoonlijke verhaal kent de verhaalstructuur van de queste: een zoektocht naar de verborgen ander. De romantische liefde die immers gebaseerd is op een persoonlijke keuze, brengt een zekere mate van zelfonderzoek met zich mee. Het is niet langer de familie die een huwelijk arrangeert op basis van wat men heeft gehoord over de huwelijkskandidaat. De geliefden nemen de tijd om elkaar te leren kennen en houden zich bezig met de vraag: ‘Hou ik oprecht van hem/haar en houdt hij/zij oprecht van mij?’

Ricoeurs notie van narratieve identiteit wordt hier relevant. Evenals men zelfkennis probeert te ontlenen aan de autobiografie waarin men de eigen ervaringen ordent, wordt het verhaal dat de ander over zichzelf vertelt een belangrijke bron van kennis. Via het uitwisselen van liefdesbrieven, bijvoorbeeld, leert men de ander aanvankelijk kennen. De romantische liefde krijgt een narratief karakter, zij brengt de motieven en handelingen van de geliefden samen in de vorm van een love story: een gedeeld verhaal waaraan de echtelieden hun identiteit ontlenen en hun keuze op baseren.

In het cliché dat hierover ontstaat, vanwege zijn universele pretenties ook wel aangeduid als een 30

mythe, kent het verhaal gegarandeerd een goede afloop. Wanneer de liefdespartners elkaar daadwerkelijk hebben gevonden - een ontdekking die niet op het fysieke vlak plaatsvindt, maar staat voor de erkenning van de bijzondere geestelijke kwaliteiten van de ander - leven zij nog lang en gelukkig. Ware liefde, zo is de romantische mythe, duurt eeuwig. Welbeschouwd is dit cliché een karikatuur van het romantische liefdesideaal. Het romantische liefdesverhaal geeft hoop en ontwerpt een gemeenschappelijke toekomst, maar het kan nooit een garantie zijn voor geluk. Dit zal ik verder toelichten aan de hand van een centraal kenmerk van de romantische liefde, te weten: de eenwording van man en vrouw.

1.2 Kenmerken Kenmerkend voor het romantische zelfbegrip is het idee van ‘het diepe innerlijk’. Ieder mens draagt een verborgen kern met zich mee die door sommige romantici wordt aangeduid als ‘de ziel’ en door andere in een meer seculiere metafoor wordt aangeduid als ‘de kracht van de passie’ (Gergen 2000, 20). Het is deze verborgen kern van de ander waar de liefdespartner naar op zoek gaat en die hij als uitkomst van dit zoekproces tevens ontdekt bij zichzelf. Door het kennen van de ander leert hij zijn ware zelf kennen. Dit kenproces stoelt niet op het licht van de rede, maar komt voort uit de daad waarin beide partners zichzelf tot uitdrukking brengen. In deze wederzijdse expressie ontstaat de sterke overtuiging dat er sprake is van een unieke en authentieke ervaring. Hiervoor is het contact met de ander noodzakelijk: ‘Wat ik bij jou vind, vind ik bij niemand anders’. En in het verlengde daarvan: ‘Alleen bij jou kan ik mezelf zijn’.

In de ervaring van de ander vindt de liefde zijn waarheidskarakter. De ander is ‘De Ware’ in die zin dat ik mijn ware zelf ervaar in het samenzijn met hem. Of dit een eenmalige ervaring is of dat deze zich telkens weer herhaalt, is niet wezenlijk voor de authenticiteit van deze intense ontmoeting.

Natuurlijk is dit wel van belang voor de kwaliteit van de liefdesrelatie, maar voor het romantische ideaal van de liefde maakt het in feite niet uit. Sterker nog: het idee dat deze ervaring onherhaalbaar is, benadrukt haar unieke karakter. Once in a lifetime branden als vuur en niet een leven lang behaaglijk sudderen op de waakvlam.

De romantische mythe van Het Eeuwigdurend Geluk gaat er vanuit dat met de ontdekking van de ware liefdespartner de zoektocht definitief voltooid is. Dit gaat voorbij aan het idee dat de romantische liefde in de eerste plaats een ervaring is. Deze vindt haar dynamiek in de zelfonthulling van beide partners. Deze zelfonthulling is echter nooit geheel voltooid. De ander blijft altijd enigszins een mysterie. Het romantische liefdesspel krijgt daardoor het karakter van verstoppen en gevonden worden. Beide wisselen elkaar af. De geliefden rennen als uitgelaten kinderen achter elkaar aan en genieten van de opwinding van het spel. De ontdekking van de ander betekent hier niet dat de ander gevangen wordt gezet. Anders gezegd: de ander onttrekt zich altijd aan de volledige bepaling die hem wordt toegekend. Vergelijkbaar met de dialectiek van het idem en het ipse, zoals we die bij Ricoeur tegenkwamen in verband met de eigenheid van een persoon, is de dynamiek van de romantische liefde gelegen in de principiële onbepaaldheid van de ander. De romantische liefde blijft hierdoor een ontdekkingstocht gericht op het doorgronden van de ander. Een ontdekkingstocht waarin de waarde niet ligt in het doel, maar in de dynamiek van het verlangende zoeken.

Het ten diepste leren kennen van de ander gebeurt niet, zoals eerder opgemerkt, doordat de ander door de rede volledig wordt begrepen, maar via de beweging van het samensmelten. Door één te worden met hem wordt de ander van binnenuit begrepen. De eigen individualiteit wordt overstegen in een soort mystieke eenwording. Deze transcendentie wordt niet gevonden in de relatie met God, 31

maar in het volledig opgaan in een ander mens dat plaatsvindt op het niveau van de ziel. Hier vindt de romantische geliefde zijn zielenpartner. De wederhelft waarmee hij zich totaal kan verwerkelijken doet hem uitgroeien tot wie hij werkelijk is. Dit mystieke proces van samensmelten kan pijnlijk en beangstigend zijn. “I am thine: I am a part of thee”, schrijft Shelly en in Wuthering heights de roman van Emily Brontë verklaart Catherine over haar geliefde: “I am Heathcliff- (…) not as a pleasure, any more than I am always a pleasure to myself – but as my own being” (geciteerd in Singer 2009, 291).

Het beeld van de metafysische eenwording komt reeds voor in Het symposion van Plato (Plato 1997) waarin de komediedichter Aristofanes een oude mythe vertelt over de aantrekkingskracht tussen de mensen. De oervorm van de mens was een bolle gestalte met het dubbele aantal lichaamsdelen van de huidige mens in de varianten man, vrouw en androgyn. Omdat deze oermensen vreselijk sterk en zelfbewust waren - zodanig dat ze de goden te lijf wilden gaan- besloot Zeus ze doormidden te snijden, zoals je eieren met een draadje doorsnijdt (idem, 90). Apollo streek alle overgebleven plooien strak, en bond deze samen op de buik op de plaats van de navel. Vanaf dat moment verlangde iedere mens naar zijn wederhelft. Uit de androgyne variant kwam de heteroseksuele begeerte voort, de oorspronkelijke wezens die geheel man of vrouw waren kenden een homoseksueel verlangen. Er was nog enige plastische chirurgie nodig om de schaamdelen naar de voorkant van het lichaam te verplaatsen, maar toen vond de mens eindelijk de rust om aan het werk te gaan en vormde geen bedreiging meer voor de goden. “Zo lang geleden is dus onze liefde voor andere mensen ontstaan”, vertelt Aristofanes. Verderop typeert hij de liefde als een verlangen “… je zo te verenigen, te versmelten met de geliefde dat twee mensen één worden. De achtergrond van dit verlangen is dat het beantwoordt aan onze oorspronkelijke aard, toen wij ongedeeld waren. Dat streven, dat najagen van die ongedeeldheid, noemen we liefde” (idem, 93).

Het romantische ideaal beperkt zich tot de heteroseksuele variant van deze eenwording. Hoe kun je dit samensmelten van man en vrouw voorstellen? Volgens Singer is het een zeer gevaarlijk idee.

Onze persoonlijkheid kan nooit samensmelten met die van een ander. De gedachte dat dit mogelijk is staat haaks op de realiteit van je relatie, betoogt hij. Het concept van de romantische liefde komt niet overeen met wat wij zijn als menselijke wezens (Singer 2009a, 19). Uiteraard is het ontologisch onmogelijk om geheel met een ander samen te vallen. Singer zoekt het dan ook in een soort wederzijdse acceptatie van elkaar van waaruit een zekere ‘sense of oneness’ voortkomt, wat hij vergelijkt met concepten als de Verenigde Staten (idem, 20).

Solomon gaat een stap verder als hij opmerkt dat er een diepgaande verandering in identiteit plaatsvindt tussen de geliefden. Hij probeert het idee van het samensmelten te denken vanuit het ontstaan van een gedeelde identiteit gebaseerd op wederzijdse erkenning. “ …love involves a mutual, as well as reciprocal, definition of selves” (Solomon 1990, 150). Hij doelt op de ervaring van het verlies van identiteit als hij spreekt over “a shared self, as a self in which my personal desires no longer command a distinctive voice” (idem, 150). Wat het wilsaspect van de persoonlijke identiteit betreft, ontstaat meer dan het afstemmen van de persoonlijke behoeftes op die van de ander. De liefde is geen compromis, beweert Solomon, want een compromis houdt in dat je de ander tegenover jezelf plaatst. De liefde denkt hij eerder als het beschouwen van de doelen van de ander als jouw eigen doeleinden. “To love is rather to take the other’s desires and needs as one’s own” (idem, 150). Dat wil zeggen dat je niet rekening houdt met de ander, maar uiteindelijk zijn verlangens ervaart als de jouwe.

Dit komt nog het dichtste bij het romantische ideaal, lijkt mij, waarin de ander in eerste instantie als 32

een ervaring verschijnt. Het is de ervaring van de liefdevolle verbinding met de ander die in al zijn heftigheid en absoluutheid wordt aangeduid als het samensmelten met de geliefde. Wat boven genoemde auteurs echter proberen te doen is deze intense ervaring begrijpbaar te maken of in te passen in het dagelijks functioneren. En daarmee gaan ze voorbij aan de plaats die het ideaal van het samensmelten inneemt binnen de romantische liefde. Constitutief voor deze liefde is het streven zelf. “Er is geen behoefte aan verlossing door een statische tijdloze telos. Verlossing wordt juist gevonden in het opgaan in de erotische begeerte -verlossing van het rommelige dagelijkse leven met al die oppervlakkige besognes die afschermen van je eigen ware wezen” (Nussbaum 2006, 512). Het gaat de romanticus voornamelijk om de krachtige energie die de ‘bezieling’ van de toegewijde minnaar met zich meebrengt en die in staat is de oppervlakkige gemoedelijkheid van het dagelijks bestaan te doorbreken. Of dit de grondslag zou kunnen vormen voor een stabiele relatie, is voor de romanticus niet de vraag. Het romantische verlangen zelf geeft een andere betekenis aan het dagelijks leven. En daarvoor is de verbeelding constitutief. Catherines uitspraak: ‘Ik ben Heathcliff’ is dan ook geen uitroep van een schizofrene persoonlijkheid, maar een metafoor voor hoe zij haar werkelijkheid ervaart. Heathcliff verheft haar gewone staat-van-zijn tot een betere, niet noodzakelijk prettige (soms zelfs pijnlijke) maar wel veel opwindender bestaansniveau.

In Het romantische verlangen citeert De Mul de dichter Novalis (1772-1801) over het romantische project.

“Romantiseren is niets anders dan een kwalitatieve verheffing. Het nederige zelf wordt in deze operatie met een beter zelf geïdentificeerd... Door aan het gewone een hoge betekenis, aan het alledaagse een geheimzinnig aanzien, aan het bekende de waardigheid van het onbekende, aan het eindige de schijn van het oneindige te geven, romantiseer ik het. Omgekeerd geldt de operatie voor het hogere, onbekende, mystieke, oneindige… het krijgt een gewone uitdrukking” (De Mul 1995, 7).

Heathcliff wordt dan ook niet geïdealiseerd, in de zin dat hij als een engel of ander hoger wezen wordt voorgesteld. Het idee je te verbinden met een ander mens is voldoende. Het verlangen samen te smelten komt voort uit de romantische verbeelding. Analoog aan wat Ricoeur opmerkte over het metaforiseren als het vormen van een nieuw gezichtspunt, brengt de romantische verbeelding een nieuwe zienswijze voort. De geliefde lijkt daarbij een katalysator waardoor de gehele werkelijkheid op een nieuwe manier wordt ervaren.

Instructief hierbij is de eerder geciteerde opmerking van Merleau-Ponty, waarin hij de seksualiteit aanduidt als een erotische structuur van de waarneming. In bredere zin wijst hij erop dat gevoelens zich in eerste instantie kenbaar maken door een verandering in de affectieve omgeving. Deze veranderde waarneming lijkt eveneens van toepassing op het romantische verlangen. Het ideaal samen te smelten met de ander is daarbij een metaforisch beeld dat sterke gevoelens opwekt die de werkelijkheid verheffen boven het alledaagse. De wereld zoals die wordt waargenomen ondergaat een transformatie als de productieve verbeelding wordt gebruikt. Of het romantische ideaal verwezenlijkt wordt doet hiervoor in wezen niet ter zake.

Het fantaseren over de ander vormt een belangrijke bron voor de liefde en dit brengt met zich mee dat de daadwerkelijke aanwezigheid van de ander naar de achtergrond verdwijnt. De fantasie alleen lijkt al genoeg. Filosofen zoals Singer doen het romantische liefdesideaal om die reden af als een gevaarlijke illusie. Zij gaan daarbij echter uit van een scheiding tussen werkelijkheid en fantasie die goed beschouwd niet houdbaar is. In verband met de narratieve aspecten van het internetdaten komt dit opnieuw aan de orde.

De eerdergenoemde kritiek op het romantische liefdesideaal kan het verlangen samen te smelten afdoen als een infantiele neiging naar een symbiotische vereniging. Of als dagdromerij die niet 33

strookt met de werkelijkheid van het huwelijk. De Mul wijst erop dat er naast het optimisme van de romantici, en de sterke gedrevenheid die het romantische project met zich meebracht, zeker ook aandacht is voor de principiële onvervulbaarheid van het romantische verlangen (De Mul 1995, 9).

Hij wijst daarbij op zowel optimistische als pessimistische tendensen en het belang van de romantische ironie. De romanticus heeft wel degelijk besef van “het onvoltooibare karakter van het romantische verlangen” (idem, 10). Wie de romantische minnaar erop wijst dat samensmelten met de geliefde uiteraard niet mogelijk is, een mens is nu eenmaal niet vloeibaar als was, zal de reactie krijgen van een kind dat gestoord wordt in zijn spel door een overserieuze volwassene. ‘Ja, hé,hé, dat weet ik ook wel’, zal het spelende kind terugzeggen. Maar daar gaat het hem niet om. In zijn spel verbeeldt hij een spelwerkelijkheid en geniet hij van de gevoelens die dit oproept. De romantische liefde is in die zin niet zo serieus. Of zij daarmee niet voldoet voor een langdurige relatie is hiermee niet gezegd. Met de romantische ironie, als een beweging die afstand neemt van de serieuze ernst van het verlangen - en waardoor de romanticus zichzelf relativeert- bespeurt De Mul moderne en postmoderne thema's binnen het romantische verlangen. Op deze visie zal ik aan het eind van dit hoofdstuk terugkomen nadat in de volgende paragrafen de moderne liefde en de postmoderne liefde is toegelicht.

2. Moderne liefde 2.1 Nieuwe gebruiken in de twintigste eeuw Kenmerkend voor het modernisme is een sterk vooruitgangsoptimisme dat aanving in het zeventiende-eeuwse (vroege) Verlichtingsdenken, onder meer als een emancipatorisch programma dat de mens zou bevrijden van allerlei vormen van bijgeloof. Richtinggevend hiervoor is het idee dat de werkelijkheid in grote mate te voorspellen en te beheersen is (De Mul 1995, 19). De wereld kon via rationele procedures (in principe) volledig worden gekend. De natuur zou op die manier haar geheimen prijsgeven en dat maakte fysische processen voorspelbaar en dus ook maakbaar. Niet alleen voor de fysieke werkelijkheid, ook voor de innerlijke processen van de menselijke geest werden de methodologische principes van de empirische wetenschappen relevant geacht. De opkomst van de psychoanalyse en de experimentele psychologie had gaandeweg zijn invloed op de persoonlijke levenssfeer. In de moderne samenleving zoals die in de twintigste eeuw ontstaat verliest het romantische ideaal zijn zeggingskracht voor partnervorming (Bulcroft 2000, 72). De moderne geliefde wendt zich niet langer tot de roman voor een kader om zijn gevoelens te interpreteren, maar zoekt zijn heil bij de psychotherapeut en zijn expertise. Deze wordt geacht licht te werpen op het gevoelsleven en houvast te geven bij het kiezen van de juiste partner.

Partnerkeuze wordt steeds meer een individuele beslissing op basis van een rationele afweging. De gemeenschap en de familie verliest daarbij zijn beslissende invloed en de vrienden- of vriendinnengroep wordt minder gebruikt als klankbord (idem, 74). De partnerkeuze verliest gaandeweg het karakter van een sprong in het diepe. Het moderne individu krijgt in de loop van de twintigste eeuw immers steeds meer mogelijkheden om de ander te leren kennen voordat een huwelijk wordt aangegaan. Zo kende de middenklasse tegen het einde van de negentiende eeuw nog een uitgebreid ritueel waarbij een jongeman een vrouw het hof maakte. Plaats van handeling: de woonkamer van het ouderlijk huis van het meisje. Uiteraard werd het stel hierbij nauwlettend in de gaten gehouden door de familie. Bij hen lag ook het initiatief de jongeling uit te nodigen.

34

In de twintigste eeuw raakt dit gebruik achterhaald. Rond 1914 duikt in Amerika het woord ‘date’ voor het eerst op (Coontz 2005, 199). Een date vindt plaats in een publieke ruimte, buiten de supervisie van de familie. De man neemt nu het initiatief en betaalt voor de kosten. Wanneer de auto meer gemeengoed wordt, vindt het jonge stel hier de afzondering voor de eerste seksuele verkenningen. “A house of prostitution on wheels”, fulmineert een bezorgde trendwatcher hierover rond 1924 (idem, 200). In de negentiende eeuw overheerste de opvatting dat een huwelijk zonder liefde tragisch was; rond 1950 gold hetzelfde voor een huwelijk zonder bevredigende seks.

Zelfvervulling, intimiteit en seksuele bevrediging zijn nu de moderne idealen voor het huwelijk (idem, 233). Anders dan het romantische ideaal van de samensmelting, dat principieel onvervulbaar is, heeft het moderne liefdesideaal het karakter van een doel dat met enige inspanning door iedereen te bereiken is. Het huwelijk kreeg het karakter van een persoonlijk project, waaraan het moderne individu zijn identiteit ontleent. De toename van het aantal echtscheidingen werd (overwegend) gezien als een fout in de partnerkeuze. Een miscalculatie die waarschijnlijk minder voor zal komen wanneer er betere voorlichting komt over het huwelijk, veronderstelde men. Partnerkeuze werd opgevat als een selectie op basis van voldoende informatie (Bulcroft 2000). Een goed huwelijk was maakbaar, zoals spreekt uit de titel van een boek uit 1960 over het redden van huwelijken: “Success can be attained by almost anyone” (Coontz 2005, 233).

Vanaf de jaren zestig ontstonden nog meer mogelijkheden om de ander te leren kennen, voordat tot een huwelijk werd besloten. Met de komst van de anticonceptiepil werd seks voor het huwelijk gaandeweg gemeengoed en samenwonen (als proeftuin voor het huwelijk) werd maatschappelijk geaccepteerd.

2.2 Kenmerken Kenmerkend voor moderne opvattingen over de liefde is dat de ander niet langer wordt gekend binnen de intense ervaring van het samensmelten, zoals dat in het romantische ideaal wordt verbeeld, maar kenbaar is via rationele procedures. Het moderne zelf kan door de psychologie worden blootgelegd door systematische observatie van zijn gedrag. De identiteitsopvatting die hieruit voortkomt, stemt overeen met wat Ricoeur aanduidt als een idem-identiteit. De moderne persoon is immers identificeerbaar aan de hand van zijn mentale disposities die als onveranderlijke kenmerken worden opgevat. Zijn gedrag is in grote mate voorspelbaar.

De onttovering van de liefde Illustratief is de opkomst en de populariteit van de psychologische test. Deze ontwikkelde zich tot een ‘mental testing industry’ gebaseerd op de achterliggende gedachte dat iemands persoonlijkheid een gegeven is, vergelijkbaar met zijn vingerafdruk (Gergen 2000, 46). De moderne idem-identiteit leidt tot vastomlijnde rollen voor mannen en vrouwen. De groei naar volwassenheid wordt gezien als het aanpassen van gedrag, opvattingen gevoelens aan deze sjablonen. De identiteitsontwikkeling vindt zijn voltooiing in een robuuste en onafhankelijke persoonlijkheid die voldoet aan de morele maatstaven van de moderne samenleving. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw betekent dit dat een man een betrouwbare kostwinnaar is en de vrouw de rol van een zorgzame huisvrouw op zich neemt. De moderne mythe van het Eeuwigdurend Geluk is gebaseerd op deze gedragscode.

Het huwelijk is een automatisme; een systeem dat wanneer het uiterlijk goed functioneert vanzelf innerlijke bevrediging oplevert – is de verwachting. De relatie ontleent niet langer zijn betekenis aan de innerlijke kwaliteiten van de geliefden, maar aan de functionaliteit van de interacties. Het 35

Behaviorisme, een psychologische stroming die vanaf 1950 invloed krijgt via het werk van Burrhus Skinner (1904-1990), is hiervan een uitgesproken voorbeeld. Het presenteert een derdepersoonsbeschrijving van menselijk gedrag in het algemeen gebaseerd op laboratoriumstudies met proefdieren en –personen. De interpersoonlijke relatie wordt – evenals de liefdesrelatiebeschreven vanuit de wederzijdse beloning van gewenst gedrag. Het innerlijk van de geliefde komt hier niet in voor.

De uitkomst van deze experimenten vindt zijn weg naar het persoonlijke domein in de vorm van zelfhulpliteratuur. Dit genre had tot die tijd het karakter van de goedbedoelde raad van een levenswijze vriend(in) of bezorgde moralist. In de moderne zelfhulpboeken komt echter de psycholoog aan het woord. Hij baseert zich op de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek om de lezer ervan te overtuigen dat hij zijn liefdesrelatie kan (en moet) optimaliseren.

