Numri 67 i gazetes Reporter.al by Reporter.al

‘Gjithçka shndërrohet në ndërtesa’: Beteja e humbur me paratë e pista

Shqipëria ka bërë hapa pas në luftën kundër pastrimit të parave të lidhura me krimin e organizuar dhe korrupsionin, të cilat deformojnë tregun e pasurive të paluajtshme dhe zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të vendit.

Pak mjekë dhe pa protokoll: Beteja në hije e spitaleve rajonale me COVID-19

Përtej strategjisë së Ministrisë së Shëndetësisë, një numër i madh pacientësh zgjodhën të kurohen në spitalet rajonale dhe bashkiake – shpeshherë në thyerje të protokolleve dhe në mungesë të mjekëve specialistë.

Zhdukjet e epokës komuniste ende përndjekin Shqipërinë

Mijëra familjeve, të dashurit e të cilëve u zhdukën nën sundimin komunist në Shqipëri, u është bërë përsëri padrejtësi nga dështimi i autoriteteve për të gjetur eshtrat e tyre.

Nr.

Mars 2021 E përmuajshme

TREGU I ZI I OKSIGJENIT LULËZON MES PANDEMISË SË COVID-19 Mijëra pacientë në nevojë kritike për oksigjen po i drejtohen tregut të parregulluar për pajisje mjekësore dhe bombula - çmimet e të cilave kanë shkuar në qiell me rritjen e infektimeve, ndërkohë që ekspertët paralajmërojnë për rrezikun e përdorimit të pajisjeve të pacertifikuara pa asistencë mjekësore.

Tregu i zi i shitjes se oksigjenit | Ilustrim nga Jurgena Tahiri

Mars 2021

TREGU I ZI I SHITJES SË OKSIGJENIT LULËZON MES PANDEMISË SË COVID-19

PAK MJEKË DHE PA PROTOKOLL: BETEJA NË HIJE E SPITALEVE RAJONALE ME COVID-19

‘GJITHÇKA SHNDËRROHET NË NDËRTESA’: LUFTA E HUMBUR E SHQIPËRISË ME PARATË E PISTA

MES VARFËRISË DHE ABORTEVE: RRETHI VICIOZ I GRAVE TË PAPUNA NË SHQIPËRI

PANDEMIA SJELL VONESA NË DEPISTIMIN DHE DIAGNOSTIKIMIN E KANCERIT

ZHDUKJET E EPOKËS KOMUNISTE ENDE PËRNDJEKIN SHQIPËRINË

4-5 Mijëra pacientë në nevojë kritike për oksigjen po i drejtohen tregut të parregulluar për pajisje mjekësore dhe bombula çmimet e së cilave kanë shkuar në qiell me rritjen e infektimeve.

6-7 Përtej strategjisë së Ministrisë së Shëndetësisë, një numër i madh pacientësh zgjodhën të kurohen në spitalet rajonale dhe bashkiake –shpeshherë në thyerje të protokolleve dhe në mungesë të mjekëve specialistë.

ENGLISH EDITION COVID-19 DRIVES ALBANIAN BLACK MARKET TRADE IN OXYGEN

‘I MIGHT BUY IT ALL’: ALBANIA FIGHTS LOSING BATTLE AGAINST MONEY LAUNDERING

COMMUNIST-ERA DISAPPEARANCES STILL HAUNT ALBANIA

DEEPLY DIVIDED ALBANIA BRACES FOR TURBULENT ELECTION

IN COVID-19 FIGHT, FREE SPEECH BECOMES COLLATERAL DAMAGE

BULGARIA’S EXILED YOUNG PROFESSIONALS MULL NEW LIFE BACK HOME

10-11

14-15 Mijëra familjeve, të dashurit e të cilëve u zhdukën nën sundimin komunist në Shqipëri, u është bërë përsëri padrejtësi nga dështimi i autoriteteve për të gjetur eshtrat e tyre.

Është publikimi i Rrjetit Ballkanik të Gazetarisë Investigative në Shqipëri – BIRN Albania. BIRN Albania është një organizatë jo-fitimprurëse, e cila mbështet zhvillimin e gazetarisë investigative në Shqipëri me qëllim ekspozimin e rasteve të korrupsionit dhe promovimin e të drejtave të njeriut në vend. Ky publikim i përmuajshëm është një përmbledhje e disa prej artikujve të botuar nga rrjeti BIRN në faqen www.reporter.al dhe www.balkaninsight.com. Ky publikim shpërndahet falas. Printimi dhe shpërndarja e tij mundësohet nga: Qeveria Suedeze

National Endowment for Democracy

STAFI

KONTAKTONI:

Kristina Voko, drejtore e BIRN Albania Besar Likmeta, redaktor Aleksandra Bogdani, gazetare Gjergj Erebara, gazetar Ivana Dervishi, gazetare Lindita Çela, gazetare

Bulevardi Gjergj Fishta, Kulla 8, Ap. 8, Tiranë E-mail: office.albania@birn.eu.com Tel: +35544502592 URL: http://www.reporter.al/

Mars 2021

Ngjarjet e Marsit FUSHATA E VAKSINIMIT Të moshuarit mbi 70-vjeç mbajtën radhë pranë çadrave të vendosura në sheshin “Skënderbej” në Tiranë për të bërë dozën e vaksinës kineze “Sinovac”. Qeveria shqiptare deklaroi se kishte siguruar 1 milion doza të vaksinës kineze nga Turqia, duke nisur kështu fushatën e vaksinimit masiv të popullsisë. Foto: Malton Dibra/ LSA

ONM, akuza Imerajt për shantazh dhe ndërhyrje Operacioni Ndërkombëtar i Monitorimit, ONM ngriti akuza për ndikim të ‘paligjshëm’, shantazh si dhe për një përpjekje të organizuar për të ndikuar procesin e vetingut ndaj drejtueses së Prokurorisë së Tiranës, Elisabeta Imeraj. Në një seancë të paprecedentë të zhvilluar më 24 mars, vëzhguesi ndërkombëtar, Theo Jacobs tha se Imeraj kishte vënë njerëz që të ndiqnin dhe të përgjonin kolegun e tij tashmë të larguar nga ONM, Hans Kijlstra. Ai po ashtu veçoi dorëheqjen e ish-relatores Etleda Çiftja, e cila shprehej se kërkonte të tërhiqej pasi 7-8 persona i ishin afruar për t’i kërkuar “qëndrim më fleksibël” në çështjen ndaj Imerajt. Procesi ndaj Elisabeta Imerajt është ndër më të gjatët në KPK dhe vetë ajo u ankua se kishte mbi 2 vjet e gjysmë që u përgjigjej pyetjeve nga Komisioni. Imeraj i kundërshtoi gjithashtu ashpër akuzat e Jacobs, duke i ironizuar ato si thashetheme. Pavarësisht gjetjeve të ONM, Komisioni e shtyu vendimin për Imerajn në një afat të pacaktuar, ndërkohë që ajo u shpërblye nga Këshilli i Lartë i Prokurorisë me një mandat të plotë në krye të Prokurorisë së Tiranës.

Kuvendi, 154 ndryshime ligjore pa konsultim Një numër deputetësh socialistë hodhën një mori propozimesh për ndryshime ligjore në ligjet kryesore të vendit, përfshirë kodin penal, kodin e procedurës penale, ligjin për Statusin e Gjyqtarëve dhe disa ligje të tjera mbi sistemin e drejtësisë, gjithsej 154 ndryshime, të cilat janë hedhur në procedurë të përshpejtuar parlamentare, në një veprim që organizatat e shoqërisë civile e konsiderojnë në shkelje të kushtetutës dhe të tillë që cënon besimin e publikut te reforma në drejtësi. Ligjet në fjalë u miratuan së fundmi në seancë plenare. Përmes një deklarate për shtyp të publikuar të

mërkurën, 64 organizata të shoqërisë civile shprehën alarmin për këto ndryshime u miratuan pavarësisht se askush nuk ka pasur kohë t’i analizojë për të parë se çfarë efektesh mund të kenë. “Shoqëria civile shpreh shqetësimin se procesi i ndjekur për shqyrtimin dhe miratimin e këtyre projektligjeve krijon precedent negativ, pasi bie në kundërshtim me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, si dhe Rregulloren e Kuvendit,” thuhet në deklaratën e organizatave.

