Reporter.al Botimi Mars 2019 by Reporter.al

ANALIZË

Raportet e DSIK për “krim dhe korrupsion” u përjashtuan nga vetingu

Vendimet e trupave të vetingut për t’i mbyllur hetimet vetëm mbi një kriter mënjanuan nga shqyrtimi një duzinë raportimesh për korrupsion dhe lidhje me krimin e organizuar-praktikë kjo e kritikuar nga ekspertët.

OPINION

Kolegji cënoi besimin te drejtësia me shkarkimin e Antoneta Sevdarit

Vendimi për shkarkimin e prokurores Antoneta Sevdari është cinik, nuk mbështetet në frymën e reformës në drejtësi dhe zhyt në pasiguri ata pak gjyqtarë dhe prokurorë të pakorruptuar në vend.

INVESTIGIM

Ekskavatorët e ‘Velierës’ shkatërrojnë muret e konakut të Princ Vidit

Rifillimi i punimeve për ‘Velierën’ u krye pa monitorim arkeologjik, duke sjellë shkatërrimin e pjesshëm të ndërtesës së periudhës osmane, që u përdor një shekull më parë si konak për Princ Vidin.

Nr.

Mars 2019 E përmuajshme

ADRIATIK LLALLA PUNËSON LOBISTË NË SHBA PËR TË SHPËTUAR NGA ‘LISTA E ZEZË’ Ish -Prokurori i Përgjithshëm, Adriatik Llalla – asetet e të cilit janë nën sekuestro pasi është nën hetim për pastrim parash, ka punësuar dy lobistë nga Nju Jorku për të kundërshtuar vendimin e Departamentit të Shtetit që e shpalli “persona non-grata” në SHBA

Ish-kryeprokurori Adriatik Llalla dhe ish-ambasadori amerikan, Donald Lu gjatë një konference në Tiranë. Foto:LSA

Mars 2019

ADRIATIK LLALLA PUNËSON LOBISTË NË SHBA PËR TË SHPËTUAR NGA ‘LISTA E ZEZË’

RAPORTET E DSIK PËR “KRIM DHE KORRUPSION” U PËRJASHTUAN NGA VETINGU

KOLEGJI CËNOI BESIMIN TE DREJTËSIA ME SHKARKIMIN E ANTONETA SEVDARIT

EKSKAVATORËT E ‘VELIERËS’ SHKATËRROJNË MURET E KONAKUT TË PRINC VIDIT

MALI I ZI FAJËSON SHQIPËRINË PËR RËNIEN E SASISË SË PESHQVE NË LIQEN

POLITIKË ME DIASPORËN: AMBASADORËT E RINJ TË TURQISË NË BALLKAN

4-5

Ish -Prokurori i Përgjithshëm, Adriatik Llalla – asetet e të cilit janë nën sekuestro pasi është nën hetim për pastrim parash, ka punësuar dy lobistë nga Nju Jorku për të kundërshtuar vendimin e Departamentit të Shtetit që e shpalli “persona non-grata” në SHBA.

6-7 Vendimet e trupave të vetingut për t’i mbyllur hetimet vetëm mbi kriterin e pasurisë mënjanuan nga shqyrtimi gjyqësor një duzinë raportimesh për korrupsion dhe lidhje me krimin e organizuar-praktikë kjo e kritikuar nga ekspertët e reformës në drejtësi.

ENGLISH EDITION

ANALIZA

ALBANIA OPPOSITION LEADER GRILLED OVER US LOBBYING CONTRACTS

A LAKE’S FISH STOCKS FALL, AND MONTENEGRO BLAMES ALBANIA

ALBANIA’S KAFKAESQUE JUSTICE REFORM IS UNDERMINING PUBLIC TRUST

RADOVAN KARADZIC LEAVES A LEGACY OF CRUELTY

DIASPORA POLITICS: TURKEY’S NEW BALKAN AMBASSADORS

INVESTIGIME

LAJME

REPORTAZHE

OPINION

LAJME

REPORTAZHE OPINION Është publikimi i Rrjetit Ballkanik të Gazetarisë Investigative në Shqipëri – BIRN Albania. RAJONI BIRN Albania ështëRAJONI një organizatë jo-fitimprurëse, e cila mbështet zhvillimin e gazetarisë INTERVISTA investigative në Shqipëri me qëllim ekspozimin e rasteve të korrupsionit dhe promovimin e të drejtave të njeriut në vend. Ky publikim i përmuajshëm është një përmbledhje e disa prej artikujve të botuar nga rrjeti BIRN në faqen www.reporter.al dhe www.balkaninsight.com. Mbështetur nga: Ky publikim shpërndahet falas. Printimi dhe shpërndarja e tij mundësohet nga: National Mbështetur nga: Endowment for Democracy B T D Balkan Trust for Democracy Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë

INTERVISTA

FONDACIONI

SHOQËRIA

E HAPUR

PËR SHQIPËRINË

FONDACIONI

SHOQËRIA

E HAPUR

PËR SHQIPËRINË

10-11 Rifillimi i punimeve për ndërtimin e projekti ‘Veliera’ në Durrës u krye pa monitorim arkeologjik, duke sjellë shkatërrimin e pjesshëm të ndërtesës së periudhës osmane, që u përdor një shekull më parë si konak për Princ Vidin.

14-15 Gjithnjë e më shumë turq po ‘kthehen në shtëpi’ në Ballkan. Përderisa një komunitet i ri po lëshon rrënjë, a do t’i transplantojë ai vlerat e ‘Turqisë së re’ të Erdoganit?

ANALIZA

INVESTIGIME

Publikuar nga:

ADRIATIK LLALLA HIRES LOBBYISTS TO REVERSE US BAN

STAFI

KONTAKTONI:

Kristina Voko, drejtore e BIRN Albania Besar Likmeta, redaktor Aleksandra Bogdani, gazetare Gjergj Erebara, gazetar Ivana Dervishi, gazetare Lindita Çela, gazetare

Rruga: Nikolla Jorga Kulla 8, Ap. 8, Tiranë E-mail: office.albania@birn.eu.com Tel: +35544502592 URL: http://www.reporter.al/

Mars 2019

Ngjarjet e Marsit Ish-ministri Tahiri në gjyq Gjykata e Krimeve të Rënda vendosi t’i hapë rrugën shqyrtimit gjyqësor për ish-ministrin e Brendshëm, Saimir Tahiri, i akuzuar nga Prokuroria për trafik narkotikësh në kuadër të grupit të strukturuar kriminal. Saimir Tahiri dhe avokati i tij, Maks Haxhia në Gjykatën e Krimeve të Rënda. Foto: LSA

Saimir Tahiri në gjyq për trafik narkotikësh Gjykata e Krimeve të Rënda vendosi pas tetë orësh debate që t’i hapë rrugën shqyrtimit gjyqësor për ish-ministrin e Brendshëm, Saimir Tahiri, i akuzuar nga Prokuroria për implikim në trafikun e narkotikëve. Tahiri pritet të gjykohet së bashku me ish-kreun e policisë së Vlorës, Jaeld Çela dhe dy ish-vartësit e tij në arrati, Sokol Bode dhe Gjergji Kohila. Gjatë seancës paraprake, prokurorët e Krimeve të Rënda argumentuan akuzat e ngritura, ndërsa avokati i Tahirit, Maks Haxhia kërkoi pushimin e çështjes, por i drejtoi gjykatës edhe një kërkesë për gjykim të shkurtuar. Pas diskutimeve mes palëve, gjyqtarja e Krimeve të Rënda, Miljana Muça vendosi të pranojë kërkesën për gjykim të prokurorëve të çështjes, duke i hapur rrugën shqyrtimit gjyqësor kundër Tahirit dhe ish-zyrtarëve të policisë. Pas daljes nga Gjykata, Tahiri deklaroi për mediat se pavarësisht kërkesës për gjykim të shkurtuar, ai qëndron në pozicionin e tij se nuk ka asnjë lidhje me çështjen. “Unë kërkova që gjykimi të mos jetë një zvarritje pafund,” tha Tahiri për gazetarët. “Por unë do të vazhdoj të luftoj deri në fund për atë që kam deklaruar edhe më parë se nuk kam asnjë lidhje me këtë histori,” shtoi ai.

Presidenti: I gatshëm të sakrifikohem për krizën Për presidentin Ilir Meta, Shqipëria gjendet aktualisht në një krizë të thellë kushtetuese si dhe e rrezikuar nga ajo që Meta e cilësoi “juntë” ndërsa u shpreh i gatshëm që në ndihmë të zgjidhjes së krizës, të japë dorëheqjen si president, ose, në funksion të parandalimit të instalimit të “juntës”, të vetësakrifikohet “si Salvador Alende”. “Kemi një krizë, që në vlerësimin tim është e qëllimshme, dhe e cila ka rrezikuar rendin kushtetues në Republikën e Shqipërisë,” deklaroi Meta duke iu referuar paralizimit të Gjykatës Kushtetuese nga procesi i vetingut. “…jam i gatshëm unë i pari të sakrifikoj në emër të një zgjidhjeje politike që rivendos normalitetin kushtetues, institucional, politik, demokratik në vend dhe që garanton ecjen e shpejtë drejt çeljes së negociatave në BE, jam i gatshëm për të dyja ekstremet,” tha Meta.“Që nga dorëzimi i mandatit tim si President pasi të sigurohem që vendi ka një zgjidhje politike

parimore, kushtetuese, solide që e çon përpara, e deri tek sakrifikimi i jetës sime si Salvador Alende për të ndaluar instalimin e një junte që mund ta kthente Shqipërinë 30 vite pas,” shtoi ai. Komentet e Metës vijnë në një kohë kur dy partitë kryesore të opozitës, PD dhe LSI, (kjo e fundit drejtohet nga bashkëshortja e presidentit, Monika Kryemadhi), u tërhoqën nga parlamenti përmes dorëheqjes në masë të deputetëve të vet.

KLP emëron prokuror bashkëshortin e deputetes së PS Me gjashtë vota pro dhe katër kundër, Këshilli i Lartë i Prokurorisë i hapi rrugën Bledar Valikajt për t’u emëruar prokuror gjatë mbledhjes së të hënës. Valikaj, oficer i policisë gjyqësore dhe bashkëshort i deputetes socialiste, Ermonela Felaj i kërkoi KLP-së që të ekzekutonte vendimin e Gjykatës Administrative të Apelit. Nëpërmjet një njoftimi për shtyp, KLP bëri me dije se miratoi me 6 vota pro dhe 4 kundër kërkesën e Bledar Valikajt për ekzekutimin e vendimit të formës së prerë të Gjykatës Administrative të Apelit me nr.309 dt.06.02.2019. Në njoftim sqarohet se kundër emërimit të tij prokuror kanë votuar anëtarët Kostaq Beluri, Nurihan Seiti, Arben Dollapaj dhe Bujar Sheshi. Ndërsa kryetari i KLP-së, Gent Ibrahimi ka sqaruar se Këshilli nuk ka qenë pjesë gjatë shqyrtimit të kësaj çështjeje, thelbi i së cilës sipas tij është tashmë i ezauruar nga gjykata me vendim të formës së prerë. I të njëjtit mendim ka qenë edhe anëtari Tartar Bazaj. Bledar Valikaj ishte pjesë e një liste prej 9 kandidatësh që ish-kryeprokurori Adriatik Llalla ia propozoi Presidentit Bujar Nishani për dekretim si prokurorë në nëntor 2015. Kërkesa për promovimin e Valikajt u rrëzua në heshtje nga Presidenti i Republikës.

Aktivistët kritikojnë masat gjysmake ndaj koncesioneve Aktivistë mjedisorë dhe ekspertë ligjorë kritikuan si të pamjaftueshme nismën e Ministrisë së Financave për të ndërprerë praktikën e koncesioneve me propozim të pakërkuar në disa fusha me përjashtim të sektorit të energjisë. Aktivistët kërkuan që kufizimi të zbatohet para së gjithash në sektorin e hidrocentraleve të vegjël, si një masë e domosdoshme për t’i dhënë fund

shfrytëzimit pa kritere të lumenjve dhe përrenjve të vegjël në të gjithë Shqipërinë, një praktikë e shumëdebatuar kjo si në drejtim të mbrojtjes së natyrës ashtu edhe në drejtim të leverdishmërisë ekonomike. “Ne kemi ndjekur rrugët ligjore për të kundërshtuar projektet e HEC-eve në luginën e Vjosës, të Osumit, etj. e megjithatë mendojmë se kjo do të ishte një betejë e pafund pasi legjislacioni aktual favorizon dhënien e lejeve të reja pa zbatuar standardet më të larta për ruajtjen e mjedisit,” tha Olsi Nika, nga organizata EcoAlbania në një konferencë për shtyp të zhvilluar të premten. Aktivistët thanë se kishin kërkuar pranë Kuvendit të Shqipërisë heqjen e të drejtës së biznesit për të bërë propozime të pakërkuara në hidroenergjetikë bashkë me shtimin e detyrimit për të kryer studime fizibiliteti gjithëpërfshirëse, të cilat duhet të marrin parasysh jo vetëm llogaritë ekonomike por edhe llogaritë mjedisore. Por propozimet e tyre u hodhën poshtë nga Komisioni për Ekonominë dhe Financat në Kuvendin e Shqipërisë, sipas aktivistëve.

QSUT në hetim për stokun e ilaçeve të skaduara Praktikat e tenderimeve të barnave të blera për farmacinë qendrore të Qendrës Spitalore Nënë Tereza, QSUT, gjatë viteve 2012-2018, që prodhuan një stok me barna të skaduara me vlerë miliona euro, janë duke u hetuar nga Prokuroria pranë Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë. Një burim nga organi i akuzës pohoi për BIRN se hetimi është përqendruar në identifikimin e personave përgjegjës, të cilët dyshohet të ketë shkaktuar një dëm financiar që sipas organit të akuzës, nga verifikimet e deri tanishme përllogaritet në vlerën e rreth 7 milionë eurove. “Jemi duke hetuar se cilët janë zyrtarët e QSUT-së, të cilët kanë kryer blerjen e ilaçeve afër datës së skadencës,” tha prokurori. “Nga verifikimet e deritanishme dyshohet që vlera e medikamenteve të skaduara të arrijë shumën 7 milionë eurove,” shtoi ai. Ky hetim i Prokurorisë ka ardhur pas një referimi të kryer nga Policia e Shtetit, e cila është bazuar në një investigimi të kryer nga BIRN i publikuar në shtator 2018. Investigimi i BIRN, i cili bazohej në qindra faqe dokumente, zbardhte faktin se në farmacinë qendrore të QSUT-së ishte krijuar një stok me qindra mijëra medikamente mjekësore të skaduara, ndërkohë që pacientët përballeshin me mungesën e barnave ose detyrosheshin t’i blinin kundrejt çmimeve të larta në farmacitë private.

Mars 2019

INVESTIGIM

Adriatik Llalla punëson lobistë në SHBA për të shpëtuar nga ‘lista e zezë’ Ish -Prokurori i Përgjithshëm, Adriatik Llalla – asetet e të cilit janë nën sekuestro pasi është nën hetim për pastrim parash, ka punësuar dy lobistë nga Nju Jorku për të kundërshtuar vendimin e Departamentit të Shtetit që e shpalli “persona non-grata” në SHBA. BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANË

ichael Gibaldi është një jurist i diplomuar ‘suma cum laude’ nga Universiteti Pensilvanisë dhe i Harvardit dhe specializohet me fokus në çështje penale, administrative si dhe gjyqet tregtare komplekse. Shefi i tij, Michael Tremonte është ishprokuror dhe avokat me eksperiencë – partner dhe themelues i studios ligjore ‘Sher Tremonte LLP’. Me zyra në ‘Broad Street’ të Manhatanit –zemra e distriktit financiar të Nju Jorkut, Sher Tremonte LLP është një studio ligjore e specializuar në përfaqësimin e kompanive në konflikte tregtare komplekse si dhe probleme ligjore që lidhen me të ashtuquajturit ‘jaka të bardha.” Në datën 4 mars, studioja ligjore Sher Tremonte – e përfaqësuar nga dy juristët Gibaldi dhe Tremonte është regjistruar në Dhomën e Përfaqësuesve të Kongresit të SHBA si kompani lobimi për ish-Prokurorin e Përgjithshëm të Shqipërisë, Adriatik Llalla. Sipas formularit të regjistrimit, një kopje e të cilit është siguruar nga BIRN, qëllimi i aktiviteteve të lobimit, të ndërmarra nga “Sher Tremonte’ në emër të ish-prokurorit shqiptar në SHBA lidhet me vendimin e Departamentit të Shtetit për ta shpallur Llallën dhe familjen e tij si persona non-grata. “Shfuqizimi i vendimit të Departamentit të Shtetit i datës 14 shkurt 2018, për të listuar Adriatik Llallën dhe familjen e tij të afërt si të papërshtatshëm për hyrje në Shtetet e Bashkuara,” përshkruhet si qëllimi specifik i aktiviteteve të lobimit në formular. Llalla u shpall i padëshiruar nga Departamenti i Shtetit një vit më parë, me motivacionin e përfshirjes domethënëse në korrupsion. Përveç Llallës, në formular listohet si financues i aktiviteteve të lobimit në një vlerë më të madhe se 5 mijë USD edhe një kompani nga Nju Xhersi, e quajtur ‘Lita Brothers Construction’ – në pronësi të familjarëve të nënkryetarit të bashkisë së Kamzës, Korab Lita. Shuma totale që ka paguar Llalla dhe kompania “Lita Brothers Construction” për aktivitetet e lobimit mbetet e paqartë. I kontaktuar nga BIRN nëpërmjet telefonit, Llalla nuk ju përgjigj një kërkese për

koment. Edhe lobistët Gibaldi dhe Tremonte gjithashtu nuk iu përgjigjën një kërkese të BIRN për koment nëpërmjet emailit. Ndërkohë, nënkryetari i bashkisë së Kamzës, Korab Lita i tha BIRN se nuk kishte lidhje me përpjekjet e Llallës për lobim në SHBA. “Unë jetoj në Shqipëri dhe nuk kam asnjë lidhje fare,” u shpreh Lita prerazi. Non-grata në SHBA Adriatik Llalla u zgjodh Prokuror i Përgjithshëm në vitin 2012 dhe e mbajti këtë post deri në nëntor 2017, kur i mbaroi mandati 5-vjeçar dhe u zëvendësua nga Prokurorja e Përgjithshme e Përkohshme, Arta Marku. Gjatë mandatit të tij në krye të Prokurorisë së Përgjithshme, Llalla u përball me akuza për punë të dobët në luftën kundër krimit dhe korrupsionit, ndërkohë që pati edhe një përplasje publike me ish-ambasadorin e SHBA-ve në Tiranë, Donald Lu, me të cilin e ndanin pikëpamjet për reformën në drejtësi. Nëpërmjet një njoftimi publik një vit më parë, në mesin e muajit shkurt, ish Sekretari amerikan i Shtetit, Rex Tillerson shpalli vendimin për ta vendosur Adriatik Llallën në një listë të zezë zyrtarësh që i ndalohet hyrja në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, së bashku me familjen. Ligji amerikan parashikon që në rastet kur ka informacione të besueshme se zyrtarë të huaj përfshihen në raste madhore korrupsioni, ose në shkelje të rënda të të drejtave të njeriut, këtyre individëve dhe

familjes së tyre të afërt u ndalohet hyrja në Shtetet e Bashkuara. Sekretari i Shtetit ka të drejtë që sanksionet ndaj këtyre individëve dhe familjeve të tyre, t’i miratojë privatisht ose t’i bëjë publike, siç ishte rasti i z. Llalla. Përveç Llallës, vendimi sanksionon hyrjen në Amerikë edhe për bashkëshorten e tij, Ardiana Llalla, të vajzës Eni Llalla dhe të një fëmije tjetër që nuk ka shtetësi amerikane. Por duket se ish-prokurori nuk është pajtuar me vendimin e marrë nga Departamenti amerikan i Shtetit dhe për ta përmbysur atë, ka punësuar studion ligjore “Sher Tremonte” LLP. Studioja ligjore Sher Tremonte LLP nuk është një kompani klasike lobimi. Megjithatë, në kongresin amerikan, avokatët Gibaldi dhe Tremonte njihen si dy juristët që kanë asistuar gjatë intervistës përpara Senatit lobistin ruso-ameri-

Në datën 4 mars, studioja ligjore Sher Tremonte – e përfaqësuar nga dy juristët Gibaldi dhe Tremonte është regjistruar në Dhomën e Përfaqësuesve të Kongresit të SHBA si kompani lobimi për ish-Prokurorin e Përgjithshëm të Shqipërisë, Adriatik Llalla.

Ekstrakti i kompanisë “Lita Brothers Construction” në Nju Xhersi, e përfaqësuar nga Bedri Lita.

Ish-kryeprokurori Adriatik Llalla. Foto: LSA

kan, Rinat Akhmetshin. Sipas mediave amerikane, Akhmetshin ka qenë një agjent sovjetik i kundërzbulimit dhe është lidhur me një fushatë lobimi në SHBA për të shfuqizuar të ashtuquajturin ligji ‘Magnitsky’. Ky ligji i miratuar nga Kongresi Amerikan në vitin 2012, ka për qëllim sanksionimi e personave të lidhur me vdekjen në një burg të Moskës, të kontabilistit rus Sergei Magnitsky. Midis Llallës dhe Akhmeteshin nuk duket se ka ndonjë lidhje, përveçse të dy palët kanë punësuar të njëjtët avokatë për t’i asistuar me problemet e tyre ligjore në SHBA. Kompania ‘Lita Brothers Construction’ është regjistruar në SHBA në vitin 2005, në Cliffside Park, Nju Xhersi në emër të Bedri Litës. Aktualisht kompania e ka selinë në 378 South Washington Avenue, Bergenfield. Bedriu është vëllai i Korab Litës, nënkryetarit të bashkisë së Kamzës. Vëllezërit e Korab Litës, emigrantë prej shumë vitesh në SHBA, janë aktivë në komunitetin shqiptaro-amerikan. Përpjekjet për të kontaktuar kompaninë ‘Lita Brothers Construction’ nëpërmjet telefonit rezultuan të pasuksesshme, ndërkohë që lidhja e tyre me ish-prokurorin Adriatik Llalla mbetet e paqartë. Hetimet ndaj Llallës Në kohën që Adriatik Llalla bën përpjekje nëpërmjet lobistëve në SHBA për të hequr emrin nga lista e zezë e Departamentit të Shtetit, ai po hetohet në Shqipëri nën dyshimin se është përfshirë në një skemë pastrimi parash. Akuza ndaj Llallës përfshin veprat penale “refuzim për deklarim, mosdeklarim, fshehje ose deklarim i rremë i pasurisë, interesave private të të zgjedhurve dhe nëpunësve publikë”, “mosdeklarim të shumave monetare në kufi”, “pastrim të

Mars 2019

Basha në Prokurori për lobimin në SHBA Lulzim Basha u paraqit të hënën në Prokurorinë e Tiranës, si person në dijeni të fakteve në lidhje me hetimin për pagesat e Partisë Demokratike për lobistë në SHBA. BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANË

produkteve të veprës penale” dhe “shpërdorim detyre”. Në korrik 2018, Gjykata e Krimeve të Rënda, me kërkesë të prokurorisë sekuestroi pronat e ish-Prokurorit të Përgjithshëm. Në një njoftim për shtyp, Prokuroria e Krimeve të Rënda bëri të ditur se Llallës iu vendosën nën sekuestro një apartament 67 metra katrorë në Durrës dhe katër parcela toke me sipërfaqe të përgjithshme prej rreth 22 mijë metrash katrorë. “Si rezultat i veprimeve hetimore të kryera, janë krijuar dyshime të arsyeshme se disa pasuri të paluajtshme në zotërim të shtetasit Adriatik Llalla përbëjnë produkt të veprës penale,” deklaroi prokuroria. Hetimi ndaj Llallës u regjistrua fillimisht nga Prokuroria e Durrësit më 15 mars 2018 nën akuzën e fshehjes së pasurisë, shpërdorimit të detyrës dhe pastrimit të parave. Një investigim i mëparshëm i BIRN tregoi se si Llalla transformoi një investim fillestar prej 16.3 milionë lekësh

në prona me vlerë mbi 1 milionë euro përmes transaksioneve me një person të dënuar për vrasje, një biznesmen -fitues tenderi në Prokurori dhe një instruktor hipizmi i përdorur si sekser tokash. Dokumentet e siguruara nga BIRN tregojnë se Adriatik Llalla bleu katër parcela tokë me sipërfaqe totale prej 22 mijë metrash katrorë nga dhjetori i vitit 2016 deri në maj të vitit 2017. Të katër kontratat i kushtuan 14.8 milionë lekë në total ish-kryeprokurorit, me një çmim që luhatet nga 600 në 1 mijë lekë për metër katror. Menjëherë pas blerjes, Llalla i përfshiu tokat në procesin e rivlerësimit dhe sipas çmimeve të referencës, vlera e tyre totale u rrit me 6-fish, duke kapur shifrën e 93.7 milionë lekëve. Llalla e ka deklaruar veten të pafajshëm ndaj akuzave. Megjithatë, pas gati 1 vite e gjysmë pa punë dhe me asetet e tij të ngrira nga Prokuroria, mbetet e paqartë se me çfarë mjetesh financiare e ka siguruar ai shërbimin e studios ligjore amerikane ‘Sher Tremonte LLP’.

Taka e blerë nga ish Prokurori Adriatik Llalla në fshatin Qeha Shetaj | Foto nga : BIRN

reu i Partisë Demokratike, Lulzim Basha u paraqit të h ë n ë n n ë m ë ng j e s n ë Prokurorinë e Tiranës, për tu njohur me dokumentet e administruara nga organi i akuzës si pjesë së hetimit për shpenzimet e PD-së për lobistë në SHBA, gjatë fushatës elektorale për zgjedhjet parlamentare. Në njoftim për shtyp Prokuroria e Tiranës deklaroi se kreu i Partisë Demokratike, sëbashku me tre zyrtarë të lartë të saj, janë marrë në pyetje në lidhje me shpenzimet që partia më e madhe opozitës ka bërë gjatë zgjedhjeve të vitit 2017. “Nga hetimi kanë rezultuar dyshime të arsyeshme të bazuara në prova se ka një diferencë thelbësore mes deklarimeve të bëra zyrtare për shpenzimet e bëra nga subjekti PD, dhe shpenzimeve reale që ky subjekt ka bërë,” tha Prokuroria. “Ky subjekt ka deklaruar vetëm shumën prej 25,000 dollarësh, dhe nuk ka bërë deklarime për shumën prej 650,000 dollarësh,” shtoi organi i akuzës. Përveç Bashës, Prokuroria ka marrë në pyetje për këtë çështje edhe sekretarin e përgjithshëm të PD-së Gazment Bardhi, ish-deputetin Arben R istani dhe financierin e Partisë Demokratike, Ilir Dervishi. Pas dëshmisë në Prokurori, Basha i tha gazetarëve se asnjë nga zyrtarët e PD-së nuk e kishte shkelur ligjin. “Jemi thirrur sot në Prokurori për të dhënë informacione si persona që mund të kenë dijeni për rrethanat e hetimit. Dua ta bëj të qartë për gjithsecilin prej jush sot dhe qytetarët se hetimi i hapur prej një viti e gjysëm bëhet mbi bazën e nenit 190 për çështjen e plotësimit të formularëve të deklarimit në KQZ,” i tha Basha gazetarëve pasi doli nga prokuroria e Tiranës. “Ka një vit e gjysëm që ka nisur hetimi, ka më shumë se 6 muaj që kanë ardhur përgjigjet nga SHBA dhe Britania e Madhe, nga Skocia, të cilat vërtetojnë se as PD-ja, asnjë drejtues i PDsë nuk ka shkelur asnjë ligj, as në Shqipëri, as në SHBA dhe as në Britaninë e Madhe.,’ shtoi ai. Në nëntor 2017, Prokuroria e Tiranës njoftoi regjistrimin e një procedimi penal për veprat e falsifikimit dhe fshehjes ose deklarimit të rremë, në lidhjet me disa kontrata të Partisë Demokratike për kompani konsulence në SHBA. Hetimi i Prokurorisë nisi pasi një investigim i BIRN, gjeti se Partia Demokratike fshehu pagesa prej më shumë se gjysmë milionë dollarë për një kompani lobimi në Uashington dhe dështoi të bënte transparencë në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, ndërkohë që njëra prej transfertave u bë nga një kompanie guackë me aksionerë

anonimë e regjistruar në parajsa fiskale. Partia Demokratike e udhëhequr Basha lidhi dy kontrata me lobistin e saj në Uashington, ‘Stonington Strategies’, pjesë e Muzin Capitol Partners. Muzin Capitol Partners LLC është themeluar nga Nicolas Muzin, një këshilltar strategjik dhe zëvendës-shef shtabi për senatorin Republikan, Ted Cruz gjatë fushatës së tij për President në vitin 2016. I trajnuar si mjek dhe jurist, Nick Muzin ka punuar gjithashtu si shef stafi i senatorit Tim Scott, kur ky i fundit ishte në pozicionin e kongresmenit. Në prag të zgjedhjeve të qershorit 2017, Basha siguroi një takim të shkurtër dhe fotografi me Presidentin e SHBA-së, Donald Trump, të cilën Muzin e paraqit si një sukses së kompanisë së tij. Në Departamentin e Drejtësisë në SHBA, “Stonington Strategies” deklaron se ka marrë dy pagesa nga Partia Demokratike me vlerë totale 525 mijë USD në vitin 2017 dhe një pagesë të tretë nga “Biniatta Trade LP”-një kompani guackë e regjistruar në Skoci, në vlerën e 150 mijë USD. Ndryshe pretendon Partia Demokratike. Sipas raportit vjetor të dorëzuar në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, kjo e fundit deklaron se gjatë vitit 2017 në total ka shpenzuar 26.4 milionë lekë në konsulenca, nga të cilat Muzin Capitol Partners – kompania mëmë e Stonington Strategies ka përfituar vetëm 3.1 milionë lekë (25,000 USD). Prokuroria njoftoi të hënë se sipas akteve të ardhura nga letër-porositë, e mbërritura nga SHBA-ja dhe Skocia rezultojnë se në kundërshtim me ligjin, Partia Demokratike nuk i ka deklaruar në KQZ pagesat për Muzin Capitol Partners ose pagesën e bërë në favor të saj nga Biniatta Trade LP. “Nga provat e administruara në dosje rezultojnë të jenë kryer dy pagesa në shumën prej 650,000 dollarësh për efekt lobimi në SHBA, të cilat nuk janë deklaruar ligjërisht nga subjekti PD,” tha Prokuroria. “Njëra nga këto pagesa rezulton të jetë bërë nga një shoqëri e huaj dhe konkretisht Biniatta Trade,” përfundoi ajo.