Met de belofte dat de psychologie alle geheimen van de liefde zal ontsluieren, wordt de liefde ‘onttoverd’ en verliest de ander zijn verborgen karakter. Dat maakt de liefde niet alleen voorspelbaar, maar ook maakbaar. De therapeut is niet langer een hermeneuticus die het verhaal van de cliënt ontcijfert, maar krijgt de functie van een mecanicien die het vastgelopen raderwerk van de relatie opnieuw doet functioneren. De moderne liefde is immers in eerste instantie een gedragscode, en geen gevoel Met de overgang van het romantische-zelf naar het moderne-zelf wordt de dieptemetafoor van het verborgen innerlijk vervangen door de moderne metafoor van de automaat. Dit is, kort gezegd, de ontwikkeling zoals Gergen die typeert. Een typisch product daarvan is, zoals gezegd, de gedragstherapeutische benadering. “For Freudian romantics, therapy required nothing less than total reconstruction of the psyche; ceasing to believe in psychic depth, modern therapist were free to tinker with the machinery in hand” (Gergen 2000, 47).

Volgens Gergen ontstaat in de moderne tijd ‘een toegankelijk zelf’. “The romantic individual was forever a mystery (…) The modernist self, by contrast, is knowable, present in the here and now, just slightly below the surface of his actions” (idem, 47). Gergen wijst erop dat het behaviorisme geen ruimte laat voor verborgen innerlijke processen. Maar dit betekent niet dat de dieptemetafoor in de twintigste eeuw geheel is verdwenen. Gergen gaat te snel voorbij aan de transformatie die met name Freuds notie van het innerlijk ondergaat en waaruit een minder platte opvatting van de intieme relatie voortkomt. In de volgende paragraaf zal ik dit toelichten.

Het therapeutische zelf Sigmund Freud (1856-1939) wordt meestal gezien als een overgangsfiguur tussen romantiek en moderniteit (Singer 2009, Gergen 2000, Illouz 2008). In Saving the modern soul beschrijft Eva Illouz de transformatie die de psychoanalyse ondergaat en samenhangt met de popularisering van het therapeutische discours (Illouz 2008). Freuds beschrijving van het Id, als een verborgen aspect van de persoonlijkheid, sluit aan bij de romantische opvatting van het innerlijk. Deze wordt bij Freud echter deel van een therapeutisch project waarin we de moderne maakbaarheidsgedachte kunnen herkennen. Bij Freud belandt Cherubino (met zijn vraag naar de liefde) op de divan om zijn diepere innerlijke roerselen aan het licht te brengen, zou je kunnen zeggen.

Freuds gedachtegoed wordt rond 1960 gepopulariseerd binnen de zelfhelpliteratuur, maar dit gebeurt pas wanneer de pessimistische en deterministische elementen uit Freuds theorie zijn getransformeerd tot een optimistisch verhaal waarin niet het onbewuste maar het ego centraal staat. Een markante omslag vindt plaats bij de Amerikaanse psycholoog Erik Erikson (1902-1994). Hij 36

vat de functie van het ego niet langer op als bemiddelaar tussen de driftmatige natuur van het onbewuste en de eisen van de samenleving. Erikson benadrukt de adaptieve functie van het ego dat in zijn visie een meer autonoom karakter heeft. Zijn doel is “… to draw attention to the human capacity to triumph over the psychological hazards of living. (…) every crisis provided the opportunity for the self to grow and to develop mastery over the world” (idem, 158).

Het interpretatiekader voor de ervaring krijgt hiermee een andere narratieve basisstructuur (idem, 154). Binnen de psychoanalyse wordt het levensverhaal geïnterpreteerd door telkens verticale verbindingen te leggen met traumatische gebeurtenissen in de (vroege) kindertijd. Het verhaal heeft een cyclisch karakter doordat het telkens teruggrijpt op kerngebeurtenissen waarbij littekens zijn opgelopen. Opgroeien betekent in deze context dat deze trauma's worden geëxpliciteerd en verwerkt. De ontwikkeling van het ego zoals Erikson deze beschrijft, kent echter een horizontale grondstructuur. Het verhaal vertelt de overwinning van het ego op de dwang van het beschadigde zelf. De ervaringen die de opgroeiende persoon opdoet zijn (evenals bij Freud) van belang, maar van onvermijdelijke seksuele trauma's is geen sprake meer. De persoonlijke identiteit ontstaat grotendeels als de uitkomst van de opvoeding. Deze kan verkeerde tendensen in de persoon corrigeren en zijn groei (naar verwachting) bevorderen.

Hiermee sluit Ericsson aan bij het ‘zelfhelpethos’ van de Amerikaanse populaire cultuur (idem, 155).

Een ideaal waar Freud zelf absoluut niet in geloofde; hij was er niet van overtuigd dat mensen op eigen kracht hun neuroses konden overwinnen. Hiervoor was een langdurig traject van professionele psychoanalyse nodig (idem, 153).

Het verhaal waarin de persoon zichzelf overwint, werd verder ontwikkeld binnen de Human Potential Movement gebaseerd op ideeën van Abraham Maslov (1908-1970) en Carl Rogers (1902-1987).

Laatstgenoemde neemt hier een centrale plaats in. Met gebruikmaking van organische metaforen stelt Rogers dat groei een inherent deel is van de menselijke conditie. Het doel van psychotherapie werd hierdoor niet langer het helen van oude wonden, maar “to help one realize one’s own authentic self” (idem, 159). Waarmee therapie impliciet de voorwaarde werd voor een werkelijk authentiek leven. Illouz wijst hierbij op het tautologische karakter van het therapeutische verhaal. De oplossing die de therapeutische methode biedt, definieert impliciet wat gezond gedrag inhoudt (idem, 174).

De Rogeriaanse psychotherapie droeg niet alleen een sterk vooruitgangsoptimisme in zich, maar transformeerde tevens de romantische tegenstelling tussen ‘eigenlijk’ en ‘oneigenlijk’ leven in ‘gezond’ en ‘ongezond’ leven. Het verheffingsideaal van de romantische liefde, waarmee het gewone een hogere betekenis krijgt, wordt vervangen door de idealisering van therapie-ervaringen. Zij vormen voortaan de grondslag van de gewenste persoonlijkheid. De romantische zoektocht naar de onbekende ander wordt nu een zoektocht naar het Ware Zelf. Met dit project wordt het dagelijks leven betekenisvol als proeftuin voor de ontwikkeling van het ego.

Daarmee raakt het moderne individu zijn oriëntatie op de ander, in zekere zin, kwijt. Authenticiteit wordt niet langer gevonden in de ontmoeting met de ander, maar in de autonome daad van de zelfexpressie (vgl. Taylor, 2009). Het is niet langer de ander waarbij ik mezelf kan zijn; het ego vindt ‘zichzelf’ in de realisering van zijn eigen mogelijkheden. De stap naar zelfverheerlijking is van hieruit snel gemaakt. Hoe dan ook: het is niet langer een morele opgave om jezelf te ontwikkelen, maar een modern kenmerk van gezondheid.

Sociologe Illouz merkt daarbij op dat het therapeutische zelf enerzijds een privaat karakter heeft het is immers gericht op wat zich binnenin aandient- en anderzijds een publiek karakter kent (Illouz 37

2008, 180). Het gebruikt het psychologische discours om zichzelf te verduidelijken. Binnen de populaire massacultuur gebeurt dit niet binnen de beslotenheid van de therapieruimte, maar via het podium van de talkshow waar een soort moderne biecht wordt afgenomen.

Werden negentiende-eeuwse autobiografische verhalen nog gekenmerkt door hun ‘from rag to riches’ storyline (bijvoorbeeld: van krantenverkoper tot mediamagnaat); het moderne autobiografische genre richt zich op ‘the narrative of psychic suffering’ (idem, 181). Als voorbeeld beschrijft Illouz het publieke levensverhaal van Oprah Winfrey dat niet wordt gepresenteerd als het succesverhaal van een zakentalent, maar als een worsteling met haar eigen gebrek aan zelfwaardering. Winfrey etaleert zichzelf als mediapersoonlijkheid door te wijzen op het innerlijk gevecht met haar problematische verleden. Een strijd die niet is afgelopen nu zij een van de rijkste en invloedrijkste vrouwen van Amerika is geworden.

Vanuit de Humanistische Psychologie ontstaat een ander verhaal dan dat van het toegankelijke zelf, zoals dat in de vorige paragraaf vanuit het Behaviorisme werd beschreven. Eerstgenoemde plaatst de dieptemetaforen van de romantiek in een moderne context waardoor de liefde het karakter van een zoektocht blijft houden. Laatstgenoemde gebruikt de metafoor van het automatisme en beschrijft de liefde als een voorspelbaar gebeuren. Beide verhalen blijven bestaan. Aanvankelijk gaat het therapeutische zelf van de Humanistische Psychologie het gevecht aan met de strakke rolpatronen van die tijd. Tot in de jaren 80 blijft een therapiecultuur aanwezig die sterk gericht is op de authentieke expressie. Woede, verdriet en seksuele driften mochten tot uitdrukking komen. Hoe harder men schreeuwde en op kussens sloeg des te authentieker was men bezig. De opgave die de Humanistische Psychologie aan de moderne persoon meegeeft heeft tot die tijd het karakter van een bevrijdingsstrijd tegen de opgelegde identiteiten van de maatschappij. In de therapeutische setting kon men experimenteren met nieuw gedrag en gevoelens ontdekken waar in het publieke domein geen ruimte voor was. De oproep om jezelf te worden, verandert echter wanneer de traditionele rolpatronen minder dwingend worden en de scheiding tussen het private domein en het publieke domein minder duidelijk wordt. In de volgende paragraaf, waarin de postmoderne opvattingen van de liefde centraal staan, ga ik hier verder op in.

3. Postmoderne liefde In de laatste decennia van de twintigste eeuw komt een postmoderne opvatting van de liefde meer op de voorgrond. Voordat ik enkele maatschappelijke ontwikkelingen schets waardoor dit, al veel oudere thema, de conceptie van de liefde verandert, zal ik eerst de filosofische betekenis van ‘postmodern’ (met enig voorbehoud) nader toelichten.

3.1 De postmoderne denkbeweging De term ‘postmodern’ is veel minder eenduidig dan de term ‘modern’ - iets wat soms heeft geleid tot een wat modieus gebruik van het woord ‘postmodernisme’. Het is blijkbaar eenvoudiger uit te leggen wat het postmodernisme niet is dan wat het wel is. Mogelijk komt dat voort uit waar het postmodernisme zelf voor staat. Ze is niet eenvoudigweg de aanduiding voor een tijdperk dat volgt op het modernisme en de grondbeginselen ervan herroept.

Het postmoderne thema was al langer aanwezig, maar komt vooral filosofisch in de belangstelling na 38

1979 waarin de Franse filosoof Jean-Francois Lyotard (1924-1998) La condition postmoderne publiceert (De Mul 1995). De ambiguïteit van de term postmodernisme ligt besloten in de kritiek die het uitoefent op de eenduidige definities die het modernisme oplegt en de daarmee verbonden pretentie dat hiermee het laatste woord is gesproken. In de visie van de radicale denker Jacques Derrida (1930-2004) is een dergelijk afsluitend interpretatiekader niet mogelijk. In zekere zin is dit voorbereid door Michel Foucault (1926-1984) met name in het in 1975 gepubliceerde Surveiller et punir . Hierin analyseert hij de macht die via een contingent raamwerk van vooronderstellingen op het individu wordt uitgeoefend. In de vorige paragraaf werd al gewezen op de tautologie van het therapeutische verhaal dat daarmee een affirmatief karakter krijgt. Het roept de categorieën ‘ziek’ en ‘gezond’ in het leven die op het gebied van de psyche betrekking hebben op de tegenstelling normaal versus afwijkend. Het postmodernisme verzet zich tegen het normaliserende effect van het alomvattende verhaal van het modernisme waarin de betekenis van de werkelijkheid eenduidig is vastgelegd. Het postmodernisme is echter niet eenvoudigweg een anti-modernisme (idem, 22). Door deze positie in te nemen zou zij zelf namelijk eveneens een absoluut interpretatiekader opwerpen.

Om niet het onderwerp te worden van haar eigen kritiek, moet zij een omtrekkende beweging maken. Door zich te onttrekken aan iedere gefixeerde positionering, maakt het postmodernisme zichzelf (bewust) ongrijpbaar. De postmoderne dynamiek zou ik willen omschrijven als een denkbeweging die de rigide fixatie van een interpretatiekader aan de orde stelt zonder zich in te graven in een tegenpositie. De aanval op het modernisme is een guerrillatactiek en geen loopgravenoorlog.

Als zodanig komt ‘de postmoderne betwijfeling’ voort uit het moderniseringsproces zelf (idem, 22).

Dezelfde twijfel herkent De Mul echter ook in de romantische ironie. Zij komt naar voren als een betwijfeling van het romantische ideaal dat als principieel onvervulbaar wordt gezien. “Het ironisch stemmende besef van de onvoltooibaarheid van het streven naar absolute waarheden en waarden is gegrond in een besef van de fundamentele veranderlijkheid van de werkelijkheid” (idem, 10).

Daarmee heeft het ideaal echter niet afgedaan, alleen de mogelijkheid tot realisering ervan wordt verworpen. Daaraan ontleent het romantische verlangen zijn grandeur: men gaat op weg om het onmogelijke te bereiken (idem, 10). Deze tegenspraak maakt een dergelijk op-weg-gaan tot een verheven onderneming. Het postmoderne thema, dat wijst op het dynamische karakter van de werkelijkheid, is op deze manier geformuleerd niet nieuw. Herakleitos beschreef de werkelijkheid reeds als een ‘strijdige harmonie’ (idem, 11).

In de laatste decennia van de vorige eeuw is de complexiteit van het sociale leven zodanig toegenomen dat sprake lijkt van een stroomversnelling waarin het individu wordt meegesleurd en zichzelf kwijtraakt. De postmoderne kritiek brengt het gevaar met zich mee dat ieder interpretatiekader zodanig wordt gerelativeerd dat zij volstrekt willekeurig wordt. Zo ontstaat een anything goes-mentaliteit die kan leiden tot nihilisme.

Dat gevaar bedreigt ook de liefde die steeds minder kan beroepen op een traditioneel interpretatiekader. De gescheiden levenssferen, zoals die in de achttiende eeuw ontstonden in het eerder genoemde Male Breadwinner Marriage (zie 4.1.1) werden vanaf de zestiger jaren van de twintigste eeuw minder dwingend. De aanspraken die de huwelijkspartners op elkaar maakten konden niet langer teruggrijpen op de traditionele rolmodellen. Samenleven werd een kwestie van onderhandelen (Coontz 2005, 255). De moderne gedragscode stond ter discussie en andere vormen van samenleven, zoals de driehoeksverhouding of het open huwelijk, werden uitgeprobeerd. Hoewel nieuwe vormen het beeld van een gelukkig huwelijk diffuser maakten, is dit een fase waarin het 39

postmoderne thema nog niet duidelijk naar voren komt. Binnen the Human Potential Movement ging het individu nog op zoek naar een onvervreemdbare kern, iets wat ook binnen de spirituele context van de latere New Age-beweging (en de groeiende belangstelling voor esoterie) werd gepropageerd.

Wanneer de oude verflagen van de opgelegde conditioneringen eenmaal waren weggekrabd, zou een heldere spiegel ontstaan waarin het Ware Zelf zich toonde. Dit is een variatie op een romantisch thema waarin men zijn werkelijke natuur gaandeweg ontdekt.

De postmoderne opvatting van de liefde manifesteert zich wanneer de metafoor van een onvervreemdbare kern wordt losgelaten. Nadat het moderne individu zijn (emancipatie)strijd heeft gestreden ontdekt het niet een laatste, definitieve identificatie, maar eerder een verwarrende veelheid aan idem-identiteiten. Het moderne verhaal van de liefde, gemodelleerd volgens het narratief van de zelfoverwinning, verliest in de postmoderne context zijn appèlwaarde. Wat dit inhoudt voor de manier waarop de persoon zichzelf begrijpt, zullen we zien aan de hand van de notie van ‘The Saturated Self’ van Kenneth Gergen.

3.2 Kenmerken Het Verzadigde Zelf Tegelijk met het verlies aan zeggingskracht van de traditionele identificatiestructuren, ontstaat een enorme toename aan identificatiefiguren. Vooral door de komst van de nieuwe media is een mix van culturele betekenissen gemeengoed geworden. De televisie levert een diversiteit aan rolmodellen en geeft een inkijkje in de levenswijze van de meest exotische culturen.

Gergens boek, oorspronkelijk verschenen in 1991, gaat in dit verband nauwelijks in op de invloed van het internet. Het ligt voor de hand dat de ontwikkeling die Gergen beschrijft zich in het kwadraat voordoet nu multimediale computers en internetaansluitingen gemeengoed zijn geworden. Het is echter te eenvoudig het internet enkel te duiden als een postmodern fenomeen - en het internetdaten als de uitkomst daarvan. In het zesde hoofdstuk bespreek ik het internetdaten dan ook niet exclusief vanuit het postmoderne thema.

Interessant is wat Gergen reeds in 1991 beschrijft over wat de toename aan identificatiemogelijkheden betekent voor de identiteitsontwikkeling. Het socialisatieproces vindt niet langer, zoals in de jaren vijftig werd gedacht, zijn voltooiing in een maatschappelijk geaccepteerde rol. De vorming van een volwassen persoonlijkheid krijgt steeds meer het karakter van een eigen ontwerp. Daarvoor blijven enkele morele maatstaven bestaan, maar deze zijn minder nauw omschreven dan voorheen. Het zelf dat hieruit naar voren komt heeft een voorlopig karakter. Het is een mogelijke identificatie waarin een van de potenties van het zichzelf ontwerpende individu tot uitdrukking komt. De persoon, zoals Gergen die aanduidt, lijkt op een open ruimte die bevolkt wordt door verschillende strevingen (Gergen 2000, 69).

Het postmoderne besef dat iedere interpretatie een voorlopig karakter kent, brengt met zich mee dat de persoon zichzelf voortdurend gaat herinterpreteren. Dit laatste is niet vreemd aan de hermeneutiek van het zelf, zoals Ricoeur het proces van identiteitsvorming aanduidt. Het proces dat Gergen beschrijft leidt, in termen van Ricoeurs narratieve benadering, echter niet tot een eenduidig, alomvattend verhaal waarmee de persoon zichzelf (voorlopig) begrijpt, maar tot een veelheid aan verhalen.

Cruciaal hierbij is, aldus Gergen, de sociale verzadiging die optreedt doordat de persoon functioneert 40

binnen een grote diversiteit van persoonlijke relaties en identificaties met allerlei rolmodellen. Hij wijst op de enorme toename van zowel de hoeveelheid als de intensiteit van relaties. De moderne communicatietechnologie maakt het mogelijk dat een vriendschap zich veel sneller kan ontwikkelen.

Nu brieven niet meer per postkoets worden bezorgd, maar in elektronische vorm onze kamer binnen flitsen, kan de liefde veel sneller opbloeien. Zo ontstaat een grote diversiteit aan intense ontmoetingen. Gergen beschrijft zijn drukke leven als academicus, waarin hij veel reist, mailt, telefoneert en op congressen collega's ontmoet vanuit de hele wereld, als voorbeeld hiervan. De persoonlijke identiteit die voortkomt uit deze sociale verzadiging noemt hij ‘The Saturated Self’.

Deze identiteit heeft een ambivalent karakter. Door de snelle en veelvuldige rolwisselingen die de sociale verzadiging met zich meebrengt, kan de vraag: ‘Wie ben ik?’ niet meer eenduidig worden beantwoord. The Saturated Self ervaart zichzelf als een pastiche van verschillende aan elkaar gelijkgestelde zelfinterpretaties. ‘Ik ben dit, maar ook dat en soms zus en vaak zo ...’ Dat de toekomst nooit vastligt, is enerzijds een opwindende gedachte. In iedere levensfase liggen immers nieuwe ervaringen in het verschiet. Anderzijds ontstaat vanwege de duizelingwekkende hoeveelheid mogelijkheden een zeker besef dat men tekortschiet (idem, 76). Het Verzadigde Zelf stelt zich immers niet zozeer de vraag wie hij is, maar hoe hij zijn leven kan intensiveren. Hij verbeeldt voor zichzelf een toekomst, waartegen zijn huidige situatie tekortschiet. De beperkingen van het hier-ennu probeert hij te overstijgen door een geoptimaliseerd ik in het leven te roepen.

Met de postmoderne kritiek slaat ook de twijfel aan de moderne keuzestrategie toe. Het besef dat er altijd een ander gezichtspunt mogelijk is, ontneemt de waarheid haar definitieve karakter. Gergen geeft als voorbeeld dat een huwelijk uit liefde (sinds de achttiende eeuw) binnen de westerse cultuur het enige juiste is om te doen. Een Japanner zal echter wijzen op statistisch bewijs dat gearrangeerde huwelijken langer standhouden en gelukkiger zijn (idem, 78). Ook de procedurele rationaliteit geeft hier dus geen eenduidige richting. Men kan ook wat partnerkeuze betreft altijd verschillende kanten op redeneren.

Overgelaten aan zichzelf dreigt het verzadigde individu te verdrinken in een grote hoeveelheid identificaties. Aan de hand van Ricoeurs theorie zou je kunnen zeggen dat de dialectiek van het idem en ipse verstoord raakt nu een grote hoeveelheid idem-identificaties optreden die het karakter hebben van een tijdelijke constellatie. De persoonlijke identiteit verliest zijn robuuste karakter nu het niet geschraagd wordt door herkenbare tekens, zoals gesymboliseerd in het litteken waarmee Odysseus bij zijn thuiskomst werd geïdentificeerd. Het postmoderne individu lijkt kopje onder te gaan in een veelheid aan betekenissen waardoor Ithaca uit het zicht is verdwenen.

De hypothese dat de persoonlijke identiteit een sociaal construct is dat wordt gevormd binnen de relatie met anderen (idem, 157) impliceert volgens Gergen dat relaties voorafgaan en fundamenteler zijn dan het zelf. Nu het zelf zich niet meer beroept op een onvervreemdbare essentie, zoals het Ware Zelf dat zich manifesteert binnen de authentieke expressie van een autonoom subject, verliest The Saturated Self gaandeweg zijn greep op zijn zelfpresentaties. De manier waarop hij zichzelf uitdrukt, verwijst niet langer naar een consistent zelf. De zelfpresentatie wordt bij uitstek een kwestie van stijl.

Afgezien van dit laatste, spreekt Ricoeurs narratieve identiteitstheorie het voorafgaande niet tegen.

Ricoeurs hermeneutische fenomenologie gaat immers ook uit van een intersubjectieve context waarbij het ik niet voorafgaat aan de relatie met de ander, zonder terug te grijpen op een ware essentie. Ricoeurs opvatting biedt zowel ruimte voor verandering als robuustheid. Het is interessant te kijken in hoeverre het Soi-même comme un autre nog opgaat tegen de achtergrond van een 41

onbeperkte hoeveelheid anderen. Deze vraag naar het zelf, zal opnieuw aan de orde komen aan de hand van de praktijk van het internetdaten, onder meer als een vraag naar de authenticiteit van de potentiële partner.

Terug naar de liefde. Wat betekent deze diversiteit aan relaties voor de postmoderne opvatting van de liefde? Welke conceptie van de liefdesrelatie brengt Het Verzadigde Zelf dat hieruit voortkomt met zich mee?