Protestë kundër rrudhjes së zonave të mbrojtura Një grup i organizatave mjedisore dhe tre profesorë të Fakultetit të Shkencave të Natyrës protestuan para Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisit kundër një projektvendimi të Këshillit Kombëtar të Territorit “Për miratimin e kufijve të Zonave të Mbrojtura”. Në një komunikatë të përbashkësht për shtyp ata thanë se projekti i KKT-së: “fshin nga harta zonat me rëndësi ndërkombëtare dhe kombëtare”, ndërsa kërkuan që ai të mos miratohej. “Projekt-vendimi përjashton nga zonat e mbrojtura në Divjakë-Karavasta, Butrint, Vjosë-Nartë, Bunë-Velipojë etj, sipërfaqe të tëra të tokave bujqësore me përdorim tradicional si dhe zona urbane. Për më tepër ky projektvendim fshin nga harta rreth 15,000 ha të Zonave të Mbrojtura sikurse Luzni-Bulac, Piskal-Shqerri, Dardhë-Xhurrë, etj”, thuhet në komunikim. Sipas organizatave, flagrante është “përjashtimi nga zona e mbrojtur i sipërfaqes së aeroportit në Akërni (Vlorë) dhe heqja e gjithë sipërfaqes së ullishtave në kodrat e Panajasë”.

Ekstremizmi politik mbi ekstremizmin fetar Numri i shqiptarëve që kanë vajtur në Siri për t’u bashkuar me grupe ekstremiste islamike ka rënë në zero pas vitit 2015, si pasojë e rritjes së ndërgjegjësimit, por një burim tjetër ekstremizmi i dhunshëm po formo-

het, ai i ushqyer nga ndjenja e përjashtimit social si pasojë e nivelit të dobët të demokracisë dhe sundimit të ligjit. Këto janë konkluzionet e një studimi të gjerë të kryer nga Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, (IDM), një organizatë në Tiranë, studim që u prezantua online më 24 mars. Ndërsa rreziku i radikalizmit të dhunshëm fetar është pakësuar, studimi vëren se është një lloj tjetër rreziku i cili është në rritje dhe krahasimisht më i madh: rreziku i radikalizmit politik. Sipas studimit, një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve ndjehen të alienuar nga sistemi politik dhe dobësitë e demokracisë shqiptare dhe si të tillë, justifikojnë përdorimin e dhunës si mjet të moralshëm në ndryshimin e situatës. Kjo kombinohet me deklarimin e gati një të tretës së të intervistuarve, se ata janë të gatshëm të bëjnë çdo gjë, përfshirë ndërmarrjen e aktiviteteve ilegale, për t’u pasuruar.

Facebook identifikon reklamuesit politikë Partitë politike dhe politikanët, të cilët janë mësuar deri tani të shpenzojnë lirshëm në reklama në Facebook, shpesh duke përdorur faqe jo lehtësisht të identifikueshme si faqe politike, do të detyrohen të jenë transparent mbi financuesit e tyre, bëri të ditur rrjeti social Facebook në një njoftim për shtyp të raportuar nga Associated Press. “Të gjitha reklamat elektorale dhe politike në Shqipëri duhet të vijnë nga reklamues të autorizuar dhe të përfshijnë njoftimin “paguar nga”,” thuhet në njoftimin e cituar nga Associated Press. Partitë politike shqiptare duket se shpenzojnë shuma të konsiderueshme parash për të reklamuar në mediat sociale, shpesh përmes përdorimit të faqeve të ndryshme që nuk identifikohen si të menaxhuara nga partitë politike. Facebook është vënë që prej disa vitesh nën kritika të ashpra në të gjithë botën për lehtësinë me të cilën fushatat keqinformuese apo dizinformuese nga grupime të ndryshme qarkullojnë në këtë rrjet dhe vështirësinë që përdoruesit kanë për të kuptuar llojin e materialit që u del përpara.

Mars 2021

INVESTIGIM

Tregu i zi i shitjes së oksigjenit lulëzon mes pandemisë së COVID-19 Mijëra pacientë në nevojë kritike për oksigjen po i drejtohen tregut të parregulluar për pajisje mjekësore dhe bombula - çmimet e së cilave kanë shkuar në qiell me rrijten e infektimeve, ndërkohë që ekspertët paralajmërojnë për rrezikun e përdorimit të pajisjeve të pacertifikuara pa asistencë mjekësore. VLADIMIR KARAJ, ELTON QYNO, GERI EMIRI, VALBONA DAVIDHI | BIRN | TIRANË, DURRËS, FIER

ur motra e Elvira Dushkut doli nga spitali pasi ishte kuruar për COVID-19 në fund të tetorit, ajo kishte ende insuficencë në frymëmarrje. Gruaja 68 vjeçare kujton se bëri e shqetësuar mbi një duzinë telefonatash “duke qarë dhe duke u lutur”, derisa siguroi me qira për 9 mijë lekë në muaj një pajisje oksigjeni. “Ky është një biznes i shëmtuar,” tha Dushku, ndërsa shpjegoi se pajisja shitej për 900 euro. “Ne nuk i kishim ato para,” theksoi ajo. Rasti i Elvirës nuk është i vetmi. Të dhënat e siguaruara nga BIRN nga një duzinë intervistash me familjarë dhe pacientë me COVID-19 tregojnë se ata kanë paguar deri në 1500 euro për bombula ose pajisje oksigjeni. Në disa raste pas përdorimit, ata i janë drejtuar rrjeteve sociale për t’i shitur pajisjet, duke u bërë pjesë e një tregu infomal që ka shënuar një rritje eksponenciale gjatë vitit të fundit. “I kisha të dy prindërit e sëmurë dhe erdha vërdallë, pastaj u shtrëngova t’i blija,” i tha BIRN në fillimit të marsit Dritan Selmani, infermier nga Saranda që po kërkonte t’i shiste aparatet në Facebook. “Mora një dhjetë litra dhe pastaj një mik nga Italia më solli një tjetër,” shtoi ai, ndërsa shpjegoi se pajisjet e oksigjenit i kishin kushtuar rreth 1 mijë euro. Tregëtimi i pajisjeve dhe bombulave të oksigjenit rregullohet në mënyrë strikte me ligj dhe ato nuk tregtohen zakonisht në rrjetet sociale, por kompanitë e licencuara theksojnë se dhjetëra mijëra pajisje dhe bombula të pacertifikuara qarkullojnë në tregun e zi, të cilat sipas ekspertëve nuk janë të përshtashme për trajtimin e pacientëve me COVID-19. Oksigjeni cilësohet si bar mjekësor dhe përdorimi i tij duhet të bëhet me recetë dhe kujdes të mjekut dhe se çdo sasi e oksigjenit mjekësor apo paisje për këtë qëllim duhet të kontrollohet nga Agjencia Kombëtare e Barnave dhe Pajisjeve Mjekësore, AKBPM.