Mars 2019

ANALIZË

Raportet e DSIK për “krim dhe korrupsion” u përjashtuan nga vetingu Vendimet e trupave të vetingut për t’i mbyllur hetimet vetëm mbi kriterin e pasurisë mënjanuan nga shqyrtimi gjyqësor një duzinë raportimesh për korrupsion dhe lidhje me krimin e organizuar-praktikë kjo e kritikuar nga ekspertët e reformës në drejtësi. ALEKSANDRA BOGDANI | BIRN | TIRANË

jë duzinë raportesh të Drejtorisë së Sigurimit të Informacionit të Klasifikuar, DSIK, të cilat hedhin dritë mbi kompromentimin e figurës së gjyqtarëve dhe prokurorëve u mënjanuan nga debati gjyqësor në Komisionin e Pavarur të Kualifikimit-praktikë kjo e kritikuar nga ekspertë dhe monitorues të procesit të vetingut në Shqipëri. Raportet reflektojnë informacione të agjencive të inteligjencës për raste të dyshuara korruptive apo kontakte të papërshtatshme me personazhe të krimit të organizuar, por mbetën jashtë procesit për shkak të vendimeve të KPK-së për t’i mbyllur hetimet kryesisht mbi kriterin e pasurisë. Në shtator 2018 dhe janar 2019, DSIK deklasifikoi pjesërisht ose plotësisht dhjetra raporte të subjekteve të rivlerësimit, mes të cilave edhe vlerësime të “pastërtisë së figurës” për gjyqtarë dhe prokurorë që nuk janë përballur ende me Komisionin e Pavarur të Kualifikimit. Përmes kërkesave për të drejtë informimi, BIRN siguroi 25 raporte “papërshtatshmërie” të DSIK-së, të cilat u përkasin subjekteve që e kanë përfunduar procesin në shkallë të parë. Dokumentet tregojnë se ndërsa 14 raporte u bënë pjesë e seancave dëgjimore dhe u reflektuan në vendimet e KPK-së, 11 raste të tjera u lanë në hije për shkak të vendimeve për të mos e bërë kriterin e “pastërtisë së figurës” pjesë të vendimarrjes. Raportet për epidose të dyshuara korruptive apo lidhjet me elementë të krimit rëndojnë mbi 5 kryetarë gjykatash, një gjyqtar dhe tre prokurorë, të cilët ngecën në rrjetën e vetingut për shkak të dështimit në dy kritere të tjera. Pjesë e listës “së zezë” të DSIK-së u bënë edhe dy ish-zyrtarë të lartë të drejtësisë, të cilët u larguan me dorëheqje përpara fillimit të procesit.

Procesi i vetingut u projektua mbi tre shtylla për vlerësime gjithëpërfshirëse të zyrtarëve të drejtësisë, por deri më tani është mbështetur kryesisht pas verifikimit pasuror, i cili është testuar si mekanizmi më efikas i komisionerëve. Mbi 90 % e rasteve të shkarkimit u motivuan me pasurinë e pajustifikuar, ndërkohë që vlerësimi i figurës dhe i aftësive profesionale vazhdon të mbetet në kuota të ulëta. Raportet e deklasifikuara Procesi i vetingut nisi zyrtarisht në shkurt të vitit 2018 dhe numëron 111 vendime, 17 prej të cilave u përkasin zyrtarëve të larguar me dorëheqje. Përgjatë një viti, trupat gjyqësore të KPK-së kanë konfirmuar në detyrë 48 subjekte, kanë shkarkuar nga detyra 46 të tjerë, ndërkohë që 18 raste janë apeluar nga ONM apo Komisioneri Publik në Kolegjin e Posaçëm të Apelimit. Përgjatë procesit, trupat e vetingut u furnizuan me informacione nga institucionet ndihmëse, mes të cilave është edhe Drejtoria e Sigurimit të Informacionit të Klasifikuar. Por të dhënat e siguruara nga BIRN tregojnë se një pjesë e raporteve të DSIKsë mbetën në sirtarët e Komisionit dhe nuk u verifikuan gjatë procesit, duke ngritur pikëpyetje mbi cilësinë e hetimeve të kryera. Dokumentet e siguruara nga BIRN tregojnë se DSIK ka servirur informacione për përfshirje të dyshuar në korrupsion apo kontakte të papërshtatshme për kryetarët e Gjykatave të Apelit të Vlorës dhe të Durrësit, Alma Liçaj dhe Petrit Çeno. Liçaj u shkarkua nga KPK më 15 nëntor 2018 për problemet me pasurinë, ndërsa Petrit Çeno u shkarkua më 27 shkurt 2019, sërish për të njëjtin kriter. DSIK i ka konsideruar gjithashtu “të papërshtatshëm” edhe kryetarin e Gjykatës së Beratit, Agron Vavla, atë të Shkodrës, Arben Zefi si dhe kryetarin e Gjykatës së

Gjyqtarët Lulzim Hamitaj, Genta Tafa Bungo, Pamela Qirko, gjatë një seance në Komisionin e Pavarur të Kualifikimit, KPK | Foto : LSA

Kurbinit, Alfred Gjoni. Vavla dhe Zefi u shkarkuan për problemet me pasurinë, ndërsa Alfred Gjoni humbi vendin e punës edhe për shkak të mangësive profesionale. Një tjetër gjyqtar i dyshuar për përfshirje në korrupsion gjatë ushtrimit të detyrës nga DSIK është edhe Besim Trezhnjeva. Ish-kandidat për Këshillin e Lartë Gjyqësor, Trezhnjeva ishte ndër të parët gjyqtarë që iu nënshtrua vetingut vetëm për kriterin e pasurisë dhe u penalizua për këtë. Në radhët e prokurorisë, DSIK ka konsideruar të papërshtatshëm Luan Kaloçin, Rovena Gashin dhe prokuroren e Apelit të Shkodrës, Besa Nikëhasani. Sipas raporteve të analizuara nga BIRN, DSIK ka ngritur dyshime për ushtrim ndikimi të paligjshëm dhe kontakte me persona të krimit të organizuar për ish-prokurorin Kaloçi, ndërsa për prokuroren Nikëhasani thuhet se është evidentuar “një rast i mundshëm i përfshirjes në korrupsion pasiv”. Ndryshe nga dy prokurorët e mësipërm, DSIK deklaron se nuk disponon informacione të kësaj natyre për ish-drejtoreshën e Prokurorisë së Përgjithshme, Rovena Gashi. Megjithatë, raporti për të ka qenë gjithashtu negativ për shkak të informacioneve të administruara në emër të bash-

Raportet për epidose të dyshuara korruptive apo lidhjet me elementë të krimit rëndojnë mbi 5 kryetarë gjykatash, një gjyqtar dhe tre prokurorë, të cilët ngecën në rrjetën e vetingut për shkak të dështimit në dy kritere të tjera.

këshortit të saj si “person i lidhur”. Raportet e DSIK-së ngrejnë dyshime edhe për ish-prokurorin e Përgjithshëm, Adriatik Llalla dhe ish-anëtarin e Gjykatës së Lartë, Besnik Imeraj, të cilët u larguan nga sistemi përmes dorëheqjeve, duke i kursyer vetes përballjen me vetingun. Sipas raporteve respektive, Llalla u konsiderua i papërshtatshëm për shkak të transaksioneve të tij të pasurisë me persona me precedentë, ndërsa Imeraj dyshohet të ketë patur kontakte me persona të krimit të organizuar. Emrat e këtyre kontakteve mbeten të klasifikuara “sekret” dhe të fshira me të zezë në raportet e siguruara nga BIRN. Nënvlerësimi i figurës Ekspertë dhe monitorues të procesit të vetingut në Shqipëri e shpjegojnë dominimin absolut të verifikimit pasuror me presionin e lartë publik për rezultate të shpejta, po aq sa me cilësitë e diskutueshme të komisionerëve për të kryer verifikime të thelluara në kriterin e figurës dhe atë të aftësive profesionale. Megjithatë, ata theksojnë se përjashtimi i raporteve të DSIK-së nga debati gjyqësor krijon një tjetër hendek në besimin e publikut si dhe hapësira për subjektivizëm në vendimmarrjen e trupave të vetingut. Erida Skëndaj, drejtoreshë ekzekutive e Komitetit Shqiptar të Helsinkit i tha BIRN se nisur nga ecuria e procesit, kalimi i barrës së provës për “pastërtinë e figurës” dhe “aftësitë profesionale” është testuar më i vështirë se sa ai për pasurinë. “Kriteri i figurës dhe i aftësisë profesionale kërkon një nivel shumë të lartë profesionalizmi si në radhët e trupave gjykues, dhe në radhët e personelit mbështetës të këtyre trupave për të respektuar parimin e ligjshmërisë në arritjen e nivelit të provueshmërisë për këto dy kritere,” tha Skëndaj për BIRN. “Në vlerësimin tim, trupat gjykuese

Mars 2019

Sundimi i ligjit në Shqipëri mbetet kriter kyç për integrimin në BE Bashkimi Europian është një union i themeluar mbi sundimin e ligjit dhe për të avancuar në rrugën e anëtarësimit Shqipëria duhet të bëjë hapa përpara me reformën në drejtësi. BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANË

duhet të jenë më konsistente në mënyrën se si e zhvillojnë procedurën e shqyrtimit gjyqësor, duke bërë transparente për publikun për çdo rast se përse raportet e DSIK nuk i nënshtrohen debatit gjyqësor me subjektet në seancë dhe rrjedhimisht nuk i nënshtrohen edhe shqyrtimit gjyqësor,” shtoi ajo. Drejtori i Institutit për Studime Politike, Afrim Krasniqi e cilëson mungesën e verifikimeve të thelluara për dy kriteret e tjera, pjesë të hendekut ekzistues mes pritshmërive dhe rezultateve të vetingut. “Vetingu ka pasur në thelbin e tij komponentë shumë më të rëndësishëm dhe më thelbësorë sesa thjesht justifikimi pasuror, – integriteti, aftësia, karriera, kurajo dhe kualifikimi, – elementë që duhej t’i jepnin sistemit të ri mbështetje afatgjatë publike,” tha Krasniqi. “Mungesa e tyre vetëm sa e dobëson procesin dhe besimin,” shtoi ai. Ekspertët e intervistuar nga BIRN i konsiderojnë transparencën dhe besimin e publikut si elementë tepër të rëndësishëm për këtë proces dhe bëjnë thirrje për qartësi dhe konsistencë në vendimet e trupave të vetingut. “Në jurisprudencën e deritanishme, ka munguar elaborimi i një linje të qartë dhe konsistente se kur raportet e DSIK do t’i shmangen këtij debati dhe kur do të bëhen publike (plotësisht apo pjesërisht). Në këtë këndvështrim mund të afektohet besimi i publikut në këtë proces,” argumentoi Skëndaj. Ndërkohë që Krasniqi mendon se pas rënies së disa “të paprekshmëve”, publiku ka filluar të kërkojë më shumë nga procesi, mes të cilave edhe hetime pasurore dhe përballje me ligjin. “Tek e fundit reforma në drejtësi ka vlerë nëse ofron drejtësinë e munguar, jo thjesht se ikin ca dhe vijnë ca të tjerë. Deri tani ka ndodhur kjo e fundit, dhe drejtësia e premtuar vijon të jetë drejtësi e munguar,” përfundoi Krasniqi.

ë hënën në Bruksel, komisioni për Marrëdhënie me Jashtë dhe ai për Liritë Civile në Parlamentin Europian, mbajtën një seancë dëgjimore të përbashkët mbi progresin e bërë dhe sfidat me të cilat përballen vendet kandidate për të përmbushura kriteret bazë për t’u bërë anëtarë në Bashkim Europian. Përpara se të bëhen anëtarë, vendet kandidate duhet të përmbushin të ashtuquajturat ‘Kriteret e Kopenhagenit’, të cila përshkruajnë rregullat bazë që duhet të përmbushë një vend kandidat për tu anëtarësuar. Gjatë seancës dëgjimore – e cila pati ndërhyrje nga Christian Denilsson nga Komisioni Europian, Presidenti i Komisionit të Venecias Gianni Buquicchio dhe vëzhguesi i Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit, Theo Jacobs, pjesëmarrësit nënvizuan se korrupsioni i gjithëpërhapur në gjyqësorin shqiptar e kishte bërë të nevojshme një ndërhyrje të thellë në sistemin e drejtësisë, siç është dhe procesi i rivlerësimit kalimtar të gjyqtarëve dhe prokurorëve, i njohur gjithashtu si procesi i vetingut. “Është një fakt që Bashkimi Europian është ndërtuar mbi sundimin e ligjit,” deklaroi gjatë fjalës së tij Christian Denilsson, drejtor i zgjerimit në Komisionin Europian. “Kjo është një kërkesë politike edhe e qytetarëve të Ballkanit, të cilët duan të jetojnë në vende ku sundimi i ligjit është i fortë, korrupsioni është çrrënjosur dhe sistemi i drejtësisë është i pavarur dhe eficent,” shtoi ai. Për të përmbushur kriteret e anëtarësimit në Bashkimin Europian dhe kërkesat e qytetarëve, Shqipëria u bë vendi i parë në klubin e vendeve kandidate në Ballkanin Perëndimor që ndërmori tre vjet më parë një reformë të thellë të sistemit të drejtësisë. Vlerat e përbashkëta Shqipëria u njoh si një vend potencial kandidat në BE në vitin 2000 dhe në vitin 2006 nënshkroi marrëveshjen e Stabilizim Asocimit me BE-në. Në vitin 2014-të, Tirana u bë zyrtarisht një vend kandidat, por hapja e negociatave me Brukselin ka mbetur peng e rezultateve të dobëta në luftën kundër krimit dhe korrupsionit. Vitin e shkuar Komisioni Europian dha një rekomandim pozitiv për hapjen e negociatave me Tiranën, por Këshilli i BE-së e shtyu vendimmarrjen mbi për Shqipërinë në qershor 2019, duke nënvizuar nevojën për tu fokusuar tek reformat që adresojnë problemet strukturore me sundimin e ligjit. Sipas Denilsson, neni 49 i Traktatit të BEsë, shprehet se vendet kandidate duhet të përmbushin detyrimin e vendeve anëtare për të promovuar vlerat e përbashkëta të unionit, ku përfshihet dhe sundimi i ligjit – një fushë që vendet e Ballkanit Perëndimor kanë akoma shume punë për të bërë. “Disi progres është arritur, por asnjë nga

Seanca dëgjimore në Parlamentin Europian mbi sundimin e ligjit | Foto nga: Dominique HOMMEL/ EP

partnerët tonë në rajon nuk është afër arritjes së kritereve për anëtarësim dhe në disa prej tyre ne kemi parë stanjacion dhe hapa mbrapa,” tha ai. Duke rënë dakord se rruga e anëtarësimit në BE për vendet e Ballkanit Perëndimor ka qene e gjatë, Presidenti i Komisionit të Venecias, Gianni Buquicchio nënvizoi se që kur përpjekjet për të reformuar drejtësinë në rajon filluan përpara dy dekadave, BE e nënvlerësoi vendosmërinë e politikaneve vendas për ta mbajtur drejtësinë nën kontroll. “Kur reforma filloi në vitet 90’ ne besonim se gjenerata e re e gjyqtarëve dhe prokurorëve në mënyrë automatike do të krijonte një mentalitet në linjë me sundimin e ligjit,” tha ai. “Ne e nënvlerësuam ngurrimin e politikaneve që gjykata të pavarura të marrin vendime kundër dëshirave të tyre,” shtoi Buquicchio. Sipas presidentit e Komisionit të Venecias, sistemi i drejtësisë nuk mund ta shohë veten jashtë shtetit demokratik, pasi gjyqësori duhet të jap llogari përpara shoqërisë dhe kjo llogaridhënie duhet të reflektohet në përbërjen e këshillave gjyqësor – të ashtuquajturat qeveri të drejtësisë. Buquicchio shtoi se referoma në disa raste si në Shqipëri, ka nevojë për shmangie nga rregullat bazë për t’u përballuar me korrupsionin e gjithëpërhapur. “Në Shqipëri korrupsioni e bëri të nevojshme me përfshirë vetingut e përgjithshëm të gjyqtarëve në detyrë,” tha ai. “Komisioni i Venecias e pranoi këtë nevojë – duke pasur garancitë e duhura, dhe pa vlerësimin tonë pozitiv gjykatat shqiptare me shumë mundësi do ta kishin hedhur poshtë këtë proces,” përfundoi Buquicchio. Vëzhguesit e privilegjuar Procesi i rivlerësimit kalimtar të gjyqtarëve dhe prokurorëve është pjesa më e debatuar dhe delikate e reformës në drejtësi. Përveç anëtarëve të Komisionit të Pavarur të Kualifikimit, Komisionerit Publik dhe Kolegjit të Posaçëm të Apelimit, pjesëtarët e Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit kane një rol kyç në mbarëvajtjen e procesit. “Vëzhguesit ndërkombëtar, nën kornizën e Operacionit Ndërkombëtar të Monitorimit janë dëshmitarët e privilegjuar të një procesi të shquar dhe të paprecedentë që po zhvillohet tani në Shqipëri me mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar, me qëllim vendosjen e sundimit të ligjit në këtë vend,” tha

Theo Jacobs, një prej anëtarëve të ONM-së. Nga tre institucionet e vetingut, Komisioni i Pavarur i Kualifikimit ka funksionin të dyfishtë – si trupë hetuese dhe një formë gjykate e shkalles së parë për subjektet e rivlerësimit. KPK ka 4 trupa komisionerësh të përbërë nga 3 anëtarë. Në fund të hetimit administrativ, KPK i ndan gjetjet me subjektin e rivlerësimit dhe i kalon barrën e provës, në qoftëse ka pasur probleme të identifikuara nga procesi hetimor. Subjekti i hetimit më tej ftohet të japë argumentet dhe provat e tij për t’iu përgjigjur gjetjeve të hetimit. Në fund të procesit KPK vendos për konfirmimin ose shkarkimin nga detyra të subjektit. Komisionerët Publik përfaqësojnë interesin publik dhe mund të apelojnë vendimet e KPK-së në Kolegjin e Apelimit, pas rekomandimit të ONM-së ose ex-officio. Kolegji i Posaçëm i Apelimit përbëhet nga 7 gjyqtarë me një mandat 9 vjeçar dhe ata janë anëtare të Gjykatës Kushtetuese. Për të monitoruar procesin e vetingut, komuniteti ndërkombëtar ka dërguar Operacionin Ndërkombëtar të Monitorimit, të përbërë 8 vëzhgues ndërkombëtar dhe një staf mbështetës prej 60 personash. Vëzhguesit e ONM-së janë të përfshirë në të gjitha fazat e vetingut. Në fazën e hetimit, anëtarët e ONMsë kanë takimi bilaterale me trupën e KPKsë. Jabocs nënvizon se edhe pse ONM nuk e drejton procesin hetimor ndaj subjekteve të vetingut, vëzhguesit ndërkombëtar e ndihmojnë hetimin. “Gjatë fazës hetimore ne mund të dërgojmë gjetje, opinione ose rekomandime, në qoftëse nuk jemi dakord me Komisionin e Pavarur të Kualifikimit,” tha ai. “Ne jemi prezent gjithashtu në dhomë këshillimi, dhe edhe pse nuk marrim pjesë në debate, mbasi vendimi është marrë mund të nxjerrim një opinion kundërshtues,” shtoi Jacobs, duke shpjeguar rolin e ONM-së. Deri tani KPK ka hetuar 111 subjekte, përfshirë gjyqtarë, prokurorë dhë këshilltarë ligjore. Nga këto raste 48 subjekte janë konfirmuar, 46 janë shkarkuar, 18 janë apeluar, ndërkohë 17 subjekte të tjera kanë dhënë dorëheqjen nga sistemi i drejtësisë. “Vëzhguesit ndërkombëtarë nuk janë aty thjesht si figurantë, por në mënyrë aktive mund të kontribuojmë në proces dhe kemi qasje tek të gjithë të dhënat,” tha Jacobs. “Ky nuk është një proces vetingu që thjesht po gërvisht në sipërfaqe por një proces që po ndërhyn thellë,” përfundoi ai.

Mars 2019

Opinion

Kolegji cënoi besimin te drejtësia me shkarkimin e Antoneta Sevdarit BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANË

olegji i Posaçëm i Apelimit vendosi të enjten me shumicë votash të prishë vendimin e Komisionit të Pavarur të Kualifikimit për konfirmimin në detyrë të prokurores Antoneta Sevdari, dhe të shkarkojë nga detyra anëtaren Këshillit të Lartë të Prokurorisë për pamjaftueshmëri në deklarimin e pasurisë dhe cënim të besimit të publikut tek drejtësia. Vendimi i shumicës së trupës gjykuese për shkarkimin e Sevdarit mbështetet në argumentin se subjekti ka bërë deklarim të pamjaftueshëm pasurie, duke mosparaqitur dokumente për pagimin e taksave nga bashkëshorti i prokurores, për punën e tij si emigrant në Greqi dhe Arabinë Saudite. Kryesuesi i trupës gjyqësore Luan Daci tha gjatë leximit të vendimit të shkurtuar se ndërsa ishin rrëzuar disa nga kërkesat e komisionerit Dariel Sina, një pjesë e pretendimeve të tij ishin gjetur të bazuara. Kolegji arsyetoi se “sa i takon të ardhurave me burim emigracionin, subjekti i rivlerësimit nuk arriti të shpjegojë bindshëm vlerën e saktë të këtyre të ardhurave dhe të provojë ligjshmërinë e tyre”. Kolegji po ashtu arsyetoi ndryshe nga KPK, edhe sa i përket kriterit të aftësive profesionale. Duke u bazuar kryesisht në një çështje të vetme të cilën Sevdari kishte dështuar ta apelonte, Kolegji arsyetoi se megjithëse ajo mund të kishte pasur arsye objektive për pamundësinë e apelimit, ajo duhet të kishte bërë përpjekje që çështja të apelohej prej kolegëve. Teksa u ula të shkruaja këto pak rreshta, në inbox më erdhi një reagim nga një gjyqtare e Apelit, e cila shprehte dëshpërimin dhe trishtimin e komunitetit të juristëve ndaj vendimin të Kolegjit. “Sot, komuniteti i gjyqtarëve dhe prokurorëve që e njohin Antonetën, u shokuan e mbetën pa fjalë. Është kaq e vështirë të bësh drejtësi në këto kohë, kur veting-u nuk po bind në vendimmarrjen e saj. Mendoni, sa individë ka hetuar prokuroja dhe i ka dërguar para drejtësisë (dhe disa prej tyre kanë qenë njerëz me përkrahje jo të vogël politike). Imagjinoni që befas, këtij funksionari të ndershëm dhe të përkushtuar, i thuhet të shkojë në punën e vet sepse minoi besimin e publikut tek drejtësia! Në fakt, i vetmi besim që ajo minoi gjatë kohës që punoi ishte ndikimi i politikës dhe njerëzve të fuqishëm për ndërhyrje tek drejtësia. Këta të fundit triumfuan dhe i imagjinoj tek

KPA shqyrton ankimin ndaj prokurores Antoneta Sevdari | Foto : LSA

Vendimi i Kolegjit të Apelimit për shkarkimin e Sevdarit nuk është në frymën e ligjit të vetingut dhe as në frymën e ndryshimeve kushtetuese për reformën në drejtësi, të cilat kishin për qëllim të nxirrnin nga sistemi prokurorë dhe gjyqtarë të korruptuar, që kanë abuzuar me detyrën dhe ligjin, dhe jo t’i kthente anëtarët e Kolegjit të Apelimit në policë tatimorë dhe taksidarë të rëndomtë. qeshin me qesëndi nga vendimi që u mor,” shkruante gjyqtarja. Nuk kam pasur mundësi të njihem me zonjën Sevdari, por si gazetar kam njohur dhe raportuar mbi punën e saj si prokurore në Prokurorinë e Tiranës, në mënyrë të veçantë për procedimin e saj të çështjes CEZ-DIA kundër biznesmenit Kastriot Ismailaj – i dënuar me 11 vjet burg për një nga rastet më të rënda të mashtrimit dhe korrupsionit në Shqipërinë e tranzicionit. Anëtarët e Kolegjit mund të kenë memorie të shkurtër, por vetëm para pak vitesh, ky skandal rrezikoi t’u kushtonte taksapaguesve shqiptarë një faturë arbi-

trazhi prej 140 milionë eurosh. Nuk ishte çështje e lehtë për t’u hetuar, sepse përfshinte jo vetëm interesa të mëdha financiare, kriminale, por edhe zyrtarë të lartë të shtetit, që me shumë gjasë kishin ndihmuar një sipërmarrje që zhvaste nëpërmjet dokumenteve fiktive miliona euro nga Korporata Elektroenergjitike Shqiptare, ndërkohë që kostoja e kësaj vjedhje iu faturohej konsumatorëve familjarë të energjisë elektrike. Ishte hetimi i ndërmarrë nga prokurorja Sevdari, me ndihmën e studios ligjore ndërkombëtare të kontraktuar nga shtetit shqiptar, që provoi se kompania e ngritur nga Kastriot Ismailaj për mbledhjen e borxheve ishte një ndërmarrje fiktive, e ndihmuar nga administratorët e kompanisë CEZ. Si rrjedhojë e këtyre gjetjeve hetimore, Ismailaj dhe mbështetësit e tij shqiptarë edhe të huaj dështuan në përpjekjen e tyre në arbitrazh, ndërkohë që biznesmenit iu sekuestruan miliona euro në llogaritë e tij, për të cilat gjykata arriti në përfundimin se ishin produkt i aktiviteteve të paligjshme të pastrimit të parave që shtriheshin në disa kontinente. Akuza e ngritur nga Komisioneri Publik, Dariel Sina dhe e miratuar nga shumica e trupës së Kolegjit, se prokurorja Sevdari ka cënuar besimin e publikut për shkak se bashkëshorti i saj ka zgjedhur të sigurojë të ardhura duke punuar emigrant në Greqi dhe Arabinë Saudite dekada më parë, një pjesë edhe para martese, janë dritëshkurtra. Si mund të sigurojë një emigrant shqiptar në Greqi që punëdhënësi t’i paguajë taksat kur ai nuk ka as status ligjor, aq më pak t’i imponohet ndonjë

kompanie në Arabinë Saudite – një vend që është botërisht i njohur për shkeljen e të drejtat të njeriut. Edhe përsa i përket profesionalizmit, Kolegji e var gjykimin e tij pas një fije bari. Nga njëra anë pranon arsyet objektive për pamundësinë e apelimit dhe nga ana tjetër, i hedh poshtë duke thënë se Sevdari duhet të kishte bërë përpjekje që çështja të apelohej prej kolegëve – një qëndrim sa kontradiktor po aq edhe cinik. Vendimi i Kolegjit të Apelimit për shkarkimin e Sevdarit nuk është në frymën e ligjit të vetingut dhe as në frymën e ndryshimeve kushtetuese për reformën në drejtësi, të cilat kishin për qëllim të nxirrnin nga sistemi prokurorë dhe gjyqtarë të korruptuar, që kanë abuzuar me detyrën dhe ligjin, dhe jo t’i kthente anëtarët e Kolegjit të Apelimit në policë tatimorë dhe taksidarë të rëndomtë. Nuk duhet të jesh një jurist dhe aq më pak anëtar i Kolegjit, për të kuptuar se vendimi për shkarkimin e Sevdarit është jo vetëm i padrejtë, por mbase dhe i paligjshëm. Është i padrejtë ndaj prokurores dhe të singjashmëve të saj në sistem, të cilëve puna e ndershme dhe e ligjshme u cilësohet si një cen që cënon besimin e publikut te drejtësia. Është i padrejtë gjithashtu ndaj taksapaguesve shqiptarë, të cilët i deleguan organeve të vetingut vullnetin për të pastruar sistemin nga korrupsioni dhe rikthyer besimin e publikut tek drejtësia. Fatkeqësisht, ky vendim i Kolegjit të Apelimit vetëm sa e thellon hendekun e mosbesimit midis shqiptarëve dhe institucioneve të tyre kushtetuese.