Lichtmoderne liefde De overtuiging dat in een huwelijk Ware Liefde gevonden kan worden is nog steeds aanwezig maar doordat het sociale leven steeds verder verzadigd wordt, worden dergelijke intense, betrokken relaties onrealistisch, stelt Gergen. Het romantische ideaal van de liefde is vervangen door ‘the friendly lover relationship’ (idem, 65) een kortstondige plezierige ontmoeting die zijn voltooiing vindt in wederzijds bevredigende seks.

In diezelfde lijn beschrijft de socioloog Zygmunt Bauman in het voorwoord van zijn boek Liquid Love (Bauman 2008) over “a liquid modern life setting where ‘romantic possibilities’ (…) are supposed and hoped to come and go with ever greater speed …” (idem, xii). Hij duidt op de dynamiek van de liefdesrelatie waarvoor hij de metafoor van een vloeistof gebruikt. Exemplarisch voor de postmoderne liefde is niet de duurzame partnerrelatie maar het netwerk (idem, xiii). De eendimensionale metafoor van de verbinding, heeft hier plaatsgemaakt voor de tweedimensionale metafoor van het netwerk als een (speel)veld van relaties of het driedimensionale beeld van een ruimte. Het individu is hierin het knooppunt van een dynamische configuratie die geen definitief maar altijd een voorlopig karakter heeft. Zonder al te sterke verbindingen aan te gaan, beweegt hij zich door deze ruimte door telkens nieuwe netwerken te vormen en andere achter zich te laten.

Filosoof Marli Huijer exploreert in dit verband de metafoor van licht en zwaarte. Zij spreekt over de ‘lichtmoderne mens’, die zich niet laat vastleggen door de “zware ketenen van tradities” (Huijer 2005, 114). Er ontstaan lichte gemeenschappen, die zich kenmerken door vrijwillige verbintenissen en een minimum aan gedragsregels (Huijer citeert hier Duyvendak en Hurenkamp 2004: Kiezen voor de kudde).

Op het eerste gezicht lijkt deze lichte moderniteit de koninklijke weg naar ‘vrijheid, blijheid’. De manier waarop Gergen spreekt over het lichtvoetig aangaan van liefdesrelaties lijkt een lofzang op de postmoderne liefde. Hij beschrijft een anekdote van een collega van hem die spontaan besluit enkele dagen met een collega van de andere sekse een romance te beleven.

Marli Huijer wijst op de eisen die lichtmoderne relatievorming stelt. Zij baseert zich voor een deel op haar eigen ervaring - haar ouders zwierven vrijwillig door Nederland waardoor zij enkel korte vriendschappen met leeftijdgenoten aan kon gaan. “Om succesvol te zijn in het aangaan en verbreken van verbintenissen moet de lichte mens elke keer bereid zijn zichzelf met stelligheid in de diepte van nieuwe relaties te gooien.” Daarvoor moet een “eenduidig zelfverhaal worden verteld om anderen te verleiden een gemeenschap te vormen. Herkenning en erkenning worden niet verworven door een zwaarte aan goederen, status (…) maar door een lichte levensstijl en dito verhaal, die de ander doen geloven dat elke verbintenis probleemloos kan worden beëindigd (…) Alertheid ad rem gedrag, een energieke en vrolijke uitstraling en flexibiliteit zijn noodzakelijke ingrediënten om in het tussenruim van lichte gemeenschappen te overleven” (idem, 115).

De socioloog Anthony Giddens beschrijft iets dergelijks met zijn concept van ‘confluent love’ dat hij contrasteert met de romantische opvatting van de liefde. “Confluent love is active, contingent love, 42

and therefore jars with the ‘for-ever’, ‘one-and-only’ qualities of the romantic love complex” (Giddens 1991, 61). Hij bekritiseert het romantische liefdesideaal, dat een vorm van illusie is waardoor vrouwen vaak terechtkomen in een relatie waarin zij zijn onderworpen aan de man.

Giddens confluent love is niet noodzakelijk monogaam. Het is de basis van wat hij aanduidt als een ‘pure relationship’: een verbinding die op ieder moment door een van beide partners verbroken kan worden (idem, 137). Zij is slechts gebaseerd op intimiteit, waarbij voor Giddens wederzijdse seksuele bevrediging centraal staat. Niets anders dan dat mag de grondslag vormen voor de partnerrelatie, is de teneur van Giddens betoog.

Hoewel het een geldige aanklacht is tegen de onderdrukkende aspecten van een levenslang huwelijk lijkt Giddens geen oog te hebben voor de consequenties die een pure relationship heeft op de ontwikkeling van intimiteit binnen de relatie (vgl. Bauman 2008, 89). Het is namelijk de vraag of hiermee de veiligheid ontstaat waardoor de partners verder komen dan het alerte gedrag en de vrolijke uitstraling waar Huijers op doelt. Wanneer de relatie uitsluitend gebaseerd is op bevredigend contact, ligt het gevaar op de loer dat partners opnieuw een gedragscode aanleren. Ditmaal wordt niet het rolpatroon van de zorgzame en betrouwbare echtgenoot opgelegd, maar de opgewekte en sexy partner tegenover elkaar uitgehangen. De liefde blijft hierdoor gebaseerd op een vlotte zelfpresentatie en geeft geen inkijkje in de (mogelijk) complexere kanten van de persoonlijkheid. De postmoderne liefde wordt hiermee tot een permanente opgave en het partnercontact een eindeloos sollicitatiegesprek.

De ernstige vraag: ‘Hou ik oprecht van hem?’ is niet langer aan de orde. ‘Vind ik deze relatie nog wel leuk?’ is de vraag die de postmoderne liefde stelt. Het nomadische bestaan van de lichtmoderne mens suggereert een permanente en avontuurlijke reis. De liefdesrelatie heeft daarmee het karakter van een vakantieliefde gekregen: heftig (misschien) maar altijd vrijblijvend.

Uitleiding Zoals eerder opgemerkt blijven anno 2011 verschillende interpretatiekaders voor de liefde naast elkaar bestaan. Over de liefde worden uiteenlopende verhalen gepresenteerd waarin (vaak) oude thema’s in een nieuw jasje opduiken. Als afsluiting van dit hoofdstuk wil ik ter illustratie enkele metaforen noemen zoals die te vinden zijn in hedendaagse populaire literatuur. Romantische en (post)moderne concepties van de liefde gaan daarbij soms een merkwaardig samenwerkingsverband aan. Zo zagen we dat de dieptemetafoor door een transformatie van Freuds gedachtegoed werd opgenomen in de Humanistische Psychologie, bijvoorbeeld in het begrip ‘zelfonthulling’.

Een ander voorbeeld komt uit de spiritueel getinte glossy Happinez, waar voor het proces van identiteitsvorming veelvuldig de metafoor ‘thuiskomen in jezelf’ wordt aangewend (Onze Taal, 2010).

In een artikel over Odysseus (Happinez 2008) wordt Ithaca aangeduid als ‘een metafoor voor verlangen’. Dit verschilt van het romantische verlangen van Catherine in het eerder geciteerde Wuthering heights van Emily Brontë . Het is Cathy’s ideaal met haar geliefde Heathcliff vrij rond te dwalen over de heide (Nussbaum 2006, 525). Hier is geen sprake van een thuiskomst, maar van een open ruimte waar de geliefden genieten van het doelloos rondzwerven.

Moderne maakbaarheidsmetaforen kom je veelvuldig tegen in zelfhelpliteratuur. Nog steeds is een boek met de veelzeggende titel: Liefde is een werkwoord van de Vlaamse relatietherapeut Alfons Vansteenwegen verkrijgbaar (inmiddels 70.000 exemplaren verkocht). De oorspronkelijke ondertitel: 43

Spelregels voor het huwelijk is vervangen door Spelregels voor een relatie, maar de strekking van het boek blijft hetzelfde: partners moeten leren onderhandelen over hun behoeften. Wie zijn communicatieve vaardigheden verbetert is beter in staat een partnerrelatie in stand te houden (Vansteenwegen 2010).

Een postmoderne opvatting van de partnerliefde, spreekt uit het concept van de ‘polyamorie’, dat staat voor meerdere liefdesrelaties tegelijk. In Nederland werd het op de kaart gezet door Ageeth Veenemans met haar boek Ik hou van twee mannen (Veenemans 2010). Polyamorie blijft waarschijnlijk een randverschijnsel, maar het valt op dat het zonder (morele) ophef geaccepteerd werd. Het boek werd niet negatief ontvangen en kreeg veel aandacht in de media. Volgens de getuigenissen op de website www.polyamorie.nl (gezien 21 juni 2011) is polyamorie een reëel alternatief voor wie een monogame relatie als te beperkend ervaart. Het sluit aan bij het denken over de liefde als een netwerk van relaties. Wat dit laatste betreft is illustratief wat publicist Marte Kaan opmerkt in een artikel in NRC-Next (27 juli, 2010) “Dat ik niet in de ware geloof wil niet zeggen dat ik niet in ware liefde geloof. Die ware liefde kun je met talloze mensen beleven, uiteraard niet met iedereen, maar zeker met velen.”

Aansluitend bij wat Jos de Mul opmerkt over het romantische verlangen waarin volgens hem zowel moderne als postmoderne thema's een rol spelen, merk ik op dat het hedendaagse denken over de liefde begrepen wordt vanuit een lappendeken van metaforen. Welke conceptie van de liefde naar voren komt uit de praktijk van het internetdaten, de centrale vraag van deze thesis, zal in het zesde hoofdstuk aan de orde komen. Daaraan voorafgaand beschrijf ik de huidige praktijk van de digitale zoektocht naar een partner. In hoeverre Ithaca deel is van dit verhaal, zal blijken.

44

Hoofdstuk 5 De praktijk van internetdating

Inleiding Digitaal daten heeft hetzelfde oogmerk als andere vormen van relatiebemiddeling. Het arrangeren van ontmoetingen tussen huwelijkskandidaten is uiteraard niet iets van de laatste tijd. In 1650 werd reeds een (toentertijd nogal omstreden) bureaudienst hiervoor opgezet en in 1727 werd de eerste contactadvertentie in een plaatselijke krant gesignaleerd (Birkle 2008). En natuurlijk is de persoon van de koppelaarster een nog veel oudere historische figuur. We zouden hierdoor in de verleiding kunnen komen internetdaten te beschrijven als een koppelaarspraktijk op grote schaal. We gaan daarmee echter voorbij aan de eigen logica die het internetdaten volgt. Ter vergelijking: e-mailen heeft een andere gebruikerscultuur opgeleverd dan de schriftelijke correspondentie via de post.

Mailen gaat niet alleen sneller en makkelijker; de drempel om onbekenden te benaderen is veel lager geworden en het taalgebruik is minder omslachtig, bijvoorbeeld. De maatschappelijke invloed van deze technologie reikt dus veel verder dan louter het ontslag van postbodes. Iets soortgelijks geldt voor het internetdaten. Ook deze kent een eigen logica in de vorm van een aantal spelregels die het daten via het internet bepalen. Dit levert een specifieke omgangscultuur en gebruikerservaring op.

In de eerste paragraaf geef ik een overzicht van de omvang van deze internetdiensten. Het blijkt dat de grote commerciĂŤle datingsites in grote lijnen hetzelfde traject aanbieden (zie www.datingwebsites.nl). Omdat zij een groot deel van de internetdatingmarkt bedienen, neem ik hun overeenkomstige werkwijze als grondslag voor een algemene typering van het internetdaten.

Deze beschrijf ik vanuit verschillende perspectieven. Allereerst beschouw ik de gebruiker als deel van een community en geef enkele kenmerken van de inrichting daarvan. De zoektocht naar de liefde is geen private aangelegenheid, maar wordt bemiddeld door een commerciĂŤle aanbieder die tamelijk dwingend zijn traject aan de gebruiker oplegt. Ik sluit deze paragraaf af met een schematisch overzicht van dit format voor de vorming van een partnerrelatie.

In de volgende paragraaf bespreek ik in het bijzonder de narratieve aspecten van dit traject. Welke verhalen over de liefde leest en schrijft de gebruiker en welke invloed heeft dit op de vorming van een persoonlijke identiteit van het ik en de ander? Tot zover heb ik mij gericht op de omgangscultuur en de daaruit voortkomende gebruikerservaring zoals de internetdienst deze modelleert. Aan het eind van dit hoofdstuk beschrijf ik hoe de ervaren internetdater het hem aangeboden traject ervaart en hoe hij er in de praktijk mee omgaat. Vooral wat de ontwikkeling van intimiteit betreft, wijkt dit af van hoe de internetdienst dit graag ziet verlopen. Ik sluit dit hoofdstuk af met een bespreking van de ambiguĂŻteit van de gebruikerservaring van internetdaters.

1. Internetdaten als maatschappelijk verschijnsel In 2006 werd werd de markt voor online dating in de Verenigde Staten geschat op een miljard dollar per jaar (Arvidson 2006, 672). In datzelfde jaar bezocht naar schatting 11% van de internetgebruikers in de Verenigde Staten (ongeveer 16 miljoen personen) een website om anderen te ontmoeten. Dit betreft niet alleen datingsites, maar ook webcommunities en andere social-media (Heino et al. 2010).

Hoewel er sprake is van een lichte afname, blijft internetdaten nog steeds een lucratieve business. De 45

voorspelling is dat de omzet in 2011 rond de 932 miljoen zal liggen (Arvidson 2006). Ook in Nederland is het internetdaten aangeslagen. Volgens een onderzoek door Psychologie Magazine (mei 2008) waren op dat moment naar schatting 150 Nederlandse datingsites waarop 750.000 bezoekers actief zijn (Birkle 2008).

Internetdaten lijkt maatschappelijk te worden geaccepteerd. Dat spreekt uit de omvang van de gebruikerspopulatie en de bekendheid bij de omgeving. In 2006 kent 30% van de Amerikanen iemand die via internetdating een partner probeert te vinden en de helft daarvan kent iemand die daarin is geslaagd (Sautter et al 2010). Ook een positieve beeldvorming binnen talkshows, zoals die van of Ophra Winfrey en handboeken voor dating dummy’s dragen bij aan de maatschappelijke acceptatie ervan. Daten verliest de associatie met de onaantrekkelijke en communicatief onhandige vrijgezel die zijn heil zoekt bij betaalde koppelpraktijken. Dit stigma is in 2006 in Amerika nog aanwezig, vooral bij traditioneel (religieus) ingestelde bevolkingsgroepen. Naar verwachting zal het blijven bestaan bij een oudere generatie die niet bekend is met het internet. Ervaren internetgebruikers echter wenden zich eerder tot digitale datingdiensten ( Sautter et al. 2010).

Internetdaten wordt een reëel alternatief voor de drukbezette single die geen tijd wil verdoen met rondhangen in een kroeg. “Het lijkt wel normaler eerst virtueel met elkaar kennis te maken en daarna pas in het echt”, merken Van Hintum en Latten op in Liefde á la carte, trends in moderne relaties (Van Hintum en Latten 2007). Dit valt te verklaren uit het toenemende gebruik van internet voor het leggen van contacten, samen met de herwaardering van de moderne single en een levensstijl waarbij niets aan het toeval wordt overgelaten.

In Nederland is tot nu toe vrij weinig onderzoek gedaan naar het online datinggedrag van singles. In het algemeen kan gesteld worden dat de data die door de diensten zelf worden vrijgegeven met enige argwaan moeten worden bekeken (Sautter et al 2006). Ook wordt informatie nogal nadrukkelijk gepresenteerd, zonder de achtergrond ervan toe te lichten. Zo adverteert de commerciële datingsite Parship.nl met de slagzin: “U maakt kennis met bijna twee en een half miljoen serieuze singles”. Dit aantal is evenveel als het totaal aantal alleenstaanden in Nederland. De slogan lijkt in te houden dat iedere partnerloze in Nederland bij Parship is aangemeld. De bewering van Parship betreft echter het aantal Europese leden, en niet alleen de Nederlandse (Van Hintum en Latten 2007).

De Nederlandse internetdatingmarkt wordt beheerst door enkele grote spelers. Volgens onderzoek door Alexa.com (november 2009 ) zoals vermeld op www.start2date.nl (gezien januari 2011) is Relatieplanet met ruim 3 miljoen leden en ongeveer 2500 duizend unieke bezoekers per maand op dit moment de grootste. Daarna volgen Lexa, Parship, Be2 en Match.com. Laatstgenoemde site heeft wereldwijd 12 miljoen leden, maar is in Nederland en België nauwelijks actief.

Op www.datingwebsites.nl (gezien januari 2011) staan reviews van verschillende datingsites.

Opvallend daarbij is dat veel gebruikers klagen over de commerciële internetdiensten. ‘Begin er niet aan’, is in veel gevallen de aanbeveling van de gedupeerden. Het meest tevreden is men over Relatieplanet.nl - ongeveer een derde van de 283 reviews is positief. De andere sites scoren aanmerkelijk lager (ongeveer 10% tevreden gebruikers) met als dieptepunt Parship.nl waarbij in slechts 4,2% van de 104 reviews deze internetdienst wordt aanbevolen. Parship onderscheidt zich van de drie andere grote aanbieders door het tarief van € 59,90 per maand (of € 358,80 per jaar). De drie andere grote datingsites rekenen ongeveer € 25,- per maand en lopen bij een jaarcontract uiteen van € 79,95 (Relatieplanet) tot € 298,80 (Be2). Deze commerciële internetdiensten bieden gratis de mogelijkheid om kennis te maken, maar wie serieus wil reageren op anderen betaalt een 46

tarief dat (met uitzondering van Relatieplanet) op de website vooraf niet duidelijk wordt gemaakt.

Ook lijkt het moeilijk om de automatische incasso van de sites stop te zetten. Afgaande op enkele negatieve reviews speelt dit laatste bij alle van de hiervoor beschreven aanbieders.

In een artikel in Trouw (18 september 2010 ) waarschuwt Ineke Bijnagte dan ook voor het inschrijven op een datingsite. De sites besteden zo min mogelijk aandacht aan de betalingsvoorwaarden, die er meestal op neerkomen dat je als je eenmaal bent ingeschreven er niet meer vanaf komt en het tarief naar willekeur kan worden verhoogd, merkt zij op.

Hoe dan ook: de date wordt duur betaald. Ongeveer een kwart van de onlinedaters (volgens onderzoek in Zwitserland en Denemarken) lukt het uiteindelijk om een langdurige liefdesrelatie op te bouwen (Arvidsson 2006, 686). Volgens een eigen onderzoek van Parship.nl duurt het gemiddeld drie jaar tot men een geschikte partner vindt (Birkle 2008). Afhankelijk van de abonnementsvorm kost dit de Parship-gebruiker tussen de € 1000 en € 2200.

Behalve de grote commerciële internetdiensten, zijn er ook een aantal gratis datingsites actief die hun omzet halen uit de online advertentie-inkomsten. Voorbeelden hiervan zijn Knuz.nl en Relatieklik.nl. De reacties hierover zijn aanmerkelijk positiever. Als nadeel wordt genoemd dat er relatief weinig leden bij zijn aangesloten en dat door het gebrek aan toezicht door de sitemanager serieuze bezoekers te maken krijgen met lomp of onbeschoft gedrag.

Naast algemene datingsites is er voor zo ongeveer iedere denkbare categorie een niche gevonden. Zo zijn er onder andere sites voor vegetariërs, Brabanders, hoger opgeleiden, ouderen, christenen, homo’s, ‘Mooie mensen’ en Rubenspartners - voor ‘mensen met een maatje meer’ (voor een uitgebreid overzicht zie: www.datingwebsites.nl).

Grensoverschrijdend daarbij zijn de sites Polyamorie.nl en Secondlove.nl, bestemd voor partners die met medeweten van hun huidige partner (of niet) serieus willen daten met een ander.

Een bijzondere trend in Amerika is het DNA-daten via sites als ScientificMatch.com en GenePartner.com. De achterliggende opvatting hiervan is dat de neurochemie van de liefde is ontcijferd. De fysieke aantrekkingskracht tussen partners kan worden voorspeld op basis van de juiste match van de genen van de partner. Hoewel het feit dat partners reageren op elkaars DNA (zoals waarneembaar in de lichaamsgeur) door wetenschappers niet wordt ontkend, betwijfelt men de claims van het DNA-daten. In ieder geval betaalt de gebruiker een aardig tarief voor een partner die prettig ruikt (Frazetto 2010).

Een recent alternatief voor de traditionele datingsites vormen de sociale media. Zo vormt Zoosk een applicatie die gekoppeld kan worden aan het Facebookprofiel en op zoek gaat naar matches. Daten via een sociaal netwerk biedt de mogelijkheid het vriendennetwerk van een potentiële partner na te trekken - en hij kan dit ook van jou. Daten krijgt daarmee gelijkenis met het ontmoeten van een vriend van je vriendin: je hebt al over hem gehoord nog voordat je hem daadwerkelijk ontmoet. En je weet dat hij van onbesproken dan wel, in positieve zin, veelbesproken gedrag is.

Andere nieuwe applicaties zoals Wings koppelen gebruikers zonder dat hiervoor een persoonlijk profiel hoeft te worden aangemaakt. Het baseert zich op hoe de gebruiker zich presenteert binnen allerlei sociale netwerken en de internetsporen die hij achterlaat.

Een (mogelijk) veelbelovende ontwikkeling is het samengaan van het internet en mobiele telefonie binnen Location Based Datingservices (LBD). Deze applicaties koppelen singles die in elkaars nabijheid komen. Op het scherm van de smartphone ziet de gebruiker welke vrije single zich in zijn buurt ophoudt en krijgt hij informatie over deze persoon. WithU en Badoo zijn LBD-diensten die echter nog in de kinderschoenen staan (bron: datingfact.web-log.nl). Met LBD wordt de rol van het 47

toeval opnieuw ingevoerd. Volgens sommigen werkt dit niet omdat je dan die ene, unieke persoon die bij jou past toevallig voor de voeten moet lopen (zie hierover www.datingfacts.nl).

In welke richting het internetdaten zich de komende jaren zal ontwikkelen, is moeilijk te voorspellen.

Gezien de sterke marktpositie zal de traditionele vorm niet zo snel verdwijnen. In de volgende paragraaf zal ik een typering geven van het datingtraject zoals dit anno 2011 het meest gebruikelijk is.

2. De datingcommunity Wie een kroeg binnenstapt op zoek naar een potentiële geliefde, begeeft zich in een fysieke omgeving die is ingericht door een commerciële uitbater en waar bepaalde omgangsvormen toegestaan/ongewenst zijn. Een datingsite profileert zich als een omgeving die overeenkomt met een vrijgezellenvereniging (sommige organiseren feesten en geven een clubblad uit) zodat de indruk ontstaat van een virtuele ontmoetingsplaats voor gelijkgestemden. Gelet op de manier waarop persoonlijke informatie wordt uitgewisseld, komt de datingcommunity echter niet overeen met een publieke gelegenheid. Internetdaten is geen (virtuele) kroeg waar sociale controle wordt uitgeoefend, wordt geroddeld en de eigen reputatie op het spel staat. Men presenteert zich als internetdater in eerste instantie tegenover een anonieme gebruikerspopulatie en bedient zich hierbij van een zelfgekozen gebruikersnaam. Tegen betaling krijgt de gebruiker de exclusieve toegang tot door andere gebruikers opgestelde informatie. De aard en de hoeveelheid van deze informatie bepaalt de waarde van de internetdienst. In dit verband is de term ‘ intiem kapitaal’ die filosoof Stine Jensen opvoert in verband met virtuele vriendschappen op Facebook relevant. Hieronder verstaat zij alle persoonlijke informatie die gebruikers met elkaar delen (Jensen 2011).