Doktor Krenar Lilaj, koordinator i reanimacionit për situatën nga COVID-19 në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, i tha BIRN se kishte mjaft raste me pacientë që vinin të rënduar në spitale, për shkak të trajtimit jo të plotë ose jo të duhur në shtëpi me bombula ose pajisje elektrike oksigjeni. “Oksigjeni është medikament dhe marrja në sasi të mëdha e tij apo jo në kushtet e duhura, njësoj si medikamentet e tjera ka dëmet e tij,” tha Lilaj. Ai megjithatë pranoi se numri i specialistëve që duhej të monitoronin situatën ishte i pakët dhe kërkesa e krijuar nga pandemia e COVID-19 ishte e madhe. AKBPM nuk iu përgjigj një kërkese për informacion nëse kishte apo jo ndonjë kontroll mbi tregun e lulëzuar rishtazi. Pandemia rrit kërkesën për oksigjen Që nga shpërthimi i pandemisë një vit më parë, më shumë se 117 mijë persona janë infektuar me COVID-19 në Shqipëri, nga të cilët 2045 kanë humbur jetën. Sipas Ministrisë së Shëndetësisë, aktualisht janë mbi 34 mijë raste aktive dhe rreth 500 pacientë të shtruar në spitale. Rritja e kurbës së epidemisë gjatë muajve të fundit ka sjellë një rritje të kërkesës për oksigjen mjekësor. Të dhënat që BIRN mori nga dy kompanitë e vetme të licencuara për të importuar dhe shpërndarë oksigjen mjekësor në Shqipëri, GTS dhe Messer Albgaz, tregojnë se kërkesa për oksigjen në spitalet e vendit në 2 muajt e parë të 2021 u rrit me 6.4 herë në krahasim me vitin e kaluar. Nga 382 mijë litra të shitura prej tyre një vit më parë në spitale, sasia e konsumuar në 2021 u rrit në mbi 2.4 milionë litra oksigjen, pa llogaritur një numër spitalesh të vogla për të cilat nuk qe e mundur të merreshin të dhënat. Të dy kompanitë pranuan se rritja e kërkesës i kishte vënë në vështirësi dhe se i gjithë rajoni ishte në krizë nga kërkesa e lartë për oksigjen. Shqipëria, Mali i Zi dhe Kosova janë ndër vendet e rajonit që nuk kanë impi-

Infermierë me veshje mbrojtëse duke transportuar një bombul oksigjeni pranë Shërbimit Infektiv në Qendrën Spitalore Universitare Nënë Tereza, QSUT, i cili është kthyer në karantine, dhe ka marrë emrin Spitali COVID 1.

ante prodhuese oksigjeni dhe varen nga importi. Një përfaqësues i kompanisë GTS i tha BIRN se vendi kishte qenë me fat që flukset e kërkesës për oksigjen në vendet prodhuese kishin qenë në kohë të ndryshme nga ato të Shqipërisë. Ai theksoi gjithashtu se duke qenë se furnizuesit ishin dy kompani të mëdha shumëkombëshe, kjo kishte minimizuar rrezikun dhe kishte mundësuar investime të shpejta në depozita shtesë për spitalet apo autobote shtesë transporti. “Një orë vonesë do të thotë 260 persona të vdekur,” theksoi ai. Bombula oksigjeni të pacertifikuara Bombulat me oksigjen mjekësor kontrollohen nga dy institucione. Siguria e tyre teknike kontrollohet nga Inspektorati Shtetëror Teknik, ISHTI, ndërsa përmbajtja e oksigjenit dhe nëse ai përmbush kushtet për të qenë oksigjen mjekësor nga Agjencia Kombëtare e Barnave dhe e Pais-

jeve Mjekësore. Në përgjigje të një kërkesë për informacion, ISHTI i tha BIRN se dy kompanitë që lejoheshin të tregtonin oksigjen mjekësor, veç rezervuarëve të mëdhenj kishin të regjistruara jo më shumë se 5770 bombula oksigjeni. Inspektoriati shtoi se kishte bërë në total 30 inspektime për sigurinë e oksigjenit që prej vitit 2019 dhe shumica dërrmuese e inspektimeve, 25 të tilla, ishin në dy kompanitë e licensuara GTS dhe Messer Albgaz. Ndërsa pesë inspektime ishin bërë në subjekte që furnizoheshin prej tyre. Përfaqësuesit e dy kompanive pretenduan se kishin standarde të larta sigurie të imponuara prej kompanive mëmë dhe se oksigjeni mjekësor, ndryshe nga ai industrial, kalonte një sërë kontrollesh pastërtie që prej prodhimit e derisa dorëzohej tek spitalet. Por përfaqësuesi i GTS-së tha se në vend mund të kishte rreth 20 mijë bombula të paregjistruara të mbetura në bi-

Mars 2021

Nga 382 mijë litra të shitura prej tyre një vit më parë në spitale, sasia e konsumuar në 2021 u rrit në mbi 2.4 milionë litra oksigjen, pa llogaritur një numër spitalesh të vogla për të cilat nuk qe e mundur të merreshin të dhënat. Të dy kompanitë pranuan se rritja e kërkesës i kishte vënë në vështirësi dhe se i gjithë rajoni ishte në krizë nga kërkesa e lartë për oksigjen.

Tregu i zi i shitjes se oksigjenit | Ilustrim nga Jurgena Tahiri

Autobot oksigjeni i kompanisë Messr Albagaz | Foto : Vladimir Karaj

znese private që prej kohës së diktaturës dhe që mund të ishin në përdorim, pavarësisht rrezikut që kishin. Kompanitë importuese theksuan se ata nuk jepnin bombula me oksigjen për individë. Përfaqësuesi i GTS-së deklaroi se një pjesë e mirë e bombolave që qarkullonin në familje për të sëmurë me COVID-19, dilnin më mënyrë të paligjshme prej spitaleve. Ai iu referua një rasti nën hetim nga Prokuroria e Kavajës, e cila lidhet me arrestimin e Mensur Shtyllës – oksigjenistin e spitalit bashkiak të këtij qyteti me akuzën e “vjedhjes duke shpërdoruar detyrën”, pasi dyshohet se shiste bombulat e oksigjenit të spitalit për të sëmurë me COVID-19 që trajtoheshin në shtëpi. Sipas kërkesës së prokurorisë për masë sigurie, Shtylla u zbulua kur drejtues të spitalit bënë një inventar në magazinë dhe gjetën aty vetëm gjashtë nga 30 bombulat që duhej të kishin në gjendje. Shtylla i ka mohuar akuzat për vjedh-

je. Ai ka pretenduar gjatë marrjes në pyetje se i kishte nxjerrë bombulat për të ndihmuar miqtë e tij të sëmurë me COVID-19 dhe pa shpërblim financiar. Megjithatë, një nga ‘klientët’ e tij i tha BIRN se ndihma nuk kishte ardhur falas. “Unë nuk jam në gjendje të them momentalisht se sa para ka paguar vëllai për të siguruar bombulat e oksigjenit,” shpjegoi Ervin Kollacaku nga fshati Synej i Kavajës, i cili i kishte siguruar bombulat e oksigjenit për babanë e sëmurë me COVID-19. Në kërkesën e prokurorisë përmendet ndërkohë se shumë prej bombulave u kapën nga policia në oborrin e shtëpisë së Shtyllës, pasi personat ia kthyen kur mësuan se ai po hetohej – por jo të gjitha. Eduart C. pranoi për Prokurorinë se kishte marrë 10 bombula. Ai tha se kishte babanë të sëmurë, por kur mësoi se policia e kishte ndaluar Shtyllën, i çoi në shtëpi 7 copë. “Tre copë i kam në shtëpi, pasi