Mars 2019

Analizë

Ndërsa Europa e viteve 1950 ishte e dëshpëruar për të siguruar paqe dhe liri, e mbështetur nga sisteme dhe vlera liberale demokratike, Europa e vitit 2019 po zgjedh partitë nacionaliste dhe populiste të cilat po e dëmtojnë në mënyrë aktive atë përpjekje. Ky nuk është një status quo që dikush – sidomos jo Gjermania - duhet ta mbrojë.

Ambicia që i nevojitet Europës Dominique Moisi | Project Syndicate | Paris

residenti francez Emmanuel Macron së fundmi prezantoi platformën e tij për zgjedhjet e ardhshme të Parlamentit Europian. Reagimet zyrtare ndaj qasjes së tij – të përshkruara në një koment të publikuar në të njëjtën kohë në të gjitha vendet e Bashkimit Europian – ishin kryesisht pozitive, madje edhe me kryeministrin euroskeptik të Hungarisë, Viktor Orban, dhe Liviu Dragnean e Rumanisë, duke miratuar axhendën e tij (për arsye taktike). Por, në mes të të gjithë këtij miratimi, një zë i dukshëm mungonte: Gjermania. Anegret Kramp-Karrenbauer (e njohur si AKK) – udhëheqësja e re e Unionit Kristian Demokratik dhe pasardhësja e mundshme e Angela Merkel si kancelare e Gjermanisë – beson se vizioni i Macronit është tepër ambicioz dhe jo mjaftueshëm pragmatik. Përgjigjja e saj ndaj platformës së tij në mënyrë implicite sfidoi angazhimin e Francës për një Europë më të centralizuar. Së pari, ajo mbështet idenë që BE-ja të ketë një vend të përhershëm në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara – një privilegj që, në Europë, aktualisht e gëzon vetëm Franca dhe Mbretëria e Bashkuar. Së dyti, ajo theksoi nevojën për “heqjen e anakronizmit”, duke përfshirë edhe mbajtjen e takimeve të Parlamentit Europian vetëm në Bruksel, në vend që të vazhdojë të mbajë seanca mujore në Strasburg. Por, nëse ka ndonjë anakronizëm po dëmton Europën, ai është angazhimi i Gjermanisë ndaj status quo-së. Përtej disa ideve për atë që Franca mund të sakrifikojë për Europën, propozimet e AKK-së nuk sollën asgjë të re në tryezë – sigurisht që nuk kishte asnjë ide për atë që mund të ofrojë në këmbim Gjermania. Siç më tha një mik gjerman, i cili luajti një rol të rëndësishëm politik në vendin e tij në vitet 1990: “Ka shumë ide në anën franceze dhe shumë pak në atë gjermane.” Çfarëdolloj arsyeje të përbashkët mund të ketë ekzistuar midis Francës dhe Gjermanisë më parë, ajo tashmë i ka lënë vendin një ndarjeje. Kjo është një përplasje jo vetëm e personaliteteve apo edhe e domosdoshmërive politike, por e nostalgjive: Franca dëshiron

madhështinë e epokës Charles de Gaulle, ndërsa Gjermania kujton me dashamirësi stabilitetin e rehatshëm të Republikës së Bonit. Në shtator 1989 – pak para rënies së Murit të Berlinit, kur komunizmi europian tashmë kishte filluar të shpalosej – mora pjesë në një konferencë në Frankfurt, ku i thashë një audience bankierësh gjermanë se brenda pak vitesh Europa dhe Gjermania do të të ribashkoheshin. Mosmiratimi i tyre ishte i dukshëm. Edhe nëse bashkimi ishte i mundur – nuk kishte gjasa, në sytë e tyre, pasi Bashkimi Sovjetik nuk do të pranonte kurrë – pse do të donte dikush të rrezikonte me historinë, duke ndryshuar një politikë që po funksiononte aq mirë,

të paktën për Gjermaninë Perëndimore? Ndërsa Gjermania ankohet për humbjen e stabilitetit të saj të rehatshëm, Franca mendon se nostalgjia e saj për madhështinë po përmbushet. Franca nuk mund ta rimarrë e vetme lavdinë e saj të mëparshme. Por, si një udhëheqëse e BE-së, ajo mundet. Çelësi është që Europa të mbetet ambicioze – një domosdoshmëri që fiksimi i Gjermanisë me status quo-në vazhdon ta pengojë. Çështja, natyrisht, është se cili vend po mbështet një qasje që i shërben Europës në tërësi. Përgjigjja është e qartë: Franca. Në një kohë kur Shtetet e Bashkuara po përqafojnë izolacionizmin, Europa

Çfarëdolloj arsyeje të përbashkët mund të ketë ekzistuar midis Francës dhe Gjermanisë më parë, ajo tashmë i ka lënë vendin një ndarjeje. Kjo është një përplasje jo vetëm e personaliteteve apo edhe e domosdoshmërive politike, por e nostalgjive: Franca dëshiron madhështinë e epokës Charles de Gaulle, ndërsa Gjermania kujton me dashamirësi stabilitetin e rehatshëm të Republikës së Bonit.

nuk mund të mbështetet më te parteri i saj më i rëndësishëm ndërkombëtar. Ndërkohë, lojtarët që po (ri)lindin, sidomos Kina dhe Rusia, po punojnë shumë për të ndërtuar fuqinë dhe ndikimin e tyre. Në përgjigjen e saj ndaj Macronit, AKK duket se i njeh sfidat që nënkupton kjo gjë. Ajo pyet, për shembull, “a duam ne që e ardhmja jonë të përcaktohet nga vendimet strategjike të Kinës apo Shteteve të Bashkuara, apo duam të luajmë një rol aktiv në formësimin e rregullave të bashkëjetesës së ardhshme globale?” Ajo që AKK nuk arrin të kuptojë është se një Europë ambicioze ka një shans shumë më të mirë për të konkurruar në këtë mjedis sesa një Europë e amullt. Në këtë kuptim, Gjermania, dikur nxënësja më e mirë në klasën europiane, po sillet si anëtarja e saj më përtace dhe më kokëfortë. Për afro 30 vjet, europianët kanë kërkuar një narrativë të re, një që është më pak për t’i rezistuar negatives sesa për të mishëruar pozitiven. Liderët e Europës e kërkuan këtë te integrimi. Në kohën kur BE-ja zëvendësoi Komunitetin Ekonomik Europian në vitin 1993, qëllimi i Europës ishte të krijonte europianë, të bashkuar nga vlerat, interesat dhe deri në një farë mase identiteti. Programi Erasmus, i krijuar në vitin 1987, supozohej ta çonte përpara këtë qëllim. Në një darkë ku mora pjesë në mesin e viteve 1990, Kancelari gjerman Helmut Kohl ishte entuziast për planin. Ai besonte se shkëmbimet nga të rinjtë – ndarja e ideve dhe kulturave, së bashku me picën dhe birrën – do të krijonte një brez europianësh. Ata do të krijonin familje europiane, me fëmijë europianë. Lufta midis tyre do të ishte e pakonceptueshme. Pothuajse tre dekada më vonë, Europa mund të mos kthehet dot nga e para pas këtij dështiimi, por sigurisht që po bën pas. Ndërsa Europa e viteve 1950 ishte e dëshpëruar për të siguruar paqe dhe liri, e mbështetur nga sisteme dhe vlera liberale demokratike, Europa e vitit 2019 po zgjedh partitë nacionaliste dhe populiste të cilat po e dëmtojnë në mënyrë aktive atë përpjekje. Ky nuk është një status quo që dikush duhet ta mbrojë. Marrë me autorizim nga Project Syndicate. Nuk mund të ripublikohet pa lejen e Project Syndicate. The Ambition Europe Needs

Mars 2019

INVESTIGIM

Ekskavatorët e ‘Velierës’ shkatërrojnë muret e konakut të Princ Vidit Rifillimi i punimeve për ndërtimin e projekti ‘Veliera’ në Durrës u krye pa monitorim arkeologjik, duke sjellë shkatërrimin e pjesshëm të ndërtesës së periudhës osmane, që u përdor një shekull më parë si konak për Princ Vidin. GERI EMIRI | BIRN | DURRËS

jetet e rënda u rishfaqën gjatë fundjavës dhe gërmimet e ekskavatorit kthyen në një pirg gurësh, një pjesë të mureve të bastionit fortifikues të shek. XVII dhe ngrehinës së periudhës osmane, që u ripërdor më shumë se një shekull më parë si konaku i Princ Vidit – i cili për 6 muaj në vitin 1914 u ngrit në fron si mbret i shqiptarëve. Thyerja e mureve të bastionit nxori në dritë objekte të reja arkeologjike, si kapitele, një bazament altari dhe objekte monumentale prej mermeri, një pjesë e të cilave datojnë sipas arkeologëve që në periudhën romake. Rifillimi i punimeve për të ashtuquajturin projekti ‘Veliera’ – një mamuth betoni në hyrje të qytetit bregdetar, i shtrirë mbi një zonë arkeologjike të kategorisë “A” me shtresëzime që shkojnë deri në antikitetin e vonë, erdhi pas një vendimi të Gjykatës Administrative të Apelit. Sipas ligjit për Trashëgiminë Kulturore dhe rregullores së administrimit të zonës arkeologjike A dhe B, punimet që kryhen në qytetin e Durrësit duhen monitoruar nga arkeologët – nëpërmjet një marrëveshje trepalëshe që lidhet midis investitorit, kompanisë zbatuese të punimeve dhe Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë. Megjithatë, të dhënat e siguruara nga BIRN tregojnë se pas rifillimit të punimeve me bekimin e gjykatës, një marrëveshje e tillë nuk ekziston. Ndërkohë, Drejtoria Kulturës Kombëtare Durrës vetëm të hënën ka nxjerrë një urdhër për mbikëqyrjen e punës së kompanisë kontraktore “Everest’ Sh.a. “Ditën e djeshme kemi nxjerrë një urdhër për monitorimin e punimeve që po kryhen. Megjithatë edhe në ditët e kaluara, punimet janë monitoruar nga arkeologët,” tha për BIRN Alban Ramohitaj, drejtor i Drejtorisë Rajonale të Kulturës Kombëtare Durrës. Lidhur me shembjen e një pjese të mureve, Ramohitaj u shpreh se këto janë “detaje teknike” dhe nuk mund t’i konstatojë, duke lënë të kuptohet se nuk do të nisë verifikim për konstatimin e dëmtimeve, sipas detyrimeve ligjore të DRKKsë. Një zëdhënës i bashkisë Durrës i tha BIRN se punimet që po kryhen këto ditë janë në zbatim të projektit të ndryshuar të ‘Velierës’, i cili i ruan zbulimet arkeologjike dhe se ato vijnë pas vendimit të

Gjykatës Administrative të Apelit, e cila nga ana e saj nuk specifikon asgjë për mënyrën se si do të veprohet me gjetjet arkeologjike. Ndërkohë, administratori i kompanisë ‘Everest’, Sokol Çupi i tha BIRN nëpërmjet telefonit se kompania nuk kishte marrëveshje me autoritetet për monitorim arkeologjik të punimeve, ndërkohë që pranoi se një pjesë e mureve ishin dëmtuar. “Ajo pjesa që është prishur, është e detyrueshme për shkak të konstruksionit,” tha Çupi. “Nuk bëhet ndërtimi pa atë ndërhyrje,” shtoi ai. Beteja ligjore Projekti ‘Veliera’ është një investim i bashkisë së Durrësit, i mbështetur nga qeveria shqiptare, për të ndërtuar një shesh të ri përballë kullës veneciane dhe

Rifillimi i punimeve për të ashtuquajturin projekti ‘Veliera’ – një mamuth betoni në hyrje të qytetit bregdetar, i shtrirë mbi një zonë arkeologjike të kategorisë “A” me shtresëzime që shkojnë deri në antikitetin e vonë, erdhi pas një vendimi të Gjykatës Administrative të Apelit.

hyrjes së portit të Durrësit, me sipërfaqe 12 mijë metra katrorë dhe një kosto prej më shumë se 4 milionë euro. E projektuar nga arkitekti italian Marco Casamonti, projekti përfshin ndërtimin e një mbikalimi këmbësorësh prej betoni që lidh sheshin përpara hyrjes së portit me rrugën ‘Tregtare’. Sheshi i përftuar nga mbikalimi prej 12 mijë metrash katrorë do të mbulohet nga një tendë e madhe guri me sipërfaqe 60 me 40 metra, e mbështetur mbi katër pika dhe sipërfaqe 2 mijë metra katrorë. Gërmimet për zbatimin e projektit nxorrën në dritë objekte arkeologjike që datojnë që nga periudha qytetare ilire dhe gjurmët e një bastioni osman, ku më vonë u ngrit konaku i Princ Vidit. Dy muaj pas nisjes së projektit në fillim të vitit 2017, Bashkia e Durrësit nënshkroi një kontratë për monitorimin e punimeve nga Instituti i Arkeologjisë dhe Agjencinë e Shërbimit Arkeologjik, ndërkohë që shumica e punimeve nëntokësore kishin përfunduar. Zbulimet arkeologjike nga gërmimet e projektit ‘Veliera’ ngritën dilema mbi të ardhmen e mbikalimit prej betoni – me bashkinë që nga njëra anë kërkonte vazhdimin e ndërtimin duke e modifikuar projektin dhe shoqërinë civile, e cila protestonte për braktisjen e ndërtimeve dhe ruajtjen në tërësi të rrënojave arkeologjike të zbuluara. Ky debat ishte në mënyrë të veçantë i ndjeshëm për qytetin e Durrësit, trashëgimia arkeologjike e të cilit është dëmtuar rëndë nga ndërtimet pa kriter dhe në kundërshtim të ligjit gjatë dy dekadave të fundit. Pasi nuk u gjet një gjuhë e përbashkët, konflikti midis shoqërisë ci-

Punimet e reja për “Velierën” në Durrës shkatërruan një pjesë të “Bastionit Otoman”. Foto:Geri Emiri/BIRN

vile dhe bashkisë u transferua në gjykatë. Në shkurt 2018, Gjykata Administrative Durrës vendosi ndalimin e punimeve në zonën arkeologjike “A”, duke i shpallur rrënojat brenda këtij territori si të ‘pacënueshme”. Gjykata rrëzoi nga ana tjetër padinë e shoqërisë civile për bllokim tërësor të projektit, me argumentin se paditësi “nuk u mbështet në një koncept të qartë rreth asaj se çfarë përbën projekt”. Gjykata shpalli moskompetencë për disa pika të padisë, përfshirë akuzat për “falsifikim dokumentesh” dhe moszbatim të vendimit të gjykatës. Ky vendim nuk kënaqi asnjë nga palët. Bashkia e Durrësit pretendonte se tashmë i kishte marrë masat për të ruajtur objektet arkeologjike përmes një projekti të ndryshuar. Ajo njoftoi se do ta apelonte vendimin e Gjykatës Administrative Durrës. Apelim vendimi bëri edhe Menvgroup – organizata e shoqërisë civile që bëri padinë, duke pretenduar se pezullimi i punimeve në zonën “A” ishte i pamjaftueshëm. Një vit më vonë më 23 shkurt, Gjykata Administrative e Apelit vendosi në dhomë këshillimi t’i hapë rrugën përfundimit të projektit “Veliera”, duke pushuar gjykimin e çështjes dhe duke prishur vendimin e Gjykatës Administrative Durrës. Dispozitivi i vendimit të Apelit lë të kuptohet se ndryshe nga gjykata e Shkallës së Parë, ajo ka lejuar edhe ndërtimin në zonën arkeologjike “A”, gjë që u kontestua fort prej aktivistëve të shoqërisë civile. Zbulimet e reja Pas vendimit të Gjykatës Administrative të Apelit, mjetet e rënda dhe punëtorët e kompanisë ‘Everest’ u rikthyen gjatë fundjavës në kantierin e lënë përgjysmë

Mars 2019

Kundërshtimi i HEC-eve “bllokon” Këshillin Bashkiak në Bulqizë Kundërshtimi i banorëve të Fushë-Bulqizës për të lejuar nxjerrjen e një pjese të pyllit të kësaj zone nga fondi pyjor i Bashkisë Bulqizë për t’i hapur rrugë projekteve për HEC-e, çoi në dështimin për të tretën herë të mbledhjes së Këshillit Bashkiak ku do shqyrtohej kjo çështje. SAMI CURRI| BIRN | BULQIZË

Punimet e reja për “Velierën” në Durrës shkatërruan një pjesë të “Bastionit Otoman”. Foto:Geri Emiri/BIRN

pranë portit të Durrësit për të rifilluar punimet. Këto punime rifilluan pa një marrëveshje për monitorimin e punimeve nga arkeologët midis bashkisë Durrës, kompanisë ‘Everest’ dhe Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë. Sipas arkeologut Fatos Tartari, monitorimi arkeologjik i punimeve që po kryhen si pjesë së ndërtimit të projektit ‘Veliera’ është shumë i rëndësishëm. “Dikur pa monitorimin e arkeologëve nuk bëhej asnjë gërmim në Durrës, ndërsa sot specialistët as nuk pyeten dhe as nuk i merret mendimi fare,” tha ai. Në raportin e hartuar nga Instituti i Arkeologjisë dhe DRKK Durrës, në lidhje me zbulimet e evidentuara gjatë gërmimeve të projektit shkruhet se në këtë zonë ruhen gjurmë të fortifikimeve të periudhave të ndryshme kohore, të përbëra nga disa struktura, si: bastioni juglindor, torra veneciane, si dhe të tjera pjesë të fortifikimeve. Punimet me mjete të rënda të kompanisë zbatuese gjatë fundjavës, kanë nxjerrë në dritë disa objekte të reja arkeologjike, të panjohura më parë në raportet e hartuara për projektin ‘Veliera.’ Nga konsultimi që BIRN bëri me arkeologë në Durrës, rezulton se nga vëzhgimi paraprak bëhet fjalë për një kapitel dhe një kornizë altari, që mund të ketë qenë pjesë e një varri, ku janë përdorur edhe dimensione floreale. Mbishkrimet romake nisin me formulën DMS (Dis Manibus Sacrum), që është përdorur deri në shek. III të Erës Sonë. Sipas shpjegimit të specialistëve, kjo tregon ripërdorimin e objekteve të marra nga pjesë të ndryshme të qytetit, që i takojnë shekujve të ndryshëm dhe janë përdorur për ndërtimin e mureve të bastionit.

Projekti i ri i ‘Velierës’ Pas zbulimeve arkeologjike të evidentuara gjatë gërmimeve për ndërtimin e projektit ‘Veliera”, bashkia Durrës paraqiti në institucionet e kulturës një projekt të ndryshuar, si kusht për vijimin e punimeve. Projekti i ndryshuar parashikon ndërtimin mbi zbulimet arkeologjike, duke krijuar disa dritare prej xhami për të vëzhguar rrënojat e fortifikimeve dhe një hyrje të posaçme vetëm për specialistët e monumenteve. Miratimi i këtij projekti ka kaluar në sitën e Këshillit Kombëtar të Arkeologjisë dhe Këshillin Kombëtar të Restaurimeve, por megjithatë ai nuk parashikon ruajtjen e të gjithë fortifikimeve të zbuluara. “Sipas projektit të ndryshuar duket se do të ruhet vetëm frëngjia nga ana lindore dhe ajo jo e plotë, duke dhënë efektin e kundërt, uljen e interesit për monumentin e përgjysmuar. Kështu publiku humbet kontaktin me monumentin dhe mundësinë e njohjes nga afër me vlerat e tij,” shpjegoi për BIRN një arkitekt durrsak, i cili kërkoi të mos identifikohet me emër. “Zbulimet arkeologjike mund të ruheshin ndryshe, duke e lënë të dukshme të gjithë strukturën arkeologjike dhe kthinat mund të ishin kthyer në një hapësirë multifunksionale,” shtoi ai. Projekti i ri i ‘Velierës’ hedh poshtë edhe disa prej rekomandimeve që Instituti i Arkeologjisë dhe DRKK Durrës kishin paraqitur më herët në raportin e përgatitur mbi gërmimet e bëra, për ruajtjen dhe ekspozimin e strukturave të zbuluara në sheshin e ri. Arkeologët në raport gjithashtu kanë sugjeruar edhe shpalljen monument kulture të këtyre zbulimeve arkeologjike.

undërshtimi dhe protesta e banorëve të Fushë-Bulqizës për të lejuar nxjerrjen e një pjese të pyllit të kësaj zone nga fondi pyjor i Bashkisë Bulqizë për t’i hapur rrugë projekteve për HEC-e, çoi në dështimin për të tretën herë të mbledhjes së Këshillit Bashkiak ku do shqyrtohej ky çështje. Bashkia Bulqizë i kërkoi Këshillit Bashkiak në një projekt-vendim të disa ditëve më parë të miratojë heqjen nga fondi i saj pyjorë e kullosor i disa pyjeve në zonën e Fushë Bulqizës, por mbledhja e Këshillit Bashkiak dështoi të martën, ndërsa një pjesë e mirë e këshilltarëve nuk u paraqitën dhe të tjerë u shprehën kundër vendimit. Gazmend Kenga, kryetar i Këshillit Bashkiak Bulqizë i tha BIRN se këshilli kishte refuzuar të shprehej pa dëgjuar banorët e zonës. “Transferimi i pronësisë së këtij fondi pyjor dhe kullosor nga pronë e Bashkisë Bulqizë në pronë të Ministrisë së Mjedisit dhe Turizmit, ka dështuar për të tretën herë sepse ne kemi refuzuar që të shprehemi për këtë çështje pa marrë më parë mendimin e banorëve të zonës”, tha Kenga. Nga 22 anëtarë të Këshillit Bashkiak vetëm 8 ishin të pranishëm në seancë, ndërsa për korumin duhen të paktën 11 këshilltarë. Por salla e mbledhjeve të Këshillit Bashkiak Bulqizë ishte mbushur me banorë të fshatrave që e kundërshtojnë vendimin e Bashkisë Bulqizë, i cili sipas tyre i hap rrugë ndërtimit të HEC-ve në këtë zonë. BIRN mësoi se në zonë ishin projektuar 3 HEC-e, që kundërshtohen paraprakisht nga banorët. Këta të fundit shpresojnë se duke ndaluar heqjen e fondit pyjor nga bashkia, do të bllokojnë edhe ndërtimin e HEC-ve në zonë. Banorët të cilët kundërshtuan për 4 vjet me rradhë dhënien e pyjeve të zonës me koncesion për shfrytëzim dhe ia dolën mes protestave të merrnin një premtim nga ministri i Mjedisit Blendi Klosi për pezullim të koncesionit (Lexo këtu) ishin të inatosur me përpjekjen e re për të miratuar HEC në zonë, projekt që po ashtu cënon pyjet për të cilat ata protestuan dhe morën mbështetje se nuk do të prekeshin. Një prej banorëve Bajram Disha u shpreh gjatë fjalës në mbledhjen e Këshillit Bashkiak se kjo është “prerje në besë” për së dyti herë që i

bëhet kësaj zone. “Kemi vujtur shumë me pyjet, tani po doni me ja nis me ujin. Ndaluni sa jeni në kohë. Pyjet dhe uji janë jeta jonë. Nuk do ju lejojmë që ta merrni.”, u shpreh Disha. Disha ishte një ndër organizatorët e protestave kundër dhënies me koncesion për shfrytëzim të pyjeve në zonën e tij dhe në korrik të vitit që shkoi u shoqërua nga policia në atë që ai e cilësoi përpjekje për t’i bërë presion. Kreu i Bashkisë Bulqizë Melaim Damzi, i kontaktuar me telefon nga BIRN për këtë çështje refuzoi të fliste. Ndërkohë anëtarë të këshillit të të tre forcave politike shprehën rezerva për vendimin. Kreu i Këshillit Kenga, ndërsa nuk u shpreh kundër kërkoi më shumë informacion. Ai tha se vetëm 8 këshilltarë ishin paraqitur në mbledhjen e rradhës, ndërsa tha se kjo çështje nuk do jetë më në rend dite pa pasur informacion të plotë dhe mendimin e banorëve të zonës. “Ne do presim një relacion të plotë të kësaj çështje nga Bashkia Bulqizë dhe kompania që kërkon të investojë. Gjithashtu edhe një mendim nga banorët e zonës. Pa marrë një relacion të plotë dhe të detajuar nuk do të futet më në rendin e çështjeve që do të trajtohen nga Këshilli Bashkiak”, tha ai. Nga ana tjetër ai nuk u shpreh kundër projektit apriori, ndërsa i tha BIRN se çështja ishte shumë sensitive dhe nëse Këshillit Bashkiak do votonte kundër kjo do pengonte procedurat e marrjes së lejes nga kompania për ndërtimin e HEC. Halil Jakimi, anëtarë i Këshillit Bashkiak nga radhët e Partisë Demokratike u shpreh në një bisedë telefonike për BIRN se ai nuk do të votojë asnjë propozim që bie ndesh me vullnetin e banorëve të zonës, që e kanë treguar edhe më parë ndjeshmërinë ndaj natyrës. “Pa dakordësinë e banorëve, të kryepleqve të fshatrave dhe pushtetit vendor nga ana ime nuk do të ketë votë pro transferimit të pronësisë që i hap rrugë ndërtimit të HEC-ve”, deklaroi për BIRN Jakimi. Po ashtu Veap Halili, anëtarë i Këshillit Bashkiak nga radhët e Lëvizjes Socialiste për Integrim po ashtu tha se nuk do të miratonte vendimin. “Do jemi kundër vendimit për transferimin e pronësisë. Ashtu siç bashkë me këshilltarët e tjerë e kundërshtuam edhe në mbledhjen e parë një vendim të tillë për transferimin e pronësisë nga Bashkia Bulqizë tek Ministria e Mjedisit dhe Turizmit, pa marrë më parë një mendim të banorëve të zonës”, u shpreh Halili për BIRN.