Ook binnen een datingcommunity vergroten de gebruikers de waarde van het platform door persoonlijke verhalen te produceren (Arvidsson 2006). Anders dan bij Facebook, bijvoorbeeld, heeft de gebruiker zelf geen zicht op deze informatiestromen. Hij weet niet wie onder ogen krijgt wat hij schrijft en kan onopgemerkt lezen hoe anderen zich profileren. Er kan geen zelfregulering plaatsvinden, zoals op een forum, via berichten die door alle leden kunnen worden ingezien. Wel kunnen de gebruikers klikken (in de zin van ‘verklikken’, niet ‘muisklikken’) bij de internetdienst over ongepast gedrag. De webmasters daarentegen houden toezicht op alle persoonlijke informatie. Ook wanneer zich onderling een intieme correspondentie ontwikkelt.

De internetdienst richt zich op twee doelen: partnerkeuze en het ontwikkelen van intimiteit. Voor beide wordt het traject tamelijk dwingend opgelegd. Het kiezen van een partner geschiedt op basis van een genormeerd, persoonlijk profiel gebaseerd op een groot aantal vragen en voorzien van een recente, representatieve foto.

De grote datingsites zijn vooral populair omdat zij een platform bieden met een grote connectiviteit.

De gebruiker heeft een enorme keus. Zo omvangrijk dat hij beschermd wordt tegen een te grote hoeveelheid informatie. Zo beperkt een zoekactie op Match.com, de grootste datingsite van de Verenigde Staten, zich tot inzage in maximaal 500 (!) gebruikersprofielen per keer (Arvidsson 2006).

Op grond van overeenkomsten in het profiel krijgt de gebruiker voorstellen voor geschikte partners.

Partners die qua levensstijl en karakter overeenkomen, zullen zich tot elkaar voelen aangetrokken is de gedachte hierachter. Impliciet wordt hiermee ‘compatibiteit’ (overeenkomstigheid) opgevoerd als 48

de grondslag voor partnervorming. Wanneer een potentiële kandidaat is geselecteerd, bemiddelt de datingsite de ontwikkeling van de wederzijdse interesse in elkaar. De gebruiker gaat via de website een (intieme) mailcorrespondentie aan. Het staat hem vrij dit met meerdere kandidaten tegelijk te doen. De partners leren elkaar kennen via de gebruikersnaam die zij (vooraf) hebben gekozen. Na enige tijd kunnen zij afspreken elkaar in real life (IRL) te ontmoeten, maar het is verboden (op straffe van verwijdering ) elkaar via het digitale privéadres te mailen.

Het hierboven geschetste datingtraject kan als volgt worden samengevat:  

   



De potentiële gebruiker oriënteert zich op de internetdienst, eventueel kan hij gratis kennismaken. In dit geval kan hij informatie van anderen lezen, maar hier niet op reageren.

De (betalende) gebruiker presenteert zich via een persoonlijk profiel volgens de richtlijnen van de site. Eventueel kan hij daarbij (tegen betaling) geholpen worden door schriftelijke cursussen.

De gebruiker krijgt een groot aantal profielen voorgelegd van andere gebruikers. Deze selectie is gemaakt op basis van een overeenkomst in interesses en eigenschappen.

De gebruiker benadert een potentiële kandidaat. Wederzijdse anonimiteit is gewaarborgd omdat dit verloopt via de gebruikersnaam. Adresgegevens worden niet bekendgemaakt.

De gebruiker onthult meer over zichzelf en leert de ander kennen via mailcorrespondentie.

Wanneer wederzijds intieme gevoelens ontstaan, wordt - bij voorkeur pas na enkele maanden mails uit te hebben gewisseld- afgesproken elkaar op een publieke plaats te ontmoeten.

De geliefden ontwikkelen een stabiele en bevredigende partnerrelatie. Dit gebeurt buiten de datingcommunity. Sommige stellen getuigen hiervan door op de datingsite hun succesverhaal te delen.

3. Narratieve aspecten van het datingtraject Internetdaten verloopt voor het grootste deel via schriftelijke communicatie, waarbij vooral het narratieve aspect in het oog springt. Hoewel de foto's in het persoonlijke profiel niet onbelangrijk zijn in het selectieproces, leert men de persoon achter de foto kennen door het verhaal dat hij over zichzelf vertelt. Ook verloopt de wederzijdse toenadering grotendeels via het ontwikkelen van een gezamenlijk verhaal. Ik zal de verschillende stappen binnen het datingtraject bespreken en aangeven welk interpretatiekader voor de liefde, de persoon en de intieme relatie hier wordt gegeven. Welke verscheidenheid aan verhalen komt de gebruiker tegen tijdens zijn digitale zoektocht naar de geliefde?

3.1 Succesverhalen De Amerikaanse hoogleraar communicatiestudies Sharon Mazzarella ontmoette haar partner via het internet. Als gebruiker maakte ze kennis met de boodschappen die datingsites over de liefde verspreiden. Nieuwsgierig geworden analyseerde ze 50 getuigenissen van geslaagde matches op het Amerikaanse Match.com (Mazarella 2007). Volgens haar analyse bekrachtigen deze succesverhalen een drietal mythes (clichés) over de liefde. De eerste is die van de ‘soulmate’ - een term die verwijst naar de eerder beschreven antieke mythe uit Plato’s Symposion. Vaak komt deze term al naar voren 49

in de kop van het verhaal, zoals: “Our soulmate search has ended” (idem, 28). In de getuigenissen wordt soms impliciet verwezen naar de platonische ontstaansmythe van de liefde, in opmerkingen als : “It’s almost like I’ve found a femal version of myself” en “He seemed like a guy version of me.”

De klassieke metafoor wordt moeiteloos gevoegd bij die van een modern samenwerkingsverband in de uitspraak: “I found my soulmate in him, and he finally found his co-pilot.” Een aantal getuigenissen reflecteert op de aanvankelijke scepsis ten opzichte van een datingtraject: “We were both looking for the one and didn’t think it could happen through Match” (idem, 29). Een scepsis die achterhaald is door de onverwacht succesvolle uitkomst. Meestal eindigen de verhalen dan ook met een uitgelaten dankwoord aan de datingsite. Daarmee onderschrijven deze verhalen de bewering van de internetdienst, namelijk dat ware liefde op deze manier is te vinden.

Ook de mythes Liefde Op Het Eerste Gezicht en Voor Eeuwig Gelukkig passen in een romantisch beeld over de liefde. Nu wijkt dit niet af van de mythe zoals de ´Hollywood media machine’ deze produceert (idem, 33). Opvallend is echter hoe bij het internetdaten dit scenario wordt geconsumeerd en tevens wordt geproduceerd door de gebruikers “… marketing their “succesful” romance experiences …” (idem, 33). Met deze verhalen wordt deze commerciële dienstverlening ingekaderd binnen een verhaal over de zoektocht naar ware liefde die uitmondt in een stabiele relatie met uitzicht op levenslang geluk. Dat dit geen onbereikbaar ideaal is, komt voort uit de ‘millions of possibilities’ (een slogan van Match.com) en zijn wetenschappelijke pretenties wat betreft het koppelen van de juiste partners. Partners die qua levensstijl en karakter overeenkomen, zullen zich tot elkaar voelen aangetrokken is de gedachte hierachter. Impliciet wordt hiermee ‘compatibiliteit’ (overeenkomstigheid) opgevoerd als de grondslag voor partnervorming. De achtergrond van deze bewering blijft echter vaag. De wetenschappelijke onderbouwing van succesvolle matching op grond van persoonlijke profielen deugt niet, volgens Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud universiteit Nijmegen (weblog Relatieklik.nl). Het lijkt erop dat datingsites wat dit betreft de gebruikers iets voorspiegelen wat zij niet waar kunnen maken. Dit brengt Henrik Fürst ertoe een datingsite kernachtig te typeren als een leverancier van hoop (Fürst 2010). Het is in het belang van de aanbieder dat de betalende gebruiker het virtuele datingtraject zo lang mogelijk volhoudt (Arvidsson 2006). Fürst signaleert dat bij de gebruiker enerzijds hoop wordt gewekt en dat deze anderzijds wordt getemperd. Dit laatste gebeurt, bijvoorbeeld, door expliciet te waarschuwen niet al te hoge verwachtingen te koesteren en te gretig toe te happen wanneer een (ogenschijnlijk) aantrekkelijke partner interesse in jouw profiel toont. Het liefst ziet de datingsite de gebruiker een langdurig traject volgen voordat een IRL ontmoeting wordt afgesproken. Match.com. geeft duidelijk aan volgens welk script zij deze virtuele toenadering graag ziet verlopen.

3.2 Quality Singles Adam Arvidsson, hoogleraar media studies aan de universiteit van Kopenhagen, bespreekt in het artikel ‘Quality Singles and the work of fantasy’ (Arvidsson 2006) het concept ‘Quality Singles’ zoals Match.com dit introduceert. Dit concept, aanbevolen door onder andere Ophra Winfrey en John Gray (auteur van de Mars-Venus relatieboeken) maakt deze internetdienst aantrekkelijk voor gebruikers. Door deel te worden van de Match.com-community ontmoet de klant niet alleen alleenstaanden van goede kwaliteit maar bevestigt hij ook zijn eigen identiteit en marktwaarde door zich te identificeren met de Quality-Single. Arvidsson beschrijft hoe dit in zijn werk gaat. Wat opvalt zijn de narratieve vaardigheden die worden gevraagd. De structuur van de kennismaking is die van een verhaal.

50

Het eerste wat van de gebruiker gevraagd wordt is dat hij een screen name kiest. Match.com adviseert hier aandacht aan te besteden en met iets originelers voor de dag te komen dan Harry123.

Dit advies wordt bevestigd door onafhankelijk onderzoek: “… the more playful and flirtatious names, such as Takeachange, Imsweet, Givemeacuddle, and Fun2bwith” scoren hoog zowel bij mannen als vrouwen (Whitty 2010, 17).

Vervolgens maakt de gebruiker een persoonlijk profiel aan volgens de richtlijnen. Naast de bekende vragen over leeftijd, beroep, lichaamsbouw en sociale achtergrond, stelt Match.com ook persoonlijke vragen die Arvidson aanduidt als ‘esoterische vragen’. Daarmee doelt hij op vragen als: wanneer ben je het gelukkigst? Waar ben je trots op? Als je een super-power zou bezitten, hoe zou deze eruit zien?

Verder wordt de single geacht een essay te publiceren van 2000 woorden waarin hij zijn karakter beschrijft. Dit is niet voor iedereen even gemakkelijk en de site geeft hiervoor advies en richtlijnen.

Ook wordt gevraagd de ideale match te beschrijven aan de hand van een aantal concrete vragen zoals: ‘Door welk soort haar wil je je vingers laten glijden?’

Arvidsson analyseerde een groot aantal persoonlijke profielen en signaleerde een algemeen geaccepteerd model voor zelfpresentatie op de site. Hij typeert dit als een ‘ervaringsethiek van zelfontdekking’. Ongeveer 80% van de gebruikers benadrukt dat hij zijn leven wil verrijken door het opdoen van nieuwe ervaringen en is geneigd zijn ware zelf te onthullen via openhartige en intieme communicatie met anderen of door een actieve levensstijl (Arvidsson 2006, 680). Veel foto's die bij de profielen zijn geplaatst portretteren de gebruiker als hij actief bezig is, bijvoorbeeld met wandelen, windsurfen of uitgaan. Het ontbreekt deze single niet aan levenslust; hij is beslist geen zielenpiet die wanhopig op zoek is naar iemand die hem op sleeptouw neemt, maar een ondernemende persoon die graag zijn ervaringen met iemand anders deelt. En dit komt precies overeen met de Quality-Single zoals de site deze profileert in zijn richtlijnen en adviezen. Het beeld dat naar voren komt van de Quality-Single is iemand die zichzelf niet overschat (wees jezelf!), bereid is zijn ware zelf te onthullen en zijn zelfwaardering niet ontleent aan sociale status (en dito inkomen) maar gericht is op bepaalde waarden en kwaliteiten. Hij kent zijn passion for life en is er niet primair op uit zijn materiële of seksuele behoeftes via een relatie te bevredigen.

Arvidsson signaleert dat de gebruikers worden gevormd door het coherente format dat deze internetomgeving aanbied. Zij voegen zich in de identiteit die hen wordt aangereikt. Hij maakt dit onder andere op uit de terloopse opmerkingen waarvan met name mannen hun profiel voorzien.

Vooral zij worstelen met de genuanceerde, welbespraakte en vooral originele kijk op het leven die van een Quality-Single wordt verwacht. Zo schamen sommige zich ervoor dat ze eigenlijk tamelijk doorsnee zijn in hun voorkeuren en geven ze aan dat ze duidelijk niet gewend zijn zo diep over zichzelf na te denken. Ook wijst Arvidsson op de normerende invloed van het Quality Assurance Team dat ieder profiel beoordeelt voordat het wordt geplaatst en de hulp die wordt geboden wanneer maar steeds geen goede partner kan worden gevonden. In dit geval wordt een 15-day love challenge aangeboden, een serie huiswerkopdrachten (per mail) waarmee de gebruiker een rijkere persoonlijkheid kan ontwikkelen. Het gebrek hieraan wijst Match.com aan als de oorzaak dat nog steeds geen goede match is gevonden. Iets dergelijks doet Relatieplanet in de vorm van betaalde cursussen via www.datingcollege.nl De juiste partner vinden wordt hierdoor ingekaderd als de inzet van narratieve vaardigheden.

Match.com maakt de gebruiker allereerst duidelijk dat hij een rijke persoonlijkheid heeft, zodat er vervolgens inderdaad iets is wat hij kan communiceren. En hiermee komen we op de volgende stap.

Nadat de gebruiker een persoonlijk profiel heeft aangemaakt, volgens de maatstaven van de Quality 51

Single, worden zijn narratieve vaardigheden op de proef gesteld wanneer hij berichtjes uit gaat wisselen met een mogelijke partner. Match.com heeft van meet af aan een discours geïntroduceerd dat de gebruiker faciliteert om over zichzelf te praten. De aanname daarachter is dat dit een efficiënte manier is om een ander werkelijk te leren kennen. Tevens geeft het richting aan de ontwikkeling van intimiteit. Deze is gebaseerd op wederzijdse zelfonthulling via schriftelijke communicatie. De site adviseert hierbij voorzichtig te werk te gaan en gebruikers die al in het begin van het mailcontact toespelingen op seks maken te weren. Binnen de anonimiteit van de afgeschermde internetomgeving wordt het potentiële koppel gestimuleerd hun diepste waarden te delen. Hieruit moet een gesprek ontstaan waardoor romantische gevoelens worden bevorderd.

Deze gevoelens ontstaan volgens Arvidsson niet zozeer door wat de potentiële partner over zichzelf onthult, maar juist door wat hij niet meedeelt. Wie de opvatting overneemt die Match.com impliciet en expliciet invoert, namelijk dat iedere Quality Single een diepe en interessante persoonlijkheid bezit, wordt nieuwsgierig naar de ander. Hiermee wordt ingespeeld op een kenmerkend aspect van de virtuele ontmoeting: anders dan schriftelijke informatie en beeldinformatie over de potentiële partner heb je als gebruiker feitelijk niet. En juist daardoor kun je gaan fantaseren over hoe de ander werkelijk zal zijn. Ook als deze weinig van zichzelf blootgeeft, kan dit proces op gang worden gezet.

De ander heeft immers een diepe kern, die blijkbaar zo diep zit dat hij er niet meteen veel over onthult. Wanneer een gebruiker in het mailcontact bepaalde details prijsgeeft, geeft hij de ander (exclusief) toegang tot delen van zijn persoonlijkheid die voor anderen verborgen worden gehouden.

Intimiteit ontstaat hier vanuit het delen van gevoelige informatie. Beide delen nu een geheim.

Het uitwisselen van intieme details kan vervolgens uitmonden in het gezamenlijk verbeelden van een gedeelde toekomst. De inhoud voor dit gesprek is impliciet aangedragen door de website doordat in het profiel al de nadruk ligt op de ervaringen die je samen met de toekomstige droompartner zou willen opdoen. Zo verwijst de mailcorrespondentie enerzijds naar de persoonlijke geschiedenis en anderzijds naar de (gezamenlijke) toekomst.

Dat de ander op grond van dit verhaal aantrekkelijk kan worden, wordt ondersteund door onderzoek naar de vriendschappen die ontstaan in een door ICT bemiddelde omgeving, zoals een gebruikersforum of een chatbox.

3.3 Cyberflirten Bij ‘cyberflirten’ en Computer Mediated Relations (CMR) speelt het reageren op elkaars non-verbale communicatie geen rol. In de ontwikkeling van een vriendschappelijke internetrelatie ligt de nadruk veel minder op de fysieke aantrekkingskracht van de ander. De overige aspecten komen echter opvallend overeen met de uitkomsten van sociaal psychologisch onderzoek naar de aantrekkingskracht tussen personen in real life (IRL). Vijf aspecten worden genoemd, te weten: nabijheid en frequentie van het contact, zelfpresentatie, overeenkomst, wederkerigheid, en verwachtingen en idealisaties (Levine 2000). Binnen een door ICT bemiddelde omgeving krijgt het begrip nabijheid een andere invulling. Het heeft hier geen betrekking op de fysieke afstand tussen twee personen en krijgt uitsluitend een metaforische betekenis, vergelijkbaar met die in uitdrukkingen als ‘je dichtbij iemand voelen’. De overige aspecten zijn ook voor een CMR relevant. Dit verklaart dat mensen hun CMR vaak beschrijven als intiem en authentiek, vergelijkbaar met een faceto-face-relatie (Merkle en Richardson 2000). Internetdaters geven soms aan dat ze de ander al door 52

en door kennen, voordat ze hem in het echt hebben gezien (Van der Gaag 2006).

De ontwikkeling van intimiteit verloopt bij een CMR echter anders dan bij een IRL-ontmoeting. Bij laatstgenoemde worden vanaf het eerste moment signalen uitgewisseld met betrekking tot ruimtelijke nabijheid en fysieke aantrekkingskracht. Vervolgens ontdekken de partners overeenkomsten en gaandeweg onthullen zij meer intieme details tegenover de ander. Deze zelfonthulling komt voort uit vriendschappelijke gevoelens. Binnen internetrelaties worden vriendschappen juist geïnitieerd door een wederzijdse zelfonthulling. Hier gaat geen fase aan vooraf waarin men zichzelf wat op de vlakte houdt. Door openheid ontstaat herkenning en wederkerigheid.

De gebruikers van een forum herkennen, bijvoorbeeld, elkaars problematiek en dit kan leiden tot een voor iedereen bevredigende uitwisseling (Merkle and Richardson 2000).

Op een datingsite ontstaat, anders dan op een forum, deze wederzijdse herkenning niet gaandeweg, maar wordt ze verondersteld en vormt ze de basis voor de uitwisseling. De gelijkenis tussen het profiel van beide gebruikers is immers de grondslag voor het mailcontact. Kort gezegd: de wederzijdse overeenkomsten zijn bij internetdaten het startpunt van de relatie en komen niet pas naar voren als de relatie zich ontwikkelt.

Uit onderzoek naar CMR kan worden opgemaakt dat er wel degelijk intieme gevoelens kunnen ontstaan, nog voordat iemand de ander in het echt heeft ontmoet. De manier waarop de datingsites dergelijke gevoelens mediëren kan dus wat dit betreft succesvol zijn. Via intensief mailcontact kan er virtuele intimiteit ontstaan. Een productieve verbeeldingskracht is hiervoor cruciaal. De uitwisseling van persoonlijke verhalen en het gezamenlijk verbeelden van de toekomst stimuleert een fantasie over de mailvriend(in). Dit fantasiebeeld kan verliefde gevoelens opwekken en doen verlangen naar de ander. Het verhaal zoals dit zich ontspint, heeft een evocatieve werking. In hoeverre men hier gevoelig voor is, zal per persoon verschillen.

Zo ziet Match.com de ontwikkeling van intimiteit graag verlopen is, kort gezegd, het kritische commentaar van Arvidsson. Hij wijst erop dat de internetdienst de gebruiker hierdoor voor een langere tijd aan zich bindt. Dit is exemplarisch voor andere commerciële datingsites. Zij bieden weliswaar niet expliciet een welomlijnde identiteit aan, zoals Match.com dit doet met zijn QualitySingle, maar sturen tevens aan op een traject van toenemende wederzijdse zelfonthulling. De vraag blijft in hoeverre de gebruiker zich laat beïnvloeden door het traject dat dergelijke internetdiensten hem opleggen en de romantische mythe die hierdoor wordt bekrachtigd. Is het verhaal over de liefde, zoals de internetdienst deze voortdurend bekrachtigt, een relevant interpretatiekader voor de gebruikerservaringen van de daterspopulatie?

4. Relationshopping Rebecca Heino deed onderzoek naar gebruikerservaringen bij de Amerikaanse datingsite Connect.com (Heino et al 2010). Een verschil met Match.com en veel andere commerciële datingsites is dat Connect.com geen partnervoorstellen doet, maar de gebruikers in staat stelt zelfstandig hun partners te filteren op basis van bepaalde preferenties. Zo kan de gebruiker profielen te voorschijn laten komen van partners met een bepaalde lengte, woonplaats, beroep enzovoort.

Gelet op het overweldigende aanbod dat ook andere datingsites de gebruiker voorleggen, neem ik aan dat de bevindingen van Heino eveneens relevant zijn voor de commerciële datingsites, zoals ik die aan het begin van dit essay typeerde. Ook zij leggen de gebruiker immers vele profielen voor en 53

het is aan hem eruit te kiezen.

Heino onderzocht in hoeverre de gebruikers Connect.com ervaren als een markt. In verreweg de meeste gevallen gebruiken de daters inderdaad deze metafoor om hun ervaringen met internetdaten te beschrijven. Zo kennen zij zichzelf en de anderen een zekere marktwaarde toe. Bezoekers van de site worden gezien als aanbieders op een markt. Het persoonlijk profiel wordt dan ook niet gelezen als een intieme zelfonthulling, maar opgevat als een promotiemiddel. De gebruiker, zo blijkt uit dit onderzoek, is zich wel degelijk bewust dat iemand zich mooier voordoet dan hij in werkelijkheid is.