kam babën me oksigjen akoma,” u tha ai prokurorëve. Edmond Sulejmani vendosi gjithashtu ta kuronte babanë e sëmurë me COVID-19 në shtëpi, pasi nuk mundën ta shtronin në spitalin e Fierit dhe nuk donin ta dërgonin në Tiranë. Kur gjendja e pacientit u përkeqësua, familja iu drejtua një pike shitjeje gazi me pakicë për oksigjen. “Kur u rëndua gjendja, u detyruam që të blinim oksigjen në privat,” shpjegoi Sulejmani. Administratori dhe shitësi i kompanisë ku ai bleu bombulat e oksigjenit, Braka Sh.p.k u procedua në gjendje të lirë prokuroria, pasi dyshohet se oksigjeni që tregtonin nuk ishte oksigjen mjekësor. Erjon Hajderaj, drejtori teknik i Messer Albagaz sh.p.k i tha BIRN se bombulat për oksigjen mjekësor ndryshonin, qoftë në përmbajtje të oksigjenit, qoftë teknikisht nga bombulat e tjera. Ai tha se shumica e këtyre bombolave shkonin për të furnizuar spitalet rajonale me të cilat ata kishin kontrata dhe që nuk kishin depozita të oksigjenit të lëngshëm. Spekulimi me aparatet e oksigjenit Kur Italia fqinje u godit një vit më parë nga vala e parë e infektimeve dhe spitalet në rajonin verior të Lombardisë po punonin mbi kapacitet, u bë e qartë se për të ndihmuar të sëmurët me COVID-19 – mushkëritë e të cilëve goditeshin rëndë nga virusi, duhej oksigjen. Bota u përfshi në një garë të ethshme për të siguruar aparate respirimi artificial. Megjithëse e pati fluksin e të sëmurëve muaj më vonë – në vjeshtë 2020, Shqipëria duket se nuk ishte gati. Bled Xaxa, farmacist në Durrës, i tha BIRN se kur kërkesat për aparate oksigjeni filluan, ishte e vështirë që ato të gjendeshin, ndërsa theksoi se kërkesa për këto aparate arriti kulmin në shkurt të këtij viti. “Tani mendoj se është piku, nuk ka qenë asnjëherë në këtë stad që jemi këto javë,” tha ai. Klara Zeqo me profesion infermiere i tregoi BIRN se familja e saj kishte paguar 1500 euro për aparatin që prodhon oksigjen. Zeqo tha se çmimi ishte gati i papërballueshëm, por familja e kishte kon-

sideruar një sakrificë për shëndetin dhe për jetën. “Kur personi bëhet mirë, nuk llogarit asgjë,” theksoi ajo. Shumë persona panë në këtë filozofi një mundësi përfitimi. Në rrjete sociale dhe faqe shit-blerjesh online mbinë njoftimet për aparate oksigjeni. Një pjesë janë aparate të përdorura dhe rishiten nga familjarër e pacientëve me COVID-19, ndërsa të tjerë janë aparate që u importuan në muajt e fundit. Nezir Ferhati nga Kukësi thotë se kështu e ka filluar biznesin. Ai bleu në Kosovë një pajisje që i duhej “për hall të vetin”, por kur pa kërkesën e lartë, vendosi të sillte të tjera. Çmimi sipas tij varion sipas sasisë së oksigjenit dhe vendit të origjinës, nga 400700 euro për pajisje që vijnë nga Kina, deri në 1300 USD për pajisje që vijnë nga Kanadaja. Por përtej çmimeve të kripura, kërkesa ka qenë e madhe. “Më ka hap djali një faqe në Instagram dhe shkruajnë njerëzit, por nuk u përgjigjem dot të gjithëve,” tha Ferhati në një intervistë nëpërmjet telefonit. Zhaneta Çoniku i tha BIRN se ishte në kërkim të një aparati, pasi kishte frikë se nuk do ta gjente dot në momentin që do t’i duhej. Çoniku tha se kishte bashkëshortin me probleme të veshkave dhe se donte të ishte gati. “Afërsisht po bëj dy javë që kërkoj, të paktën sa kam kërkuar unë,” tha ajo, ndërsa tregoi se ende nuk e kishte gjetur dhe se i thoshin se nuk ka në gjendje. Specialistë të fushës thonë se aparatet që po tregtohen nuk janë të përshtatshme dhe se shumë pacientë po neglizhojnë kurimin e duhur, duke i varur shpresat tek to. Përfaqësuesi i GTS në Shqipëri i tha BIRN se kompania e tij zotëronte aparate të tilla, por ato përdoreshin kryesisht për të sëmurë që kishin probleme kronike të mushkërisë dhe nuk mjaftonin për të sëmurët me COVID-19. Ai po ashtu vuri në dyshim cilësinë e oksigjenit që prodhonin pajisjet që po importoheshin. Sipas tij në vend ishin futur mbi 10 mijë aparate të importuara nga Kina. Edhe pse importoheshin me një çmim 70 euro copa, ato shiteshin disafish më shtrenjtë. “Oksigjeni mjekësor është 99.5% oksigjen,” tha ai, ndërsa theksoi se oksigjeni që prodhojnë disa nga këto aparate kineze shkon në 88 për qind. “Atë sasi oksigjeni mund të shkosh ta marrësh në Dajt,” shtoi ai. Oksigjen Albania- një tjetër kompani që tregton ndër të tjera dhe prodhues oksigjeni me energji elektrike, i tha BIRN se aparaturat që ata shisnin nuk ishin të përshtatshme për të sëmurët me COVID-19. “Të sëmurët me COVID kanë nevojë për sasi më të mëdha,” shpjegoi Ervini, një nga përfaqësuesit e Oksigjen Albania i pyetur nga BIRN. Megjithatë, jo çdo vlerësim vjen bardh e zi. Mjeku reanimator, Krenar Lilaj i tha BIRN se edhe pse nuk mund të fliste specifikisht për aparaturat që tregtoheshin, kishte raste që ato kishin funksionuar dhe i kishin ndihmuar të sëmurët. Megjithatë, Lilaj vuri në dukje se pacientët duhej të ndiqeshin nga mjekët në çdo rast dhe këta të fundit duhej të kontrollonin saturimin e oksigjenit në gjak. Ai shpjegoi se mjeku do të përcaktonte se kur i sëmuri kishte nevojë për sasi më të mëdha dhe kur duhej dërguar në spital. “Unë e theksoj që duhet të ndiqen nga mjekë specialistë,” përfundoi Lilaj.

Mars 2021

SHËNDETËSI

Pak mjekë dhe pa protokoll: Beteja në hije e spitaleve rajonale me COVID-19 Përtej strategjisë së Ministrisë së Shëndetësisë për ta përqendruar betejën kundër koronavirusit të ri në Tiranë, një numër i madh pacientësh zgjodhën të kurohen në spitalet rajonale dhe bashkiake –shpeshherë në thyerje të protokolleve dhe në mungesë të mjekëve specialistë. ELISA GJERANI | BIRN | ELBASAN, SHKODËR DHE TIRANË

ëngjesin e 2 marsit në spitalin rajonal të Elbasanit, një pacient rreth të 70-ave po nxirret nxitimthi nga shërbimi i Imazherisë, i mbartuar nga dy djemtë e tij me ndihmën e disa çarçafëve. I moshuari me frymëmarrje të rënduar nga virusi Sars-Cov-2 po niset me urgjencë drejt Tiranës, por mes stafit mjekësor mbizotëron tensioni. “Më duhet më shumë oksigjen, nuk më mjafton kaq pak për rrugës,” thërret mjeku që po përgatit ambulancën. “Do të më vdesë pacienti rrugës për në spital.” Ambulanca ndez sirenat dhe niset me shpejtësi, vetëm pasi sigurohet një bombul e lëvizshme oksigjeni. Ndërsa jashtë në oborr, me dhjetëra familjarë presin lajme për të afërmit e tyre, brenda në spital mjekët janë në kufijtë e ezaurimit. “Kam një vit që po heq të zinjtë e ullirit. Mos më pyet për punën e shtuar se e di si jam tani, të shpërthej në të qarë,” thotë Anjeza Dajlani, mjekja e vetme infeksioniste dhe njëkohësisht shefja e pavionit COVID në spitalin e Elbasanit. “Vetëm gjumin mund ta bëj 5 orë në shtëpi edhe rikthim prapë këtu,” shtoi ajo, ndërsa nxitoi për të monitoruar një pacient. Ndonëse Ministria e Shëndetësisë e përqendroi luftën zyrtare kundër koronavirusit të ri në katër spitalet COVID të Tiranës, një betejë në hije u udhëhoq nga mjekët e spitaleve rajonale dhe bashkiake – shpeshherë në thyerje të protokolleve dhe në kushtet e mungesave të theksuara në staf dhe pajisje mjekësore. Prej një viti, këto spitale u autorizuan që të kryejnë triazhimin e pacientëve të dyshuar si dhe të prisnin pacientët postCOVID, që kishin ende nevojë për oksigjen dhe kujdes shëndetësor. E megjithatë, një duzinë mjekësh dhe drejtuesish të spitaleve rajonale dhe bashkiake pranuan se i kishin tejkaluar këto udhëzime për të ofruar shërbim –e madje ishin përballur edhe me intubime dhe vdekje në spitalet e tyre. E pyetur për rolin e spitaleve rajonale gjatë pandemisë, Ministria e Shëndetësisë tha se përveç spitaleve të Elbasanit, Durrësit dhe Shkodrës që trajtonin pacientë me COVID-19,