Mars 2019

INVESTIGIM

Mali i Zi fajëson Shqipërinë për rënien e sasisë së peshqve në liqen Të ndaluara në Mal të Zi, por tepër të dashura në Shqipëri, “daljanit” ose digat e peshkimit, po fajësohen për rënien dramatike të sasive të peshqve në Liqenin e Shkodrës. IRENA RASOVIC | BIRN | PODGORICË

zelal Hodziç kujton me dashuri peshkimin më të madh të jetës së tij. “Mund ta ndienit nga zhurma,” tha peshkatari veteran malazez. “Ishte natë dhe ata thjesht thanë ‘ngrijeni’! na u desh nga mëngjesi deri natën pasuese për ta nxjerrë nga uji. Nuk dinim ç‘të bënim me aq shumë peshk.” Ishte tetori i vitit 1971 dhe Hodziç – tani kreu i grupit mjedisor Green Step – dhe kolegët e tij sapo kishin zënë 23 ton peshk në një rrjet të vetme, duke i zënë ata me një digë ndërsa peshku kthehej në detin Adriatik pasi kishte lëshuar vezët e tij në ujërat e freskëta të lumit Buna. Ata e dërguan peshkun për ta shitur në qytetin mesjetar të Kroacisë në Dubrovnik, kur Kroacia dhe Mali i Zi ishin si pjesë e Jugosllavisë socialiste. Histori të tilla janë bërë prej kohësh legjendë në komunitetet që jetojnë buzë këtij liqeni, i cili shtrihet në kufi me Malin e Zi dhe Shqipërinë. Diga, ndërtime, ndotja dhe mbi peshkimi kanë ulur në mënyrë dramatike popullatat e peshqve të liqenit. Blini ka dekada që është zhdukur, ndërsa ngjala europiane në rrezik zhdukje, barbuni që kërcen, barbuni buzëhollë dhe harenga janë të gjitha në rrezik zhdukje. Përdorimi i digave për peshkim është i ndaluar në Malin e Zi, por kurthet lejohen nga Shqipëria, ku ato njihen si ‘daljani’ dhe kanë një histori që daton shekuj më parë. Por ndërsa autoritetet në Shqipëri thonë se daljanit përdoren në përputhje me ligjin dhe nuk mund të fajësohen për rënien e rezervave të peshqve, peshkatarët në Malin e Zi thonë se ata po shkatërrojnë liqenin. “Shqiptarët kanë ndërprerë liqenin. Nuk kalon dot as edhe një mizë,” tha Marko Masanoviç, anëtar i Shoqatës së Peshkatarëve Profesionistë të Ulqinit, një qytet bregdetar në Malin e Zi pranë kufirit me Shqipërinë. “Këtë vit nuk kemi asgjë. As karkaleca,

lojbe, asgjë,” tha ai për Qendrën për Raportim Investigativ të Malit të Zit dhe BIRN, CIN-CG/BIRN. “Më parë, mund të peshkoje me kallam. Tani nuk të bën punë as rrjeta.” Shekuj tradita Daljanit janë barrikada të bëra prej metali ose prej shufrash druri që vendosen në grykën e një kanali midis një liqeni dhe detit, duke kanalizuar peshqit ndërsa përpiqen të kthehen në det nga liqeni drejt një kurthi, prej nga ata nxirren jashtë me një rrjetë të njohur në shqip si një “kalimera”. Kurthet janë përdorur për shekuj me radhë në Shqipëri, rrjetat e tyre në formë V-ja zënë sasi të mëdha peshqish migrues. Në fund të viteve tetëdhjetë dhe në fillim të viteve nëntëdhjetë, ato drejtoheshin nga shteti, ranë në kontrollin gjithnjë e më të madh të familjeve shqiptare në një periudhë trazire intensive në vend në fund të shekullit të 20-të. Tani ato janë në duart e koncesionarëve, të cilët i operojnë digat nën mbikëqyrjen e shtetit. Autoritetet shqiptare këmbëngulin se ka rregulla të rrepta për kohën dhe sasinë se sa mund të përdoret daljani. Por një sërë njerëzish në brendësi të kësaj industrie thanë për BIRN se kishte hapësirë të konsiderueshme për abuzim. Në gusht të vitit 2018, kur sipas ligjit kalimi përmes kanalit duhet të jetë i lirë, gazetarët e CIN-CG/BIRN vunë re një daljani me rrjetën e saj të ngritur mbi ujë, siç do të pritej gjatë sezonit të ndalimit të peshkimit. Por disa ditë më vonë, gazetarët CIN-CG/BIRN vunë re se rrjeta ishte nën ujë, duke sugjeruar se ishte në përdorim. Dy burra të paidentifikuar në një anije kërcënuan gazetarët CIN-CG/BIRN që po përpiqeshin të bëni fotografi, duke u thënë se vendi ishte pronë private dhe se nuk lejoheshin filmimet. Zv/ministri i Bujqësisë i Shqipërisë, Roland Kristo, tha se daljanit ishin përdorur në përputhje me ligjin. “Dhe ligji është shumë i qartë,” tha ai për CIN-CG/ BIRN. Sipas ligjit, daljanit në lumin Buna, i ci-

Liqeni i Sjkodrës. Foto: Irena Rasovic

Liqeni i Shkodrës. Foto: Pixabay.

Por ndërsa autoritetet në Shqipëri thonë se daljanit përdoren në përputhje me ligjin dhe nuk mund të fajësohen për rënien e rezervave të peshqve, peshkatarët në Malin e Zi thonë se ata po shkatërrojnë liqenin. “Shqiptarët kanë ndërprerë liqenin. Nuk kalon dot as edhe një mizë,” tha Marko Masanoviç

li rrjedh nga liqeni i Shkodrës në detin Adriatik, janë të hapura nga 15 marsi deri më 31 gusht dhe të mbyllura për pjesën e mbetur të vitit. Koncesioni jepet për një periudhë dyvjeçare dhe monitorohet nga Organizata e Shqipërisë për Menaxhimin dhe Mirëmbajtjen e Liqenit të Shkodrës. “Daljanit nuk janë risi, kjo është një traditë,” tha kreu i organizatës, Arijan Cinari. “Ato janë të hapura për gjysmën e vitit dhe pastaj mbyllen. Në këto gjashtë muaj, kur ato janë të mbyllura, ka ditë kur duhet të jenë të hapura,” tha ai për CIN-CG/ BIRN. “Ne kontrollojmë këto ditë. Nuk e bëjmë këtë ‘rastësisht’ ose për të favorizuar ndonjë. Ne duam thjesht të mbështesim riprodhimin e peshqve në Liqenin e Shkodrës.” “Nuk mendoj se ka ‘heronj’ të tillë që

Mars 2019

Sipas një raporti, nëse barbuni kapej në një normë prej 250 tonësh 30 vjet më parë, sot kapja vjetore e tij është afërsisht 5-6 ton, me rënien që i atribuohet një sërë faktorësh. “Më kujtohet kur fillova në fillim, zija herë më shumë sesa tani,” tha Nikola Vujanoviç, një peshkatar nga Rijeka Crnojevica, një fshat në brigjet e Liqenit të Shkodrës. Canka tha se nën Principatën e Malit të Zi (1852-1910) ekzistonte një marrëveshje me Qarkun e Shkodrës rreth heqjes së barrikadave për tre ditë në vit, kur ngjala dhe barbuni buzëholl migronin, për të të lejuar banorët e Ulqinit një shans për t’i kapur ato.

do të rrezikonin licencën e tyre për një ose dy ditë, madje edhe një javë peshkim.” Iktiologu Danilo Mrdak i Universitetit të Malit të Zi, megjithatë, tha se rregullat e tilla do të bënin shumë pak për të ndihmuar rezervat e peshqve. Daljanit janë dizajnuar për të zënë peshq pikërisht kur ai po përpiqet të emigrojë, tha ai. “Nuk ka asnjë arsye tjetër pse barbuni buzëhollë, ose barbuni që kërcen, nuk po hyn dhe nuk është i pranishëm në sasitë që janë mësuar peshkatarët në Liqenin e Shkodrës,” tha ai. “Vetëm në vitet kur niveli i ujit u ngrit mbi rrjeta, arriti të kalonte diçka. Por jemi në mëshirën e Zotit.” Një burim të ardhurash për shekuj me radhë Gazetari dhe publicisti Mustafa Canka thotë se daljani në Lumin Buna kanë qenë

Liqeni i Shkodrës. Foto: Pixabay

prej kohësh një burim i madh të ardhurash. “Nëse jeni të vetëdijshëm se kjo është një zonë ku mund të peshkoni vazhdimisht, se ka migrim të vazhdueshëm të peshkut, atëherë e dini vlerën e kësaj,” tha ai. “Mund të shikoni në të dhënat kadastrale të Shkodrës nga viti 1416, ka një rekord të daljanit. Vendet e peshkimit janë të regjistruara në regjistrat kadastralë të bashkisë së Shkodrës. Atje është e shkruar saktësisht se kujt i takon kjo. Mund ta merrni me qira dhe për këtë kishte një tarifë vjetore dhe se sa fiton shteti.” “Flitej se ishte fitimprurëse për Venedikasit dhe kur osmanët pushtuan Shkodrën, u folën se ato ishin një burim fitimesh të konsiderueshëm. Të gjitha këto hynin në thesarin e shtetit, të sulltanit. E gjithë zona ishte gjithmonë interesante dhe e vlefshme.”

Nuk ka të dhëna të sakta për rënien Statistikat e sakta të peshkimit gjatë 40 viteve të fundit nuk janë të disponueshme. Me rënien e ndërmarrjes shoqërore Industriaimport, e cila menaxhonte peshkimin në liqen, dhe mbylljen e fabrikës “Ribarstvo” në Rijeka Crnojevica, i vetmi regjistër i besueshëm i peshkimit nga Liqeni i Shkodrës humbi. Të dhënat nga viti 1947 deri më 1976, të konsideruara relativisht të besueshme, tregojnë një rënie të konsiderueshme çdo vit. Sipas një raporti, nëse barbuni kapej në një normë prej 250 tonësh 30 vjet më parë, sot kapja vjetore e tij është afërsisht 5-6 ton, me rënien që i atribuohet një sërë faktorësh. “Më kujtohet kur fillova në fillim, zija herë më shumë sesa tani,” tha Nikola Vujanoviç, një peshkatar nga Rijeka Crnojevica, një fshat në brigjet e Liqenit të Shkodrës. Daljanit “ndalon çdo gjë që lëviz nga të dyja anët e lumit”, tha ai. Vetëm përpjekjet e përbashkëta të qeverive malazeze dhe shqiptare mund ta trajtojnë këtë çështje. “Është e vërtetë se ky problem ka ekzistuar për një kohë të gjatë dhe se ne po

përpiqemi ta zgjidhim atë,” tha Slavica Pavloviç, drejtuese e Drejtorisë së Peshkimit në Ministrinë e Bujqësisë të Malit të Zi. Në korrik 2018, të dy vendet ranë dakord të rrisin punën e një Komisioni të Përbashkët të Menaxhimit të Ujërave në Liqenin e Shkodrës dhe lumenjtë Buna, Drin dhe Morava. Podgorica gjithashtu ka në plan të kryejë një studim të efekteve të digave në lumin Buna mbi popullsinë e peshkut, si pjesë e një projekti konservimi që po zbatohet nga agjencia gjermane e zhvillimit GIZ. “Është e qartë se ka një rënie në popullsinë e barbunit kërcyer dhe harengës,” tha Pavloviç për CIN-CG/BIRN. “Ne kemi nevojë të sigurojmë të dhëna të sakta për të përgatitur një plan të menaxhimit të liqenit.” “Edhe pse peshkimi në ujëra të ëmbla mbetet një çështje në nivel kombëtar, nëse çështja është një ndërkufitare, ajo prapëseprapë duhet të rregullohet me marrëveshje të caktuara dhe rregulla të qarta në mënyrë që asnjë vend të mos vuajë për shkak të vendimeve negative të tjetrit.” “Ne s’e lejojmë peshkun të emigrojë dhe të largohet” E përfshirë në vitin 2010 në një “listë të kuqe” të specieve në kërcënim zhdukje e përpiluar nga Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës, ngjala është një shqetësim i madh. Të dhënat e peshkimit tregojnë se bëhet fjalë për një rënie historike dhe Bashkimi Europian ka rekomanduar monitorimin e vazhdueshëm. Mrdak, iktiologu nga Mali i Zi, tha se ishte jetësore që të kishte një përpjekje të përbashkët për të mbrojtur ngjalën. “Kur vjen në shkurt, pasi lëshon vezët, ajo mund të hyjë në Bunë dhe sistemi ynë mbushet, por problemi është nëse ne nuk e lejojmë atë të migrojë dhe të largohet,” tha ai. “Ne lejojmë më pak se 40 për qind të saj ta provojë dhe të rikthehet e të bëjë vezët.” “Ka shumë më tepër në bregun e Atlantikut dhe kjo sasi e vogël që ne po parandalojmë është vetëm një ‘pikë në oqean’”, tha Mrdak për CIN-CG/BIRN. “Por nuk është e drejtë të korrim përfitimet e sjelljes së mirë në bregun e Atlantikut dhe ne të mos lodhemi fare.” Por në Shqipëri, Kristo, zv/ministri i bujqësisë, tha se popullatat në rënie të ngjalës nuk ishte unike vetëm për Liqenin e Shkodrës. “Ngjala është në rrezik në të gjithë botën; arsyeja është e vështirë për t’u gjetur,” tha ai. Kristo u shpreh se nuk ishte në interesin e askujt të kapte ngjala në mënyrë të paligjshme, duke qenë se tregjet malazeze dhe shqiptare janë të vogla dhe ajo nuk mund të eksportohet në BE, pasi blloku ndalon blerjen e ngjalave jashtë kufijve të saj. “Fakti është se rënia e sasisë së ngjalës nuk është një rast që ndodh vetëm këtu,” tha ai. Mali i Zi, nga ana tjetër, lejon rrjetat për ngjalat, gjë të cilën Shqipëria e ka ndaluar, shtoi Kristo. Ekologia shqiptare Dajana Beko tha se ngjalat ishin në rrezik zhdukje nga ndotja, helmimi dhe ndryshimet klimatike. E pyetur për daljanin, ajo u përgjigj: “Menaxhimi i digave, të ligjshme apo jo, ndikon shumë në numrin dhe llojin e peshqve. Nëse menaxhohet si duhet, ai ndikon te peshku. Në rast se jo, rrezikon peshqit dhe jetën në Liqenin e Shkodrës.”

Mars 2019

INVESTIGIM

Politikë me diasporën: Ambasadorët e rinj të Turqisë në Ballkan Gjithnjë e më shumë turq po ‘kthehen në shtëpi’ në Ballkan. Përderisa një komunitet i ri po lëshon rrënjë, a do t’i transplantojë ai vlerat e ‘Turqisë së re’ të Erdoganit? Flamuri turk. Foto ilustruese: Pixabay.

HAMDI FIRAT BUYUK, ALEXANDER CLAP DHE SERBEZE HAXHIAJ

ak hapa larg fontanës së drunjtë osmane në sheshin “Bashçarija” në qendër të Sarajevës, blerësit në një dyqan ushqimor turk pinë çaj, përdorin erëza dhe hanë ëmbëlsira turke. Murat Ozkaya, pronar i dyqanit, e konsideron veten një udhëtar. Ish-agjenti i bursës nga qyteti Malataya në Turqinë lindore, e ndërtoi biznesin e tij pasi ra në dashuri me një grua boshnjake dhe u vendos në Sarajevë 12 vjet më parë për t’u martuar me të. Që nga atëherë, shumica e emigracionit ndërmjet dy vendeve shkoi në drejtim të kundërt. Por brenda një dekade qëkur ai hapi biznesin bashkë me disa biznese tjera, përfshirë edhe një shitore tekstili turk- ai ka parë tek marrë hov emigracionin turk në Bosnje dhe Hercegovinë. “Popullsia jonë po rritet; shumë po vijnë”, thotë Ozkaya, përderisa pi një kafe turke në një kafene në pjesën e vjetër të qytetit në Sarajevë, jo larg nga dyqani i tij. “Unë sinqerisht shpresoj se një ditë, një nga ne do të hyjë në parlament (të Bosnjës). Shpresoj që politika e Turqisë ta mbështesë këtë”. Përgjatë Ballkanit, një numër në rritje i turqve po lëshojnë rrënjë në vendet që dikur ishin pjesë e hartës së Perandorisë Osmane. Shumë nga ta janë të tërhequr nga mundësitë për ndërmarrësi, investime, arsim ose dashuri. Të tjerët kanë rizbuluar lidhjet stërgjyshore me kombin në pragun e Turqisë. Pa marrë parasysh motivet e tyre, pjesëtarët e diasporës së re sjellin gjuhën turke, kulturën dhe vlerat në atdheun e tyre të adoptuar. Ata janë fytyrat e përditshme të një Turqie më të sigurt, një shekull pas kolapsimit të sundimit turk. Analistët thonë se mundësia për t’i mobilizuar turqit jashtë për të marrë pushtetin e butë nuk është gjë e humbur nga Presidenti i Turqisë, Recep Tayyip Erdogan, sundimi autoritar i të cilit në vend e ka vënë atë në raporte të ashpërsuara me fuqitë perëndimore dhe i ka bërë shpresat e Ankarasë për t’iu bashkuar Bashkimit Europian të duken edhe më të largëta. “Ata shihen si ambasadorë që do t’i transmetojnë vlerat e ‘Turqisë së re’ në Ballkan dhe

eventualisht të bëhen pjesë e vendeve ballkanike – duke zgjeruar komunitetet e vogla tashmë ekzistuese të turqve, sidomos në Maqedoninë e Veriut, Kosovë se dhe në një masë më të vogël në Shqipëri”, thotë Osman Softiq, një analist i pavarur politik nga Sarajeva. Ndikimi turk në Ballkan një kohë të gjatë është duke u bërë përmes investimeve në universitete, xhami dhe infrastrukturë. Ankaraja gjithashtu ka ushtruar pushtet të butë përmes qendrave kulturore, Agjencinë Turke të Ndihmave dhe mediat e mbështetura nga shteti që transmetojnë programe në gjuhët e rajonit. Por ndërsa numri i emigrantëve rritet, disa e shohin këtë si rast për ta riformësuar edhe peizazhin politik. Vet Erdogan ka kërkuar nga turqit në shtetet e Ballkanit të aplikojnë për një pasaportë të dytë në një përpjekje të dukshme për të ndërtuar blloqe votuesish në favor të Ankarasë në tokë të huaj. “Nëse do të kishte më shumë qytetarë të Ballkanit që janë rritur në Turqi, Turqia do të kishte qenë me shumë më shumë ndikim”, thotë Raif Sait, një ish-deputet i partisë në pushtet në Turqi i cili kryeson një grup të diasporës në Ballkan dhe është kryetar i Qendrës për Hulumtime Strategjike të Ballkanit, një institut në Izmir, në perëndim të Turqisë. “Rezultatet e zgjedhjeve mund të ndikohen nga qendrat e votimit të vendosura në Turqi ku njerëzit do të votonin për ato parti që janë më të afërta me qeverinë turke”. ‘Sulltani Erdogan’ Në një tubim zgjedhor në Sarajevë ku lansoi fushatën për rizgjedhje në krye të Turqisë në maj të vitit të kaluar, Presidenti Erdogan e tha atë që ai e pret nga turqit jashtë Turqisë. Ai u ndal në kryeqytetin e Bosnjës pasi Austria, Holanda dhe Gjermania ia ndaluan tubimet zgjedhore, të zemëruara nga apelet e tij për votuesit në diasporë që në zgjedhjet në këto tri vende evropiane të votojnë së pari si turq e pastaj si holandezë apo gjermanë. Në sallën olimpike Zetra, ai pati mjaft mbështetës. Në mesin e 12 mijë njerëzve në sallë ishte ed-

he Bekir Tekin, një mekanik nga Gjilani, qyteti lindor i Kosovës. Tekin nuk kishte qenë kurrë në Turqi, por ai tha se “Erdogani është Turqia, kështu që sot Turqia erdhi tek unë”. Shumë të tjerë kishin marrë autobusët nga të gjitha anët e Ballkanit. Turqit etnikë nga Maqedonia Veriore u përzien me bashkëatdhetarët nga rajoni i Sanxhakut që shtrihet në kufirin Serbi- Mali i Zi. Ata nga Kosova dhe nga Trakia Perëndimore në verilindje në Greqisë erdhën bashkë me bashkëatdhetarët nga Mali i Zi dhe Shqipëria. Kishte edhe të tjerë që erdhën edhe nga Gjermania, Austria e Holanda- që të gjitha këto vende me një diasporë të madhe turke. Kur Erdogani doli në skenë, jehuan këngët me emrin e tij ndërmjet britmave me zë të kumbues. Disa mbështetës bërtitën: “Sulltani Erdogan”. Bakir Izerbegoviq, anëtar i Presidencës trepalëshe të Bosnjës në atë kohë, elektrizoi masën duke bërtitur: “Presidenti Erdogan është i dërguari i Allahut te ju”. Qytetarët turq që jetojnë jashtë mund të votojnë në zgjedhjet turke falë një ligji të vitit 2012 që kaloi nga partia në pushtet e Erdoganit, Partia për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP). Duke iu adresuar këtyre emigrantëve, Erdogan e bëri të qartë se vetëm vota për AKP-në nuk mjafton. “Merrni shtetësinë e vendit ku jetoni”, tha Erdogan. Mos thuani ‘Jo’. Merreni. Nëse ua japin, merreni”. Ai shpjegoi: “Ju jeni përfaqësues në vendet tuaja. Duhet të mësoni gjuhën e vendit tuaj, të integroheni me vendin tuaj, të hyni në politikë dhe t’i përmirësoni marrëdhëniet tona. Por asnjëherë mos e harroni gjuhën e kulturën turke dhe Turqinë tuaj”. Muajin në vijim, tre milionë vota nga diaspora ishin hedhur në zgjedhjet të cilat i dhanë Erdoganit edhe pesë vjet tjera si President- pas 16 viteve tashmë të kaluara në krye të qeverisë. Votimi zbuloi një ndarje të thellë mes votuesve turq në Ballkan. Përderisa gati 60 përqind e fletëvotimeve të hedhura në Bosnjë, Kosovë dhe Maqedoni të Veriut shkuan për Erdoganin, votuesit në Shqipëri, Bullgari, Greqi, Rumani e Serbi u përcaktuan për rivalin e tij kryesor nga partia opozitare Partia Republikane Popullore. Ministria e Jashtme e Turqisë vlerëson se më shumë se 6

milionë turq jetojnë jashtë, 5.5 milionë në Europën Perëndimore. Ky komunitet emigrantësh përbën gati 8 përqind të popullatës së përgjithshme të Turqisë prej 79.5 milionë banorë. Dhe ndarja po bëhet edhe më e thellë, e nxitur nga jostabiliteti politik dhe çrregullimi ekonomik brenda shtetit. Sipas shifrave të fundit nga Instituti Turk i Statistikës (TurkStat), emigracioni turk u rrit për 42.5 përqind në vitin 2017 në krahasim me vitin paraprak, duke shkuar në gati 254 mijë persona. Analistët presin që shifrat e vitit 2018 të jenë edhe më të larta. ‘Frikë dhe ankth’ Përderisa shumë turq në Ballkan janë mbështetës të zjarrtë të AKP-së të tjerë i kanë kthyer shpinën asaj që ata e përshkruajnë si një Turqi gjithnjë e më shtypëse nën Erdoganin.“Nuk mund të merrja frymë në Turqinë e Erdoganit”, tha Arzu Koca, një artiste dhe dizajnere e cila u zhvendos në Sarajevë në vjeshtë të vitit 2018 për të ndjekur studimet Master në Akademinë e Arteve të Bukura të Sarajevës. “Politikat, ndryshimet sociale që pasuan, presioni i madh në mënyrën e të jetuarit të njerëzve- që të gjitha këto më shtynë që të largohem”. Familja e Koca ka rrënjët në Ballkan. Babai i saj është nga qyteti Razgrad i Bullgarisë verilindore përderisa nëna e saj është nga Prijepolje në Serbinë juglindore. Ajo ka aplikuar për shtetësi serbe. “Prindërit e mi erdhën në Turqi për një jetë më të mirë kur diferencat pranoheshin me një tolerancë të madhe”, tha ajo. “Ai ishte shteti Ataturkut, i cili është sekular, prosperues dhe i pasur për ata që punojnë shumë”. Koca është anëtare e “gjeneratës Gazi”, një nofkë e dhënë për të rinjtë që demonstruan në Gazi Park të Stambollit në vitin 2013- protesta e parë masive në rrugë kundër regjimit të Erdoganit. Sikur Koca, shumë të tjerë e kanë braktisur Turqinë që atëherë. “Që të gjithë ishim njerëz të edukuar mirë por ishim sulmuar brutalisht me topa uji dhe gaz lotsjellës nga policia e Erdoganit sepse donim ndryshime demokratike”, tha ajo. Ajo shtoi: “Republika e Ataturkut tashmë ka humbur. Përndryshe, pse do ta braktisja vendin?”