Ook hijzelf benadrukt zijn sterke kanten en is zwijgzaam over minder leuke trekjes van hemzelf (Heino et al. 2010). Daarbij moet niet worden overdreven. Het persoonlijk profiel van een mogelijke kandidaat wordt zeer nauwkeurig bestudeerd en wanneer men de ander betrapt op enige inconsistentie wordt dit opgevat als een teken dat hij niet oprecht is (Whitty 2007). Ook bewaren sommige gebruikers de mailcorrespondentie die zich ontspint, om beweringen in latere berichten te kunnen vergelijken met eerdere informatie.

Onderzoek door psycholoog Monica Whitty naar de zelfpresentatie en het interpreteren van persoonlijke profielen, gaf aan dat de gebruikers vooral op zoek zijn naar iemand die oprecht is. Men is immers uit op een stabiele partnerrelatie. Er is daardoor een zeker wantrouwen tegenover wat de potentiële partner over zichzelf beweert. Onlinedaters zijn voortdurend bezig met de vraag of het werkelijke karakter overeenkomt met hoe de ander zich voordoet in de virtuele omgeving. Ongeveer 70 % van de gebruikers gaf aan dat je iemand pas echt leert kennen wanneer je hem in werkelijkheid ontmoet. Men gaf aan dat de eerste ontmoeting een soort screening was om te kijken of deze man of vrouw zijn pretenties waarmaakt. Anders dan vorig onderzoek suggereert, aldus Whitty, zijn onlinedaters niet geneigd veel tijd te besteden aan een kennismaking in cyberspace. Het wantrouwen tegenover de potentiële partner kan immers alleen worden weggenomen via een daadwerkelijke ontmoeting. Een andere afwijkende constatering is dat onlinedaters de fysieke aantrekkelijkheid wel degelijk een belangrijke factor (blijven) vinden. Het staat bovenaan de lijst met aantrekkelijke kwaliteiten, pas daarna wordt het item ‘overeenkomst in interesses en waarden’ genoemd (Whitty 2007, 11).

Er zijn ook andere motieven om snel aan te sturen op een face-to-face-ontmoeting. Het ontwikkelen van een relatie via mailcontact vraagt van de gebruiker dat hij frequent reageert en doordacht (en consistent) antwoordt. En dat vraagt een tijdsinvestering die de gevorderde gebruiker steeds minder geneigd is om te maken. Er ontstaat enige ‘datingmoeheid’, zou je kunnen zeggen. De kandidaat moet wanneer hij door een ander is afgewezen, zijn teleurstelling overwinnen en zijn hooggespannen verwachtingen temperen voordat hij ervoor openstaat om een nieuw contact aan te gaan ( Fürst 2010). De drempel om opnieuw veel tijd te investeren in een relatie waarvan de voortzetting ongewis is wordt telkens hoger.

Een bijkomend motief is de consumentenattitude. De sterke nadruk die datingsites leggen op de zelfpresentatie via een uitgebreid persoonlijk profiel geeft het aangaan van contacten het karakter van een keuring. Heino spreekt in dit verband over ‘relationshopping’ (Heino et al2010). De gebruiker is nauwelijks geneigd de relatie verder te ontwikkelen wanneer iets in de reactie van de ander hem niet bevalt. De inrichting van de internetomgeving is zodanig dat er veel te kiezen valt en zonder consequenties het contact kan worden verbroken. Dit maakt de dater kieskeurig. Aangezet door de verplichte reflectie op zichzelf is hij zich bewust geworden van zijn marktwaarde en taxeert hij potentiële kandidaten. De ander moet voldoen aan zijn boodschappenlijstje. Dit maakt dat het aangaan van nieuwe contacten door sommige gebruikers wordt ervaren als steriel en berekenend.

54

Ook de door de site gewaarborgde anonimiteit draagt bij aan de ervaring van een kooprelatie. En dat werpt een ander licht op de ontwikkeling van intimiteit via het online-daten. De inrichting van de datingsite suggereert dat de juiste match zonder veel inspanning uit zal monden in een succesvolle relatie (Heino et al. 2010). Intimiteit wordt opgevat als het logische gevolg van het vinden van de partner met de juiste eigenschappen. Dit vraagt een intensief selectieproces, maar als de juiste eenmaal is getraceerd zal intimiteit zich vanzelf ontwikkelen is de impliciete aanname.

Als we de succesverhalen op de diverse websites mogen geloven, en afgaand op sommige gebruikerservaringen, zoals journalist Marjolein van der Gaag die bundelde in Chatsletten en cybertijgers: de mooiste en rampzaligste internetdates, is cyberflirten het voorspel voor de oprechte liefde die in real-life wordt bekrachtigd. De klik die je met elkaar op het beeldscherm hebt, zet zich probleemloos voort in het echte leven (Van der Gaag 2006).

Maar dat dit mogelijk is, wil nog niet zeggen dat dergelijke romances regelmatig voorkomen. Cijfers hierover worden door de commerciële aanbieders niet onderbouwd. Match.com beweert dat 10% van de gebruikers na een jaar zijn ware liefde heeft gevonden. Wat gebeurt er met de 90% die dit niet lukt? Het lijkt aannemelijk dat hierbij na enige tijd een zekere datingmoeheid gaat ontstaan. Na de zoveelste mislukte match wordt de gebruiker enigszins cynisch over de liefde (Illouz 2007, 89) en gaat hij de site gebruiken als kaartenbak. Daten volgens het script van de aanbieder kost veel tijd en geld, dat is duidelijk. De relationshopper is dan ook zeker geen funshopper.

Ook het commerciële aspect is de gebruiker niet ontgaan. Niet in de laatste plaats omdat de datingsite trekken vertoont van een colporteur. Wie het gemopper op een forum zoals weblog.relatieklik.nl (gezien 1 febr. 2011) leest, krijgt de indruk dat de gebruiker zich met tegenzin aan de internetdatingdienst uitlevert. Of dat hij zich hieraan probeert te onttrekken, bijvoorbeeld door het privé mailadres naar binnen te smokkelen (Fürst 2010).

Het zou kunnen dat de internetgebruiker in de loop der jaren minder naïef is geworden. Dit zowel over de achterliggende motieven van een commerciële internetdienst als wat betreft de online identiteit van een CMR. De lakmoesproef voor het ontwikkelen van romantische gevoelens vormt blijkbaar nog steeds de face-to-face-ontmoeting. En anders dan een datingsite als Match.com met zijn narratieve benadering suggereert, draait partnerkeuze uiteindelijk toch om fysieke aantrekkingskracht (Whitty 2008).

Uitleiding Het internetdaten is geen eenduidig verschijnsel. Uit verschillende onderzoeksresultaten komt het beeld naar voren dat het standaardtraject door verschillende gebruikers enigszins anders wordt doorlopen, in het bijzonder wat betreft de toenadering via een mailcorrespondentie. Het internetdaten levert verschillende en soms tegengestelde gebruikerservaringen op. Naast de singles die een geschikte partner vinden, zijn er ook die cynisch en teleurgesteld afhaken. De manier waarop de internetdienst de partnerrelatie inkadert en het verzet daartegen van de gevorderde gebruiker wijst op verschillende opvattingen over hoe en wanneer de potentiële partner het beste kan worden benaderd. Ook wordt een andere betekenis gegeven aan het persoonlijke profiel. De gevorderde gebruiker doorziet de bedoelingen van de commerciële internetdienst en levert er zich ondertussen aan uit. Gezien het grote aantal gebruikers dat via een datingsite zijn geluk wil beproeven, lijkt het niet aannemelijk dat een cynische conceptie van de liefde momenteel de overhand heeft. Blijkbaar 55

wordt internetdaten nog steeds opgevat als een reĂŤle mogelijkheid om een partner te ontmoeten.

De romantische mythe die door de succesverhalen van de datingsite wordt bekrachtigd, lokt telkens weer nieuwe gebruikers aan.

Het is echter te eenvoudig om te stellen dat het internetdaten als een recente vorm van partnerkeuze volledig past in het aloude ideaal van de romantische liefde. Er zijn voorbeelden uit het verleden waarbij nieuwe handelingspraktijken vergezeld gingen van een andere opvatting over de liefde. Zo impliceerde de romantische liefde meer vrijheid in partnerkeuze - trouwen uit liefde werd het ideaal. En het daten buitenshuis bevorderde dat seksuele bevrediging onderdeel werd van het moderne liefdesleven. Zoals in de inleiding van deze thesis is opgemerkt, zijn oorzaak en gevolg hierbij niet te onderscheiden. Dit geldt ook voor het internetdaten. Het is niet langer de toevallige ontmoeting die de aanleiding is voor het onverhoeds opvlammen van de liefde, een voorbeeld van hoe de romantische mythe de liefde inkadert. Uit het internetdaten komt een andere beschrijving naar voren. Zo wordt het door de aanbieder getypeerd als de bewust ondernomen digitale zoektocht die met grote waarschijnlijkheid leidt tot een bevredigende liefdesrelatie. Het internetdaten past binnen een verhaal over de liefde, waarin bekende dilemma's te herkennen zijn en nieuwe zich voordoen. Hoe deze zich tot elkaar verhouden, beschrijf ik in het volgende hoofdstuk.

56

Hoofdstuk 6 Internetdating en de vraag naar de liefde

Inleiding De vraag naar de liefde wordt met betrekking tot het internetdaten niet enkel gesteld in de zin van een hartenwens van de single. Het daten geeft impliciet ook betekenis aan wat een liefdesrelatie inhoudt. Het datingtraject komt daarbij naar voren als een ambigu fenomeen; het eenduidige verhaal waarmee de commerciële internetdiensten zichzelf presenteren blijkt bij nadere analyse inherente tegenstellingen te bevatten. De gebruiker die hoopt via het internet probleemloos een serieuze liefdesrelatie aan te kunnen gaan, belandt in een paradoxale situatie waarbij aspecten zoals ratio en emotie, zelfconstructie en zelfonthulling, hyperreflexiviteit en intimiteit naar hun aard moeilijk met elkaar te verenigen zijn.

In de volgende paragrafen sta ik stil bij de paradoxen die inherent zijn aan het datingtraject.

Onderwerpen uit de voorafgaande hoofdstukken zullen daarbij worden betrokken. Ik kies hierbij het perspectief van de individuele gebruiker waarvan ik aanneem dat hij zonder bijbedoelingen het interpretatiekader van de datingsite overneemt. De gebruiker hoopt via deze weg de Ware Liefde te vinden. Ik ga dit hoofdstuk van start met een korte typering van het internetdaten vanuit de romantische en (post)moderne thema’s, zoals die in het vierde hoofdstuk uiteen zijn gezet.

Vervolgens beschrijf ik een tweetal dilemma's waarvoor de dater wordt geplaatst, geformuleerd als vragen waarop hij een antwoord probeert te vinden. Allereerst dient zich de vraag naar de authentieke persoon achter de virtuele zelfpresentatie aan. De internetdater ontmoet immers niet iemand van vlees en bloed, maar leest wat iemand over zichzelf beweert en bekijkt zijn foto. Ik bespreek de deconstructie van persoonlijke identiteit tijdens het datingtraject aan de hand van een analyse van de eerder genoemde socioloog Eva Illouz en ga in op hoe de authenticiteitsvraag volgens de narratieve identiteitstheorie van Paul Ricoeur (zie hoofdstuk 2) en de notie van de zwijgende ander (zie hoofdstuk 3) kan worden beantwoord. Ik betoog dat dit dilemma nooit volledig kan worden opgelost.

In de volgende fase van het datingtraject, wanneer een partner is geselecteerd en via een mailcorrespondentie een relatie wordt ontwikkeld, dient zich een tweede dilemma aan. De wederzijdse erkenning van elkaar als partners (zie hoofdstuk 1) houdt in dat er een eind is gekomen aan het selectieproces. Nu de juiste kandidaat is gevonden, staat de single voor de opgave hiermee een liefdesrelatie te ontwikkelen. Ik typeer deze overgang als het verschil tussen het uitkiezen van een partner en de keuze voor een partner en betoog dat de productieve verbeelding (zie 2.6) cruciaal is voor het (affirmatieve) karakter van de liefdesrelatie.

1. Internetdaten en romantische en (post)moderne thema’s Het resultaat van de bemiddeling door de internetdienst wordt via de succesverhalen van voorafgaande gebruikers ingekaderd binnen de romantische mythe van De Ware Liefde en Voor Eeuwig Gelukkig waarbij veelvuldig de term ‘soulmate’ opduikt (zie 4.1.2). Internetdating wordt gepresenteerd als een zoektocht naar de zielenpartner, meestal aangeduid als ‘die unieke en bijzondere persoon die jouw leven voorgoed zal veranderen’. Op het eerste gezicht wijkt dit niet af 57

van het romantische ideaal. Nadere analyse brengt echter aan het licht dat de verhouding tot de soulmate niet het disruptieve karakter heeft van de romantische liefde. De soulmate, zoals die binnen het internetdaten gestalte krijgt, brengt niet de mystieke vervulling waardoor het dagelijks leven een andere betekenis krijgt, maar is een aanvulling op de huidige levensstijl van de single. De overweldigende ervaring die de romantische liefde (op zijn ultieme momenten) met zich meebrengt, en de daarmee gepaard gaande angst voor de onbekende ander die het verlangen zowel een prettig als een pijnlijk karakter geeft, is vervangen door het naadloos aansluiten van iemand die past bij de eigen levensstijl. Deze soulmate ontregelt niet het dagelijks leven, maar vormt een prettige aanvulling op of invulling/opvulling van het privéleven van de moderne single. De geliefde die, zoals Heathcliff in Wuthering heights (zie 4.1.2) zich buiten de maatschappelijk geaccepteerde normen begeeft, past niet binnen het kader dat de internetdienst presenteert. De internetgeliefde is een gedomesticeerde soulmate; een goede vriend die perfect inspeelt op de contactbehoefte van de single. De romantische liefde wordt hierdoor ingekaderd binnen het moderne ideaal van de betrouwbare en voorspelbare liefdespartner. Daarmee wordt tegemoet gekomen aan een aspect dat voor veel singles van groot belang is. Men zoekt naar veiligheid en niet naar de ontregelende kracht van een gepassioneerde liefdesaffaire (Leslie en Morgan 2011). De romantische liefde is hiervoor ontdaan van zijn onberedeneerde karakter. Zij komt voort uit zelfreflectie en gedegen voorkennis van de ander. Het romantische idioom, met termen als Mr. Right, The One en zinsneden als ‘match made in heaven’ wordt gedacht vanuit moderne opvattingen over partnerkeuze. Deze kent immers niet het onvoorspelbare karakter van een zoektocht, met al zijn onverwachte doorkijkjes en donkere doodlopende steegjes, maar de helikopterview van een rationele selectieprocedure. Illustratief hiervoor is de slogan van datingsite FindRomance.com: “Fall in love for the right reasons” (Mazzarella 2007, 23).

Van belang voor de ontwikkeling van moderne opvattingen over de liefde was dat het gewicht van de partnerkeuze volledig bij de vrijgezel kwam te liggen. Uit angst een verkeerde keuze te maken, wendde het moderne individu zich tot de expert (Bulcroft et al. 2000). Het moderne idee dat de drijfveren van de persoon volledig aan het licht kunnen worden gebracht via de technieken van de experimentele psychologie, zien we terug in de techniek van het internetdaten. Nieuw daarbij is de functie van de wetenschappelijke expertise. Voorheen beperkte deze zich tot het beklemtonen van de juiste gedragscode voor een succesvolle relatie. De relatietherapeut werd geraadpleegd wanneer de relatie niet oplevert wat ervan verwacht werd. Met het internetdaten verschijnt een nieuw fenomeen: de wetenschap levert de grondslag voor de partnerkeuze. Aan de sociaalwetenschappelijke theorie wordt nu dus ook een voorspellende waarde toegekend. Dat deze vorm van matching in wetenschappelijke kringen nogal omstreden is, doet niet af aan het gegeven dat deze pretenties maatschappelijk geaccepteerd zijn. De sites die zich hiermee profileren zijn de grote spelers in de datingmarkt geworden. Blijkbaar gelooft de huidige single in eerste instantie dat de wetenschap hem op het gebied van de partnerkeuze iets te bieden heeft, wat inhoudt dat hij partnerselectie conceptualiseert als een rationeel proces. Het vertoog van de internetdienst is daarbij maatgevend geworden. Wanneer de pretenties van de wetenschappelijke matching niet waargemaakt worden - als de ware liefde maar steeds niet wordt gevonden - wordt dit door de aanbieder gepresenteerd als een gebrek aan vaardigheden van de individuele gebruiker. Hij dient te worden bijgeschoold (en tegen betaling is dit mogelijk). De werkwijze van de internetdienst wordt tot standaard verheven en staat niet ter discussie. Niet alleen wat dit betreft presenteert de internetdienst zich als een autoriteit. Zij normeert ook de manier waarop de single zich dient te 58

presenteren. Hij dient de identiteit van de zelfbewuste single aan te nemen die open staat voor nieuwe ervaringen (zie 5.3.2). Door de hyperreflexiviteit van het datende individu verliest de liefde zijn argeloze karakter. Het speelse element, dat in de postmoderne liefde ontstaat doordat de zelfpresentatie niet langer verwijst naar een eenduidige essentie, lijkt nauwelijks aanwezig binnen de datingarena (Illouz 2010). De single wordt aangemoedigd zijn ware zelf te onthullen, waarmee een interpretatiekader vergelijkbaar met dat van de Human Potential Movement wordt bekrachtigd.

Zoals eerder is toegelicht (zie 4.2.2) speelt hier het idee van een authentieke kern die binnen een krachtige zelfexpressie gestalte kan krijgen. Door de gerichtheid op de eigen gevoelens kan de ander gemakkelijk uit beeld te verdwijnen, werd hierover reeds opgemerkt. Binnen het internetdaten wordt dit aspect versterkt door een verzadiging aan potentiële kandidaten. De single begrijpt zichzelf in termen van een authentieke persoonlijkheid. Wat dit betreft is er geen sprake van een postmodern zelf, zoals Gergen aanduidt als ‘Saturated Self’ (zie 4.3.2). Geconfronteerd met de overweldigende keuzemogelijkheden ontstaat eerder een Saturated Other, zou ik zeggen. De postmoderne betwijfeling die kon leiden tot een gevoel van tekortschieten tegenover de realisering van de eigen mogelijkheden, wordt nu geprojecteerd op de ander. De ander steekt algauw bleek af tegenover de optimale partner en door oververzadiging van de relatiemarkt ontstaat een gevoel van vertwijfeling. ‘Is dit wel de beste kandidaat?’ is een vraag die voortdurend op de achtergrond aanwezig blijft. Hierdoor krijgt het internetdaten een lichtmodern karakter. Binnen de datingcommunity kan iedere relatie immers zonder enige sociale verplichting verbroken worden. De zoekende single blijft anoniem en beweegt door een netwerk van mogelijkheden. Met een muisklik kan hij bestaande contacten in de digitale prullenbak dumpen. En op ieder moment kan hij nieuwe contacten leggen waarmee de spanning van een nieuw avontuur wordt opgeroepen.

Samenvattend kan worden gezegd dat de single wordt aangetrokken door een gedomesticeerde versie van de romantische liefde. Daarvoor begrijpt hij zichzelf binnen het interpretatiekader van de moderne liefde als een vastomlijnde persoonlijkheid (idem-identiteit) en maakt kennis met de lichtmoderne manier waarop relaties worden aangegaan en een overweldigende hoeveelheid keuzemogelijkheden waardoor een postmoderne argwaan ten opzichte van de duurzame grondslag van een partnerrelatie ontstaat.

Zo kent het datingtraject aan elkaar tegengestelde thema's. Of bijvoorbeeld de moderne calculatie of de postmoderne kritiek de overhand krijgt - of dat het romantische ideaal zijn geldigheid behoudt lijkt af te hangen van de manier waarop de single omgaat met de dilemma's die het datingtraject oproept. In de volgende paragrafen zal ik deze verder bespreken om van hieruit meer greep te krijgen op het ambigu karakter ervan.

2. Internetdaten en de vraag naar de persoon.

2.1 De deconstructie van de persoon Binnen de anonieme omgeving van de datingcommunity proberen singles te peilen in hoeverre de ander oprecht is. De dater loopt immers het risico dat de ander niet voldoet aan zijn verwachtingen of (erger nog) een oplichter is of een seksuele maniak. Men zoekt naar de authentieke persoon achter het verhaal. Is deze persoon werkelijk wat hij over zichzelf beweert? Deze vraag is ingekaderd binnen de metafoor van het Ware Zelf dat zich in een innerlijke ruimte ophoudt. Deze authentieke 59

kern kan zichzelf kenbaar maken via een verslag van zijn introspecties. De datingcommunity vormt daarvoor een anoniem publiek. In een hoofdstuk over het internetdaten in Cold Intimacies, the making of Emotional Capitalism ( Illouz 2010) wijst Illouz op de rol die de psychologie speelt bij het omzetten van private ervaringen in publieke discussies, zoals dit onder andere in talkshows gebeurt.

Internetdating is een recente ontwikkeling in dit proces, stelt zij. Het datingtraject is gebaseerd op een persoon die zichzelf begrijpt via de door de psychologie aangereikte ‘linguistic labels’ (idem, 108). De eerste stap hierbij is, zoals we in het vorige hoofdstuk zagen, het invullen van een uitgebreide vragenlijst - bij sommige datingsites beslaat deze ruim 500 vragen. Hiermee wordt de single gedwongen zichzelf in psychologische termen te ontleden via “a vast process of reflexive selfobservation, introspection, self-labeling, and articulation of tastes and opinions” (idem, 77).

Doordat iedere gebruiker zichzelf afmeet aan deze vragenlijst, ontstaat een gestandaardiseerde vorm van zelfpresentatie. Hiermee wordt een kader opgelegd van waaruit de single zichzelf gaat interpreteren. Sommige opvattingen zullen hierbinnen sterk naar voren komen en andere op de achtergrond blijven. De linguistic labels die iemand zichzelf heeft toegekend zijn deel van een publiek begrippenapparaat waarmee de persoonlijke identiteit wordt geformaliseerd. Hiermee kan iemands persoonlijke identiteit worden geclassificeerd en de overeenkomst met anderen (de match) worden gekwantificeerd. Deze beschrijving “…transforms the self into a packaged product competing with others on an open ended market …” (idem, 88). Hiermee kan aan de persoonlijke identiteit waarde worden toegekend en wordt de persoonlijke relatie begrepen volgens de regels van een economische transactie.

Illustratief in dit verband is de verticale metafoor die hierbij wordt gebruikt, zoals die tot uitdrukking komt in een begrip als ‘downdaten’ - waarmee bedoeld wordt dat een relatie wordt aangegaan met een minder hoog opgeleide partner vanwege schaarste op de relatiemarkt (Van Hintum en Latten 2007). Ook op de persoonlijkheidsmarkt van het internetdaten schalen de kandidaten zichzelf hoger of lager in afhankelijk van de reacties die zij krijgen op hun profiel (Heino et al. 2010). Het meest uitgesproken wat dit betreft is de site www.hotornot.com waarbij iedere gebruiker anoniem een (rapport)cijfer kan toekennen aan foto's van mannen of vrouwen - waarna vervolgens de gemiddelde score van deze kandidaat wordt getoond.