të tjerët kryenin triazhimin dhe trajtonin pacientët post-COVID. Ministria e Shëndetësisë nuk iu përgjigj një kërkese të dytë për koment lidhur me trajtimin e një numri të konsiderueshëm pacientësh nga spitalet e paautorizuara për të kuruar rastet me COVID-19. ‘Doktor, ma mbaj këtu babën’ Shërbimi spitalor në vend përbëhet nga 5 spitale universitare, 11 rajonale dhe 24 spitale bashkiake, por barrën kryesore të trajtimeve dhe ndërhyrjeve e mban historikisht Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza” në Tiranë.E megjithatë, për herë të parë në tre dekada, spitalet rajonale dhe bashkiake u gjendën nën presionin e kërkesave për të mos i transferuar drejt Tiranës pacientët e infektuar me COVID-19. Përpara hyrjes së spitalit rajonal të Shkodrës, kjo reportere dëgjoi një grua rreth të 40ave teksa fliste në telefon në gjendje thuajse të dëshpëruar. “Doktor, të lutem ma mbaj këtu babën. Nuk dua ta çoj në Tiranë, e dua këtu të sigurtë, se Tirana të vdes,” thotë ajo me lot në sy. “Më thuaj sa lekë do doktor, të lutem”! Kërkesa të tilla të dëshpëruara janë thuajse të zakonshme në dyert e spitaleve jashtë Tiranës, ku shpërthimi 1-vjeçar i pandemisë duket se e ka zbehur edhe më tej besimin tek sistemi shëndetësor. Në funksion të këtij shkrimi, pacientë dhe familjarë të tyre thanë se e kishin refuzuar Tiranën për shkak të izolimit

të pacientëve nga familjarët e tyre si dhe nga vështirësia e aksesit tek mjekët. Disa vetëvrasje të ndodhura në Sanatorium mes pacientëve me COVID-19 si dhe rastet e denoncuara të korrupsionit ndikuan gjithashtu në mungesën e besimit. Një grua në mesomoshë thotë se është e kënaqur që i shoqi u trajtua në Shkodër, kohë përpara se spitali të hapte zyrtarisht pavionin COVID. “Më mirë që u trajtua këtu, se spitalet e Tiranës kanë shumë fluks dhe normal që kujdesi s’është njësoj, plus që këtu i njohim paksa edhe mjekët. Por edhe për pacientin është më mirë, pasi na lejonin për vizita dhe kam dëgjuar që kjo sëmundje e gjitha është tek psikologjia, ndaj nuk e zgjodha si opsion Tiranën,” shtoi ajo. Në nëntor 2020, edhe Gjystja e shtroi të shoqin për gati dy javë në spitalin rajonal të Lezhës, ndonëse ky i fundit nuk ishte autorizuar që të kuronte pacientë me COVID-19. “Bashkëshorti im është 48 vjeç dhe nuk ka sëmundje të tjera, e megjithatë qëndroi i oksigjenuar dhe nën trajtimin e mjekëve në Spitalin e Lezhës gjatë muajit nëntor. Më mirë këtu, se kur e sheh vetë është më mirë. Edhe pacienti ndjehet më mirë psikologjikisht,” tha ajo, duke shtuar se ishte e vetmja nga familja që iu lejuan vizitat. Drejtuesit e spitaleve rajonale të Shkodrës, Korçës, Vlorës dhe Peshkopisë lanë të kuptohej se nuk ua kishin mbyllur dyert pacientëve të infektuar me COVID-19, ndonëse udhëzimet e Ministrisë i autorizonin që të kryenin vetëm vizitat e urgjencës ose trajtimin e pacientëve post-COVID. Ata e justifikuan

Zhvendosja e pacientit 70-vjeçar nga spitali rajonal i Elbasanit drejt Tiranës. Foto: Elisa Gjerani.

këtë me këmbënguljen e pacientëve për të qëndruar si dhe të drejtën e tyre për të marrë shërbimin e kërkuar shëndetësor. Së paku në tre raste, mjekët e spitaleve rajonale në Vlorë dhe në Peshkopi janë përballur edhe me intubime dhe fatalitete të pacientëve me COVID-19. Nuk është e qartë nëse raste të tilla të hospitalizimeve, intubimeve apo vdekjeve janë reflektuar në raportimet ditore të Ministrisë, të cilat rridhnin kryesisht nga spitalet COVID. Drejtori i spitalit rajonal të Shkodrës, Ardian Dajti tha se kishin trajtuar pacientë që donin të qëndronin afër familjarëve. “Rastet që kemi pas me COVID, kanë preferuar të qëndrojnë këtu, pasi janë më afër familjarëve. Dhe këta të fundit i kemi lejuar, nuk është që kemi pas bllokim të vizitave,” tha Dajti. Në spitalin rajonal të Korçës janë trajtuar mbi 1 mijë pacientë gjatë pandemisë, me një mesatare prej 7-10 urgjencash në ditë. Drejtori i këtij spitali, Litian Broka tha përmes telefonit se të shtruar kishin pasur pacientë postCOVID ose në pritje të tamponit, por ai shtoi se spitali kishte punuar sipas logjikës së mjekësisë. “Ne kemi marrë trajnimin dhe kemi të gjitha medikamentet e mundshme dhe punojnë sipas logjikës së mjekësisë, ndërsa për zyrtarizimet i di ministria pastaj,” tha Broka. Drejtoresha e spitalit rajonal të Vlorës, Bruna Mersini kujton rastet e dy pacientëve që kishin mbërritur në gjendje terminale dhe që kishin ndërruar jetë vetëm pak minuta pas intubimit. “Pas intubimit nuk kemi arritur dot t’u bëjmë as ekzaminimet, se për pesë minuta intubim kanë humbur jetën. Nuk quhen si persona të intubuar, pasi kanë qenë për momentin fatal që kanë ardhur. E gjitha ka qenë një procedurë për t’i dhënë një shans, nëse do ta fitonin betejën,” tha ajo. Mersini e konsideron të pakuptimtë mohimin e shërbimit për pacientët e infektuar me COVID-19, vetëm sepse spitali nuk është COVID. “Asnjëherë nuk mund t’i mohosh të drejtën që të thuash meqë unë nuk jam spital covid, do të të mohoj të drejtën për të ndenjur në spital, se kjo nuk bën sens. Nëse ai kërkon që të rrijë në spitalin e Vlorës, do të rrijë në spitalin e Vlorës,’ shtoi ajo.