Mars 2019

Akademikët thonë se stereotipi i turkut me rrënjë Ballkani është më shumë ai i individit sekular, konservativ në kulturë por jo në çështje të fesë dhe politikisht më i afërt me idealet e Ataturkut se sa brendi i islamit politik të Erdoganit. Ataturku ishte vet një turk ballkanas, me rrënjë nga Maqedonia e Veriut dhe Greqia. “Turqit që kanë prejardhje nga Ballkani janë fëmijë ose familje që kanë humbur gjithçka dhe kanë qenë të detyruar të largohen nga atdheu i tyre stërgjyshor në Ballkan”, tha Kursat Guc, një doktorant në Fakultetin e Shkencave Politike në Universitetin e Ankarasë. “Shteti, Ataturku, atdheu, republika, sekularizmi dhe terma të tjerë të tillë janë motivime të rëndësishme për njerëzit e Turqisë në Ballkan”. Analisti politik Softiq thotë se turqit që identifikohen si boshnjakë në veçanti provojnë të jenë të kujdesshëm me Erdoganin dhe partinë islamiste të tij në pushtet. “Boshnjakët e rinj dhe gjeneratat tjera të Ballkanit në Turqi, sidomos ata të arsimuarit, filluan ta vënë në pyetje identitetin e tyre dhe tani duan të vinë dhe ta vizitojnë dhe disa nga ta edhe të jetojnë këtu”. Por çasti më real për shumë kritikë të Erdoganit erdhi në korrik të vitit 2016, kur ushtarët mashtrues në Turqi nisën një tentim të dështuar puçi. Përgjigja e Erdoganit ishte e shpejtë dhe e ashpër. Duke e shpallur gjendjen e jashtëzakonshme, ai largoi nga puna qindra e mijëra shërbyes publikë dhe burgosi shumë të tjerë nën dyshimet për përfshirje në puç, bashkë me gazetarë, gjykatës, ushtarë dhe policë. Dhjetëra e mijëra turq u larguan nga vendi për shkak të masave energjike. Shumë shkuan në Gjermani, ku më shumë se 10 mijë aplikuan për azil vetëm në vitin 2018, sipas statistikave të Zyrës Federale të Emigracionit e cituar nga Die Welt. Të tjerë kanë kërkuar strehë në vendet e Ballkanit siç është rasti në Kosovë. I lindur në qytetin jugor turk Adana, Kocyigit popunonte si profesor i fizikës në një shkollë të afërt me Gulenin në Prishtinë në kohën e tentim-puçit. Gati brenda natës, ai dhe familja e tij u bënë emigrantë – pa mundësi që të kthehen në Turqi dhe të frikësuar për të dalë nga shtëpia. “Jetoj në frikë dhe ankth se kur do të më kapin”, tha ai. “Kur dal në rrugë, më duhet të kem shumë kujdes. Saherë që dikush troket në derë, duhet të sigurohemi se kush është para se ta hapim atë”. Djali më i ri i Kocyigit është lindur pas puçit të dështuar. Ai nuk ka dokumente udhëtimi pasi autoritetet turke refuzojnë të lëshojnë letra për fëmijët e prindërve që punojnë në shkollat e Gulenit, edhe nëse ata jetojnë jashtë Turqisë. Me paraardhës nga Bullgaria, Kocyigit e shqyrtoi mundësinë e aplikimit për shtetësi bullgare. Por për të pasur të drejtë në shtetësi, atij do t’i duhet të shkojë të jetojë atje me familje- përfshirë edhe babanë dhe gjyshin 91 vjeçar- për tri vjet. Sipas rregullave, fëmijët e mi duhet të presin 12 vjet për shtetësi”, tha ai. Në pamundësi të kësaj, ai aplikoi për azil në Kosovë por autoritetet ishin të ngadalta për ta procesuar aplikacionin. Përfundimisht, ai vendosi të provojë të shkojë në Amerikë. “Më mirë të shkoj në Amerikë se sa të jetoj me shpresën e kthimit të së drejtës që t’i përkas vendit tim”, tha ai. “Kosova po bëhet një version tjetër i Turqisë së Erdoganit. Këtu nuk ka vend për turqit si unë”. Në fund të shtatorit, ai udhëtoi drejt Amerikës për të aplikuar për azil për vete dhe familjen. Vërshim gjenealogjik Në shkurt të vitit 2018, qeveria e Turqisë lansoi një shërbim online gjenealogjik në sajtin e vet duke i mundësuar gjithësecilit me një numër të shtetësisë që të mësojë se ku dhe kur kanë lindur dhe vdekur paraardhësit e tyre. Në një vend në të cilin ligji e ndalon regjistrimin e prejardhjes etnike të njerëzve dhe i shikon të gjithë qytetarët si turq, baza e të dhënave nxiti interes të gjerë. Shumë përdorues zbu-

luan se paraardhësit e tyre vinin nga Bullgaria, Maqedonia e Veriut, Armenia, Rusia, Azerbajxhani, Bosnja, Serbia dhe gjithkah tjetër. Brenda një jave nga lansimi, sajti u rrëzua disa herë. Aq shumë përdorues, rreth 6 milionë, kishin nxjerrë jashtë funksionit opsionin e kërkimit dhe qeveria u desh që t’i përforcojë serverët me harduer shtesë, raportuan mediat lokale. “Hapja e regjistrave të popullsisë të cilët janë mbajtur në fshehtësi për dekada hap debat jo vetëm për historinë e Republikës së Turqisë moderne”, tha Uret nga Universiteti i Gracit. “Kjo gjithashtu ekspozon pikëpyetje rreth turqizmit, etnicitetit, identifikimit dhe përkatësisë. Duke vënë në pikëpyetje identitetin modern kombëtar dhe idenë e turqizmës të krijuar nga themeluesit e Republikës, shënimet munden që në mënyrë indirekte të punojnë në favor të elitës aktuale në pushtet”. Por Oktay Aksoy, një anëtar bordi i Institutit për Politikë të Jashtme të Turqisë me seli në Ankara, tha se nuk kishte motive të mëvonshme. “Shumë nga të dhënat e lindjes janë shkatërruar dhe shteti përfundimisht e ofroi këtë informacion [online]”, tha ai përmes një emaili. “Ishte kaq e thjeshtë”. Në Stamboll dhe gjetiu nëpër Turqi, një industri në rritje vilash dhe firmave ligjore si dhe OJQ-ve premton ta modernizojë procesin e shtetësisë së dytë. Sait nga Qendra për Studime Strategjike të Ballkanit vlerëson se deri në 18 milionë shtetas turq kanë origjinë nga Ballkani në një formë apo tjetër. “Miliona njerëz, përfshirë turq, shqiptarë, boshnjakë, torbeshë dhe shumë të tjerë erdhën në Azinë e Vogël nga Ballkani në valë të mëdha për shkak të luftërave dhe trazirave politike në shekujt 19 dhe 20”, tha ai. Sot, ai thotë se rreth 400 mijë turq kanë të drejtë për një pasaportë të dytë në rajon- edhe pse vetëm Serbia e bën këtë proces në mënyrë të drejtpërdrejtë. “Shtetet tjera nuk kanë marrëveshje bilaterale me Turqinë për shtetësi të dyfishtë ose nuk janë të etur për ta ofruar këtë për shkak të përbërjes së brishtë etnike të tyre”, tha ai. Në qytetin jugperëndimor të Serbisë, Novi Pazar, ish- zëvendës kryetari i komunës Faruk Suleviq, pajtohet se shumica e shteteve të Ballkanit ishin të kujdesshme për ta tronditur planin e prishur politik për t’u dhënë turqve pasaportë të dytë. “Popullsia shqiptare dhe turke në Maqedoni mund të rritet ndjeshëm njëjtë sikur boshnjakët në Mal të Zi… Por Serbia nuk ka probleme dhe frikë të tillë”, tha ai në një intervistë në tetor, gjatë kohës sa ishte ende zëvendës kryetar i komunës. Një avokat në Stamboll i cili merret me çështje të shtetësisë së dyfishtë përgjatë Ballkanit listoi barrierat me të cilat përballen turqit në kërkim të shtetësisë së dyfishtë. “Bullgaria nuk u jep [lehtë] pasaportë shtetasve turq për shkak të historisë së saj lokale dhe dinamikave, si dhe për shkak se ajo tashmë ka një pakicë të madhe etnike turke”, tha ai duke refuzuar të identifikohet. “Kosova dhe Mali i Zi i ndryshuan ligjet e tyre si pjesë e procesit integrues në BE dhe tani ato japin shtetësi pas hetimeve shumë të kujdesshme”. “Maqedonia [e Veriut] gjithashtu i ka vështirësuar kërkesat për shtetësi, në një përpjekje për ta mbajtur balancin delikat etno-politik në shtetin e vogël, i cili mund të ndryshohet ndjeshëm me një rritje të popullsisë me përkatësi shqiptare apo turke”. “Dhe Bosnja nuk ka marrëveshje me Turqinë për shtetësi të dyfishtë për arsye të njëjta sikur edhe Maqedonia [e Veriut] ose Mali i Zi”. Sa i përket Greqisë, ajo nuk ofron shtetësi për turqit bazuar në lidhjet familjare nën marrëveshjet bilaterale të nënshkruara gati 100 vjet më parë, tha avokati. Biznesi po lulëzon Përkundër pengesave, iniciativa gjenealogjike ka frymëzuar disa turq të Ballkanit që ta provojnë fatin. Hasan Cin, një menaxher për

shërbime të klientëve në një kompani tregtare në Stamboll, ka aplikuar për shtetësi të Maqedonisë së Veriut në shpinë të rrënjëve të nënës së tij nga ish-republika jugosllave. Babai i tij vjen nga Prizreni, qytet në jug të Kosovës. “Ata të dy janë turq që u desh të largohen në vitet 1960 për shkak të regjimit komunist [jugosllav] dhe politikave të tyre ndaj myslimanëve”, tha ai. Ai ende pret të dijë nëse aplikacioni i tij do të ketë sukses. Në Shkup, Tahsin Ibrahim, dikur drejtonte Asociacionin e Organizatave Turke të Shoqërisë Civile në Maqedoni, një rrjet i OJQ-ve që shtyn përpara interesat ekonomike dhe ligjore të turqve etnikë në vend- rreth 75 mijë, sipas shifrave të fundit të regjistrimit të popullsisë të mbajtur në vitin 2002. Ibrahim thotë se gjithnjë e më shumë shtetas turq me lidhje familjare në Maqedoninë e Veriut i janë afruar aleancës për të kërkuar asistencë ligjore në rikthimin e pronësisë në bazë të tapive stërgjyshore të tokave. Të tjerë kanë kërkuar ndihmë për të aplikuar për shtetësi. “Shumë nga këta turq janë lindur këtu në Maqedoni [të Veriut]”, tha ai. “Pse të mos marrin ata pasaportë?” Por në Sarajevë, përfaqësuesi boshnjak i një nga OJQ-ve më të mëdha të bizneseve të Turqisë, Asociacioni i Industrialistëve dhe Biznesmenëve të Pavarur, e pranoi se shpresat për një pasaportë të dytë janë një ëndërr në qiell të hapur për shumë turq. “Çështja e shtetësisë së dytë në mesin e qytetarëve turq me origjinë nga Ballkani u bë shumë popullore por unë nuk e shoh këtë asgjë më shumë se një moment emocional kur ata shohin origjinën e tyre në shërbimin online të gjenealogjisë”, tha Omer Sert, paraardhësit e të cilit erdhën nga rajoni verior i Krajina-s në Bosnjë. “Shumë nga ta nuk kanë të drejtë për shtetësi dhe unë nuk planifikoj të marr shtetësi të dytë”. Pengesat në shtetësi nuk e kanë ndalur një numër në rritje të ndërmarrësve turq të hapin dyqane në vendet e Ballkanit- shumë nga ta duke u larguar nga vendi i tyre për shkak të turbullirave ekonomike. Ekonomia turke është goditur nga një turbullirë e lirës turke dhe një inflacion i shfrenuar, duke shtyrë mijëra firma drejt bankrotit dhe duke bërë që shumë investitorë të lëvizin drejt shteteve tjera. “Nga të gjitha vendet e Ballkanit, Kosova dhe Shqipëria janë vendet më të përshtatshme ballkanike për të punuar”, thotë Cem Ozkan, një turk 30 vjeçar nga Stambolli, i cili drejton një kompani në Prizren që prodhon rrethoja metali dhe dyer. “Mendoj se këto dy shtete ofrojnë mjedis të vërtetë për biznes”. Abdurrahman Balkiz, drejtues i Odës Ekonomike Turko- Kosovare dhe shef ekzekutiv i bankës BKT në Kosovë, vlerëson se më shumë se 6 milionë shqiptarë jetojnë në Turqi. Ai thotë se investimet turke në Kosovë kanë shkuar në rreth 382 milionë euro. “Ndjej se shumë njerëz nga Turqia që kanë origjinë nga Ballkani janë më të etur për të ardhur dhe investuar këtu [në Kosovë]”, tha ai. “Unë e shoh këtë numër vetëm duke u rritur”. Në Shqipëri, më shumë se 400 kompani turke punësojnë më shumë se 15 mijë njerëz, sipas të dhënave të fundit nga qeveria. Statistikat shtetërore tregojnë se investimet nga kompanitë turke në Shqipëri arrijnë në 2.6 miliardë euro. Por është shteti i vogël i Malit të Zi i cili mban më shumë se pesha që ka kur është fjala për tërheqjen e bizneseve të reja turke. Më shumë se 2,100 biznese turke janë regjistruar në shtetin 622 mijë banorëshduke mposhtur në numër si firmat ruse ashtu edhe ato serbe, thonë shifrat e administratës tatimore të Malit të Zi. Rreth 450 kompani janë regjistruar vetëm në vitin 2017, dy herë më shumë se vitin paraprak. Serbia gjithashtu ofron stimuj për investitorët turq, thotë Salih Alkan, i cili drejton një kompani për shpërndarjen e materialit sintetik plastik në Novi Pazar. Alkan ishte një nga turqit e parë

që mori shtetësi serbe- në vitin 2006, shumë më parë se iniciativa gjenealogjike- falë lidhjeve familjare në Novi Pazar dhe qytetin e afërt të Tutinit. “Sigurisht që kam pasur avantazhe nga shtetësia serbe”, tha ai. “Mund të udhëtojmë në Europë pa viza, gjë që nuk mund ta bëjmë me pasaportë turke, dhe kjo i bën të gjitha lidhjet më të lehta”. ‘Të gjithë jemi osmanë’ Pavarësisht arsyeve për emigrim, shumë turq në Ballkan flasin për ndjenjën e identitetit të përbashkët me fqinjët e tyre të rinj. “Kur erdha këtu, familja ime e pa këtë vendim si ringjallje të rrënjëve tona familjare”, thotë Sert nga Asociacioni i Industrialistëve dhe Biznesmenëve të Pavarur në Sarajevë. “U përshtata me gjuhën brenda një kohe të shkurtër. Të gjithë tani jemi shumë të lumtur sepse jam kthyer në vendin e paraardhësve të mi”. Edhe të tjerët ndjehen njëjtë, sikur të ishin në shtëpi. “Boshnjakët i përjetojnë Perandorinë Osmane dhe vlerat e saj shumë më mirë se i përjetojmë ne në Turqi”, thotë Burak Baglan, një biznesmen nga krahina jugore turke e Hatay i cili drejton një agjenci turistike që merret me importe dhe eksporte. “Kemi lidhje të forta. Po afrohemi gjithnjë e më pranë”. I ulur në kafenenë e quajtur Aksaraj, e cila ka marrë emrin nga lagja historike e Stambollit, Baglan thotë se shumë boshnjakë po e mësojnë turqishten me shpresë që do të mund të gjejnë punë me shtetin turk dhe institucionet private në rajon apo edhe në Turqi. “Edhe turqit po e mësojnë gjuhën boshnjake”, tha Baglan. “Mund të flas në turqisht me miqtë e mi boshnjakë. Mund të porosis çaj dhe kafe në kafene në gjuhën boshnjake dhe anasjelltas sepse njerëzit e dinë turqishten”. Recep Skrijelj, një profesor i historisë dhe pronar i një dyqani argjendarie në Novi Pazar deklaroi: “Të gjithë jemi osmanë. Perandoria Osmane ende jeton këtu”. Skrijelj është boshnjak. Gruaja e tij, Muberra, është profesorë turke e mjekësisë, familja e të cilës vjen nga qyteti kosovar i Prizrenit, në të cilin jeton një komunitet i fuqishëm turk. Ata të dy flasin rrjedhshëm turqisht, fjalitë e tyre janë të mbushura me fjalë sllave dhe theks ballkanik. Krenaria e çiftit në gjithçka turke nuk është e pazakontë në rajonin e Sanxhakut, në jug të Serbisë dhe veri të Malit të Zi. “Të gjithë fëmijët tanë do të flasin shumë shpejt turqisht”, thotë Skrijelj. Në Kosovë, drejtori i qendrës kulturore Instituti Yunus Emre në Prishtinë, Mehmet Ulker, po bëhej lirik rreth “raporteve vëllazërore” ndërmjet Kosovës dhe Turqisë. “Ditën e parë që erdha në Kosovë, isha në gjumë të thellë dhe po dëgjoja muzikën që vinte nga jashtë”, kujton ai. “Thashë se jam në shtëpinë time. Për një çast u zgjova dhe muzika vazhdonte. Kur dola jashtë, pashë që nuk isha në fshatin tim [në Turqi] por në Prishtinë”. Në Shkup, Ibrahimi nga aleanca e OJQ-ve që mbështet të interesat e turqve etnikë në Maqedoni të Veriut ia krediton Erdoganit për përhapjen e një vizioni të ri të asaj se çka do të thotë të jesh turk në rajon- me financime të shtuara në spitale, shkolla, bujqësi, xhami dhe banka. “Identiteti turk nuk është një identitet kombëtar”, tha ai. “Ai shpërndahet përtej kombeve. Ai endet nëpër identitete tjera. Nuk është i lidhur me Turqinë. Është shumë më i vjetër, shumë më i gjerë”. Por të tjerët ishin më pak romantikë rreth ndikimit të Erdoganit në rajon. “Lufta e Erdoganit me lëvizjen e Gulenit, marrëdhëniet e tij të përkeqësuara me perëndimin dhe goditja e tij në Turqi e kanë ndryshuar shumicën e lojës në Ballkan”, thotë analisti Softiq. “Një pjesë e madhe e komunitetit të diasporës në Ballkan tani e kundërshton regjimin në Ankara dhe mënyrën e vet të të vepruarit- dhe ne po flasim për myslimanët besimtarë këtë, le më njerëzit sekularë”.

Mars 2019

Reportazh

Një projekt i financuar nga Banka Botërore për rikualifikimin e linjave nëntokësore në pazarin e Gjirokastrës, ka ngritur shqetësime se mund t’i shuajë karakterin historik zemrës së qyteti muze të mbrojtur nga UNESCO.

Projekti i rikualifikimit kërcënon kalldrëmet e Gjirokastrës

IZELA TAHSINI| BIRN | TIRANË

ek heq syzet për të parë rrugët e pazarit me gurët e shkulur, Muhedin Makri ankohet se do jetë shumë e vështirë që kalldrëmet të bëhen si më parë. “Duhet që mjeshtërit të bëjnë kalldrëmin e ri si forma e shpinës së peshkut që të rrjedhin ujërat nga të dy anët, duhet gur i mirë, po duhet edhe të mos kalojnë makinat për dy vjet,” shprehet Makri, një nga mjeshtrit e paktë të punimit të gurit të mbetur në Gjirokastër. “Kalldrëmi i pazarit nuk duhej prishur i tëri pasi linjat e tubave mund të kalonin poshtë “pezuleve” (trotuarëve) dhe hap pas hapi vatrat e dëmtuara të kalldrëmit të vjetër mund të riparoheshin,” shton Makri, i cili i ka kaluar të tetëdhjetat dhe prej vitesh gdhend në një punishte të vogël në Qafën e Pazarit. Si pasojë e një investim të financuar përmes një kredie të Bankës Botërore me rreth 1,3 milionë USD dhe i zbatuar nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit, disa qindra metër katrorë kalldrëme jashtë punishtes së Makrit janë shkulur për t’i hapur rrugë gërmimeve për të shtruar në pazarin historik 300-vjeçar tubacionet e ujërave, linjat e energjisë dhe telefonisë. Ky investim po ngjall debate të mëdha për shkallën masive dhe të menjëhershme të ndërhyrjes dhe për heqjen e të gjitha kalldrëmeve 50 vjeçare – simbol i qytetit të gurtë. Pas shkuljes së gurëve, autoritetet kanë dhënë garanci për rikthimin në gjendjen më të mire të kalldrëmeve, por të shumtë janë edhe ata që thonë se nuk ka asnjë mjeshtër gurgdhendës gjirokastrit në këtë projekt. Skepticizmi buron pasi disa investime në kalldrëme të tjerë vitet e fundit në Gjirokastër kanë sjellë rezultate të padëshiruara, pikërisht nga mungesa e mjeshtrave gurëgdhëndës. Drejtori vendor i Fondit Shqiptar të Zhvillimit, Pavli Mico shprehet se projekti i rikualifikimit të pazarit synon të ruaj në maksimum kalldrëmet e vjetra dhe traditën me të cilën ato janë punuar. Projekti sipas tij do të sigurojë në pazarin e Gjirokastrës rrjetin e kanalizimit të ujërave të zeza, të shiut, furnizimi me ujë, energji, kalimin e fibrave optike, rrjetet telefonike, pajisjet dhe rrjetin kundër zjarrit, por edhe realizimin e disa punimeve shtesë si sheshe dhe çezma uji. “Në projekt është parashikuar të hiqet kalldrëmi, të magazinohen gurët në gjendje të mirë dhe të rivendosen në gati 80% gurët e kalldrëmit të vjetër. Edhe trotuaret e këmbësorëve me punimet e tjera do të jenë në përgjegjësinë e zhvillimit të traditës së mëparshme në pazar,” tha Mico. “Kur kemi nisur këtë punë e dinim shumë mirë situatën në kalldrëmet e

Mjeshtri gurëgdhendës Muhedin Makri | Foto nga : Raimond Kola

mëparshme dhe nuk do të ndodhë ajo që ka ndodhur me kalldrëmet në lagjen Varosh,” shtoi ai. Sfidat për projektin Qafa e Pazarit është zbukuruar me kalldrëme të reja në vitet 60- 70’. Njëri prej segmenteve qendrore nga sheshi për në Kala kishte edhe motive tradicionale të qilimta të punuara në gur të bardhë dhe të zi në vitin 1968 – kur në Gjirokastër u mbajt Festivali i Parë Folklorik Kombëtar. Krahas kalldrëmeve, vjetërsinë e viteve e kishin fituar edhe elementë të tjerë të Pazarit, dhe kalimi i këmbësorëve i kishte latuar gurët dhe parmakët e mbulimit të trotuareve prej gati 50 vitesh, duke e bërë sipërfaqen jo penguese për ecjen e këmbësorëve. Kombinimi i gurëve të bardhë me të zinj, krahas forcimit të kalldrëmit ndikonte dhe në mos-rrëshqitjen, sidomos në kohë me shi. Projekti paraprak për investimin “Rehabilitimi i Qafës së Pazarit Gjirokastër”

është financuar nga Fondi Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit dhe është hartuar nga Studio “Dea”. Punimet për zbatimin e projektit janë kontraktuar pas një gare të hapur nga Fondi Shqiptar i Zhvillimit me kompaninë “Leon Konstruction”, në një vlerë shumë afër shumës së prokuruar. Kompania është e njëjta që më parë ka zbatuar punimet për restaurimin e pazarit me një projekt të financuar nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit në vlerën e rreth 2 milionë USD. Të dhënat teknike flasin se punimet për projektin e dytë në pazar – atë të linjave nëntokësore, filluan në shtator dhe duhet të përfundojnë brenda një viti, ndërkohë që deri tani vlerësohet se janë kryer rreth 40% e punimeve. Sipas drejtuesve teknikë të kompan i s ë , me g j i t h ë përpjekjet, punimet nuk pritet

Zona e Qafës së Pazarit gjatë punimeve | Foto: Raimond Kola

të përfundojnë brenda sezonit turistik, i cili nis në fillim të majit. Këtë vit vizitorët do të duhet të mësohen edhe me pamjet jo mbresëlënëse të pazarit dhe me mungesën e rrugëve të qilimta me kalldrëm guri. “Shqetësimi tek qytetarët është rritur pas shkuljes masive të gurëve,” tha Ilir Gushi, anëtar në Këshillin Bashkiak të Gjirokastrës. “Pothuajse të gjitha ndërhyrjet e viteve të fundit në rrugët e tjera me kalldrëm kanë dështuar dhe pas disa muajsh në shumë zona kalldrëmet janë shqyer,” shtoi ai. Përfaqësuesit e kompanisë zbatuese dhe drejtuesit vendorë të Fondit Shqiptar të Zhvillimit, janë përballur gjatë javëve të fundit me kritika të forta në Këshillin Bashkiak. “A keni [mundësi] të më thoni një emër mjeshtëri të vjetër që do t`i bëjë kalldrëmet,” pyeti anëtar i Këshillit Bashkiak, Javer Bebej gjatë një mbledhje. Ndërkohë, Hysen Kodra pronar i kompleksit turistik me të njëjtin emër në zemër të Pazarit, ankohet se biznesi i tij dhe i disa të tjerëve nuk është përfshirë në projekt për lidhjet me sistemet e ujit dhe të kanalizimeve . “Po kërkojmë të rishihet mundësia e një shtese fondi që do të përfshijë edhe këto biznese në infrastrukturën nëntokësore, pasi do të duhej që më pas të rihapeshin përsëri kalldrëmet,” tha ai. Pilo Dhame, përgjegjësi teknik i punimeve për Kompaninë “Leon Konstruksion” nuk i mohoi problemet, por ia faturoi ato kompanisë projektuese. “Sfida e parë është se projekti i studios ka pasur mjaft probleme të pazgjidhura” tha zoti Dhame. “Është një projekt pa sy, pa veshë dhe pa kokë që nuk afron zgjidhje për pikat lidhëse të ujërave,” nënvizoi ai, duke shtuar se kompanisë zbatuese iu desh të hapte edhe kalldrëmin tek një zonë afër godinës së Qarkut, jashtë projektit, për të parë pikat e bashkimit të kanalizimeve Arkitekti Reshat Gega, i cili ka një përvojë të gjatë në punimet restauruese, shprehet se projekti është i domosdoshëm për rijetëzimin e pazarit të Gjirokastrës, por thekson se ndërhyrjet duheshin diskutuar më parë në nivel ekspertësh. “Duhet bërë kujdes sidomos me hapjet masive të Ansamblit të Pazarit për të mos dëmtuar vlera autentike, pasi një seri zbulimesh rastësore gjatë punimeve kërkojnë ndërhyrje shpëtuese dhe konservuese,” tha ai. “Edhe projekti në zbatim e sipër duhet të njohë përmirësime duke bashkëpunuar me strukturat përkatëse të monumenteve dhe arkeologjisë,” nënvizoi Gega.

No.

March 2019 Monthly

Adriatik Llalla Hires Lobbyists to Reverse US Ban Former General Prosecutor Adriatik Llalla - whose assets have been frozen as part of a money laundering investigation - hired two New York lobbyists to oppose State Department’s decision that declared him a “persona non-grata” in the US

Former General Prosecutor, Adriatik Llalla. | Photo : LSA

COMMENT

ANALYSIS

Albania’s Kafkaesque Justice Reform is Undermining Public Trust

Diaspora Politics: Turkey’s New Balkan Ambassadors

Albania’s extraordinary vetting process is decimating the ranks of local judges and prosecutors – and some of the very strange decisions being made are testing public confidence

More and more Turks are ‘coming home’ to the Balkans. As a new diaspora community takes root, will it transplant the values of Erdogan’s ‘new Turkey’?

March 2019

INVESTIGATION

ichael Gibaldi is a lawyer who graduated “summa cum laude,’ from the University of Pennsylvania and Harvard, specialized in criminal and administrative law and complex trade disputes. His boss Michael Tremonte, is a former prosecutor and experienced litigator, founding partner and of the law office Sher Tromonte LLP. With offices in Manhatan’s Broad Street – at the heart of New York’s financial district, Sher Tremonte LLP brands itself as a highly regarded litigation boutique, which represents companies and individuals in complex commercial disputes and high-stakes white collar matters. On March 4th, the law offices of Sher Tremonte – represented by the two lawyers, Gilbaldi and Tremonte, registered with the US House of Representatives as a lobbying firm for Albania’s former General Prosecutor, Adriatik Llalla. According to the disclosure form, a copy of which has been obtained by BIRN, the focus of the lobbying activities undertaken by Sher Tremonte on behalf of the former Albanian prosecutor in the US, relates to the decision of the US State Department to ban Llalla and his family from traveling to the US, due to due to his involvement in corruption. “Repeal of the Department of States decision dated February 14, 2018, to designate Adriatik Llalla and his immediate family as ineligible for entry into the United States,” is described as the specific lobbying issue in the disclosure form. Llalla was publicly designated by the State Department a year ago under Section 7031(c) of the FY 2017 Consolidated Appropriations Act, due to his involvement in significant corruption. Apart from Llalla, the form lists a New Jersey company called Lita Brothers Construction, as an entity other than the client that contributes more than $5,000 to the lobbying activities. The company is owned by the relatives of the deputy mayor of Kamza, Korab Lita. The total sum paid by Llalla and Lita Brothers Construction for the lobbying ac-

tivities remains unclear. Queried by BIRN over the phone, Llalla did not respond to a request for comment. Lobbyists Gibaldi and Tremonte also did not respond to a request for comment through email. Meanwhile, the deputy mayor of Kamza, Korbal Lita, told BIRN that he was not involved with Llalla’s lobbying effort to have the US ban lifted. “I live in Albania and have no connection whatsoever,” he said. Banned from the USA Adriatik Llalla was elected general prosecutor in 2012 and held the post until 2017, when his five-year mandate expired and was replaced by Arta Marku. During his tenure as general prosecutor, Llalla was dotted by accusations of a poor performance in the fight against crime and corruption. He also clashed publicly with the former US Ambassador in Tirana, Donald Lu, with whom the Albanian official did not see eye to eye regarding the justice reform. Through a statement in mid-February 2018, former US Secretary of State Rex Tillerson, announced the decision to place Llalla in the list of foreign officials whose entry was banned in the United States. US law foresees that when there is credible information that foreign officials are engaged in significant corruption or human rights abuses, these individuals and their families are barred from entry in the United States. The Secretary of State has the choice to approve these sanctions privately or publicly as

was the case of Mr. Llalla. Apart from the former persecutor the designation prohibits entry to the US to his wife, Ardiana Llalla, daughter Eni Llalla and to another of their children that does not hold US citizenship. However, it appears that Llalla has not come to terms easily with the decision of the US State Department and to reverse it has hired the law offices of Sher Tremonte LLP. The law office of Sher Tremonte LLP is not your average lobbying firm. In the US Congress the lawyer Gibaldi and Tremonte are known as the lawyers who assisted in the Senate hearing the Russian-American lobbyist, Rinat Akhmetshin. According to US media, Akhmetshin is a former soviet counter-intelligence agent linked to a campaign in the US to overturn the Magnitsky Act. The Magnitsky Act, passed by the US Congress in 2012, aims

“Repeal of the Department of States decision dated February 14, 2018, to designate Adriatik Llalla and his immediate family as ineligible for entry into the United States,” is described as the specific lobbying issue in the disclosure form.