Voortbouwend op de analyse van Illouz zou ik op willen merken dat het psychologische begrip zelfwaardering hier gekwantificeerd wordt. Zelfwaardering is voor de internetdater niet langer een kwalitatieve aanduiding, in de zin van een besef van de eigen uniciteit en een positieve attitude tegenover het eigen handelen. Door zelfreflectie die is ingekaderd door een marktgerichte opvatting over persoonlijke identiteit op grond van wat Illouz noemt “cultural scripts of the desirable personality” (idem, 82) ontstaat een besef van eigenwaarde analoog aan de marktwaarde van een object. Illouz wijst in dit verband op de reïficatie van de persoonlijke identiteit. Om zichzelf te kunnen beschrijven wordt van de single gevraagd zijn persoonlijkheid als een onveranderlijk gegeven in objectieve termen te beschrijven. Ook anderen beschouwt hij niet vanuit hun unieke zijnswijze, maar als de uitkomst van een optelsom van eigenschappen. Het psychologische profiel is de computerversie van wie je bent (idem, 77). De ontmoeting met de ander verloopt via het scannen van het profiel volgens de eigen preferenties. Het persoonlijke profiel vormt, in zekere zin, een deconstructie van de persoonlijke identiteit. Wie dit leest maakt op grond hiervan een reconstructie van de potentiële partner. Dergelijke transformaties maken de persoon verhandelbaar, merkt Illouz op. De persoonlijke identiteit wordt via het psychologische idioom bemiddeld in termen van het economische domein. De gebruiker is zich wel degelijk bewust dat de kandidaat zich mooier voor kan 60

doen dan hij in werkelijkheid is. Het profiel wordt vaak uitgeplozen op zoek naar spelling- of stijlfouten, omdat dit voorbijgaat aan het zorgvuldig geconstrueerde plaatje en daardoor als authentieker wordt opgevat dan wat de persoon over zichzelf beweert (Whitty 2008). De vraag naar de persoon achter het profiel kan echter binnen de internetomgeving niet of slechts summier worden beantwoord.

De daters worden aangemoedigd hun Ware Zelf te onthullen en daarbij niet te overdrijven (zie de bevindingen van Arvidsson in 5.3.2). Dit dient echter te gebeuren binnen een gestandaardiseerde presentatievorm. Hier komt het volgende dilemma naar voren. Het romantische zelf kan niet begrepen worden in moderne termen. Het unieke karakter van de persoon komt niet naar voren in het objectiverende begrippenkader van de psychologie. Hoe kan de single zichzelf nu onderscheiden van de vele duizenden andere kandidaten? De dater die gedwongen wordt over zichzelf na te denken, ontdekt dat hij eigenlijk een doorsnee persoon is. En ook weet hij niet goed waar hij naar moet zoeken. Wanneer hij een groot aantal profielen van anderen heeft gelezen, treedt een zekere vervlakking op (Illouz 2010) die bijdraagt aan, zoals ik eerder heb beschreven, een zekere datingmoeheid.

Opvallend is dat de meest succesvolle kandidaten zich onderscheiden door hun linguïstische originaliteit, zo concludeert Illouz op grond van eigen onderzoek. Het zijn de personen die verder komen dan de doorsnee aanduidingen als ‘fun, sexy and romantic’. Wat fysieke verschijning betreft is originaliteit echter niet wenselijk. Juist gelijkenis met het prototype van een aantrekkelijke man of vrouw vergroot op dit vlak de marktwaarde (idem, 83). Geen doorsneeverhalen, maar wel een doorsnee aantrekkelijk uiterlijk verhoogt iemands ranking, zou je kunnen zeggen.

Samengevat, plaatst de zoektocht naar de soulmate de single voor twee dringende vragen: is de andere persoon oprecht en hoe kan ik mezelf als een unieke persoon presenteren? Illouz wijst daarbij op het publieke karakter van de vorming van een persoonlijke identiteit. Dit heb ik aangeduid als een proces van deconstructie en reconstructie. De persoon begrijpt zichzelf volgens het gestandaardiseerde begrippenkader van de datingsite.

Illouz gaat daarmee echter voorbij aan de narratieve aspecten van het internetdaten. In haar analyse baseert zij zich uitsluitend op de vragenlijst waarmee de persoon zichzelf categoriseert (Illouz 2010).

In termen van Ricoeur kun je zeggen dat de single zichzelf hier opvat als een idem-identiteit. Zijn eigenheid komt hierin nauwelijks naar voren. Want hoe bijzonder zijn combinatie van eigenschappen ook zal zijn, tegenover een grote verzameling anderen is de kans groot dat een vergelijkbaar persoonlijkheidsprofiel kan worden gevonden.

2.2 Narratieve identiteit tijdens het datingtraject Gelet op de narratieve aspecten van het persoonlijkheidsprofiel, is de datingpraktijk iets minder gestandaardiseerd dan de beschrijving van Illouz doet vermoeden. De dater reconstrueert de persoon achter de gestandaardiseerde inhoud van het profiel eveneens aan de hand van stilistische aspecten, te beginnen bij de originaliteit van de screenname -die al een eerste indruk geeft (Whitty 2010). Door close-reading probeert men iets te weten te komen van de eigenheid van de ander. Hoe omschrijft hij zichzelf? Welk aspect benadrukt hij als eerste? Juist de wat onhandig geformuleerde uitspraken vertederen de lezer (Van der Gaag 2006).

De zelfpresentatie omvat tevens meer dan het louter aanvinken van eigenschappen. Bij Match.com is 61

een persoonlijk essay van 2000 woorden deel van het portfolio. Hoewel de inhoud hiervoor sterk is genormeerd -de Quality Single moet immers overkomen als iemand die leeft vanuit persoonlijke fascinaties - behoudt de schrijfstijl een persoonlijke toon. De vraag naar de authenticiteit van het verhaal is hiermee nog niet beantwoord. Wel verraadt het narratieve kwaliteiten en een zekere eruditie. Men leert elkaars schrijfstijl kennen en mogelijk waarderen. De identiteit die op basis van het verhaal wordt geconstrueerd, heeft echter nog geen robuust karakter. Het verhaal zou in de toekomst een andere richting op kunnen gaan. Er is hier echter nog geen sprake van de vorming van een narratieve identiteit, zoals Ricoeur deze beschrijft als een dialectiek van idem en ipse. Deze ontstaat pas wanneer de persoon zelf zijn verhaal toe-eigent. Dit heeft de vorm van een belofte ondanks veranderende omstandigheden stand te houden. De persoon verklaart dat hij betrouwbaar is en gehouden aan de keuzes die hij maakt.

Met de publieke presentatie van het persoonlijke profiel wordt de persoonlijke identiteit uitsluitend vanuit de dichotomie van het zelfde en het andere benaderd. Pas wanneer in de volgende fase twee kandidaten mails uitwisselen, kan de ander enigszins aan zijn handelingen worden afgemeten. Hoe snel beantwoordt hij de mail? Handelt hij zoals hij beweert dat hij in elkaar steekt? Er ontstaat een (nog tamelijk anonieme) relatie waarbij de ander kan worden begrepen vanuit zijn handelingen en de persoon zichzelf kan gaan begrijpen vanuit de reacties van de ander. Zelf en ander komen hierbij in een nieuwe verhouding te staan. Het is niet langer het zelf dat zich als idem-identiteit moet onderscheiden tegenover anonieme anderen, maar een zelf dat wordt uitgedaagd door de ander meer over zichzelf te vertellen. Dit gaat verder dan de psychologische categorisering, waar Illouz haar analyse toe beperkt. Het karakter van de mailuitwisseling is anekdotisch en op grond van ieders persoonlijke geschiedenis ontstaat een uniek verhaal. De ander onderscheidt zich en nodigt uit tot het delen van steeds intiemere informatie. De vraag naar de authenticiteit van de persoon is hiermee echter nog niet volledig beantwoord. De ander kan namelijk, zonder dat dit in het oog loopt, een soortgelijke correspondentie opzetten met andere kandidaten (efficiënte daters doen dit ook) en belangrijke aspecten verzwijgen over zichzelf. Ook blijft staan dat zijn zelfobservaties niet overeen hoeven te komen met hoe anderen hem waarnemen.

De afstand tussen het karakter in het verhaal en de persoon zelf wordt binnen Ricoeurs hermeneutiek van het ik overbrugd doordat de persoon zich identificeert met zijn autobiografie. Van belang daarbij is de intersubjectieve context waarin het verhaal wordt gevormd en verteld. Wanneer iemand over zichzelf beweert dat hij Napoleon is, kan hij door de reacties van zijn omgeving zijn verhaal bijstellen. Deze intersubjectieve context ontbreekt binnen de anonieme presentatie in de virtuele ontmoetingsruimte van het internetdaten. Verhalen over de ander ontbreken. En anders dan op een internetforum, vindt geen zelfregulering plaats via reacties op wat iemand beweert of in het verleden tegenover iemand anders heeft beweerd. Het persoonlijke verhaal is niet ingebed in wat men via andere kanalen (roddelpraat) te weten is gekomen. Kort gezegd: het achtergrondverhaal ontbreekt.

Hoewel het narratieve aspect van het internetdaten meer onthult over de anonieme ander, wordt de vraag naar de persoon er niet volledig door beantwoord. Het eerstepersoonsperspectief van de autobiografie lijkt niet voldoende. Het antwoord op de vraag: ‘Wie ben je?’ zou volgens Ricoeur luiden: ‘Hier ben ik’. De belofte waardoor de afstand tussen verhaal en persoon wordt overbrugd waarmee de persoon achter zijn verhaal gaat staan - is niet door iets buiten de persoon zelf gewaarborgd. De vraag naar de authenticiteit van de persoon is tevens een vraag naar de ontologie van de persoon. Waar kan de echte persoon gevonden worden? Is er een plek waar hij zich werkelijk 62

laat zien? Deze plaatsaanduiding is problematisch binnen de virtuele ruimte van de datingcommunity. Pas wanneer de ander daadwerkelijk wordt ontmoet, ontstaat meer zekerheid over de oprechtheid van zijn verhaal. De gevorderde gebruiker, zeker wanneer hij enkele teleurstellende ervaringen heeft gehad, stuurt om die reden aan op een snelle ontmoeting.

Illouz contrasteert de bewuste constructie van de persoonlijke identiteit met de manier waarop de ander gekend wordt binnen een face-to-face-ontmoeting. Zij refereert aan onderzoek van Goffman dat wijst op de rol van non-verbale signalen en de halfbewuste aanpassingen die mensen maken in interacties (idem, 98). Als voorbeeld beschrijft Illouz de lichamelijke reactie die een jonge vrouw merkte toen de man die zich zo aantrekkelijk had gepresenteerd op het internet, haar begroette met een slappe handdruk. Op dat moment knapte ze af. Illouz bevinding wordt bevestigd door ander wetenschappelijk onderzoek zoals naar de invloed van de lichaamsgeur op fysieke aantrekkingskracht (Mieras 2010,42 e.v.). Juist dat waar we ons niet van bewust zijn, of wat moeilijk veranderd kan worden is beslissend voor de indruk die een persoon maakt. Het internet is een vorm van ‘disembodied technology’ (Illouz 2010, 101) waarbij geen ruimte is voor de lichamelijke knowhow waar de sociale omgang mee gepaard gaat. Illouz verwijst naar Merleau-Ponty als zij stelt dat “… the body might be the best and perhaps only way to know another person and be attracted to him” (idem, 100).

Wat in het derde hoofdstuk is uitgewerkt over de Gestaltkenmerken van de waarneming, en de primaire betekenis die de ander hier wordt toegekend, is hier relevant. Via het internetdaten wordt kennisgemaakt via een zelfgeconstrueerde psychologische identiteit (idem, 106) en later via een personage in een (autobiografisch) verhaal. Pas wanneer we de ander daadwerkelijk tegenkomen, verschijnt de persoon als een levend lichaam en ervaren we hoe het is om met deze persoon enige tijd een gemeenschappelijke ruimte te delen. Enkel door de zwijgende aanwezigheid van de ander ontstaat op een pre-reflexief niveau kennis die de vraag naar de authenticiteit van de persoon kan beantwoorden.

De metaforisch bedoelde uitdrukking dat mensen aan elkaar moeten ‘snuffelen’, zou wel eens gebaseerd kunnen zijn op het belang van deze lichamelijke component. En evenals een sollicitatiegesprek doorslaggevend kan zijn voor een nieuwe baan, vormt de IRL-ontmoeting de ultieme test voor een intieme relatie.

Op de vraag naar de ware persoon, kan echter nooit een definitief antwoord worden gevonden, betoog ik. Het hier-en-nu van de ontmoeting garandeert niet dat het Ware Zelf op dat moment wordt uitgedrukt. Sterker nog: aansluitend op de hermeneutische benadering van het ik, kan gesteld worden dat het ware zelf, als een onvervreemdbare kern, nooit met zekerheid kan worden vastgesteld. Er is immers altijd de mogelijkheid van een herinterpretatie. Wie dacht zichzelf te kennen, komt er bijvoorbeeld achter dat hij onvermoede aspecten in zich draagt. Door de datingsite wordt dit dilemma met een modern vooruitgangsoptimisme ontkend. De persoon wordt opgevat als de bezitter van een onveranderlijke kern die met wetenschappelijke precisie aan die van een ander kan worden gekoppeld. Door persoonlijke identiteit te reduceren tot idem-identiteit wordt de liefdesrelatie voorgesteld als een overeenkomst met een garantie voor de toekomst. Deze (van oorsprong romantische) mythe van Het Eeuwigdurende Geluk gaat voorbij aan het veranderlijke aspect van de persoonlijke identiteit. Welke conceptie van de liefdesrelatie voortkomt uit de identiteitsvorming tijdens het internetdaten, zal ik bespreken in de volgende paragraaf. Is de liefde alleen mogelijk als de single zijn eigenheid inlevert voor een gefixeerde idem-identiteit? Of biedt het datingtraject mogelijkheden voor een andere opvatting over de liefdesrelatie?

63

3. De verhouding ik en de ander binnen internetdating.

3.1 Liefde en het uitkiezen van de ander.

Bij wijze van contrast beschrijf ik allereerst hoe partnerselectie zou kunnen verlopen via een toevallige of in ieder geval niet-gearrangeerde ontmoeting. Uit empirisch onderzoek (Illouz 2010, Mieras 2010) komt het beeld naar voren dat hierbij zowel rationele overwegingen als intuïtieve keuzes een rol spelen. De keuze voor een partner lijkt een duaal proces, waarbij conceptuele prototypes (zie 3.4) een rol spelen. Een onbekende groep wordt razendsnel gescand op het gewenste prototype. Door met mogelijke kandidaten te flirten worden de eigen kansen op een toenadering verkend. Het flirten is een speelveld waarin de single kan ontdekken wat hij waard is op grond van onuitgesproken signalen. Al te pijnlijke afwijzingen worden hiermee voorkomen. Het prototype vormt daarbij een zekere drempelwaarde waar andere kandidaten tegen worden afgemeten. Zo ontstaat een natuurlijke selectie, van ‘aantrekkelijke’, ‘minder aantrekkelijke’ en ‘erg aantrekkelijke partners’. Het prototype is contextafhankelijk, zo kozen hongerige studenten gemiddeld voor een iets molliger vrouw dan studenten die net hadden gegeten (Mieras 2010, 70). Op een lichamelijk niveau vindt een eerste intuïtieve keuze plaats (Illouz 2010, 103). Deze kan achteraf worden beredeneerd, maar gaat aan deze verklaring vooraf. De situatie van de ontmoeting is daarbij van belang. Juist wanneer twee onbekenden samen iets meemaken, bijvoorbeeld wanneer de een onhandig iets omstoot (een klassieke filmscène) kan snel een bijzondere band ontstaan (Mieras 2010, 72). Op het internet ontbreekt deze situationele context en baseert de selectie zich op een rationele procedure. Empirisch onderzoek toont aan dat het onmogelijk is om mensen te selecteren op grond van een grote hoeveelheid eigenschappen (idem, 65). Ons natuurlijke kompas, zou je kunnen zeggen, wordt niet aangesproken bij het internetdaten. Deze is immers gebaseerd op betekenisvolle ervaringen van en met de ander. De term ‘oorspronkelijke intentionaliteit’ van Merleau-Ponty lijkt me hierbij relevant. Toegepast op partnerselectie, zou je dit kunnen omschrijven als een gevoelsmatige keuze die zich in eerste instantie kenbaar maakt door een verandering in de affectieve omgeving (zie 3.2).

Dit verschilt hemelsbreed van de selectie van gewenste eigenschappen waar het internetdaten zich op baseert. Illouz spreekt enigszins prikkelend over een ‘hyperrational fool’ als iemand die zijn keuzes uitsluitend baseert op een kosten-batenanalyse (Illouz 2010, 113). De datingsite stuurt daarbij aan op een verregaande verfijning van de wensenlijst. De single ontwikkelt hierdoor een verfijnde smaak vergelijkbaar met die van een wijnkenner. Denk bijvoorbeeld aan de vraag die Match.com stelt: ‘Door welk haar zou je je vingers willen laten glijden?’ De datingsite stimuleert hiermee een consumentenattitude en suggereert te kunnen voldoen aan het gedifferentieerde preferentieschema van de single. De abonnee kan precies aangeven wat hij wil en de site suggereert dat hij op zijn wenken zal worden bediend. Er ontstaat hierdoor een gefixeerd beeld van de toekomstige partner.

Dit verschilt met het conceptuele prototype, dat slechts in grote lijnen vaststaat en niet als een verzameling eigenschappen is gedefinieerd. De selectieprocedure van het internetdaten brengt de single gemakkelijk in verwarring. De affectieve reacties van zijn lichaam zijn beperkt. Het meest doet deze zich voor als reactie op de foto die bij het profiel is gevoegd. Maar uiteraard is deze waarneming beperkt en niet deel van een affectief prikkelende omgeving, zoals een romantisch ingericht restaurant bijvoorbeeld. Deze onnatuurlijke selectieprocedure, waaruit een partnerrelatie 64

voortkomt, heeft ook zijn weerslag op de fase daarna waarin de liefdesrelatie verder wordt vormgegeven. De manier waarop persoonlijke identiteit tijdens het internetdaten als een object wordt verhandeld bepaalt de verhouding tussen het ik en de ander. In de volgende paragraaf neem ik als uitgangspunt van mijn analyse wat in het eerste hoofdstuk over de liefdesrelatie uiteen is gezet.

3.2 De liefdesrelatie als (on)voorwaardelijke keuze voor de ander.

Constitutief voor de liefdesrelatie is de wederzijdse erkenning als partner. Het is de vraag waar en in hoeverre deze erkenning tot stand komt binnen het datingtraject. In deze paragraaf richt ik mij op het karakter van de partnerrelatie zoals die zich ontwikkelt tijdens en voortkomt uit het datingtraject, in het vervolg aangeduid als ‘de datingrelatie’. De reïficatie van de persoonlijke identiteit, zoals in de vorige paragraaf is beschreven, conceptualiseert de partnerrelatie in economische termen. Het relationshoppen stimuleert een consumentenattitude en dit verhindert de wederzijdse erkenning als partner. De erkenning binnen de datingrelatie blijft beperkt tot het identificeren van de eigenschappen waar men oorspronkelijk toe werd aangetrokken. Hier speelt wat eerder is opgemerkt over de lichtmoderne liefde, waarin subtiel een gedragscode aan de ander werd voorgeschreven. Niet de moderne gedragscode van een veilige en betrouwbare partner, maar de lichtmoderne levensstijl van de fun-and-sexy partner of de onafhankelijke en actieve Quality-Single, wordt maatgevend voor de datingrelatie.

Zo wordt de ander begrepen vanuit de gewenste idem-identiteit. Van een dialectische verhouding waarbij ruimte is voor verandering van de persoonlijke identiteit is binnen deze relatie geen sprake.

Dit geldt evengoed voor het vormen van een gezamenlijke identiteit. Niet de behoeften van de ander zijn de ‘distinctive voice’, zoals Solomon (zie 4.1.2) de romantische samensmelting concipieerde; slechts de eigen stem is hoorbaar. Geplaatst tegenover een onuitputtelijk reservoir aan andere ontmoetingen, lonkt de belofte van het datingtraject dat iemand gevonden kan worden die beter voldoet.

De moderne onderhandelingsrelatie, zoals die bijvoorbeeld in Giddens’ concept van een ‘pure relationship’ (zie 4.3.2) naar voren kwam, heeft zich in de datingrelatie uitgebreid tot het domein van de persoonlijkheid zelf. Niet alleen over de financiën en de huishoudelijke en zorgtaken wordt onderhandeld, ook de persoonlijke vaardigheden zijn deel geworden van het eisenpakket dat men elkaar voorlegt. Wie hierin niet meer genoeg te bieden heeft, wordt geacht bij de psycholoog aan zichzelf te gaan werken om zijn persoonlijkheid te verbeteren. De verschillende domeinen lijken tijdens de onderhandelingen moeiteloos inwisselbaar geworden. Als jij vanavond naar mij luistert, dan doe ik de afwas. En als jij de kinderen uit school haalt, mag je vanavond een uurtje seks hebben met mij.

De partnerrelatie die voortkomt uit dit aspect van het datingtraject is gebaseerd op de wederkerige uitwisseling van gewenst gedrag. Zoals in hoofdstuk één aan de hand van Ricoeur werd opgemerkt, is dit een oneigenlijke basis voor een liefdesrelatie. De hiervoor noodzakelijke wederzijdse erkenning komt op deze manier niet tot stand (zie 1.3.2). Ik betoog dan ook dat het datingtraject door de manier waarop de single zichzelf presenteert en anderen selecteert de vorming van een liefdesrelatie als de dialectische verhouding tussen het ik en de ander, verhindert. De datingrelatie blijft hierdoor geconceptualiseerd als een keuze van de ander en dit staat de keuze voor de ander in de weg.

Het datingtraject is echter niet eenduidig. Gelet op de narratieve aspecten van het datingtraject, zoals ik eveneens in de vorige paragraaf aangaf, omvat het internetdaten meer dan het scannen van 65

profielen. Met name in de mailcorrespondentie kan een virtuele intimiteit ontstaan waarbij de keuze van de ander geleidelijk kan veranderen in een keuze voor de ander.

In de volgende paragraaf wil ik dit keuzeproces, waarbij de productieve verbeelding een cruciale rol speelt, nader analyseren. Voordat ik dit doe, wil ik verder uitwerken hoe de liefdesrelatie als een keuze voor de ander begrepen kan worden vanuit een hermeneutische benadering van de liefde. Ik vertrek hierbij vanuit een (platonische/romantische) opvatting van de liefdesrelatie, aangeduid als ‘de Ware Liefde’ – een conceptie van liefde waar de dater beweert naar op zoek te zijn en waarvoor hij gebruik maakt van de internetdienst. Constitutief voor een dergelijke liefdesrelatie is dat voorbij wordt gegaan aan de eigenschappen van de ander. Daarmee wordt de liefde gered van soort plat hedonisme. In het eerste hoofdstuk werd onder andere Amelie Rorty Oxenberg aangehaald, waarbij met name de vraag in de anekdote over Yeats dit punt treffend verwoordt: “Do you love me for myself or for my yellow hair?”