Mars 2021

Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/BIRN

Spitali rajonal i Dibrës ka mbetur tashmë me një mjek pneumolog, pasi mjeku tjetër dhe nëndrejtori i spitalit, Ibrahim Kaziu, ndërroi jetë si pasojë e koronavirusit më 25 nëntor 2020. Kaziu zgjodhi të trajtohej në spitalin ku punoi prej një jete, por nuk ia doli të fitonte betejën me COVID-19. “U trajtua tek ne, por që kishte edhe sëmundje bashkëshoqëruese, diabet. Nëndrejtori ka qenë i intubuar, pas 8 ditësh fiks e kemi futur në intubim, ka ndenjur dy ditë i intubuar dhe pastaj nuk ia doli dot për arsye se vuante nga diabeti,” thotë drejtori i spitalit të Peshkopisë, Artan Bitri. Ndryshe nga rasti i Dr. Ibrahim Kaziut, Bitri shtoi se në spital kishin mbajtur vetëm rastet e lehta me koronavirus. Ai iu shmang pyetjes nëse ishin përballur me raste të tjera vdekjesh. “Nuk i di të gjitha, pasi janë ca shërbime të tjera që merren me këto, se iu kam dhënë pak si shumë informacion, apo jo?” tha Bitri. Përkundër dëshmive të pacientëve, drejtuesit e spitaleve të Gjirokastrës dhe Lezhës mohuan të kishin trajtuar pacientë me COVID-19, përveç rasteve të triazhimeve dhe të pacientëve post-COVID. Mungesa mjekësh dhe pajisjesh Shpërthimi i pandemisë së koronavirusit të ri në mars 2020 i gjeti spitalet rajonale dhe ato bashkiake me poste minimale oksigjeni si dhe me një numër të kufizuar të pajisjeve të terapisë intensive dhe respiratorëve. E megjithatë, mungesa më e madhe i përket aseteve njerëzore kryesisht në specialitetin e mjekëve infeksionistë, por edhe pneumologë dhe reanimatorë -të domosdoshëm në trajtimin e pacientëve me COVID-19. Sipas një studimi të kryer nga shoqata “Together for Life”, gjatë periudhës së pandemisë, 11 spitalet rajonale kishin së bashku 54 specialistë të sëmundjeve infektive, 82 pneumologë dhe 135 punonjës të kujdesit intensiv. Të dhënat e siguruara në fillim të marsit tregojnë se në tre spitalet rajonale të Elbasanit, Durrësit dhe Shkodrës ishin të shtruar 115 pacientë, por spitalet kishin së bashku 5 mjekë infeksionistë dhe 9 mjekë pneumologë në dispozicion të tyre. Investimet kryesore përgjatë një viti të pan-

demisë janë fokusuar tek linjat e oksigjenit, të cilat rezultonin më parë në masën 10-30%. Në përgjigje të kërkesave për të drejtë informimi, Ministria e Shëndetësisë dhe spitalet rajonale thanë se i kishin plotësuar kapacitetet e oksigjenit në masën 100%. Spitalet rajonale thanë se me ndihmën e Ministrisë së Shëndetësisë kishin shtuar edhe pajisjet e terapisë intensive si dhe respiratorët –pa dhënë numrat e saktë të tyre. Ministria e Shëndetësisë tha se kishte rritur me dy herë pajisjet jetëshpëtuese në terapinë intensive nga 200 respiratorë në 507 respiratorë –pa saktësuar se sa prej tyre kanë shkuar për spitalet rajonale. Të dhëna kontradiktore u siguruan edhe për numrin e shtretërve në dispozicion të pacientëve të infektuar në pesë spitalet rajonale –pjesë e skenarit të parë të hapjes së pavioneve COVID. Ministria e Shëndetësisë tha se ishin në gatishmëri 600 shtretër, por pesë spitalet rajonale të përfshira në skenarin e parë të hapjes kanë aktualisht në dispozicion të pacientëve me COVID-19 vetëm 399 shtretër, ose 34% më pak nga sa deklarohet. Drejtori i spitalit të Shkodrës, Ardian Dajti tha se shpërthimi i pandemisë i kishte gjetur të painformuar, por periudha e karantinës i ndihmoi që të merrnin masat e duhura. Dajti thotë se spitali i tij mund të përballojë deri në 90 pacientë, por shtoi kapacitetet konsumohen edhe nga trajtimi i pacientëve postCovid. “Gjithnjë ka qenë skenar që ne mund të hapeshim. Atëherë pamë që oksigjeni konsumohet, ndaj unë këtu kam dyfishuar kapacitetin e oksigjenit depozitues,” tha Dajti. “Pacientët post-covid janë më tepër problem aktualisht. Çfarë do të thotë kjo? Që një pacient pas 14 ditësh del negativ, por mund të jetë i sëmurë dhe të ketë nevojë për oksigjen. Këtu kemi vënë në dispozicion 30 shtretër, që kemi çuar edhe postet e oksigjenit,” shtoi ai. Edhe spitali rajonal i

Durrësit po përballet me vështirësi me fluksin prej 60 pacientësh me COVID-19, por drejtoresha Nadire Jani tha se stafi ia ka dalë deri më tani me sukses. “Ne po ia dalim, me gjithë këtë ngarkesë që ka personeli është i mrekullueshëm. Asnjë ditë s’tha që u lodha,” tha Jani në një bisedë telefonike. Spitali rajonal i Korçës ka aktualisht 3 mjekë pneumologë, 1 infeksionist dhe 2 reanimatorë, të mjaftueshëm sipas drejtorit Broka vetëm për të bërë triazhin. Broka tha se kishte në dispozicion 78 poste oksigjeni, por kjo nuk mjafton për trajtimin e një numri të lartë pacientësh. “Nuk mundet që një spital rajonal të mbajë sasi personash, se duhet të përshtatet për këtë punë,” tha Broka. “Nëse vijnë ekspertët e ministrisë dhe kërkojnë më shumë, mund të rregullohen ato parametrat, nëse duan më pak, më pak, megjithëse linjat e oksigjenit janë të përshtatshme,” shtoi ai. Drejtoresha e spitalit të Vlorës, Bruna Mersini tha se janë gati për t’u hapur zyrtarisht dhe se linjat e oksigjenit ishin të plota përmes një investimi të mëparshëm. Megjithatë, ajo shtoi se nevojitet ende një investim minimal për të vendosur pajisjet me linjat ekzistuese të oksigjenit. Por ndryshe nga drejtuesit, mjekët theksojnë vështirësitë nga stafi i paktë i specializuar si dhe nga mungesa e përvojës në përdorjen e aparaturave të posaçme. Nadire Suma, shefe e pneumologjisë në spitalin Rajonal të Shkodrës u ankua për numrin e vogël të mjekëve në përballimin e situatës si dhe në problemet që jep skaneri herë pas here. Nga tre mjekët pneumologë të shënuar në organikë, dy punojnë në dispanseri dhe vetëm një në spital, por të gjithë janë të angazhuar tashmë në monitorimin e pacientëve me COVID. Shefja e pneumologjisë nuk ngriti shqetësime për mungesë respiratorësh, por për mungesën e përvojës në përdorimin e tyre. “Tek infektivi kemi pasur respiratorë, mirëpo ky repart nuk e ka aftësinë me e mbajt pacientit në respirator. As ne nuk dimë me thënë të drejtën, s’i kemi përdorur,” tha ajo. Sipas kryeinfermierit Paolo Kaceri të spitalit të Shkodrës, tre reanimatorët janë gjithashtu të pamjaftueshëm për përballimin e situatës në spitalin rajonal të Shkodrës. “Gjithsecili prej nesh e ka me kod pune që të punojë 40 orë në javë, gjithsecili prej tyre e stërkalon normën e punës në repartet ku punojnë, sidomos në këtë kohë. Nuk janë të mjaftueshëm, sesi spital rajonal ne duhet t’i përgjigjemi 300 mijë banorëve,” thotë Kaceri. Kryeinfermieri fajëson eksodin e mjekëve dhe infermierëve për mungesat e sotme në spital. “Ne kemi qenë 6 studentë që kemi hyrë në punë në vitin 2013 dhe sot vetëm unë rezultojë të jem në punë. Janë larguar të gjithë nga Shqipëria, mjekë e infermierë,” shtoi ai. Në spitalin rajonal të Durrësit –qyteti i dytë më i madh pas Tiranës, peshën e pacientëve me COVID-19 e mban mjeku i vetëm infeksionist, Beqir Gelaj, i cili është përfshirë familjarisht në betejën kundër pandemisë. “Çdo ditë e kalojmë 12-orarëshin, e lëmë punën në 6-7-10 darkës,” tha Gelaj, ndërsa shtoi se nuk kishin zgjidhje tjetër veçse t’ia dilnin. “Nuk e prisnim dhe as nuk e kishim menduar që do të vinin ditë të tilla pandemike,” shtoi ai. Hallka ‘e këputur’ e spitaleve bashkiake Me mungesa më të theksuara në mjekë dhe pajisje, edhe spitalet bashkiake nuk mbetën jashtë përballjes me pacientët e infektuar nga koronavirusi, pavarësisht nga kufizimet lig-