“Lita Brothers Construction” document of registration in New Jersey, USA.

Former General Prosecutor, AdriatikLlalla. Photo:LSA

to punish Russian officials responsible for the death of Russian tax accountant Sergei Magnitsky in a Moscow prison in 2009. Between Llalla and Akhmetshin there is not apparent connection, apart that both parties share the same lawyer to assist them with their US legal troubles. The company Lita Brothers Construction was registered in 2005 in Cliffside Park, New Jersey, by Bedri Lita. Actually the company’s registered address is 378 South Washington Avenue, Bergenfield. Bedri Lita is the brother of Korab Lita, the deputy mayor of the Albania city of Kamza. The Lita brothers emigrated in the US decades ago and are active in the Albanian-American community. Attempts to reach the company Lita Brothers Construction through the phone were not successful, while its connection to former prosecutor Adriatik Llala is unclear. The probe against Llalla While Llalla makes efforts in the US through lobbyists to reverse the travel ban of the State Department, he is being investigated at home for money laundering. The charges Llalla is accused include the refusal or lack of declaration of assets from a public officials, failure to declare sums of money at the border, money laundering and abuse of office. In July 2018, the Serious Crimes Court in Tirana, sized the assets of the former general prosecutor. According to a statement from the Serious Crimes Prosecu-

March 2019

Albania Opposition Leader Grilled Over US Lobbying Contracts Prosecutors in Tirana on Monday asked the head of the opposition Democratic Party to explain why the party did not declare having spent more than half-a-million US dollars on lobbying in US before the 2017 elections. consultancy agreements with Stonington Strategies, which is part of Muzin Capitol Partners, founded by Nicolas Muzin. lbanian Democratic Party A consultant and deputy chief-of-staff leader Lulzim Basha was for US Republican Senator Ted Cruz grilled by Tirana prosecutors during the 2016 US presidential camon Monday over 2017 payments for lob- paign, Muzin has also worked as chiefbying in the US and related expendi- of-staff for Senator Tim Scott. tures. Just days before the 2017 parliamenThe Tirana Prosecutorial Office said tary elections in Albania, Basha had it questioned Basha and three others DP a short meeting and a photo opportuniofficials about the spending, which Ba- ty with US President Donald Trump, sha later played down, saying it related which Muzin showcased as a success for only to whether some spending state- his company. ments filed by his party to the Central Documents filed by Stonington StratElection Commission were correct. egies at the US Justice Department show “The investigation has raised legiti- it received two payments for a total of mate suspicions based on proof that 525,000 US dollars in 2017 and a third there is a substantial difference between payment of 150,000 dollars through a the official statements of expenditures company registered in Scotland, called from the DP and the real expenditures Biniatta Trade LP. incurred,” the prosecutorial statement The Democratic Party’s submission reads. to the Central Electoral Commission said “The subject dethat during 2017 it clared [payments of] spent about 26.4 milonly 25,000 US dollion leks on consulting lars, while it had not work, of which 3.1 declared 650,000 US million lek [25,000 dollars in expendiUS dollars] was paid tures,” it added. to Muzin Capitol PartAfter the meeting, ners. Basha told journalists Tirana’s Prosecuthat no one from the t or i a l O f f i c e a n party had broken the nounced on Monday law. “We were sumthat documents remoned by prosecu- President Trump and Lulzim Basha. quested from the US tors to provide inforand Scotland show mation as persons that could have knowl- that the party did not declare the payedge of the matter under investigation,” ments made to Muzin Capitol Partners he said. or to Biniatta Trade LP. “More than a year-and-a-half have “We conclude that two payments topassed since the investigation started, taling 650,000 US dollars for the purwhile the answers obtained … prove that pose of lobbying in US have not been deneither the Democratic Party nor its of- clared by the subject,” the prosecutorial ficials broke any law,” he added. office said. Basha had been taunted by the ruling “One of these payments was made Socialist Party over the lobbying con- through a foreign company named Bintracts, while he is accusing the govern- iatta Trade,” it added. ment of winning the 2017 elections in Keen to link themselves to the US, Alcollusion with organized crime net- banian political parties have spent milworks. lions of dollars in recent years in lobbyTirana prosecutors started an inves- ing in the US among government and tigation on November 2017 into suspect- other US institutions. ed falsification or false statements in conIn 2016, prosecutors in Tirana startnection with consultancy contracts be- ed a preliminary evaluation over a paytween the Democratic Party and US- ment of 80,000 US dollars after Bilal based companies. Shehu, an Albanian-US citizen, pleadProsecutors stepped in after a BIRN ed guilty to making an illegal donation investigation revealed that the party hid to the Obama Victory Fund for the US more than half-a-million US dollars in 2012 presidential elections. expenditures for a lobbying company in The funds were used to get AlbaWashington and failed to disclose the nia’s current Prime Minister, Edi Racash spent to the Central Election Com- ma, into an Obama fundraising event mission. in San Francisco, where Rama had a Some of the transfers went through a photo-opportunit y with the then shell company with unknown owners US president. Albanian prosecutors registered in a fiscal haven. have never brought charges against RaThe Democratic Party signed two ma over this. BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANA

tor’s Office, the assets sized included a 67 square meters flat in Durres and 22 square meters of land. “As a result of the investigation, we believe a number of immovable property owned by Adriatik Llalla, could be the byproduct of criminal activity,” the prosecutor’s said in a statement. The probe against Llalla was originally registered by the Durres Prosecutor’s Office in March 2018, under the charges of abuse of office and money laundering. A former BIRN investigation revealed that Llalla turned an initial investment 16.3 million lek (€125,000) in arable land into property worth more than 1 million euro, with transactions with a convicted murderer, a former contractor of the pros-

The land owned by Llalla in the suburb of Tirana | Photo: BIRN

ecutor’s office and an equestrian instructor turned real estate agent. Documents obtained by BIRN show that Llalla bought four parcels of land with a total area of 22,000 square meters, from December 2016 until May 2017. The four contracts were worth 14.8 million lek, with a price for square meter from 600 to 1,000 lek. Immediately after the sale the land was revaluated at 93.7 million lek, six times the sale price. Llalla has denied any wrongdoing. However, after a year and half unemployed and with his assets frozen from prosecutors, it remains unclear with what financial means he is paying for the services of the US law office of Sher Tremonte LLP.

March 2019

NEWS

Party Rebels Undermine Opposition Boycott of Albanian Parliament Albania’s two main opposition parties are struggling to maintain a united front in boycotting the country’s parliament, and so bring down the government of Prime Minister Edi Rama.

Albania Opposition Supporters Clash with Police During Protest An angry mob of protesters tried to storm Albania’s parliament during an anti-government rally on Saturday, clashing with police who responded with tear gas.

Opposition leader, Lulzim Basha during a anti-government protest in Tirana. Photo: BIRN

GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

drive by the main opposition parties in Albania to bring down the government by boycotting parliament appears to be failing, as more and more candidates from the parties agree to replace the absent MPs. Four candidates from the opposition Democratic Party and three from the Socialist Movement for Integration, LSI, have now broken ranks and defied their respective parties’ decisions to boycott parliament. They agreed to serve as MPs for the next two years after taking their oaths on Wednesday. Four more election candidates from LSI took their oaths last week, bringing the total of those defying the boycott to 11. The two main opposition parties quit the Albanian parliament in Tirana in February, aiming to create a political crisis and bring down the Socialist Party-led government of Edi Rama. But, under the country’s system of closed party lists, vacancies in parliament are automatically offered to the election candidates next in line in their respective parties. After about 41 of the 43 Democratic Party MPs resigned last month, their mandates are being duly offered to the next candidates in the last election. The party fielded about 190 candidates in the last general election. Many of LSI election candidates have already agreed to replace the absent MPs. Of the 17 or so of the party’s 19

Albania’s Western allies have criticized the opposition boycott as undemocratic and have urged individual MPs to defy their leaders on the matter. Meanwhile, while Rama has called the new replacement MPs “the new opposition”, their respective parties have called them traitors. The government claims the parliament is fully functional now. But the opposition claims money has changed hands to get the new MPs into the parliament.

MPs who resigned last month, six have been replaced. The LSI had 146 candidates in the last election. Albania’s Western allies have criticized the opposition boycott as undemocratic and have urged individual MPs to defy their leaders on the matter. Meanwhile, while Rama has called the new replacement MPs “the new opposition”, their respective parties have called them traitors. The government claims the parliament is fully functional now. But the opposition claims money has changed hands to get the new MPs into the parliament. One of the new MPs has issued a grandiose declaration, saying “he will decide [matters] after consulting with Western partners”, and claiming that he will work “to preserve the country’s stability”. The decision to quit the parliament has created family conflicts. Rudina Hajdari, daughter of legendary Democratic Party leader Azem Hajdari, who was murdered in 1998, has refused to resign as an MP and been banished from the party. Her brother, Kiri, has supported the decision of the party to relinquish its mandates. Albania introduced a closed list system back in 2008 following a political agreement between the Socialist and Democratic parties. The decision has been widely criticized for giving party leaders too much power, and for weakening representative democracy.

nti-government protesters broke through police cordons and attempted to storm Albania’s parliament during a major opposition-led rally in Tirana on Saturday. Police used tear gas and water cannons to disperse the crowd, many of whom had come prepared with gas masks. The angry mob threw stones and smoke bombs at police, pulling down security fences that were erected ahead of the demonstration. The rally drew thousands of protesters from across the country, gathering on the central Heroes of the Nation boulevard ahead of the event. Opposition Democratic Party leader Lulzim Basha was cheered when he appeared in the crowd, leading them on a march to the Office of Prime Minister Edi Rama, where police were already positioned. Shortly after, the crowd moved to the parliament, where violence erupted, leading to riot police being deployed onto the streets. At least one protester was incapacitated by tear gas inhalation and a police officer was seen attending to a colleague, who appeared lightly injured. Opposition leaders announced that they plan to block the streets surrounding parliament for several days in an attempt to bring down the Socialist-led government of PM Rama in an escalation of the demonstrations that started a month ago. However, late in the afternoon, Democratic Party leader Lulzim Basha ended the protest while announcing more protests in the coming days. “Every day and every night there will be action from the citizens, protests, endurance,” he told his supporters. “You shouldn’t turn the other cheek when bandits from the state hits you,” he added. Ahead of the demonstration, Albania’s Western allies criticised the opposition in allowing violence at the protests and urged for demonstrators to show restraint. The US embassy in Tirana issued a statement on Friday saying: “While peaceful protest is a fundamental pillar of democracy, inciting or committing acts of violence, including the destruction of public property, is unlawful. In a separate statement, the EU delegation in Tirana said: “Any form of incitement to violence is not tolerable. We urge once again all party leaders to show responsibility in avoiding any escalation during the protests. The opposition and its supporters are calling for the government to step down and for early elections to be held. They accuse Rama’s regime of corruption, alleging the existing government has been “captured by crime”.

March 2019

NEWS

Egypt to Probe Fake ‘Cleopatras’ After BIRN/ARIJ Revelations After BIRN/ARIJ reports lifted the lid on the way millions of fake ‘Cleopatra’ cigarettes were being smuggled into North Africa from the Balkans, Egypt’s parliament has demanded an official probe. IVAN ANGELOVSKI | BIRN | PODGORICA, TIRANA

he Egyptian parliament’s Industry Committee has urged the country’s state prosecutor to start a criminal investigation into cigarette smuggling – after a series of in-depth investigative reports published by BIRN/ARIJ revealed that the country’s most popular brand was being mass-produced and smuggled in from the Balkans. The committee said prosecutors needed to look into whether Eastern Company managers had neglected to stop the flow of counterfeit cigarettes from Montenegro and Albania into the country. “The defaulters [must be held] accountable for what they did due to inaction and not guarding public money, and so the subject should be referred to the General Prosecutor to investigate it and find out the truth,” the committee said in the official report obtained by BIRN, issued in February. A series of BIRN/ARIJ reports in December 2018 detailed how both state-owned and private factories in Albania, Bosnia, Kosovo, Montenegro and Greece were involved in a contraband business that has netted vast profits and cost a number of countries significant

losses in tax revenues. Egypt’s No 1 brand cigarette, Cleopatra, was born in 1961 when then ruler Gamal Abdel Nasser asked for a local version of the smuggled American Kent brand that he liked to smoke. Created by the Eastern Company, Cleopatra is now one of the most widely smoked cigarettes in North Africa and a top seller globally. The BIRN/ARIJ investigations noted that Egypt, the UK and the EU’s anti-fraud office, OLAF, had considered the flow of cigarettes coming out of Montenegro’s Duvanski Kombinat Podgorica, DKP, “counterfeit”, suspecting they were being channeled to Libyan smugglers who distributed them illegally across North Africa. Egypt asked repeatedly through diplomatic channels for Montenegro to shut the operation down. Production did stop finally in 2016, but only after the factory was privatised and came under new ownership. But the offshore firm that contracted the factory to produce the cigarettes has not given up, according to the BIRN/ARIJ investigations; it set up new production lines in Kosovo

A worker stands outside the DKP cigarette factory, Podgorica, with a packet of Cleopatra with Egyptian health warnings (ARIJ).

and invested 1 million euros in a new operation in Montenegro. Muhammad Faud, a member of the Egyptian parliament, told the hearing that Eastern’s management had not protected the local Cleopatra brand, which had led its products being counterfeited in Albania and Montenegro. This had “led to a waste the public money” he said, and to “falsified Cleopatra products that were not manufactured by the Eastern Company taking about 30 per cent of the market”. Eastern’s parent company, Chemical Industries Holding, has insisted it has done its best to protect the brand. It said registering as

many as 548 special trademarks around the world would have cost billions. It also said that it had a complete dossier of exchanged communications between it and the Foreign Ministry, the Ministry of Trade and Industry, and the Egyptian embassy concerning measures taken to stop violations of its trademark and the manufacture of fake Cleopatra cigarettes. “As a result of the efforts made, the factory producing forged products in Albania was stopped in 2015 for one year, but later started functioning again,” the company said. The BIRN/ARIJ reports said the counterfeit cigarettes would have been virtually indistinguishable from the originals produced by Eastern Company in Cairo. The labels bear the words “Made in Egypt”, as well as Egyptian health warnings and a claim to be produced by “Eastern Company”. The BIRN ARIJ reports said increased taxes on cigarettes in Egypt from the 2010s onward had created a booming black market for the product. Meanwhile, lawlessness in neighbouring Libya since the 2011 overthrow of dictator Muammar Gaddafi has turned the country into a smuggler’s paradise.

Media Under Pressure Across Balkans, State Department Warns The State Department’s annual human rights report says political and oligarchical pressures, as well as lawsuits, remain a constant threat to media freedom in the region, although the situation in North Macedonia has improved GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANA

olitical influence and direct or indirect control over the media, as well as smear campaigns, threats and violence against journalists, have caused the media environment to deteriorate in most countries in the Balkans, the latest Human Rights Reports prepared by the US State Department says. Its report about Serbia observed: “Although independent media organizations continued to exist and express a wide range of views, press organizations and international monitors claimed government pressure on media was deepening.” It added: “There were reports that the government actively sought to direct media reporting on a number of issues.” In Albania, misuse of the media by their owners is emphasised as a major issue. “Most owners of private television stations used the content of their broadcasts to influence government action toward their other businesses. Political pressure, corruption, and lack of funding constrained independent print media, and journalists reportedly practiced self-censorship,” the report noted. “Independent media were active and expressed a wide variety of viewpoints, although there were efforts to exert direct and indirect

political and economic pressure on the media, including by threats and violence against journalists who tried to investigate crime and corruption,” it added. The section on Albania emphasises also threats by the country’s telecommunications authority to shut down websites, BIRN’s Albanian-language publication Reporter.al, and the defamation lawsuits filed by Judge Gjin Gjoni against BIRN Albania and Shqiptarja.com newspaper journalists. Both cases were adjourned by a first-instance court because the plaintiffs failed to appear in most of the hearings. Direct and indirect control of the media by politicians is reported as a key problem in Romania. “While independent media were active and expressed a wide variety of views without overt restriction, politicians or persons with close ties to politicians and political groups either owned or indirectly controlled numerous media outlets at the national and local levels,” the report said. “The news and editorial stance of these outlets frequently reflected their owners’ views and targeted criticism at political opponents and other media organizations,” it added. Unlike other countries, the report says the media climate in North Macedonia has improved. “While outlets and reporting continued to be largely divided along political lines, the number of independent media voices ac-

Photo: Pixabay

tively expressing a variety of views without overt restriction increased,” it said. Oligarchic control of the media is the issue in Moldova, the report said. “While the print media expressed diverse political views and commentary, oligarch-controlled business groups that distorted information for their benefit controlled most of the country’s media, albeit with some notable exceptions,” the report noted. “Oligarchs closely supervised content and maintained editorial control over reporting from the outlets they owned,” it added. The State Department warned that Montenegrin authorities performed poorly in prosecuting organised crime-related killings, but in the last year it increased its prosecutions of

homicide cases linked to organised crime. It also noted that NGOs pointed out that a number of police officers in Montenegro have been found responsible for violating the rules of their service, including cases of excessive use of force while on duty. In its section on Montenegro, the report also highlighted that “attacks directed at journalists continued to be a serious problem,” adding that that independent and pro-opposition media have complained about unfair treatment and economic pressure from government ministries and agencies. When it comes to Kosovo, the report listed attacks against Serbs among problems in the country. “In the first seven months of the year, there were more than 100 incidents involving thefts, break-ins, verbal harassment, and damage to the property of Kosovo Serbs and the Serbian Orthodox Church,” the report said. It also noted endemic corruption in the ranks of Kosovo’s government, and threats and attacks against journalists. The US Department of State has published yearly human rights reports since 1977 and they cover a wide range of issues, including freedom of the media and freedom of expression. Earlier this year, the NGO Freedom House downgraded Serbia’s status from Free to Partly Free, along with Hungary.

March 2019

INVESTIGATION

A Lake’s Fish Stocks Fall, and Montenegro Blames Albania Banned in Montenegro but beloved in Albania, traditional ‘daljani’, or fish weirs, are being blamed for a dramatic fall in fish stocks in Lake Skadar. IRENA RASOVIC | BIRN | PODGORICA

zelal Hodzic fondly remembers the biggest catch of his life. “You could feel it by the noise,” said the veteran Montenegrin fisherman. “It was night, and they just said ‘lift!’ It took us from morning until the following night to get it out. We didn’t know what to do with that much fish.” It was October 1971, and Hodzic – now head of the environmental group Green Step – and his colleagues had just landed 23 tonnes of fish in a single net, trapping them with a weir as the fish headed back to the Adriatic Sea from spawning in the fresh waters of river Bojana. They sent the catch north to be sold in Croatia’s medieval town of Dubrovnik, when Croatia and Montenegro were both part of socialist Yugoslavia. Such stories have long since become legend in the communities that live off this lake, which straddles the border of Montenegro and Albania.

Lake Skadar. Photo: Pixabay

Dams, construction, pollution and over-fishing have cut the lake’s fish populations dramatically. The sturgeon has been gone for decades, while the endangered European eel, the leaping mullet, thinlip mullet and twait shad are all at risk. The use of fish weirs is banned in Montenegro, but the traps are permitted by Albania, where they are known as ‘daljani’ and have a history stretching back centuries. But while authorities in Albania say the daljani are used in line with the law and cannot be blamed for falling stocks, fishermen in Montenegro say they are devastating the lake. “The Albanians have cut off the lake; a fly can’t get past,” said Marko Masanovic, a member of the Professional Fishermen’s Association of Ulcinj, a coastal town in southern Montenegro near the Albanian border. “We have nothing this year: prawns, leerfish… nothing,” he told the Centre for Investigative Reporting of Montenegro and Balkan Investigative Reporting Net-

Lake Skadar. Photo: BIRN

work, CIN-CG/BIRN. “Before, you could fish with rods. Now, even a net doesn’t help.” Centuries of tradition Daljani are barricades made of metal or wooden canes placed at the mouth of a channel between a lake and the sea, channeling the fish as they try to return to the sea from the lake into a trap, from where they are lifted out in a net known in Albanian as a ‘kalimera’. The traps have been used for centuries in Albania, their V-shaped nets catching whole shoals of migrating fish. In the late eighties and early nineties, they were run by the state, but fell increasingly under the control of local Albanian

families during a period of intense turmoil in the country towards the close of the 20th century. They are now in the hands of concessionaires, who operate the weirs under state supervision. Albanian authorities insist there are strict rules on when and how much the daljani can be used. But a number of industry insiders told BIRN there was considerable room for abuse. In August 2018, when under the law passage through the channel must be free, CIN-CG/BIRN reporters observed a daljani with its net hoisted above the water, as would be expected during the fishing ban season. But a few days later, CIN-CG/ BIRN reporters observed that the net was

March 2019

“The Albanians have cut off the lake; a fly can’t get past,” said Marko Masanovic, a member of the Professional Fishermen’s Association of Ulcinj, a coastal town in southern Montenegro near the Albanian border.

precisely when it is trying to migrate, he said. “There is no other reason why thinlip mullet, or the leaping mullet, is not entering and is not present in the amounts the fishermen are used to in Lake Skadar,” he said. “There is no other reason for the lack of twait shad. Since democracy arrived in Albania, our fishermen have been having constant problems, because we have a constant decline in catches,” Mrdak told CIN-CG/BIRN. “Only in those years when the water level went above the grids did something manage to get through…. But we are at god’s mercy.” below water, suggesting it was in use. Two unidentified men on a boat threatened CIN-CG/BIRN reporters trying to shoot pictures, saying the site was private property and filming was not allowed. Albania’s Deputy Minister of Agriculture, Roland Kristo, said the daljani were used in line with the law. “And the law is very clear,” he told CIN-CG/BIRN. Under the law, the daljani on the River Bojana, which flows from Lake Skadar to the Adriatic Sea, are open between March 15 and August 31, and closed for the rest of the year. The concession is granted for a period of two years and is monitored by Albania’s Organisation for Management and Maintenance of Skadar Lake.

Lake Skadar. Photo: Pixabay.

“The dajlana are not a novelty, this is a tradition,” said the head of the organisation, Arijan Cinari. “They are open for half a year, and then closed. In these six months when they are closed, there are days when they should be open,” he told CIN-CG/BIRN. “We control these days. We do not do it ‘by chance’ or to favour someone. We just want to support the reproduction of fish in Skadar Lake.” “I don’t think there any such ‘heroes’ who would risk their licence for a day or two, or even a week of poaching.” Ichthyologist Danilo Mrdak of the University of Montenegro, however, said such rules would do little to help fish stocks. The daljani are designed to catch the fish

No precise data on decline Precise catch statistics over the past 40 years are not available. With the demise of the socially-owned company Industriaimport, which managed fishing on the lake, and the closure of the ‘Ribarstvo’ factory in Rijeka Crnojevica, the only reliable register of fish catches from Lake Skadar were lost. Records from 1947 to 1976, considered relatively reliable, show a considerable decline every year. According to one report, if mullet was caught at a rate of 250 tonnes 30 years ago, today the yearly catch is roughly 5-6 tonnes, with the decline attributed to a range of factors. “I remember when I started out, I

caught ten times more than I catch now,” said Nikola Vujanovic, a fisherman from Rijeka Crnojevica, a village on the shores of Lake Skadar. The daljani “stop everything that moves from either side of the river,” he said. Only the joint efforts of the Montenegrin and Albanian governments can address the issue. “It is true that this problem has been around for a long time and that we are trying to solve it,” said Slavica Pavlovic, head of the Fishing Directorate at the Montenegrin Ministry of Agriculture. In July 2018, the two countries agreed to enhance the work of a joint Water Management Commission on Lake Skadar and the Bojana, Drim and Moraca rivers. Podgorica also plans to commission a study of the effects of the dams on the River Bojana on fish populations as part of a conservation project being implemented by the German development agency GIZ. “It is evident that there is a decline in the leaping mullet and twait shad populations,” Pavlovic told CIN-CG/BIRN. “We need to obtain precise data in order to prepare a plan of lake management.” “Though freshwater fishing remains a national level issue, if the issue is a cross-border one, it still has to be regulated by certain agreements and clear rules so that no country suffers due to the negative decisions of the other.” ‘We do not allow it to migrate and leave’ Included in 2010 on a ‘red list’ of threatened species compiled by the International Union for Conservation of Nature, the eel is of particular concern. Fishing data show it is at a historic low and the European Union has recommended constant monitoring. Mrdak, the Montenegrin ichthyologist, said it was vital there be a joint effort to protect the eel. “When it comes in February, as spawn, it can enter Bojana and our system is filled, but the problem is if we do not allow it to migrate and leave,” he said. “We let less than 40 percent of it try and return and spawn.” “There is much more of it along the Atlantic coast and this little bit that we are preventing is just a ‘drop in the ocean’,” Mrdak told CIN-CG/BIRN. “But it is not right to reap the benefits of the good conduct on the Atlantic coast, and for us not to bother.” But in Albania, Kristo, the deputy agriculture minister, said falling eel populations was hardly unique to Lake Skadar. “The eel is endangered worldwide; the reason is hard to find,” he said. Kristo argued that it was in no one’s interest to illegally catch eels given that the Montenegrin and Albanian markets are small and the catch cannot be exported to the EU since the bloc bans the purchase of eels outside its borders. “The fact is that the drop in eel numbers is not only the case here,” he said. Montenegro, on the other hand, allows trawling for eel, which Albania has banned, Kristo added. Albanian ecologist Dajana Beko said that eels were endangered by pollution, poaching and climate change. Asked about the daljani, she replied: “Dam management, legal or not, greatly affects the number and type of fish. If it is managed well it affects the fish, if not, it endangers fish and life in Lake Skadar.”

March 2019

Albania’s extraordinary vetting process is decimating the ranks of local judges and prosecutors – and some of the very strange decisions being made are testing public confidence.