Het eerder geschetste dilemma als de keuze van die moet leiden tot een keuze voor een ander, brengt (opnieuw) de vraag naar de ontologie van de persoon naar voren. Want hoe moeten we dit ‘zelf’ in ‘love me for myself’ opvatten, vanuit een hermeneutisch begrip van de liefde? Dit baseert zich immers niet op een onveranderlijke kern waarmee de persoon gelijk wordt gesteld. Kunnen we de liefde conceptualiseren zonder achter de eigenschappen zoals we die waarnemen (en zowel op een rationeel als op een affectief niveau waarderen) een transcendentaal Zelf te veronderstellen?

Ik denk dat dit mogelijk is. Daarbij refereer ik aan wat Ricoeur opmerkte over hoe de commerciële relatie (ten onrechte) als maat wordt gezien voor iedere persoonlijke verhouding, zoals in 1.3.2 is uitgewerkt. De liefdesrelatie krijgt hierdoor het karakter van een uitwisseling van objecten; een systeem van interacties waarvoor het vraag-aanbodparadigma als constitutief wordt beschouwd.

Ik merk op dat een dergelijk derdepersoonsperspectief voorbijgaat aan het eerstepersoonsperspectief van de hermeneutische fenomenologie. De ander verschijnt in laatstgenoemde benadering als deel van een persoonlijk verhaal en primair als fenomeen van de waarneming. Op dit primaire niveau is zij al deel van de affectieve omgeving nog voordat de eigenschappen van de ander zijn benoemd. Toegespitst op de liefde ontstaat in deze theorie een andere verhouding tussen eigenschappen en waardering. De ander ontstaat primair als een geheel, en vanuit dit geheel krijgt ieder deel ervan waarde. Een waarde die pas achteraf wordt geëxpliciteerd. De ander wordt dus niet samengesteld vanuit een aantal (waardevolle) eigenschappen maar verschijnt in eerste instantie als een betekenisvol geheel.

In The reasons of love (Frankfurt 2004) raakt de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt dit punt aan als hij opmerkt dat de relatie tussen waardering en liefde in een tegengestelde richting verloopt. Het waarderen van de kwaliteiten van de ander is niet de voorwaarde voor de liefde, maar andersom “...what we love necessarily acquires value for us because we love it” (idem, 39).

De eigenschappen van de ander komen voort uit hoe we hem waarnemen. We zien de leuke kanten van hem of haar, soms zonder dat de geliefde deze toekent aan zichzelf. De ander is bijvoorbeeld onbedoeld grappig en hij wist niet dat hij zo leuk uit de hoek kon komen, totdat de minnaar om hem lacht. De liefde kan allereerst gedacht worden als een zienswijze waarin de ander als geliefde verschijnt.

Harry Frankfurt verwoordt dit als volgt: “The lover does invariably and necessarily perceive the beloved as valuable, but the value he sees it to possess is a value that derives from and that depends upon his love” (idem, 39). De ander wordt niet gereduceerd tot zijn eigenschappen, maar binnen de waarneming spelen deze eigenschappen (als Gestaltkenmerken) wel een rol. Zij zijn echter niet 66

verbonden met de persoon als een onveranderlijk gegeven, maar krijgen hun betekenis binnen de waarneming door de ander. De persoonlijke identiteit ontstaat binnen de dynamiek van de interpersoonlijke relatie. Zelf en ander zijn daarbij wederzijds afhankelijk.

Het zal duidelijk zijn dat een dergelijke relatie nooit tot stand kan komen binnen een publieke presentatie tegenover een anoniem lezerspubliek, zoals bij het internetdaten plaatsvindt. De liefdesrelatie als een wederzijdse erkenning van de eigenheid van de ander, grijpt terug op het affectieve aspect van de waarneming. De eigenschappen van de persoon zijn geen objectieve vaststellingen van de onveranderlijke kern van zijn identiteit, maar spelen een rol binnen de waarneming. De persoon komt hier naar voren als een originele configuratie waarbij de affectieve ervaring van het geheel vooraf gaat aan de waardering van de verschillende aspecten ervan.

Binnen een hermeneutische benadering van de liefde spelen de karakteristieken van de ander dus wel een rol. De liefde wordt niet gezien als een abstract fenomeen dat losstaat van hoe de ander zich gedraagt. Wanneer de eigenschappen van de ander benoemd worden, heeft dit binnen een narratieve opvatting van persoonlijke identiteit echter niet de functie van een objectieve vaststelling.

De eigenschappen van de ander zijn deel van het verhaal dat de geliefde over hem/haar vertelt. De taal van de liefde moet daarbij niet letterlijk worden genomen, merkt Solomon op. Als voorbeeld beschrijft hij zijn waardering voor de neus van zijn geliefde (blijkbaar een opvallend kenmerk). “As a lover, I love your nose. Is it a “perfect” nose? “The best”? (…) It’s the most beautiful nose in the World. That sounds like a comparison, but it is instead a way of blocking all comparison (as when we say of a work of art, that it’s invaluable)” (Solomon 1990, 181).

Een dergelijke idealisering is niet gebaseerd op een vergelijking. Sterker nog: het is de weigering om de ander te vergelijken, stelt Solomon. Als de geliefde zou vragen hoe de vergelijking uitvalt met de neus van een filmster, dan zal ik mijn criteria zo kiezen dat jouw neus er als beste uit voortkomt (idem, 181). Solomon wijst hier op de overtreffende trap, zoals dat ook gebeurt in uitspraken als: ‘Jij bent de allerliefste, de allermooiste …’ Dergelijke uitspraken zou ik aanduiden als deel van het liefdesspel en hebben een metaforische betekenis. Wat wordt benoemd als de eigenschappen van de ander zijn geen vaststellingen die verwijzen naar een idem-identiteit, maar geven de unieke betekenis van de ander aan.

Wat zou nu vanuit een hermeneutiek van de liefde het antwoord kunnen zijn op de vraag die Yeats werd gesteld: “Do you love me for myself or for my yellow hair?”. Allereerst kan opgemerkt worden dat hier een oneigenlijke tegenstelling opgeroepen wordt, namelijk die tussen een Zelf dat losstaat van zijn verschijning en zijn wereldse eigenschappen. Vanuit een fenomenologische opvatting is deze scheiding tussen Zijn en Verschijnen niet relevant. Dit impliceert echter niet dat de ander gereduceerd wordt tot een aantal eigenschappen die hem volledig bepalen, en die de ander het karakter geven van een object. Wat benoemd wordt als zijn eigenschappen, ontstaat vanuit de wijze waarop de ander binnen de waarneming verschijnt. De beschrijving van de geliefde die hier vervolgens uit voortkomt, heeft een narratief karakter en derhalve een metaforische betekenis.

De keuze voor een ander kan gezocht worden in een esthetische opvatting van de liefde. In het citaat van Solomon verwees hij reeds naar een kunstwerk waarvan de waarde niet kan worden ingeschat.

Hierop voort denkend, wil ik toevoegen dat evenals een kunstwerk een zekere handelswaarde heeft, het vanuit een esthetisch oogpunt van onschatbare, onvergelijkbare waarde is.

De relevantie hiervan voor het internetdaten lijkt me voor de hand liggend. Wanneer de eigenschappen van de partner een zekere handelswaarde toegekend krijgen, is de grondslag voor de 67

partnerrelatie die hieruit voortkomt, zoals gezegd, een economische. De partner behoudt een zekere ruilwaarde en blijft binnen de context van een keuze van de ander. Wil de datingrelatie transformeren tot een dialectische verhouding tussen ik en de ander, dan zal dit economische interpretatiekader plaats moeten maken voor een ander perspectief, zoals het esthetische. De eigenschappen van de partner worden hierdoor in een ander verband geplaatst. Cruciaal daarbij is dat de liefde niet voortkomt uit de waardering van de eigenschappen van de partner, maar (andersom ) dat de waardering van zijn eigenschappen voortkomt uit de liefdevolle blik. “Because I love you, I love your yellow hair”, zou in dit geval een antwoord kunnen zijn.

Irving Singer beschrijftin dit verband ‘the look of love’ als een uitdrukking van acceptatie en zelfs van adoratie. Hij zet zich hiermee af tegen de opvatting van Sartre dat de blik van de ander iemand onvermijdelijk tot een object maakt. De liefdevolle blik eigent de ander niet toe, maar laat hem vrij (Singer 2009, 90).

Het zien van de ander kan begrepen worden als een zien-als: de ander wordt gezien als geliefde. De keuze voor de ander gaat gepaard met een nieuw gevormde zienswijze. Willen en waarnemen zijn daarbij onlosmakelijk verbonden. De manier waarop deze liefdevolle zienswijze tot uitdrukking komt is die van de metafoor. Zoals we dit zagen in verband met de metaforische betekenis van de hyperbolen waarmee de eigenschappen van de ander werden beschreven.

Het datingtraject stimuleert aanvankelijk dat de ander als een verzameling eigenschappen wordt beschouwd. De overgang naar een liefdevolle zienswijze, waardoor wederzijdse erkenning mogelijk wordt, zou kunnen worden bevorderd door de narratieve aspecten van het datingtraject. Dit biedt immers mogelijkheden voor het ontwikkelen van een unieke zienswijze op de ander. Cruciaal daarbij is de ontwikkeling van de productieve verbeelding (zie 2.2.7). In de volgende paragraaf zal ik hier verder op ingaan.

3.3 Romantische verbeelding en internet verbeelding Allereerst beschrijf ik de situatie waarin men de ander onverwacht, of in ieder geval niet binnen een gearrangeerde ontmoeting, tegenkomt. Wanneer de eerste indruk aantrekkelijk is, kunnen bepaalde aspecten worden uitvergroot wanneer men terugdenkt aan deze ontmoeting. Toevallige gebaren, manier van spreken of een bepaalde blik wekken vertedering op en komen terug in de herinnering.

Illouz beschrijft dit als een daad van de romantische verbeelding (Illouz 2010, 102). Deze heeft een retrospectief karakter; de ander wordt herinnerd als een multisensorisch geheel dat verschijnt tegen de achtergrond van de situatie (vgl. Vane 1996). Deze herinneringsbeelden vormen de grondstof voor een stroom innerlijke beelden waarin toekomstige gebeurtenissen worden voorgesteld. Romantische verbeeldingen roepen verliefde gevoelens op en komen er uit voort. De ontluikende gevoelens worden versterkt door een innerlijke film waarin de herinnerde ander de hoofdrol speelt.

Als contrast beschrijft Illouz de verbeeldingsprocessen tijdens het internetdaten. Deze kennen niet het intuïtieve karakter van de romantische verbeelding, maar zijn prospectief en doelgericht. De internet verbeelding (Illouz 2010, 106) komt voort uit de gewenste eigenschappen van de ander. In de fase waarin het persoonlijk profiel wordt gemaakt, worden hiervoor vragen gesteld over de ideale partner. Er wordt daarbij expliciet een beroep gedaan op de verbeelding. De vraag: ‘Stel je voor hoe de ander er uitziet?’ wordt geëxpliciteerd door allerlei deelaspecten te benoemen. Hoe oud is hij of zij? Welke kleur haar en ogen? Welk soort persoonlijkheid heeft hij of zij? Deze vragen geven sturing 68

aan het verbeeldingsproces. Het moet leiden tot een heldere voorstelling van de ideale partner. Deze dient de dater voor ogen te houden bij de keuze van een potentiĂŤle partner. Een scherp beeld van de gedroomde levenspartner geeft richting op de oververzadigde persoonlijkheidsmarkt. Wanneer de ander daadwerkelijk wordt ontmoet, werkt een gefixeerde idealisering de ontwikkeling van de romantische verbeelding (en de daarmee gepaard gaande verliefde gevoelens) tegen. Illouz beschrijft hoe de ervaren daters die zij interviewde aangaven hoe zij elke keer teleur werden gesteld wanneer zij hun droomkandidaat in het echt ontmoetten. Datinghandboeken waarschuwen expliciet voor de schok wanneer de persoon op de foto in levenden lijve wordt ontmoet.

Aan het verbeeldingsproces tijdens het internetdaten onderscheid ik een drietal aspecten, waarvan Illouz er twee betrekt bij haar analyse, zoals ik hierboven uiteenzette. Dit is allereerst het idealiseren van een partner op basis van persoonlijkheidskenmerken - waarbij ik een overeenkomst zie met het aanmaken van een spelkarakter zoals bij het computerspel The Sims. Vervolgens het reconstrueren van een potentiĂŤle partner op basis van tekstuele informatie en een foto. Illouz wijst op het tegennatuurlijke karakter van dit verbeeldingsproces dat geheel voorbijgaat aan zintuiglijke informatie.

Het derde aspect van de internetverbeelding wordt opgemerkt door Arvidson, die zich richt op de narratieve aspecten van het digitale daten (zie: 5.3.2). Hier ontstaat de ander als een personage in het verhaal dat hij over zichzelf vertelt. Wanneer zich een correspondentie ontwikkelt, ontstaat een kennismakingsproces dat meer aspecten bevat dan louter het uitwisselen van informatie. Juist het narratieve aspect maakt duidelijk hoe een zekere wederzijdse erkenning kan ontstaan. Dit zal ik verder toelichten.

Wat iemand over zichzelf vertelt heeft een narratieve structuur waaruit een bepaalde zienswijze naar voren komt. Beide partners leren elkaars visie op het leven kennen, zonder dat deze expliciet uitgesproken hoeft te worden. De narratieve structuur van het levensverhaal die, zoals Ricoeur aantoont, voortkomt uit de narratieve prefiguratie van ervaringen, kan gemakkelijk herkenning oproepen. Men herkent hoe de ander zich tot het leven verhoudt. Zijn omgang met de dagelijkse levensomstandigheden, zijn onbekommerde of diepzinnige levenshouding sluit aan bij (of is een voorbeeld voor) hoe men zelf in het leven staat. Deze herkenning zou zijn grondslag kunnen vinden in een overeenkomstige grondstructuur van het levensverhaal. Men herkent de structuur van de queeste, waarbij de protagonist (innerlijke) obstakels moet overwinnen. Men vindt elkaar als lotgenoten, mensen die een ideaal nastreven en vele tegenslagen voor de kiezen hebben gehad. Zo kan een gedeelde metafoor ontstaan. De ander is (evenals ik) een survivor, een doorzetter, een romanticus, een gezelligheidsmens, een spirituele zoeker. Dergelijke aanduidingen symboliseren het personage dat voortkomt uit de verhalen die worden uitgewisseld, maar anders dan de eigenschappen waarmee de dater zich profileert, hoeven dergelijke kwalificaties niet benoemd te worden.

Een ander aspect van het, tot dan toe nog anonieme, datingtraject is het gezamenlijk fantaseren over een gedeelde toekomst. Wederzijds stimuleert men elkaars productieve verbeelding. Of dit zich ook voortzet wanneer men elkaar daadwerkelijk ontmoet, is natuurlijk de vraag.

Het datingtraject echter, biedt mogelijkheden voor narratieve processen, waardoor de identiteit van de ander gekend kan worden op een wijze die voorbijgaat aan de persoonsbeschrijvingen. De kandidaat wordt niet langer gereconstrueerd, maar deel van een hermeneutisch proces waarin de ander verschijnt als de auteur van zijn verhaal en mede-auteur van een gezamenlijke 69

toekomstfantasie. De romantische gevoelens die dit oproept komen voort uit een gezamenlijk proces en de kans dat dit zich voortzet wanneer men elkaar daadwerkelijk ontmoet, lijkt me hierdoor groter.

Door de ander te leren kennen vanuit zijn persoonlijke verhaal, wordt een eigen visie gestimuleerd op de onbekende ander. De gedachten aan andere partners verdwijnen naar de achtergrond als de verbeelding gestimuleerd wordt door het unieke verhaal dat de ander opschrijft. Dit wordt gestuurd door wat de ander onthult, maar ook door wat niet naar voren komt (zoals Arvidson opmerkte, zie 5.3). Dit markeert een overgang van de keuze van een partner naar de keuze voor een partner.

De vraag naar de authenticiteit van de persoon wordt nu minder dwingend gesteld. De ander mag een verborgen aspect behouden. Met de romantische verbeelding ontstaat een zekere speelruimte.

Wat de ander beweert roept gevoelens en innerlijke beelden op en men is niet zozeer gericht op waarheidsvinding. De schriftelijke correspondentie is niet een verhoor, maar een gezamenlijk verhaal dat zich ontspint. Er ontstaat een romantische conceptie van de ander, die met zich meebrengt dat het zelf altijd een enigszins enigmatisch karakter behoudt. Sterker nog: juist dat maakt het uitdagend naar elkaar op zoek te gaan. De daters worden nieuwsgierig naar hoe de ander werkelijk is, maar niet met de keurende blik waarmee het moderne individu wil weten wat hij koopt. De ander wordt niet in een zoeklicht geplaatst, maar ontmoet in de romantische schemering. De romantische persoon zoekt immers niet met het heldere licht van de rede maar neemt de intensiteit van zijn gevoelsbeleving als maat voor de authenticiteit van de ander. Het zoeken naar de waarheid van de ander is niet langer gericht op het ontdekken van overeenstemming tussen verschillende informatiebronnen, zoals tussen wat de geliefde beweert, onbedoeld laat zien en de roddelpraat/getuigenissen van anderen.

Het begrip waarheid verliest hier zijn kentheoretische context en wordt gebruikt om de waarachtigheid van de eigen beleving aan te duiden. Het aanduiden van de ander als ‘De Ware’ is gebaseerd op de stellige overtuiging die voortvloeit uit de gevoelens die deze persoon oproept. Deze overtuiging is niet gebaseerd op een redenering maar heeft een onmiddellijk karakter - aangeduid ,bijvoorbeeld, als een intuïtief weten of kennis van het hart.

Natuurlijk is het gevaar van een dergelijke romantische idealisering dat de dater een droom schept waaruit hij later hardhandig wordt gewekt. Hij neemt daarmee een risico, niet alleen omdat hij tijd investeert in de ontwikkeling van een relatie binnen de omgeving van de datingsite, maar ook omdat het toegeven aan romantische fantasieën de dater kwetsbaar maakt. Het is begrijpelijk dat de gevorderde dater om die reden deze fase wil overslaan en snel aanstuurt op een ontmoeting (zie Heino et al. 2010). Zonder enige fantasie lijkt de match echter niet te lukken. Uit de ervaringen van gevorderde daters (Illouz 2010) kan worden opgemaakt dat de gefixeerde consumentenattitude een gebrek aan romantische verbeelding met zich meebrengt, waardoor zelfs de ideale kandidaat geen liefdevolle gevoelens meer opwekt. De keurende blik van de marktkoopman staat de liefdevolle blik in de weg.

70

Samenvatting en conclusie

Samenvatting Voor deze thesis heb ik de vraag gesteld of de maatschappelijke acceptatie van het internetdaten illustratief is voor een nieuwe conceptie van de liefde. Om deze vraag te beantwoorden heb ik allereerst een hermeneutische benadering van de liefdesrelatie geschetst. Hiervoor is het constitutief dat de partners elkaar wederzijds erkennen, zodat een dialectische verhouding tussen het ik en de ander ontstaat. Vervolgens heb ik vanuit de theorie van Paul Ricoeur over narratieve identiteit de manier waarop het ik en de ander hierbinnen verschijnen onderzocht. De ander wordt hier niet beschouwd als anders, in de zin van een tegenstelling, maar als constitutief voor het ik. De ander verschijnt vanuit de productieve verbeelding als een unieke zienswijze die tot uitdrukking komt in het verhaal dat over hem wordt verteld. Deze opvatting over de liefdesrelatie laat ruimte voor veranderde zelfopvattingen. De ander wordt niet gereduceerd tot een aantal onveranderlijke eigenschappen, maar wordt erkend in zijn eigenheid.

Daarna wordt vanuit de waarnemingstheorie van Merleau-Ponty de situatie geanalyseerd van de ontmoeting met een aanvankelijk onbekende ander. Nog voordat een verhaal is gevormd, komt al een relatie tot stand waarin de ander als een zwijgende aanwezigheid verschijnt. De liefdesrelatie ontstaat hier vanuit een lichamelijke aantrekking die begrepen kan worden vanuit een veranderde waarnemingstructuur. De ervaring van de ander brengt affectieve betekenissen met zich mee waarbij conceptuele prototypes een rol spelen. Deze primaire betekenissen worden vervolgens gearticuleerd binnen een cultuurhistorisch interpretatiekader. De theorieĂŤn van Ricoeur en Merleau-Ponty zijn beide instructief voor de liefdesrelatie en vullen elkaar, in zekere zin, aan.

In het volgende hoofdstuk worden drie interpretatiekaders voor de liefde onderzocht als thema's die in de huidige cultuur (nog steeds) een rol spelen. Zo komen achtereenvolgens de romantische liefde, de moderne en de postmoderne liefde aan de orde.

Vanuit dit conceptuele kader wordt het internetdaten onderzocht. Allereerst geef ik een beschrijving van de praktijk van het internetdaten, op basis van relevant sociaal wetenschappelijk onderzoek.

Daarbij wordt vooral ingegaan op de narratieve aspecten van de datingsite Match.com. Opvallend is dat de manier waarop de internetdienst het datingtraject structureert afwijkt van de manier waarop de gevorderde gebruiker hiermee omgaat. Achter de eenduidige manier waarop de datingsite zichzelf profileert, schuilt een ambigu traject.

Dit wordt in het volgende hoofdstuk beschreven vanuit de romantische en (post)moderne thema's waarmee tijdens het datingtraject de liefde wordt ingekaderd. Het internetdaten komt hieruit naar voren als een verwarrende mix van opvattingen over de liefde. De single die eenvoudigweg denkt de Ware Liefde te vinden, wordt geconfronteerd met enkele dilemma's waarbij twee vragen zich met name opdringen: hoe weet hij of het waar is wat de ander over zichzelf beweert en hoe kan een oprechte liefdesrelatie met deze persoon vorm worden gegeven? Wat het eerste betreft spelen de onbedoelde signalen van de ander een grote rol. Vooral de non-verbale communicatie komt authentieker over dan de geconstrueerde zelfpresentatie. Aan de hand van een analyse van Eva Illouz beschrijf ik hoe de identiteit via het persoonlijke profiel wordt gedeconstrueerd en vervolgens wordt gereconstrueerd. Dit verschilt sterk van de (natuurlijke) manier waarop de ander binnen de context van een situatie wordt ontmoet. Het verhandelen van persoonlijke kwaliteiten, zoals dat in 71

de datingarena plaatsvindt, kadert de partnerrelatie in als de keuze van een ander. Men waardeert zichzelf en de ander daarbij vanuit een economisch discours. De liefdesrelatie als de dialectische verhouding van het ik en de ander, heeft echter het karakter van een keuze voor de ander. Het verschil tussen beide keuzes heb ik toegelicht aan de hand van de rol die de eigenschappen van de ander hierbij spelen. Laatstgenoemde vindt zijn grond in de liefdevolle blik waarbij de waardering voor de ander voortkomt uit de relatie die zich in eerste instantie op een affectief niveau afspeelt. De beschrijving van de ander krijgt een metaforisch karakter. De productieve verbeelding hiervoor kan gestimuleerd worden door het narratieve aspect van het internetdaten. Het verhaal over de ander en de gezamenlijke toekomstfantasie gaan vooraf aan de daadwerkelijke ontmoeting, waardoor de ze minder het karakter krijgt van een selectiegesprek.