jore. Drejtori i spitalit bashkiak të Mirditës, Edmond Karrica thotë se që prej fillimit të pandemisë kanë trajtuar rreth 500 pacientë, të cilët kanë pasur nevojë për linja oksigjeni. Karrica tregon se kërkesat e pacientëve dhe familjarëve të tyre i kanë vënë shpesh në vështirësi. “Problemi më i madh është që duan që të qëndrojnë në spitalet bashkiake, duke na vendosur edhe në vështirësi neve si strukturë, pasi nuk e kemi mundësinë ligjore që t’i mbajmë më shumë,” tha ai. Si shumë spitale bashkiake, Mirdita nuk ka skaner, ndaj mjeku i vetëm pneumolog në zonë ka përdorur për vizitat e pacientëve grafitë dhe skopitë. Ndërsa urgjencat për skaner i kanë deleguar në spitalin rajonal të Lezhës. “Ky spital ka një reanimacion të vogël me 3 shtretër e oksigjen. Kemi edhe pavijone të tjera me oksigjen. Në spitalin tonë nuk ka respirator dhe nuk kemi pasur investime gjatë pandemisë nga Ministria, por na ka ndihmuar shumë për sa u përket masave mbrojtëse…,” tha Karrica. Disa nga spitalet e rretheve duket se kanë mbetur jashtë hartës së Ministrisë së Shëndetësisë për investime në periudhën e pandemisë. Njëri prej tyre është spitali i Tropojës, ku mungojnë totalisht postet e oksigjenimit. “Nuk kemi respiratorë dhe poste oksigjenimi për momentin. Investime gjatë 2020 në kuadër të pandemisë nuk janë bërë, por ministria na ka ndihmuar me mjetet mbrojtëse dhe me një autoambulancë të re, me gjë tjetër jo,” tha kreu i spitalit të Tropojës, Kongres Imeri. Në spitalin e Tropojës, shërbimi shëndetësor ofrohet nga dy mjekë pensionistë, një gjinekologe që shkon nga Tirana, dy reanimatorë dhe një kirurg, gjithashtu në moshë pensioni dhe me banim në Tiranë si dhe një imazherist dhe endokrinolog. Spitali e ka përballuar pandeminë pa asnjë mjek infeksionist apo pneumolog. “Kemi pasur raste me Covid, por në raste të rralla, pasi kemi mungesa në pajisje. Spitali ka nevojë për investime, madje kemi kërkuar nga Ministria e Shëndetësisë investim, duke i çuar edhe projektin, pasi realisht kemi shumë nevojë,” shtoi Imeri. Edhe spitali i Bulqizës në verilindje të Shqipërisë nuk ka pasur investime në periudhën e pandemisë. Vështirësitë që hasin mjekët janë si në burime njerëzore ashtu edhe në pajisje. “Respirator nuk kemi. S’kemi pasur asnjë investim tjetër nga Ministria në këto kohë pandemie, përveç masave mbrojtëse për bluzat e bardha. Mjek infeksionist nuk kemi, kemi vetëm 1 mjek pneumolog, i cili ka bërë gjithë vëzhgimin e rasteve të paraqitura me Covid 19,” tha drejtori i spitalit të Bulqizës, Haziz Jella. Spitalet e Krujës, Ersekës, Matit, Malësisë së Madhe dhe Pukës dhanë pothuajse përgjigje të ngjashme se zbatonin protokollet për triazhimin e pacientëve me COVID dhe se kishin siguruar investime të vogla nga ministria, kryesisht në linja oksigjeni. Ndërsa kreu i spitalit të Lushnjes, Pjerin Vogli tha se pandemia i gjeti me shumë pak pika oksigjeni në pavionin Infektiv –ku qëndrojnë sot pacientët me COVID-19. “Përgjatë vitit 2020 kemi bërë shtimin e pikave të oksigjenit… Respiratorë kemi 3, dy funksionalë dhe një që ka nevojë për rregullim,” tha Vogli. “Me të vërtetë quhemi spital bashkiak, por jemi në një aktivitet shumë më të madh se spitali i Kukësit. Kemi paraqitur në Ministri edhe projekte konkrete, pasi kemi realisht nevojë për investime,” përfundoi ai. Ky botim u realizua në kuadër të Projektit “Të luftojmë dezinformimin dhe të rrisim transparencën dhe llogaridhënien në sektorin e shëndetësisë”, i cili po zbatohet nga shoqata “Together for Life” dhe BIRN Albania dhe mbështetet financiarisht nga British Embassy Tirana.

Mars 2021

Liderët kombëtarë që përulen para presionit të brendshëm dhe grumbullojnë vaksina për COVID-19 në fund do t’i lënë shumë më keq vendet e tyre, duke pasur parasysh prirjen që ka koronavirusi për mutacione të reja. Tani jemi ne përballë tyre – njerëzimi përballë virusit dhe mutacioneve të tij të shumta.

Analizë

Njerëzimi përballë një prove historike CARL BILDT | PROJECT SYNDICATE | STOKHOLM

e “nacionalizmin e vaksinave” që intensifikohet nga dita në ditë, përpjekja globale për t’i dhënë fund pandemisë së COVID-19 rrezikon të lëkundet. Që nga mesi i marsit, koronavirusi ka infektuar afërsisht 120 milionë njerëz në të gjithë botën, duke shkaktuar rreth 2.6 milion vdekje. Megjithëse këto janë shifra të mëdha, ato përfaqësojnë thjesht një pjesë të popullsisë globale, që do të thotë se pandemia ka ende një rrugë të gjatë përpara. Lajmi i mirë është përpjekja historikisht e pashembullt për të trajtuar krizën. Edhe pse zhvillimi i një vaksine të re dhe miratimi i saj normalisht zgjat deri në një dekadë, kompanitë farmaceutike e kanë përfunduar procesin në më pak se një vit. Organizata Botërore e Shëndetësisë tashmë ka miratuar katër vaksina për COVID-19 për përdorim urgjent dhe të tjera ka të ngjarë të vijnë së shpejti. Për më tepër, janë krijuar mekanizma të rinj ambiciozë globalë për të lehtësuar shpërndarjen e shpejtë dhe të drejtë të vaksinave në të gjithë botën. Për shembull, që nga prilli 2020, Aksesi i OBSH-së në Përshpejtuesin e Mjeteve COVID-19 (ACT), i cili përfshin të gjitha aspektet e luftimit të pandemisë, ka ndihmuar luftën kundër virusit duke lehtësuar një nga përpjekjet më të shpejta të koordinuara për shëndetin publik në histori . Dhe tani, skema COVAX ka filluar shpërndarjen e vaksinave në të paktën 50 vende me të ardhura të ulëta dhe të mesme në të gjithë botën (megjithëse furnizimet fillestare kanë qenë të kufizuara në fazat e hershme të prodhimit të vaksinave). Por përveç këtyre iniciativave, shumica e vendeve janë të fiksuara në rrethanat e tyre, duke neglizhuar lidhjen globale që na lë të gjithë ne të prekshëm derisa virusi të zhduket kudo. Siç ka theksuar OBSH-ja, askush nuk është i sigurt derisa të gjithë të jenë të sigurt. Siç po e dëshmojmë edhe vetë tani, ekziston një rrezik i lartë që variante të reja të virusit të ndikojnë ose madje të prishin të gjithë përpjekjen e vaksinimit. Aktualisht kemi të bëjmë me variantet e reja britanike (B.1.1.7), variantin afrikano-jugor (B.1.351) dhe atë brazilian (P.1) dhe nuk ka asnjë ide se