Opinion

Albania’s Kafkaesque Justice Reform is Undermining Public Trust BESAR LIKMETA | BIRN | TIRANA

hree years ago, Albania embarked on an ambitious process to radically overhaul its justice system, which is plagued by widespread corruption and undue political influence. Under pressure from the European Union and the United States to clean up its act, parliament in June 2016 unanimously backed an ambitious constitutional reform package, aiming to fight corruption in the judiciary and restore trust in justice institutions. The reform package is complex. It envisions the creation of new institutions, like a new special prosecutor’s office against corruption and organized crime, known under the acronym SPAK, a new specialized anti-corruption court, revamped judicial and prosecutorial councils, a judicial appointments council and a new office of High Justice Inspector. At the heart of the reform process is the transitional qualification assessment, as the vetting process of all judges and prosecutors is known. It vets them under three pillars: the integrity of the assets accumulated during their careers, possible ties to organized crime and professional misconduct. The vetting process is carried out by a bipartisan commission of lawyers elected by parliament, the Independent Qualification Commission, IQC. After a thorough administrative review, the IQC rules on whether to confirm the subject of the review in office, or ban him or her from holding office in the justice system for 15 years. Decisions of the IQC can be appealed before the College of Appeals, a special chamber of the Constitutional Court created as part of the justice reform. They can be either appealed by the subject in the case of a dismissal, or by the office of the Public Commissioner, another institution created to ensure that the public interest is safeguarded during the assessment. The International Monitoring Mission, IMO, a body of experienced EU and US judges and prosecutors, funded by the European Union, monitors the whole process. The IMO has unrestricted access during the vetting process in the IQC and to decisions taken by College of Appeals. It also issues recommendations for the Public Commissioner to appeal cases that it deems the IQC did not properly adjudicate. In 2018, the IQC vetted 76 cases, almost

12.5 per cent of Albania’s total body of 800 judges and prosecutors. In 34 cases, it ruled in favour of the subject’s dismissal; in 42 cases, it ruled to confirm them in office. Fifteen other judges and prosecutors have chosen to resign. Of the 76 rulings of the IQC, 47 have been appealed. In 29 cases, the dismissed subject of the vetting process appealed the ruling of the IQC, while in 18 cases the Public Commissioner appealed the verdict of the Commission to confirm the subject in office. Five of the 18 appeals made by the Public Commissioner have been based on recommendations of the IMO. Although the vetting process has been slow and remains behind its initial schedule, at a quick glance it appears to be working and has received good reviews from the European Commission. This has pinned Albania’s hopes of opening accession negotiations with Brussels on progress in justice reform, seen as the country’s best hope of meeting the so-called Copenhagen Criteria concerning its eligibility to join the EU. However, in such a complex reform process, there is always more that meets the eye than numbers. To start with, the vetting process has decimated the ranks of the Constitutional Court, which has been left with a single judge. Three of its nine members have resigned, the IQC dismissed four and its Chief Justice Bashkim Dedja was fired by the College of Appeals. The Supreme Court has not faired any better. Already plagued by vacancies and resignations, the IQC has confirmed only three

judges. The verdicts on two of them, including Chief Justice Xhezair Zaganjori, have been appealed by the Public Commissioner in the College of Appeals. The Supreme Court has meanwhile accumulated a backlog of more 35,000 cases, dating back as far as 2013. And the new institutions, like the judicial and prosecutorial councils and the justice appointment council, which are key to filling the vacancies in the high courts, have taken shape at a snail’s pace, due to the time required to vet their members. It has created a vicious circle that has brought the justice system to a deadlock. Besides this, the vetting process has not been spotless and some of the assessments of the IQC have caused concern. An investigation conducted by BIRN in October showed, for example, that the Commission sidelined evidence of accusations of corruption, ties to organize crime and the murky ownership of an upmarket villa during the vetting of an Appeals Court judge vying for the position of High Justice Inspector. The IMO has raised similar concerns of faulty investigations in some of the cases it has recommended for appeal. But few rulings of the vetting bodies have created more uproar among judicial ranks than the latest decision of the College of Appeals, which was to dismiss a member of the Prosecutorial Council, Antoneta Sevadri. The IQC confirmed Sevdari in office and her peers later elected her as one of the six members from the prosecutor’s ranks to the 11-member prosecutorial council. A respected prosecutor, in the past she oversaw some high-profile corruption probes. One was in-

to an infamous debt collection scheme involving the Czech power giant CEZ and an offshore subcontractor DIA, and which was linked with local politicians. It threatened Albania with a 130-million-euros arbitrage court payout. The Public Commissioner appealed the confirmation of Sevdari, claiming that her husband had not paid taxes on income earned as an illegal emigrant in Greece in the 1990s – before the couple had even met. A second charge concerned a lack of documents on double-taxation related to another stint by her husband as a migrant worker in Saudi Arabia. In a country where good part of the population survived the past three decades on remittances sent home by migrant workers, the appeal of the Public Commissioner seemed cynical. However, to the dismay of many, the five members of the panel of the College of Appeals voted to dismiss her, ending her career. Only a single member of the judicial panel, former general prosecutor Ina Rama, voted for Sevdari’s confirmation. The College of Appeals’ decision to sack Sevdari has shocked many, not only because the accusations against her were not perceived to be in the spirit of the vetting law but because she was widely seen as a professional and honest public servant in a country that can normally count such people on the palm of one hand. Adding insult to injury, the confirmation of two other members of the prosecutorial council has also been appealed by the Public Commissioner in the College of Appeals. A third member is under investigation for allegedly hiding his ties in high school to the former communist secret service; his fate also is uncertain. With one member dismissed and three members at risk of dismissal, the newly created prosecutorial council – which is tasked with selecting the new general prosecutor and the members of the anti-corruption special prosecutor’s office – risks being deadlocked. The possible deadlock of yet another institution could further hinder the efforts to reshape Albania’s justice system, which finds itself in a state of deep uncertainty. With cases piling up in the courts, public support for the reform process is wearing thin. If concrete and forceful steps are not taken to streamline the vetting process into a more efficient, fair and untainted practice, it could well evaporate.

March 2019

Analysis

Author Jasmina Tesanovic started the first internet war diary while living in Belgrade when the NATO bombing of the Serbian capital began 20 years ago - a personal document of life-changing moments, extreme emotions, human kindness, survival and death

What I Learned When NATO Bombed Belgrade JASMINA TESANOVIC

wenty years in peace are like 20 days of war. During the bombings of Serbia and Kosovo, I wrote from the point of view of any anonymous woman living her daily life in Belgrade, with children, friends… fishing for food, water, electricity, cigarettes… Necessity was the mother of invention, so I invented the first internet war diary, before bloggers or blogs existed. My war diary was spread through mailing lists virally, 20 years ago. ‘The Diary of a Political Idiot’ got me many friends and foes, and it changed my life. The war diary began when the first planes flew over Belgrade, with these words: “I hope we all survive this war, the bombs: the Serbs, the Albanians, the bad and the good guys, those who took up the arms, those who deserted, refugees going around the Kosovo woods and Belgrade’s refugees going around the streets with their children in arms, looking for nonexisting shelters, when the alarm for bombing sets off.” I remember life-changing moments in those days of war, when I learned about solidarity, human kindness, sharing, life and death. I remember a man on the bicycle who pedalled to my door from Novi Sad, 60 miles, in order to buy Hannah Arendt’s book, ‘The Origins of Totalitarianism’. My feminist publishing house had printed a mere 100 copies, because of shortages during the bombings. I gave him the last remaining copy of the Arendt book for free, and then he asked me if he could take a shower since there was no running water in his town. I remember my teenage daughter telling me rebelliously she that preferred to die with her best friend under a bridge, and not in a stuffy bomb shelter with her mom. I remember my women activists standing in Republic Square protesting against the Milosevic regime, and writing a collective message/poem; we all had our identity cards on us, in case we were attacked by soldiers or police. I remember those long nights of bombing that we spent down in our gypsy neighbour’s basement, drinking rakija and smoking her cigarettes instead of dosing ourselves on sleeping pills. Those were days of crisis when emo-

tions and survival mattered more than anything else, those were the days that we all learned that civilian habits do not matter in war, that we are all in the same trench when it comes to the violence of warlords. I also learned that we don’t need many things we imagine we need, that money and consumerism are pretences, that electricity and running water are luxuries, that medicines are contraband and that our neighbours are not the people we believed they were. The human condition in the extremes of war was so simple: every day that we survived was a beautiful gift and every good night’s sleep was an orgy. Twenty years afterwards, nowadays, I have friends from all over the world who write to me with fondness about how they came to know me. As electronic text, online, while I was in dire straits, writing my diary entries as if each day might be my last, roaming the city for electricity to charge my laptop, and phone lines to send my email… and a gas stove, so I could take raw meatballs out of my purse and fry them for my family. Every day was similar, lived between air raid alarms, CNN and BBC satellite news and Serbian TV propaganda. During the bombing of the Belgrade TV building, 16 lives were lost, although the regime knew that NATO was certain to demolish that building. I had stored some of my own movie footage inside that stout television

building, because I was trying to protect my best work, and of course the bombs obliterated it. I also shot a new documentary during the bombing, for a German TV production. We filmed on the bridges of the Danube while NATO propaganda leaflets, written in broken Serbian, told us that the bridges were targets. Milosevic was bringing in buses of civilians to stand on the bridges as human shields. Every day my bored teenage daughter cruised the streets with her school friends, unbeknownst to me, to gawk at the new bomb craters. The asylums were closed and every night, mentally ill patients came to my door. They had heard that I had publicly stated my fear of the bombs, and that I offered shelter, company and drinks to anyone who would admit that they were scared, too. Many people came with sleeping bags, people I will never forget, though I never saw them again. The worst night came when a school nearby was bombed. Our house pitched and swayed from side to side; often I still have nightmares of those moments of vertigo, of the physical feeling of my home collapsing. My daughter still flinches when a tyre bursts. But I also remember those kind people from the outskirts of Belgrade feeding us for free in the nearby market, and black market smugglers selling us their won-

Yugoslav Army anti-aircraft fire during NATO air raids over Belgrade, May 1999

drous toilet paper and soap for few small coins. I will never forget my guilt and responsibility for other people who were once my Yugoslav fellow citizens, now aliens and enemies, worse off than I was, persecuted, expelled and killed. Civilians and force-drafted soldiers, often raw troops hardly of age, had to shoot and shell each other, while others had to skulk around as war deserters, and we hid them in the towns. Today, many other wars in faraway places in the world are grinding on, with scenes of bombing and despair, the modern successors to what we went through. The global sanctions are worse than the explosions, for the deprivations are the ‘killers without a face’. My mother died because of a lack of antibiotics in her hospital. But wars in general have become routine: if you don’t know who the offender is, then it’s you. However, then and now, I refuse to be categorised as the victim of the Other’s violence. If you don’t know who the victim is, then become a peace activist and find out. Jasmina Tesanovic is an author, feminist, political activist, translator and filmmaker. Her book about life in Belgrade during the NATO bombing in 1999, ‘Diary of a Political Idiot’, was published by Granta.

March 2019

ANALYSIS

78 Days of Fear: Remembering NATO’s Bombing of Yugoslavia Twenty years after the start of NATO’s air strikes to force Slobodan Milosevic’s troops to withdraw from Kosovo, reporters who covered the bombing campaign recall the 78 days of violence, terror and destruction that changed the course of Yugoslavia’s history. MAJA ZIVANOVIC, SERBEZE HAXHIAJ, BELGRADE, PRISTINA

hen air-raid sirens sounded across Belgrade at 7.45pm on March 24, 1999, people grabbed the bags they had already packed and headed down to their basements with their families and neighbours, ready to wait out an onslaught from the NATO planes in skies above the capital. The first targets were Belgrade, Pristina in Kosovo, Podgorica in Montenegro and several other cities. The day beforehand, it had been announced on national television that Yugoslavia had declared a state of emergency. The Serbian media, largely controlled by strongman leader Slobodan Milosevic, reacted to the start of the NATO air campaign with typical propagandist rhetoric. “The military forces of the North Atlantic Alliance, under the diktat and in the interest of the world’s policeman, the US, and on behalf of the Shiptar [derogatory word for Albanians] separatists and terrorists, have brutally violated the territory of sovereign Yugoslavia and threatened the lives of its citizens,” said a statement from the Yugoslav Army, quoted in the first news to be broadcast about the air strikes on the Serbian public TV channel RTS in the evening of March 24. The army statement said that over 20 buildings had already been hit and that the air campaign was continuing, but insisted that the military’s operational and combat readiness was at the highest possible level. It also declared that the mood among the country’s soldiers and officers was “unusually high”. The news continued with a press release from the man who was Serbia’s information minister at the time, and who is now the country’s president, Aleksandar Vucic. “The evil, terrible, subversive, cowardly attack by the NATO army on Serbia and Yugoslavia is proof of the neo-Nazi policies of the USA and its satellites. Serbia will defend itself against the aggressor and will defeat the enemy,” Vucic was quoted as saying by RTS. NATO launched its air campaign against Yugoslavia in an attempt to force President Milosevic to accept the terms of an agreement to end his military campaign against the Kosovo Liberation Army, which involved widespread ethnic cleansing and killings of Kosovo Albanian civilians. The peace deal had been discussed for most of the previous month at the Chateau de Rambouillet, near Paris in France. The international pressure that led to the talks was triggered by a massacre in January 1999, when Serbian

forces killed 44 ethnic Albanians in the Kosovo village of Recak/Racak. The Kosovo delegation, led by the Kosovo Liberation Army’s political director Hashim Thaci – who is now Kosovo’s president – accepted the termsof the proposed agreement, which offered the chance to the violence and gave Kosovo Albanians substantial autonomy, although preserving Yugoslav sovereignty over the territory. Avni Zogiani, who was a journalist for Kosovo newspaper Koha Ditore at the time, said that because the situation on the ground in Kosovo was so grave, most ordinary people didn’t care much about the outcome of the Rambouillet talks. “What they wanted was the end of the war and an agreement that would drive out Serbian forces. What people were hoping for was an end to the tragedy that was putting their survival at stake,” Zogiani told BIRN. Rade Maroevic, a Serbian journalist who was working for Beta news agency in Belgrade at the time, said he didn’t think the Rambouillet talks were doomed in advance, but argued that “the Americans just scheduled the conference way too soon and with both sides too far apart on the top issues”. Milosevic refused to sign the Rambouillet agreement because he didn’t want international forces to be deployed in Yugoslavia, and then rebuffed a final ultimatum delivered by US envoy Richard Holbrooke to end Belgrade’s use of military force in Kosovo. In Serbia, the mood was fatalistic. “Pretty much everyone knew that bombing was about to start, especially after Richard Holbrooke left Belgrade without a deal with Milosevic,” Maroevic recalled. Without the backing of the UN Security Council, NATO struck, launching its war planes on March 24, justifying its intervention by saying it had to act to end a humanitarian crisis. Milosevic insisted the air strikes were illegal, and his forces struck back against the Kosovo Albanians. Surreal life in Serbia Jacky Rowland, who was the BBC’s correspondent in Belgrade when the NATO strikes started, said that while the bombing, the deaths and the destruction were very real indeed, it nevertheless felt like there was something surreal about the idea of a war in Europe at the end of the 20th Century. Ordinary life continued somehow despite the daily attacks from the air. Rowland recalled how, in the middle of NATO’s 78-day air cam-

Kosovo flag in Pristina. Photo: BIRN

paign, her local producer/translator decided to get married. “We spent the afternoon and evening before her wedding day at Restaurant Reka. Between the eating and drinking, I had to file radio reports by telephone to the BBC in London. The restaurant was noisy, so I went outside to file my reports,” Rowland told BIRN. At around 11pm, plainclothes police officers arrived to arrest them because someone at the restaurant had reported “suspicious” behaviour by a foreigner. “Maybe I had been making phone calls to guide in NATO bombers?” Rowland quipped. She and her friends were taken to a police station where they were interrogated for a couple of hours, but the wedding went ahead the following day. The bride wore the white dress she had finally retrieved from the dressmaker at about 2am, after being released from the police station. “Outside the municipality building, workers were sweeping up broken glass from the bombing the night before. My producer’s father was present, but her mother and sister missed the big day because they had taken refuge in Macedonia,” Rowland recalled. Some of the most controversial strikes during the bombing of Belgrade were the attack on the RTS television building, and the strike that hit the Chinese embassy on May 7, 1999. NATO insisted the embassy was bombed by accident. “It seemed inconceivable that this could be an accidental target,” Rowland said. “But what could NATO hope to gain – and how could it

justify – targeting an embassy?” One image stuck in her mind: “A dazed Chinese diplomat emerging from the building in his stocking feet, his hair and his glasses covered in dust from the explosion.” Steven Erlanger, who was bureau chief for Central Europe and the Balkans at the New York Times during the NATO campaign, recalled a series of impressions from the bombing campaign that have stayed with him ever since, including “arriving at Grdelica just after a train was bombed; watching a cruise missile go down the street; travelling through Kosovo during the war itself, with permission from the army and 150 litres of gasoline in my rental car; seeing the impact of the cleansing and flight of Kosovars and later, the Roma”. Deadly days in Kosovo Watching the war at close range in Kosovo, Avni Zogiani feared for the lives of his ethnic Albanian compatriots. A few days before the NATO bombing started, he was coming back from the Drenica valley, where he was covering the fighting between the Kosovo Liberation Army and Belgrade’s forces. “A roughly 20-kilometre road was covered by a stream of [Yugoslav] military vehicles traveling toward Drenica. I was horrified by what I saw. I remember myself thinking that no one will survive,” he said. For an entire year, he was reporting on killings by Serbian forces, and people were living in constant fear of death or expulsion, he re-

March 2019

called. “I went to Pristina, where I saw a beleaguered city. People were locked in [their homes] due to the fear that they might encounter Serb forces. In the days that followed, one by one, houses were emptied and people were driven to the train station, where they were sent to Macedonia in railway coaches,” he said. During the NATO military campaign, the Serbian government estimates that at least 2,500 people died and 12,500 were injured, but the exact death toll remains unclear. It also estimated that the bombing damaged 25,000 houses and apartment buildings and destroyed 470 kilometres of roads and 600 kilometres of railway. The overall civilian death toll from the bombing campaign was put at around 500 by Human Rights Watch. Jamie Shea, who was the spokesperson for NATO during the air strikes, told BIRN Kosovo’s TV programme ‘Jeta Ne Kosove’ in February that he was certain that NATO was doing the right thing by striking at Milosevic’s regime, and had justice on its side. “I was satisfied that we tried diplomacy, we were using force in the minimum way to avoid casualties to achieve our objectives. I totally believed in what we were doing,” Shea said. Milosevic defeated and deposed The NATO campaign ended on June 10, 1999, after the signing of the Kumanovo Agreement and the adoption of UN Security Council Resolution 1244, which was followed by the withdrawal of all Yugoslav military forces from Kosovo and the arrival of 36,000 international peacekeepers. Milosevic was ousted in an uprising the following year, and sent to the Hague Tribunal to stand trial in 2002 for crimes including the ones committed in Kosovo, although he died in custody before his verdict was delivered. Asked about the lessons that could be drawn from the NATO intervention, the New York Times’ Steven Erlanger said that the answers “depend on your politics, I suppose”. “Intervening in a civil war is complicated, a lesson learned in Kosovo, then forgotten, and now learned again, one hopes, in Libya. And so is ‘nation building,’ adding Bosnia to the mix,” Erlanger said. But he argued that Milos-

evic was going to fall sooner or later, and it was always going to be impossible to hold Yugoslavia together after the fall of the Berlin Wall. “There are limits to the power of internal repression when the tide turns – a regular lesson that authoritarians never seem to learn,” he said. For Kosovo Albanians, the NATO campaign brought hope after “desperate times”, said Avni Zogiani. “The bombing was coming after a year of intensive military campaigns. Although everyone knew the bombing would enrage the Serbs and they might become even more brutal, the first bombings were celebrated,” he recalled. It was “the light at the end of the tunnel”, Zogiani added: “Hope was returned in the middle of desperation.” “The NATO intervention stopped Milosevic’s crackdown on Albanian rebels, and created a new reality in Kosovo,” said Rade Maroevic. Jacky Rowland argued that one tangible outcome of the NATO campaign was that Kosovo declared independence “and, as of now, more than 100 countries recognise it as a sovereign nation”. But Maroevic pointed out that “NATO turned the tables in Kosovo, so instead of Serbian domination we now have an Albanian one”. While the Western military alliance’s intervention helped realise Kosovo Albanians’ dreams of independence from Belgrade’s rule, it remains a deeply troubling issue for Serbia, where the bombing campaign is widely described as the “NATO aggression”. Graffiti declaring that “Kosovo is Serbia” is also widespread in the country, where the loss of the province remains deeply felt. Montenegro, which was also bombed in 1999, joined NATO last year, but membership of the alliance remains deeply unpopular in Serbia. In an opinion poll published late last year by the Belgrade-based Centre for Free Elections and Democracy, 60 per cent of those polled said they supported Serbia’s military neutrality; just seven per cent were in favour of closer relations with the US and NATO. Shea said optimistically that he hoped that the majority of Serbs now know that NATO quarrel’s was not with the people, but with the Milosevic regime. “And I believe and hope that particularly among the younger generation of Serbs… they realise that Milosevic was their adversary… because he isolated them from Europe and created a very difficult situation for their country,” he explained. He also pointed out that despite what happened in 1999, Serbia and NATO are now working together. Serbia is part of NATO’s Partnership for Peace programme and concluded an Individual Partnership Action Plan with the alliance in March 2015, considered the highest level of cooperation with NATO for any non-member. However, Serbian officials insist the country will never join NATO and will instead remain militarily neutral. The question of the impact of the bombing on public health has also continued to be a live issue in Serbian politics. The authorities have formed a parliamentary commission to examine the impact of NATO’s use of depleted uranium ammunition during the air campaign, and Serbian media have continued to blame an alleged increase in tumour patients on the bombing, while ignoring the fact that depleted uranium was used almost exclusively in Kosovo. The anniversary of the bombing will be marked in Serbia on March 24 with an Orthodox church service and senior state officials commemorating the victims of NATO’s air strikes. The slogan of the event is “Do not forget the crime”. In Kosovo, which is now governing its own affairs, no official events to mark the anniversary have yet been announced.

Radovan Karadzic Leaves a Legacy of Cruelty Radovan Karadzic has been sentenced to spend the rest of his life in prison - but in the Balkans, his vile legacy lives on through politicians who deny genocide and refuse to accept the truth about the crimes for which he was convicted. JELENA SUBOTIC | BIRN | ATLANTA

en years after its start, the trial of Radovan Karadzic has come to its merciful end. The Appeals Chamber of the International Residual Mechanism for International Tribunals – the final stage of the Hague court – upheld Karadzic’s conviction for genocide, crimes against humanity, and war crimes. Siding with the prosecution, the Appeals Chamber increased Karadzic’s sentence from 40 years - his initial sentence in 2016 to life in prison. As the prison gates lock behind him, what legacy does Karadzic leave behind? Karadzic was a master of his own image. He rose through the ranks of Bosnian Serb prewar political class on the strength of his nationalist rhetoric, his promises to unite the Serbs in one land, and the early support from Serbia’s political leadership – most importantly, of course, from Slobodan Milosevic who saw in Karadzic a useful political partner. Karadzic presented himself as a pseudo-intellectual – a trained psychiatrist, an occasional poet – a man of letters who found himself leading the nation in its quest for self-determination. That he was also a common crook who served 11 months in prison for fraud in 1984 was not part of this carefully crafted public persona. Throughout the war, Karadzic maintained this aura of a Bosnian Serb spiritual leader, who spoke in nationalist clichés and platitudes about the plight of his nation fighting for ethnic survival, a civilizational struggle between Serbs’ Orthodox Christianity and Bosniaks’ Islam. He left the dirty work of putting this ideology of ethnic purity and supremacy into actual practice – genocide and ethnic cleansing of Bosniaks – to his military chief, Ratko Mladic. But it was Karadzic’s vision of Serbian Bosnia that Mladic and other army men implemented. It was on Karadzic’s orders that Sarajevo was besieged, that Srebrenica was overrun and all its Bosniak boys and men slaughtered, that the towns of Bratunac, Foca, Kljuc, Prijedor, Sanski Most, Vlasenica and Zvornik and many, many more, were ethnically cleansed of non-Serbs. As the war ended in 1995 with the Dayton Peace Accords that froze the conflict in place, de facto awarding Bosnian Serbs all territorial gains they had amassed through their campaign of terror and ethnic cleansing, Karadzic disappeared. For 12 years he was in hiding from international justice, aided by a network of supporters in Montenegro, Serbia, Republika Srpska and likely elsewhere. Karadzic’s centrality to war crimes in Bosnia faded as the Tribunal took on other high-profile cases, the chief among them the case of Slobodan Milosevic. By the time Karadzic’s case hit the docket in The Hague, the immediacy and urgency of international justice were no longer there. The Milosevic trial spectacularly failed with his death in custody in 2006. The farce that was the 11-year trial of Vojislav Seselj took all the oxygen in The Hague. The governments in Belgrade and Sarajevo – and certainly in foreign capitals – had other priorities. When Karadzic was finally apprehended in July 2008 on a Belgrade public bus, he managed once again to make the story revolve around him and not around his victims,

or his crimes, or the disastrous political project he led. The story was about his disguise, his life as a “spiritual healer”, the Belgrade bars he patronised, the mysterious clan of supporters who helped him evade justice. Over the years, his preposterous costume, his rumpled-Dumbledore-with-a-ponytail look – became the Karadzic story. He became a joke, an Internet meme, part of the seemingly endless global repertoire of racism, Islamophobia, and white supremacy. But Radovan Karadzic is not a joke, a meme, a piece of Balkan folklore, a face on a T-shirt you can buy on the street stalls of Belgrade. This is the man who ordered the city of Sarajevo be placed under a four-year siege, starved of food and supplies, turned into an open concentration camp, its 400,000 desperate inhabitants fodder for snipers from the surrounding hills, snipers who would often target them at random, for fun, for petty bets. This is the man who ordered the shelling of a busy Sarajevo market, the only place in the besieged city people could buy food or trade goods, killing and injuring hundreds – only to deny that his army ever did such a thing. But the cruelty of Karadzic did not end with the end of the war. Cruelty was the defining feature of this ideology. Its purpose was to dehumanise, to belittle, to humiliate. When during his trial at The Hague in 2010 Karadzic was confronted with Almir Begic, a witness who testified that the prosthetic leg found at the scene of Sarajevo’s 1994 Markale market massacre belonged to his father Camil, killed at the site, Karadzic took particular pleasure in gaslighting Begic, trying to convince him – and the court – that he was mistaken, that the prosthetic leg Begic recognized as his dead father’s was instead a fake, a prop, part of the Bosniak plot to “stage” the massacre and blame Bosnian Serbs for it. The cruelty was the point. The enduring legacy of Radovan Karadzic, however, is that the catastrophe he and his allies unleashed on Bosnia lives on. Republika Srpska, the Bosnian Serb entity he helped establish and the Dayton Accords institutionalised as a pseudo-state, is a continuing cancer on Bosnia, the main obstacle to this country’s progress. Its leader Milorad Dodik is committed to secession and sees the future of his people with Serbia, not with Bosnia, Serbs again united in one land. Republika Srpska leaders have not only consistently denied that genocide was committed in Srebrenica, they have actively sought to alter the historical record and set up their own version of events, most recently in the announcement of two new commissions that would revise the history of the Srebrenica genocide and the Sarajevo siege and deny Bosnian Serb culpability in the atrocities. It is in Republika Srpska that Radovan Karadzic lives on as a hero, with student dorms named after him. And it is in Serbia where his books are being promoted at the Belgrade Book Fair, and where the sitting prime minister denies that genocide happened in Srebrenica. Karadzic’s last hope of freedom is gone, but his political project continues. Jelena Subotic is Professor of Political Science at Georgia State University in Atlanta. She is the author of ‘Hijacked Justice: Dealing with the Past in the Balkans’ and ‘Yellow Star, Red Star: Holocaust Remembrance after Communism’.

March 2019

INVESTIGATION

Diaspora Politics: Turkey’s New Balkan Ambassadors More and more Turks are ‘coming home’ to the Balkans. As a new diaspora community takes root, will it transplant the values of Erdogan’s ‘new Turkey’? Turkish flag. Photo: Pixabay.