Conclusie Op het internet worden steeds meer overeenkomsten afgehandeld zonder dat er verkoopgesprekken worden gevoerd. De hedendaagse consument regelt zijn vakantie, zijn autoverzekering en zijn hypotheek zonder fysieke ontmoetingen. Ook kan hij deelnemen aan discussies en de mening van anderen lezen, zonder de groepsdynamische aspecten die via non-verbale communicatie tot stand komen. Voor de internetgebruiker lijkt de stap naar het vormen van een liefdesrelatie dan ook gauw gezet. Welke conceptie van de liefde komt hierbij naar voren? En in hoeverre vertegenwoordigt dit een nieuwe opvatting over de liefde?

Cruciaal voor beide vragen is de betekenis die aan de datingcommunity wordt toegekend. Het meest in het oog springende daarbij is de enorme connectiviteit. Fysieke afstand speelt niet of nauwelijks een rol waardoor de vijver van mogelijke (huwelijks)kandidaten is uitgebreid tot een oceaan van mogelijkheden. Internetdaten wordt gepresenteerd vanuit de consumentenlogica dat een groot assortiment leidt tot een meer bevredigende keuze. Nu de dorpswinkel is ingeruild voor de digitale supermarkt wordt de consument echter overvraagd. En dat heeft te maken met het sensorischmotorische karakter van zijn denken. Allereerst kan hij een overvloed aan keuzemogelijkheden niet verwerken en, nog belangrijker, voor de liefde is een affectieve respons noodzakelijk. Want hoe graag de datingsite het ook zou willen: de single zoekt geen verstandshuwelijk, maar passie. De lichamelijke aantrekkingskracht blijft daarvoor beslissend. Dit maakt dat de virtuele omgeving waarin de eerste ontmoeting plaatsvindt nooit meer kan zijn dan een voorstation.

Wanneer de potentiële partners elkaar in levenden lijve ontmoeten, hebben zij al een traject doorlopen waarmee een bepaalde attitude tegenover de ander (enigszins) is gevormd. Uit mijn onderzoek komen hierbij drie verschillende gebruikerservaringen naar voren die ieder vormend zijn voor opvattingen over de liefde. Deze gebruikerservaringen, die nauw samenhangen met attitudes tegenover het datingtraject, typeer ik als: ‘de argeloze gebruiker’, ‘de teleurgestelde consument’ en ‘de geslaagde consument’.

Allereerst de houding van de argeloze gebruiker. Hij doorloopt het gehele datingtraject en ontwikkelt een (virtuele) intimiteit die zich probleemloos voortzet tijdens de IRL-ontmoeting. Voordat de datingmoeheid toeslaat heeft hij iemand gevonden die bij hem past, en hij stelt niet al te scherpe eisen. De liefde ontwikkelt zich vanuit een kameraadschappelijke vriendschap.

Daartegenover staat de kritische consumentenattitude van de twee andere datingervaringen. De eerste exponent hiervan (de tweede in het eerder genoemde rijtje van drie gebruikerservaringen) is 72

die van de teleurgestelde consument. Volgens inschattingen betreft dit een groot deel van de daterspopulatie. Deze gebruiker is zich overbewust van zijn aantrekkelijke eigenschappen en heeft een scherp beeld gevormd van de wenselijke partner. Wanneer een aspect van de ander hem niet bevalt wordt het contact subiet verbroken. Deze single struint systematisch de datingmarkt af op zoek naar iemand die net zo bijzonder is als hijzelf. Het ontstaan van verliefde gevoelens beschouwt hij als het gevolg van een overeenkomst in eigenschappen. Intimiteit vat hij niet op als een proces van wederzijdse toenadering, maar als het gevolg van de juiste match. Wanneer na vele onbevredigde koppelingen de ware niet wordt gevonden, wordt hij cynisch over de liefde. Hij zal de liefde beschouwen als een illusie voor mensen die weinig eisen stellen aan het leven- en waarboven hij zich met zijn verfijnde smaak verheven voelt. Om pijnlijke afwijzingen te voorkomen, zal hij geneigd zijn snel anderen af te wijzen.

Als derde en laatste categorie die van de geslaagde gebruiker. Ook deze waardeert zichzelf als iemand met een goed ontwikkelde smaak. Hij is zich scherp bewust van zijn kwaliteiten en stelt eisen aan het leven. Het verschil met de teleurgestelde consument is uiteraard dat deze succesvolle internetdater een partner vindt die aan zijn kwaliteitsvoorwaarden voldoet. Ook hij heeft een tamelijk statische opvatting van intimiteit. Deze beschouwt hij binnen een mechanische metafoor als een passend raderwerk. Hij zal de relatie opvatten als iets dat functioneert vanwege het op elkaar aansluiten van ieders persoonlijke identiteit. De datingrelatie, zoals ik die in het vorige hoofdstuk heb beschreven, is een moderne onderhandelingsrelatie waarbij het psychologisch idioom dat het internetdaten met zich meebrengt bruikbaar blijft om eisen te formuleren op het gebied van de persoonlijkheid. De liefdesrelatie wordt begrepen als een overeenkomst tussen twee gelijkwaardige persoonlijkheden. De relatie onttrekt zich hiermee niet aan de context van het selectieproces waar het de uitkomst van is; de basis blijft de uitruil van wenselijke eigenschappen. Op de achtergrond speelt een postmoderne betwijfeling die de liefde ontdoet van het absolute karakter van de romantische liefde. ‘Wat ik met jou heb, zou ik ook met een ander kunnen hebben …’

Men raakt niet gefascineerd door de ander, maar plaatst hem naast andere fascinaties die deel zijn van de ervaringsgerichte levensstijl. De liefde wordt begrepen als een belangrijke ervaring naast andere levensdomeinen waarop men zich wil ontwikkelen. De verhouding duurt zolang voldaan wordt aan de ervaringshonger van het individu. De ander is een prettige reisgenoot en de liefde een vakantieliefde gebaseerd op de lichtmoderne gedragscode van de fun and sexy-levensstijl.

Ik concludeer dat gelet op de maatschappelijke acceptatie van het internetdaten voorbij wordt gegaan aan de pijnlijke teleurstellingen die dit met zich meebrengt. De teleurgestelde gebruiker is blijkbaar (nog) niet beeldbepalend voor de praktijk van het internetdaten. De overtuiging blijft bestaan dat je het zonder emotionele risico's erop kunt wagen. De commerciële internetdiensten zijn nog steeds populair en hun bewering dat met wetenschappelijke precisie een partner gevonden kan worden, wordt publiekelijk niet in twijfel getrokken. Het daten wordt geaccepteerd als een moderne manier om De Ware Liefde te vinden, voortvloeiend uit de enorme contactmogelijkheden die het internet met zich meebrengt. Gelet op de manier waarop de datingsites dit uitdragen, zou het antwoord op de vraagstelling van deze thesis ontkennend zijn: het internetdaten brengt als zodanig geen nieuwe conceptie van de liefde mee, maar is een hedendaagse manier om het oude romantische ideaal te verwezenlijken. Dat dit ideaal, zoals ieder ideaal, moeilijk bereikbaar is, is een bekend gegeven.

Dit zou het antwoord zijn wanneer we ons uitsluitend richten op de argeloze consument en de teleurgestelde gebruiker. Geloof in de romantische mythe en cynisme over de liefde zijn, in zekere 73

zin, van alle tijden en het internetdaten brengt dus niets nieuws. Toch kom ik tot een andere conclusie. Het empirische gegeven van de maatschappelijke acceptatie van het internetdaten is illustratief voor een specifieke conceptie van de liefde, die voortkomt uit karakteristieken van de partnerselectie via het datingtraject.

Deze karakteristieken zal ik toelichten. Allereerst is de partnerselectie ontdaan van de lichamelijke signalen zoals die in de mythe van de Liefde Op Het Eerste Gezicht een cruciale rol speelt. Ook inbedding in verhalen over de ander ontbreekt. De zelfpresentatie op het internet wordt als voldoende beschouwd om een eerste keuze te maken. Dat enkel de daadwerkelijke ontmoeting de authenticiteit van de ander bevestigt, neemt niet weg dat een geaccepteerde vorm voor partnerkeuze ontstaat die is gebaseerd op een individuele en publieke zelfpresentatie. De match speelt vervolgens een cruciale rol. De liefdesrelatie wordt begrepen vanuit de overeenkomst in persoonlijke levensstijl en karakter waarover men aanneemt dat de sociale psychologie zinvolle uitspraken kan doen.

Het internetdaten brengt of komt voort uit een opvatting van de liefdesrelatie, die ik eerder heb aangeduid als ‘de datingrelatie’. Deze valt enerzijds te typeren als een moderne conceptie van liefde waarbij onder het mom van vrijheid de ander een lichtmoderne gedragscode wordt opgelegd.

Daarmee is de datingrelatie echter niet voldoende beschreven. Opvallend is namelijk de inherente paradox van deze relatie. De hedendaagse single zoekt (nog steeds) naar een stabiele partnerrelatie.

De ander moet daarbij echter wel aan een groot aantal voorwaarden voldoen en juist dit kan de stabiliteit ervan ondermijnen. Intimiteit wordt hierbij begrepen als een statisch proces en opgevat als het delen van persoonlijke informatie. Een conceptie van intimiteit die past binnen de geïnformatiseerde samenleving. Het lijden van de romantische geliefde aan een onvervulbaar verlangen komt hier niet in voor. De gepassioneerde, intense ontmoeting waarin de romantische liefde (altijd voorlopig) zijn authenticiteit bevestigt, wordt binnen de datingrelatie ingeruild voor de bestendigheid van de persoonlijkheidsmatch. De liefde verliest hiermee haar ontregelende karakter, maar ook haar passie. De eerder genoemde inherente paradox komt niet voor in de moderne liefde, waar bestendigheid prevaleert en minder hoge persoonlijkheidseisen worden gesteld. In de postmoderne liefde is dit juist andersom. De datingrelatie echter brengt de verwachting van robuustheid met zich mee samen met een uitgebreid eisenpakket. Dit speelt zich af tegen de achtergrond van een ongekend grote schaal waarop contacten kunnen worden gelegd en zonder moeite worden ingewisseld. Tegen deze oververzadigde achtergrond verschijnt de partner niet op de voorgrond als een dwingende presentie die zodanig fascineert dat hij de aandacht opeist. De mediumspecifieke eigenschappen van het internet lijken daarbij een nieuwe metafoor voor de liefde op te leveren. Met de ander wordt anoniem kennisgemaakt binnen een geformaliseerde context waarbij andere zintuigen dan de visuele geen rol spelen. De ander verschijnt, opgebouwd uit een verzameling pixels op een scherm dat probleemloos naast andere schermen geplaatst kan worden.

Kenmerkend voor de nieuwe conceptie van de liefde, zoals die voortkomt uit het internetdaten, is de nevenschikking. De partner dringt zich niet op de voorgrond, maar krijgt een plaats naast andere ‘leuke dingen’ die het leven kan bieden. De liefde verliest daarmee het affirmatieve karakter dat de keuze voor de ander met zich meebrengt. Een keuze die steeds gevoed moet worden door de liefdevolle blik waarmee de ander welwillend tegemoet wordt getreden.

In plaats daarvan wordt de ander deel van de gepersonaliseerde omgeving van de eigentijdse single.

Wie toe is aan een relatie wendt zich tot het internetdaten – ‘Op het moment dat het jou uitkomt ... ’ zou ik daar als reclameslogan aan toe willen voegen. Hier zie ik overeenkomsten met de manier 74

waarop mailcommunicatie verschilt van de luidruchtige manier waarop iemand door de telefoon of een ontmoeting op straat direct wordt aangesproken. Evenals de kinderwens door verlengde vruchtbaarheidstechnieken kan worden uitgesteld tot alle spannende stedentrips zijn gemaakt, kan de partner het leven binnen tippelen wanneer de hedendaagse single er zin in heeft. De partner ontregelt niet langer het dagelijks leven, zoals gebeurt wanneer iemand volkomen onverwacht verliefd wordt. Mijn antwoord op de centrale vraag is dan ook bevestigend. Ik betoog dat het internetdaten samengaat met een conceptie van de liefde die niet alleen aspecten van traditionele concepten samenvoegt (en opponeert) maar ook nieuwe metaforen voor de liefde met zich meebrengt. De datingrelatie past niet geheel binnen ‘het bekende plaatje’, maar is een nieuw fenomeen. Zoals hierboven opgemerkt brengen de eisen die aan de partner worden gesteld samen met het verlangen naar een stabiele relatie een inherente spanning met zich mee. Een spanning die in romantische of (post)moderne liefdesrelaties op een andere wijze wordt opgelost of volgehouden.

En hiermee kom ik tot een slotopmerking van deze thesis wat betreft de duurzaamheid van partnerrelaties. Een onderwerp dat, zoals ik in de inleiding van deze thesis opmerkte, regelmatig zorgt voor morele paniek. Het is niet mijn indruk dat op de hedendaagse single een postmoderne betwijfeling vat heeft gekregen. Het ideaal van de romantische liefde blijkt robuuster dan in de hoogtijdagen van het postmodernisme werd verondersteld. Hoe cynisch men zich ook over de romantische liefde uitlaat, stiekem wil men de hoofdprijs mee naar huis nemen en zolang dit niet lukt is het handig te doen alsof een vaste relatie je niet interesseert. Maar de hyperreflexieve single zit zichzelf in de weg. De romantische idealisering van de geliefde, hoe illusoir ook, is vervangen door de moderne optimalisatiegedachte. Deze liefde komt niet voort uit een daad van de verbeelding en verliest daarmee haar speelse karakter. Het internetdaten wordt een fantasieloos gebeuren waar geen plaats is voor onhandigheid of ongekunstelde argeloosheid. In de relatie die hier (mogelijk) uit voortkomt wordt de ander op subtiele wijze in zijn eigenheid ontkend. Het is niet zo dat de partners erop uit zijn deze relatie snel te verbreken. Het is meer dat ze de liefdesrelatie niet de betekenis geven waarbinnen de ander in zijn intrinsieke waarde wordt erkend. De belofte waardoor de ipseidentiteit van de ander recht wordt gedaan, ontbreekt binnen de datingrelatie. De liefdevolle blik waarmee de ander, juist in moeilijke periodes van de relatie, welwillend tegemoet wordt getreden en die de liefde telkens opnieuw affirmeert, wordt afgedaan als een achterhaalde romantische illusie.

Wanneer de liefde ontdaan is van zijn verbeeldingskracht gaat het idee lonken de rijk gesorteerde relatiemarkt opnieuw te bezoeken. De verbeelding wordt niet langer gebruikt om telkens opnieuw te willen wat je voor je ziet, maar om te krijgen wat je wilt. Het zelfbindende karakter van de partnerrelatie gaat hiermee verloren. Cynisme ligt op de loer wanneer telkens aan de lokroep van de Sirenen wordt beantwoord. Dan is het de vraag of Ithaca ooit wordt teruggevonden.

75

Literatuur

Arvidsson, A. A. 2006. Quality Singles: Internet dating and the work of fantasy. New Media & Society 8 (4): 671-90.

Axelrod, R. 1981. The emergence of cooperation among egoists, The American Political Science Review 75:306318 Bachen, C. M., and Illouz, E. 1996. Imagining romance: young people's cultural models of romance and love.

Critical Studies in Media Communication 13 (4): 279-308.

Bauman, Z. 2008. Liquid love, on the frailty of human bonds. Cambridge: Polity Press.

Ben-Ze'ev, A. A. 2004. Flirting on and offline. Convergence (London, England) 10 (1): 24-42.

Ben-Ze'ev, A. A. 2004. Love online. Cambridge: Cambridge University Press.

Bransen, J. 1999. Drie modellen van het menselijk handelen, Leuven, Peeters Birkle, F. 2008. Truth or dare, analyse van de overeenkomsten van betaalde en gratis online datingsites. doctoraalscriptie., Universiteit Utrecht (accessed 1 dec. 2010).

Bulcroft, R., et al. 2000. The management and production of risk in romantic relationships: A postmodern paradox. Journal of Family History 25 : 63.

Burkitt, I. 2003. Psychology in the field of beïng: Merleau-Ponty, ontology and Social Constructionism, http://tap.sagepub.com, Swets Wise online Content, (accessed 4 april 2010) Coontz, S. 2005. Marriage, a history. New York: Penguin.

Dillon, M.C. 1988. Merleau-Ponty’s ontology, Bloomington: Indiana University Press.

Dreyfuss, H. 2006. Merleau-Ponty and recent cognitive science, in: Toadvine,T, Merleau-Ponty, Abingdon, Routledge Dwyer, P. 1990. Sense and subjectivity: a study of Wittgenstein and Merleau-Ponty, Leiden: Brill.

Embree, L. 2006. Merleau-Ponty’s examiniation of Gestalt psychology, in: Toadvine,T, Merleau-Ponty, Abingdon, Routledge Frankfurt, H. G. 2004. The reasons for love. Princeton: Princeton University Press.

Frazzetto, G. 2010. The science of online dating. EMBO Reports 11 (1): 25-7.

Fürst, H. 2010. Doing internet dating, in the search for the future someone. Masterthesis., Stockholm University, department of education.

Gaag, M. van der. 2006. Chatsletten en cybertijgers, de mooiste en rampzaligste internetdates. Den Haag: BZZTôH. Gergen, K. J. 2000. The saturated self, dilemma's of identity in contemporary life. New York: Basic Books.

Giddens, A. 1992. The transformation of intimacy. Cambridge: Polity Press.

Giddens, A. 1991. Modernity and self-identity. Cambridge: Polity Press.

Haak, N. van den. 1999. Metafoor en filosofie. Leende: Damon.

76

Heino, R. et al. 2010. Relationshopping, investigating the market metaphor in online dating. Journal of Social and Personal Relationships 27 (4): 427-47.

Huijer, M. 2005, Licht, Krisis 4:113-116 Hintum, M. van, en Latten. J. 2007. Liefde á la carte, trends in moderne relaties. Amsterdam: Archipel.

Illouz, E. 2010. Cold intimacies. Cambridge: Polity Press.

Illouz, E. 2009. An odd and inseparable couple: Emotion and rationality in partner selection. Theory and Society 38 (4): 401-22.

Illouz, E. 2008. Saving the modern soul, therapy, emotions, and the culture of self-help. Berkeley: University of California Press Jamieson, Lynn. 1999. Intimacy transformed? A critical look at the `Pure relationship'. Sociology 33 (3) (August 01): 477-94.

Jensen, S. 2011. Echte vrienden. Eigen uitgave Stichting Maand van de Filosofie.

Lakoff, G. and Johnson, M. 1999. Philosophy in the flesh – The embodied mind and its challenge to Western thought, New-York, Basic Books Leslie, B. and Morgan, M. 2011. Soulmates, compatibility and intimacy: Allied discursive resources in the struggle for relationship satisfaction in the new millennium. New Ideas in Psychology 29 (1): 10-23.

Levine, D. 2000. Virtual attraction: What rocks your boat. Cyberpsychology & Behavior 3 (4): 565-73.

Mazzarella, S.R. 2007. Cyberdating succes stories and the mythic narrative of Living Happily-Ever-After with the One. In: Gallician, M. ed. Critical Thinking about Sex, Love and Romance in the Mass Media, London: L. Erlbaum Asc. Merkle, E. R. and Richardson, R.A. 2000. Digital dating and virtual relating: Conceptualizing computer mediated romantic relationships. Family Relations 49 (2): 187-92.

Merleau-Ponty, M. 1997. Fenomenologie van de waarneming [Phénoménologie de la perception]vert. D. Tiemersma e.a., Amsterdam: Ambo.

Mieras, M. 2010. Liefde. Wat hersenonderzoek onthult over de klik, de kus en al het andere, Amsterdam: Nw A’dam Mul, J. de, 2010. Cyberspace odyssee. Kampen: Klement.

Mul, J. de, ed. 2002. Filosofie in cyberspace. Kampen: Klement.

Mul, J. de, 1995. Het romantische verlangen. Kampen: Kok. Nussbaum, M. 2006. Oplevingen van het denken, over de menselijke emoties [Upheavals of thought. The intelligence of emotions] vert. Adelaar,P., Amsterdam: Ambo Plato. 1997. Alkibiades, Symposion. [Vert. Warren,H. en Molegraaf, M.] Amsterdam: Bert Bakker Ricoeur, P. 2007. The rule of metaphor, the creation of meaning in language [Le métaphore vive]. vert. R. Czerny. London: Routledge.

Ricoeur, P. 2005. The course of recognition [Parcours de la reconnaissance]. Trans. D. Pellauer. Cambridge Massachusetts: Harvard University Press.

Ricoeur, P. 1994. Oneself as another [Soi-même comme un autre]. Trans. K. Blamey. Chicago: University of Chicago Press.

77

Ricoeur, P. 1990. Soi-même comme un autre. Parijs: Éditions du Seuil.

Rorty, A. 1987. The historicity of psychological attitudes: Love is not love which alters not when it alteration finds. Midwest Studies in Philosophy 10 (1): 399-412.

Sautter et al. 2010. The Social Demography of Internet Dating in the United States, Social Science Quarterly, 91-2:554-575 Singer, I. 2009. The nature of love, courtly and romantic. Vol. 2. Cambridge: MIT-press Singer, I. 2009. Philosophy of love, a partial summing- up. London: MIT-press.

Solomon, R. C., ed. 1990. Love, emotion, myth and metaphor. New York: Prometheus Books.

Taylor, C. 2009. Bronnen van het zelf, de ontstaansgeschiedenis van de moderne identiteit. Rotterdam: Lemniscaat.

Toadvin, T. 2008 ‘The reconversion of silence and speech’, Tijdschrift voor filosofie 3:457-77.

Vane, S. 1996. Werken met drama, drama-activiteiten voor agogische beroepen, Soest, Nelissen.

Venema, H.I. 2000. Identifying selfhood: imagination ,narrative and hermeneutics in the thought of Paul Ricoeur, New York: State University of New York Press.

Whitty, M. T. 2010. What’s in a screen name? attractiveness of different types of screen names used by online daters. International Journal of Internet Science 5 (1): 5-19.

Whitty, M. T. 2007. Revealing the real me, searching for the actual you: Presentations of self on an internet dating site. [electronic version www.sciencedirect.com]Computers in Human Behavior 24 (4):1-17.

Whitty, M. T. 2003. Cyber-flirting: Playing at love on the internet. Theory & Psychology 13 (3): 339-357.

Wittgenstein, L. 2006, Filosofische onderzoekingen. [vert.Derksen,M. en Terwee,S.]Amsterdam:Boom

78