HAMDI FIRAT BUYUK, ALEXANDER CLAPP AND SERBEZE HAXHIAJ

few steps from the wooden Ottoman fountain that looms over Bascarsija square in central Sarajevo, shoppers in a Turkish grocery store browse tea, spices and Turkish delight. Murat Ozkaya, the store’s owner, considers himself a trailblazer. The former stockbroker from the eastern Turkish city of Malatya built his business after falling for a Bosnian woman and moving to Sarajevo 12 years ago to marry her. Back then, most migration between the two countries went in the opposite direction. But in the decade since he opened his shop — along with several other businesses, including a Turkish textiles store — he has watched Turkish immigration to Bosnia and Herzegovina take off. “Our population is growing; many are coming,” said Ozkaya, sipping a Turkish coffee at a café in Sarajevo’s old town, not far from his grocery store. “I sincerely hope that one of us will enter [Bosnia’s] parliament one day. I hope that Turkey will have policies to support this.” Across the Balkans, a rising number of Turks are putting down roots in places that were once pins on the map of the Ottoman Empire. Many are drawn by opportunities for enterprise, investment, education or love. Others have rediscovered ancestral links to nations on Turkey’s doorstep. Whatever their motives, members of this new diaspora bring Turkish language, culture and values to their adopted homelands. They are the everyday faces of a more assertive Turkey, a century after the collapse of Ottoman rule. Analysts say the opportunity to mobilise Turks abroad to pedal soft power is not lost on Turkish President Recep Tayyip Erdogan, whose increasingly authoritarian rule at home has put him at loggerheads with Western powers and made Ankara’s hopes of joining the European Union look ever more remote. While some émigrés have fled a sweeping crackdown by Erdogan after a failed coup in 2016, many Turkish expats support his vision of a “new Turkey” built on Islamist nationalism rather than the secu-

larist and Western principles of Mustafa Kemal Ataturk, who founded the modern Turkish republic in 1923. “They are seen as ambassadors who will transmit the values of ‘new Turkey’ in the Balkans and eventually become part and parcel of the Balkan countries — hence enlarging already existing small communities of Turks, particularly in [North] Macedonia and Kosovo as well as Albania and to a lesser degree Bosnia,” said Osman Softic, a Sarajevo-based independent political analyst. Turkish influence in the Balkans has long permeated through investment in universities, mosques and infrastructure. Ankara has also exerted soft powerthrough cultural centres, the Turkish Aid Agency and state-backed media outlets broadcasting in regional languages. But as expat numbers swell, some see a chance to reshape the political landscape too. Erdogan himself has urged Turks in Balkan states to apply for second passports in an apparent bid to build Ankara-friendly voter blocs on foreign soil. “If there were more Balkan citizens who were raised in Turkey, Turkey would be more influential,” said Rifat Sait, a former Turkish ruling party lawmaker who leads a Balkan diaspora group and is president of the Balkan Strategic Research Centre think tank in Izmir in western Turkey. “The results of elections could be affected by polling stations set up in Turkey where people would vote for those parties that are close to the Turkish government.” ‘Sultan Erdogan’ At a rally in Sarajevo to kick off his Turkish presidential re-election campaign and general elections last May, President Erdogan spelled out what he expected from Turks abroad. He had flown to the Bosnian capital after Austria, the Netherlands and Germany banned similar planned events, angered by Erdogan’s appeals to diaspora voters in recent Dutch and German elections to vote as Turks first and as Dutch or Germans second. In the

Zetra Olympic Hall, he had no shortage of supporters to address. Among the 12,000 people crammed into the arena — many waving red flags — was Bekir Tekin, a mechanic from the eastern Kosovo city of Gjilan. Tekin had never been to Turkey, but he said: “Erdogan is Turkey, so today Turkey came to me.” Countless others had been bussed in from all corners of the Balkans. Ethnic Turks from North Macedonia mingled with compatriots from the Sandzak region straddling the Serbian-Montenegrin border. Those from Kosovo and Western Thrace in northeastern Greece stood alongside Turkish expats from Montenegro and Albania. Still others came from as far afield as Germany, Austria and the Netherlands — all countries with large Turkish diaspora communities. When Erdogan took to the stage, songs blared his name between loud bursts of percussion. Some supporters shouted: “Sultan Erdogan!” Bakir Izetbegovic, the Bosniak member of Bosnia’s tripartite presidency at the time, whipped up the crowd, chanting: “President Erdogan was sent by Allah to you.” Turkish citizens living abroad can vote in Turkish elections thanks to a 2012 law passed by Erdogan’s ruling Justice and Development Party (AKP). Addressing such expats, Erdogan made it clear it was not enough to cast a ballot for the AKP. “Take the citizenships of the countries you are living in,” Erdogan said. “Don’t say no. Take it. If they give it, take it.” He explained: “You are representatives in your countries. You should learn your countries’ language, integrate with your country, enter politics and improve our relations. But never forget Turkish language, culture and your Turkey.” For ethnic Turks who lack Turkish nationality and voting rights, he had different advice: get more involved in local politics. “You need to be in those parliaments instead of the ones who betray our country,” he said. Erdogan concluded his speech by declaring Turkey’s intention to invest more in the Balkans. He announced plans to pave a $3.5 billion highway linking Sarajevo and Belgrade with the Turkish capital. The following month, three million diaspora votes were cast in an

election that handed Erdogan an additional five years as president — on top of 16 years already at the helm of government. The vote revealed a deep split among Turkish voters in the Balkans. While almost 60 per cent of ballots cast in Bosnia, Kosovo and North Macedonia went Erdogan’s way, voters in Albania, Bulgaria, Greece, Romania and Serbia tended to favour his main rival from the opposition Republican People’s Party. The Turkish foreign ministry estimates that more than six million Turks live abroad — 5.5 million in Western Europe. This expat community comprises almost 8 per cent of Turkey’s population of 79.5 million. And it is getting bigger, swelled by political instability and economic turmoil at home. According to the latest figures from the Turkish Statistical Institute (TurkStat), Turkish emigration to destinations worldwide soared 42.5 per cent in 2017 from a year earlier, hitting almost 254,000. Analysts expect the 2018 figures to be even bigger. Figures are patchy on the precise number of Turkish nationals living in the Balkans but statistics released by the foreign ministry in early February show that more than 110,000 Turks are registered with foreign missions in the region. Around 60,000 Turks are registered in Bulgaria while 13,000 are in Romania, 12,000 in North Macedonia, 10,700 in Bosnia, 8,000 in Albania, 3,500 in Kosovo, 2,000 in Montenegro, 600 in Serbia, 250 in Croatia and 200 in Slovenia. “Since the early 2000s, the number of Turkish nationals circulating between Turkey and the Balkan countries has grown in number,” said Gul Uret, a researcher at the Centre for Southeast European Studies at the University of Graz in Austria. “This is a phenomenon that goes hand in hand with the increase of Turkish-Balkans relations on a state level.” It also mirrors the changing profile of Turkish migration. In 2017, more than 42 per cent of Turkish migrants were aged 2534 while 57 per cent were from big cities like Istanbul, Ankara, Antalya, Bursa and Izmir, according to TurkStat. “Earlier diaspora to Western Europe were mainly people from rural areas and urban centres, relatively poorly

March 2019

hardened its requirements for citizenship, in an attempt to maintain the delicate ethno-political balance in the small country, which could be significantly altered by an increase in people of Albanian or Turkish ethnic background. “And Bosnia has no agreement with Turkey for dual citizenship for the same reasons as in [North] Macedonia or Montenegro.” As for Greece, it does not offer citizenship to Turks based on family links under bilateral agreements signed almost a hundred years ago, the lawyer said.

educated and people of low socio-economic strata,” said political analyst Softic. “The new Turkish diaspora to the Balkans are educated people, students in search of education, and business-savvy people who recognised opportunities and they see themselves as part of the Balkan space, with which they share historical and cultural experiences.” He added that some Turkish nationals in the Balkans had come in search of ancestral homelands — testifying to centuries of migration that helped shape modern Turkey. Demographers estimate that at least 20 per cent of Turks have Balkan ancestral links while another 20 per cent have roots in the Caucasus and elsewhere. ‘Fear and anxiety’ While many Turks in the Balkans are ardent AKP supporters, others have turned their backs on what they describe as an ever more oppressive Turkey under Erdogan. “I couldn’t breathe in Erdogan’s Turkey,” said Arzu Koca, an artist and designer who moved to Sarajevo in the autumn of 2018 to pursue a Master’s degree at the Sarajevo Academy of Fine Arts. “The policies, the resulting social changes, the high pressure on people’s way of life — all pushed me to leave.” Koca’s family has roots in the Balkans. Her father is from the northeastern Bulgarian city of Razgrad while her mother is from the town of Prijepolje in southeastern Serbia. She has applied for Serbian citizenship. “My parents came to Turkey for a better life where all differences were accepted with a great tolerance,” she said. “That was Ataturk’s country, which is secular, prosperous and wealthy for those who work hard.” Koca is a member of the “Gezi generation”, a nickname given to young people who demonstrated in Istanbul’s Gezi Park in 2013 — the first mass street protests against Erdogan’s regime. Like Koca, many have since left Turkey. “We were all well-educated urban people but we were brutally attacked with water cannons and tear gas by Erdogan’s police because we wanted a democratic change,” she said. She added: “Ataturk’s republic is now lost. Why would I leave my country otherwise?” Academics say the stereotype of the Turk with Balkan roots is of a more secular individual, culturally but not religiously conservative and politically closer to Ataturk’s ideals than Erdogan’s brand of political Islam. Ataturk was himself a Balkan Turk, with ancestral links to North Macedonia and Greece. “Turkish citizens who have Balkan origins are children of families that lost everything and had to leave their ancestral homelands in the Balkans,” said Kursat Guc, a doctoral fellow at the Faculty of Political Science at the University of Ankara. “The state, Ataturk, the homeland, republic, secularism and other such terms are important motivations for Turkey’s Balkan people.” Political analyst Softic said Turks who identify as Bosniaks in particular tend to be less enthusiastic about Erdogan and his Islamist ruling party. “Almost all Bosniak communities in Turkey were somewhat progressive and left-oriented and Republican [referring to the main opposition Republican People’s Party, founded by Ataturk] in the Turkish sense, and they do not represent a stronghold for Erdogan and his party,” he said. “Younger Bosniak and other Balkan generations in Turkey, especially educated ones, started to question their identity and they want to come and visit and some even to live here.” But the real watershed moment for many Erdogan critics came in July 2016, when rogue soldiers in Turkey launched a failed coup attempt. Erdogan’s response was swift and ruthless. Declaring emergency rule, he sacked hundreds of thousands of public servants and detained countless more on suspicion of involve-

ment in the putsch, along with journalists, judges, soldiers and police. Tens of thousands of Turks have fled the country due to the crackdown. Many went to Germany, where more than 10,000 applied for asylum in 2018 alone, according to Federal Office for Migration and Refugees statistics cited by Die Welt. Others have sought safe haven in Balkan countries such as Kosovo. The AKP blames the coup attempt on supporters of cleric Fethullah Gulen, a former Erdogan ally who lives in exile in the United States and insists he had nothing to do with the plot. Turkey has launched a massive purge of schools, colleges, NGOs, companies and banks linked to Gulen’s transnational religious and social movement, which Erdogan has described as a “parallel state” and a “terrorist organisation”. One victim of the backlash was Ahmet Kocyigit, a Turkish expat in Kosovo. Hailing from the southern Turkish city of Adana, Kocyigit was working as a physics teacher at a Gulen-affiliated school in Pristina at the time of the coup attempt. Almost overnight, he and his family became exiles — unable to return to Turkey and scared to venture outside the house. “I live in fear and anxiety of when they can capture us,” he said. “When I go out in the street, I have to be very careful. Every time somebody knocks on my door, we have to make sure who it is before opening it.” Kocyigit’s younger son was born after the failed putsch. He has no travel documents since Turkish authorities refuse to issue papers for children of parents working for Gulen schools, even if they live outside Turkey. With ancestors from Bulgaria, Kocyigit considered applying for Bulgarian citizenship. But to qualify, he would have had to move his family — including his father and 91-year-old grandfather — to Bulgaria for three years. “According to the rules, my children would have to wait 12 years for citizenship,” he said. Instead he applied for asylum in Kosovo but authorities were slow to process his application. Finally, he decided to try the United States. “Better to go to America than live in hope of restoring my right to belong to my country,” he said. “Kosovo is becoming another version of Erdogan’s Turkey. It’s no place for Turks like me.” In late September, he flew to the United States to apply for asylum for himself and his family. Genealogical goldrush In February 2018, the Turkish government launched an online genealogy service on its e-government website allowing anyone with a citizenship number to learn where and when their ancestors were born and died. In a country where the law forbids the recording of people’s ethnic backgrounds and regards all citizens as Turks, the database sparked intense interest. Many users discovered that their ancestors came from Bulgaria,

North Macedonia, Armenia, Russia, Azerbaijan, Bosnia, Serbia and elsewhere. Within a week of its launch, the site crashed several times. So many users — around six million — had sacked its search function, the government had to reinforce its servers with additional hardware, local media reported. “Opening population registers which have been kept secret for decades not only opens up for debate the history of the modern Turkish republic,” said Uret from the University of Graz. “It also exposes questions about Turkishness, ethnicity, identification and belonging. By questioning modern national identity and the idea of Turkishness created by the founders of the republic, the records may indirectly work in favour of the current ruling elite.” But Oktay Aksoy, a board member of the Turkish Foreign Policy Institute think tank in Ankara, said there were no ulterior motives. “Many of the birth records had been destroyed and the state finally provided this information [online],” he said in an email. “It was as simple as that.” In Istanbul and elsewhere throughout Turkey, a growing cottage industry of legal firms and non-governmental organisations promises to streamline the process of second citizenship. Sait from the Balkan Strategic Research Centre estimates that up to 18 million Turkish citizens have Balkan origins of one kind or another. “Millions of people, including Turks, Albanians, Bosniaks, Torbeshes and many others came to Asia Minor from the Balkans in huge waves because of the wars and political turmoil in the 19th and 20th centuries,” he said. Today, he reckons some 400,000 Turks have the right to second passports in the region — although only Serbia makes the process straightforward. “Other countries have no bilateral agreements with Turkey for dual citizenship or they aren’t eager to offer it because of their fragile ethnic composition,” he said. In the southwestern Serbian city of Novi Pazar, former Deputy Mayor Faruk Suljevic agreed that most Balkan states were wary of upsetting the political applecart by granting Turks second passports. “Macedonia’s Albanian and Turkish populations could be rapidly increased just like Montenegro’s Bosniak population… But Serbia has no such problems and fears,” he said in an interview in October, when he was still deputy mayor. A lawyer in Istanbul who deals with second citizenship across the Balkans listed the barriers facing Turks in search of dual nationality. “Bulgaria doesn’t give Turkish citizens passports [easily] because of its local history and dynamics, and because it already has a large ethnic Turkish minority,” he said, declining to be identified. “Kosovo and Montenegro changed their laws as part of the EU integration process, and now only grant citizenship after very careful investigations. “[North] Macedonia has also

‘We are all Ottomans’ Whatever their reasons for emigrating, many Turks in the Balkans speak of a sense of shared identity with their new neighbours. “When I came here, my family and I saw this decision as the revival of our family roots,” said Sert from the Independent Industrialists and Businessmen Association in Sarajevo. “I adopted the language in a short time. We’re all now very happy because I returned to my ancestor’s country.” Others feel similarly at home. “Bosnians live the Ottoman Empire and its values much better than we live them in Turkey,” said Burak Baglan, a businessman from Turkey’s southern province of Hatay who runs a tourism agency that also dabbles in imports and exports. “We have very strong bonds. We’re getting closer day by day.” Sitting in a Sarajevo café called Aksaraj, which gets its name from a historic neighbourhood of Istanbul, Baglan said more young Bosniaks were learning Turkish in hopes of landing jobs with Turkish state and private institutions across the region or in Turkey itself. “Turks are also learning the Bosnian language,” Baglan said. “I can talk in Turkish with my Bosnian friends. I can order my tea and coffee in cafés in Bosnian and vice-versa because people now know Turkish.” Recep Skrijelj, a history professor and jewellery shop owner in Serbia’s Novi Pazar, declared: “We are all Ottomans. The Ottoman Empire still lives here!” Skrijelj is a Bosniak. His wife, Muberra, is a Turkish professor of medicine whose family comes from the Kosovo town of Prizren, which boasts a strong Turkish community. They both speak Turkish fluently, their sentences infused with Slavic words and a Balkan accent. The couple’s pride in all things Turkish is not uncommon in the Sandzak region of southern Serbia and northern Montenegro. “All our kids will speak Turkish soon,” Skrijelj said. In Kosovo, the director of the Yunus Emre Institute cultural centre in Pristina, Mehmet Ulker, waxed lyrical about “the brotherhood relations” between Kosovo and Turkey. “The first day I came to Kosovo, I was sleeping deeply and I heard music outside,” he recalled. “I said: ‘I’m in my home.’ Instantly, I woke up and the music continued. When I went out, I saw that I wasn’t in my village [in Turkey] but in Pristina.” Back in Skopje, Ibrahim from the alliance of NGOs that champions the interests of ethnic Turks in North Macedonia credited Erdogan for pioneering an expansive new vision of what it means to be Turkish in the region — underwritten by increased funding in hospitals, schools, agriculture, mosques and banks. “Turkish identity is not a national identity,” he said. “It spreads across nations. It weaves itself into other identities. It’s not tied to Turkey. It’s much older, and much vaster.” But others were less romantic about Erdogan’s influence in the region. “Erdogan’s fight with the Gulen movement, his deteriorating relations with the West and his crackdown in Turkey changed most of the game in the Balkans,” said analyst Softic. “There seems to be an increasing number of diaspora communities who appear to be critical of the government’s policies in Ankara.

March 2019

INVESTIGATION

Crowded with Cruise Ships, Fears for Montenegrin Bay Inundated with cruise ship tourists, the medieval walled town of Kotor in Montenegro already risks losing its UNESCO heritage status. Now environmental experts and activists are sounding the alarm over the Bay of Kotor’s delicate ecosystem. MATIJA OTASEVIC | BIRN | PODGORICA

usan Varda recalls strolling through the Old City of Kotor one late-autumn evening last year. “There was almost no one but waiters in smoothly ironed uniforms in empty, now mainly luxurious restaurants – this is now the typical image of Kotor in the off-season,” he said, lamenting what has become of this walled city and its Venetian palaces in Montenegro’s fjord-like Bay of Kotor. “I feel nostalgic for the Kotor of five, 10, 20 years ago,” Varda said. Kotor feels abandoned in the off-season because everything is geared for spring and summer when the cruise ships arrive, disgorging thousands of tourists who each spend an estimated average of 40 euros per day in the city. But beyond the impact on Kotor itself, Varda, as director of the Mediterranean Centre for Environmental Monitoring, MedCEM, in the Montenegrin port city of Bar, worries most about the bay itself, the water that laps its shores and its delicate ecosystem. It’s not only tourists that pour off the ships. With cash filling city coffers, environmental experts and activists say authorities are blind to the side-effects – noise, air and sea pollution. Kotor ranks third in the Mediterranean in terms of cruise ship visits behind Venice and Dubrovnik, which have long since surrendered to mass tourism, driving out local residents. In interviews for Balkan Investigative Reporting Network, BIRN, and the Centre for Investigative Journalism of Montenegro, CIN-CG, they have called on authorities to conduct an urgent assessment of the impact of cruise ships on the environment, regulate their presence in the Bay of Kotor and designate certain areas as off-limits. Western countries “realised their tourism mistakes long ago” and banned cruise ships from designated protected areas, said Varda. As a first step, he said, Kotor should follow Croatia’s Dubrovnik in limiting the number of cruise ships allowed to dock in its waters. “The problem is the arbitrary way in which tourism is developed in Montene-

gro,” he told BIRN/CIN-CG. “We must not wait for the total collapse of natural and municipal capacities to realise that it is necessary to implement some restrictions.” Current monitoring “not enough” Over the past five years, roughly 2,000 cruise ship visits have brought more than two million tourists to Kotor’s medieval walls. Cruise-ship tourism globally is estimated to account for around two percent of the total tourism industry, but it is far more important for Montenegro. In 2007, cruise ships accounted for four per cent of tourism in the former Yugoslav republic, rising rapidly to 29 per cent in 2016. Yet the impact of the floating hotels, the billionaire superyachts and sailing boats on the Bay of Kotor, known locally as Boka, has never been closely studied, according to the Kotor-based Institute of Marine Biology. Vesna Macic, a senior scientific association at the institute, told BIRN/CIN-CG that the monitoring carried out by Montenegro’s state Environmental Agency “is not enough.” Asked about its analysis of the impact of tourism and particularly cruise-ship tourism on the biodiversity of the bay, the Environmental Agency told BIRN/CINCG that “potential impacts have been identified but there have been no further analyses.” The agency’s 2016 general report on the environment cited “possible sea pollution from waste water, solid waste, air pollution (primarily by acidifying substances) and noise.” It identified “ship breakdowns” as among the greatest threats given the huge volume of fuel carried by cruise ships. The threats grow with the intensity of cruise-ship traffic. According to the Port of Kotor authority, the bay sometimes hosts three docked cruise ships simultaneously, each staying for roughly 12 hours. In 2014, a study of marine biodiversity in the area, conducted by the Ministry of Sustainable Development and Tourism, MORT, and the Regional Action Centre for Specially Protected Areas, RAC/SPA, highlighted the presence of cruise ships in

Kotor, old town. Photo: Flickr / Dennis Sylvester

Cruise ship in the Bay of Kotor, Montenegro. Photo: Flickr/jbdodane

Infographic: BIRN

the Bay of Kotor as a threat to biodiversity. It noted that such ships usually drop anchor in the eastern part of the bay, close to Kotor. “The presence of huge cruise ships in the bay affects both small scale fishing, because they cut and destroy the fishing nets along their routes, and marine environment because of cleaning the vessels and discharging the waste water,” the study said. It recommended the additional regulation of cruise ships in the bay and the designation of areas where they are not allowed to drop anchor. At risk are underwater meadows of flowering seagrass (Posidonia oceanica) and protected seagrass species such as Cymodocea nodosa, a big absorber of carbon dioxide. Dobrota, which encompasses most of Kotor’s residential area, is recognised in the study as the only point in the bay with colonies of flowering seagrass and is home to Pinna nobilis, commonly known as the noble pen shell, a clam that is sensitive to pollution. The Verige strait, which connects the Bay of Kotor with the open sea, hosts rich seabed flora. European experts say all human activity in the sea should be tightly restricted at both Dobrota and the Verige strait.

just one docking of a cruise ship in port, more pollutants are released into the air than 2,000 cars and trucks emit in a year. Marine mammals are especially endangered. An organisation dealing with the protection of small whales in the Baltic Sea, the northeastern Atlantic, the Irish Sea and the North Sea, ASCOBANS, concluded in 2009 that low-frequency noise in the sea has doubled every decade since 1950. For marine animals, hearing is their primary sense for orientation and communication. One study conducted in Croatia found that some species of dolphin, put off by the noise of ships, spend less and less time searching for food and mating, becoming more solitary as a result. Such an analysis “should be done in the Bay of Kotor as soon as possible,” said Macic, “because the underwater noise has become highly intensive and frequent.” Organic, non-organic and solid waste emitted from cruise ships is another problem. The US Environmental Agency estimates that each passenger produces between 2.6 kilograms and 3.5 kg of waste every day. Waste stored on cruise ships contains a hazardous mix of cleaning substances, paint and medical waste. Its discharge is prohibited in the Mediterranean within 15 nautical miles of the shore. But experts say monitoring is problematic. The problem is compounded in the summer months when sea temperatures

Noise and air pollution And it is not just the sea that is at risk. Ross Klein, a Canada-based professor and cruise industry expert, has said thatafter

March 2019

Yugoslav Industrial Symbol Inspires Bosnia’s Biennale Pick Danica Dakic, the first woman artist to represent Bosnia at the Venice Biennale, has taken the drastic social and economic changes in the old industrial town of Zenica as her inspiration. MLADEN LAKIC, | BIRN | SARAJEVO

are high, winds are low and water circulation decreases. The coastal population is also rising. Invasive species Ballast water has been identified as another threat to marine ecosystems. In 2013, the Geneva-based International Maritime Organisation (IMO) recognised the impact of ballast water, used by big ships for stability, as one of the major environmental risks globally. According to biologists, a cubic meter of ballast water – taken on in one port and discharged in another – may contain up to 10,000 sea organisms. A 2006 study conducted in neighbouring Croatia found that around 2.5 million tons of ballast water was discharged into the sea, introducing 113 species of sea organism into the local ecosystem, of which 61 were not indigenous. Certain invasive species multiply without control, suppressing and destroying autochthonous species in the specific habit. In Croatia, they included the invasive red algae, which is particularly dangerous to the biodiversity of the Adriatic Sea. No such assessment of the impact of ballast water has been conducted in Montenegro. The Environmental Agency said it expected new analyses to be conducted that would assess the impact of such phenomena on the Montenegrin stretch of the Adriatic. UNESCO has warned that the “large number” of cruise and freight ships in the Kotor area is putting at risk its heritage status. The protection covers not just the medieval town but the area’s natural beauty too. “It’s not possible to strike a balance between mass tourism and environmental protection,” said Varda. “One must be subject to the other. Unfortunately, there is a prevailing fascination with mass tourism and growing [tourism] figures in Montenegro, while nobody mentions the long-term quality and sustainability of tourism.”

he Bosnian-born artist Danica Dakic, who now lives and works in Germany, has taken the post-war decay of the industrial town of Zenica in central Bosnia as her theme for the 2019 Venice Biennale. “The Zenica Trilogy is a media installation … that explores the utopian potential of the cultural and industrial heritage of the city of Zenica from the period of Yugoslav Modernism to post-war reality, as well as the possibilities, and the inability, to transition between the past and the future,” Dakic told BIRN. Born in Sarajevo in 1962, Dakic now lives between the Bosnian capital of Sarajevo and Dusseldorf and Weimar in Germany, where she works. She teaches a Masters degree on Public Art and New Artistic Strategies at the Art and Design Faculty at Weimar’s Bauhaus University. The Zenica Trilogy asks poignant questions about the public space, its affiliation and borders, and deals with social and individual responsibility in modern, post war Bosnian society, which remains burdened by transitional and political processes, Dakic explains, discussing her project for the Biennale that opens on May 11 and runs to 24 November 24. “It is process of constantly learning to live with differences again and again from the perspective of the ‘other’, which is not easy, but exciting,” Dakic told BIRN in a written interview. Dakic adds that she does not see her life in Bosnia and Germany as divided into two segments, but as a space for freedom. Drawing on her own experience as a migrant, since she was born in Sarajevo but now lives mainly in Germany, her art deals with the construction of identity and belonging through social change, globalization and war. Dakic has taken part in numerous group exhibitions, including Documenta 12 in 2007, the Biennale in Sydney in 2010, Marseille-Provence/European Capital of Culture in 2013 and the Sao Paulo Biennale in Brazil in 2014. She has held solo exhibitions at the Lehmbruck Museum in Duisburg in 2017, the Museum of Modern Art in Frankfurt in 2013 and the Hammer Museum in Los Angeles in 2011, among others. The Zenica Trilogy is the result of collaboration, a practice that has long characterized her art. This time, it involved Sarajevo-based producer Amra Baksic Camo, photographer Egbert Trogemann and composer Bojan Vuletic, from Dusseldorf. Zenica is a town in central Bosnia that became highly industrialised in Socialist Yugoslavia.

Portrait of Danica Dakic Photo: Egbert Trogemann

It was especially famous for its steel mill and coalmines, which became symbols of the industrial development, modernization and aspirations of Socialist Yugoslavia. After the 1992-95 war ended in Bosnia, following an economic shift from Socialist planning to uncontrolled capitalism, today’s image of the city is very different – one of extreme pollution, high unemployment and high emigration. That was one of the main reasons why Dakic decided to work on the theme of Zenica. “At the same time, the name of the city is associated with the pupil of the eye,” she notes; Zenica in Bosnian means eye pupil. “The idea of a black point – whose role is to absorb light into the eye – suggests at the same time something of inestimable value,” Dakic says. Dakic’s artistic works have included videos, films, photography, performance and installations. The Bosnian pavilion in Venice will be housed at the Palazzo Ca’ Bernardo in Sestriere San Polo and is commissioned by the Ars Aevi Museum of Contemporary Art in Sarajevo. Anja Bogojevic, Amila Puzic and Claudia Zini will serve as the curatorial team. “In her approach to the Bosnian pa-

vilion project, Dakic investigates the heritage of modernity, from Bauhaus to the utopian paradigms of international and Yugoslav Socialist Modernism,” Bogojevic, Puzic, and Zini said in a joint statement for artforum.com, describing her work. “It exemplifies her search to reactivate utopian potentials by establishing a poetic relationship to Bosnia’s post-war reality,” the team told artforum in the same interview. This year’s Venice Biennale slogan, “May you live in interesting times”, is an old English phrase that has long been mistakenly cited as an ancient Chinese curse, invoking uncertainty, crisis and turmoil. Dakic herself describes her own time as one of great fractures and contradictions. However, she does not see it entirely in negative terms. “There are social media that create a fragmented reality in which the boundaries between truth and lies are wiped out,” she notes. But this “interesting’ time also has its good side, she maintains. She says young artists and art collectors around the world are taking things in their hands, creating new fields and strategies for action. “The public space, including the space of social media, is increasingly becoming a space of artistic activity,” Dakic says.

PËR MË TEPËR VIZITONI: www.albania.mom-rsf.org