Foto ilustruese: Andrew Brookes/Getty Images

ku do të shfaqet varianti tjetër. Sa më gjatë të vazhdojë pandemia, aq më shumë mundësi do të ketë virusi për të fituar mutacione të reja të rrezikshme që do ta lejonin atë të bëhej imun ndaj vaksinave aktuale. Pyetja nuk është nëse, por kur. Për më tepër, kur të shfaqen variante të reja, ne duhet të parashikojmë që ato do të përhapen në botë herët a vonë. Tani duhet ta dimë që kufijtë kombëtarë dhe largësia fizike ofrojnë vetëm mbrojtje të kufizuar. Përveçse na mbron nga një kërcënim biologjik, një përgjigje gjithëpërfshirëse dhe e koordinuar globale ka gjithashtu një justifikim të qartë ekonomik. Në ekonominë tonë globale shumë të integruar, gjendja e vështirë e një rajoni do të ndihet domosdoshmërish diku tjetër. Një studim i kohëve të fundit i porositur nga Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë paralajmëron se, “ekonomia globale do të humbasë deri në 9.2 trilionë dollarë, nëse qeveritë u japin vendeve të varfra qasje në vaksinat kundër COVID-19. Gjysmën e kësaj do ta vuanin ekonomitë e avancuara.” Dhe

raportet nga RAND Europe dhe Grupi Eurasia ofrojnë përfundime të ngjashme. Kostoja e luftimit të pandemisë duhet parë në këtë këndvështrim. Përshpejtuesit ACT fillimisht i duheshin 38 miliardë dollarë për 2020-2021. Një mobilizim i paparë burimesh nga qeveritë dhe sektori privat, si dhe kontribute filantropike dhe shumëpalëshe, tani ka ulur hendekun e financimit në 22 miliardë dollarë. Kjo është shumë pak në krahasim me humbjet e mundshme të vlerësuara më sipër, për të mos përmendur triliona dollarë që janë shpenzuar tashmë për të mbështetur familjet dhe bizneset gjatë vitit të kaluar. E megjithatë, kërcënimi i nacionalizmit të vaksinave paraqitet i madh. Qeveritë janë nën presion të madh politik të brendshëm për të siguruar vaksina për popullatat e tyre, para se të lejojnë që dozat të dërgohen diku tjetër. Dhe disa vende, si Kina, India dhe Rusia, kanë filluar të përdorin furnizimet dhe dërgesat e vaksinave si një instrument në politikën e tyre të

jashtme. Megjithatë, sado joshës mund të jetë nacionalizmi i vaksinave për politikëbërësit, ai është vetë-shkatërrues. Çdo kufizim i ri në mënyrë të pashmangshme kufizon shpërndarjen e përgjithshme dhe e bën më të mundshme që vaksinat të mos arrijnë vendet ku ato janë më të nevojshme dhe urgjente. Më shumë se kurrë, kemi nevojë për një ekonomi globale të hapur, transparente dhe mirëfunksionuese. Dhe, më shumë se kurrë, kemi nevojë për liderë politikë që sillen si burra shteti, jo takticienë. Mos u gaboni. Po përballemi me një provë historike përsa i takon aftësisë sonë për t’u bashkuar kundër një kërcënimi të përbashkët. Sigurisht që të gjitha konfliktet, rivalitetet dhe burimet e tensionit tonë gjeopolitik mbeten ende. Pyetja tani është nëse mund t’i lëmë pas krahëve kur situata na e kërkon këtë gjë. Tani jemi ne përballë atyre – njerëzimi përballë virusit dhe mutacioneve të tij të shumta. Do t’ia dalim mbanë bashkë ose do të biem së bashku.

Mars 2021

Opinion

Paniku i krijuar nga kriza e COVID-19 e ka bërë të parëndësishëm dallimin e vjetër midis politikanëve populistë dhe atyre të arsyeshëm.

Pandemia i ka bërë populistë disa liderë të Europës THIMIOS TZALLAS | BIRN | LONDËR

shtë e lehtë të jesh zëri i arsyes kur ke epërsinë. Gjatë pesë viteve të fundit, BE-ja u përmbajt nga populizmi, duke reaguar me qetësi ndaj çdo kërcënimi për Brexit nga Londra. Ishte e qartë se Mbretëria e Bashkuar, si partneri më i vogël në këto negociata, do të ishte më e ndjeshme ndaj kompromisit. Për çdo përshkallëzim të qartë të guximit nga Dauning Strit, kishte një lëshim të nënkuptuar, edhe nëse ai maskohej si një fitore diplomatike për Britaninë. Por, sapo Mbretëria e Bashkuar filloi vaksinimin e njerëzve më shpejt se çdo vend tjetër në Europë, rolet ndryshuan. Tani ishte radha e BE-së që të përdorë dramën populiste. E gjendur nën kritika të forta nga vendet anëtare për shpërndarjen e ngadaltë të programit të saj të vaksinimit, BEja u përpoq të impononte një “kufi” vaksine në ishullin e Irlandës midis Irlandës së Veriut britanike dhe Republikës. Do të kishte qenë një goditje nokaut për Protokollin e Irlandës së Veriut, i cili deri dje prezantohej si grali i shenjtë e negociatave, një zonë e ndaluar për oportunistët. Rruga më e shpejtë për ashpërsinë politike është zakonisht paniku. Dhe pandemia e koronavirusit i ka të gjithë përbërësit e nevojshëm për të futur vendimmarrësit në një gjendje paniku. Egërsia dhe paparashikueshmëria e pandemisë e ka bërë të parëndësishëm dallimin midis populistëve dhe të moderuarve. Së pari, ekziston një element populizmi në dallimin midis vendeve që kanë “pasur sukses” ose “kanë dështuar” për të ndaluar COVID-19. Është një narrativë që bën dallimin midis të dobëtit të matur dhe të fuqishmit arrogant. Britania dhe Greqia kanë qenë shembuj emblematikë të këtij dallimi Manikean. Gjatë muajve të parë të Nuk duhet të jesh populist për të shkelur rregullat ose për të përcjellë mesazhin e gabuar. Nuk duhet të jesh populist as për të përdorur retorikë populiste për të luftuar pandeminë. Populizmi mund të vihet në zbatim edhe nga politikanë të zakonshëm, për të mobilizuar publikun. Kur Mitsotakis urdhëroi një nga izolimet e tij mbarëkombëtare, ai u tha bashkëqytetarëve të tij se ishte koha që ata të “aktivizonin‘Philotimo’, vaksinën kombëtare të Greqisë “. Një fjalë greke e papërkthyeshme, philotimo është klishe që në thelb do të thotë të përqendrohesh në përfitimet e të tjerëve pa pritur diçka në këmbim. Mitsotakis nuk është politikani i vetëm që i atribuon vlera

Foto ilustruese: Wikipedia.

më të larta kolektive kombit të tij. Johnson gjithashtu u ka bërë lajka bashkatdhetarëve të tij duke iu drejtuar “arsyes së shëndoshë britanike” si arma më efektive kundër COVID-19. Philotimo greke, arsyeja e shëndoshë britanike, Protokoll Irlandez. Të gjithë vënë në përdorim gjithçka që kanë në pandemi në mënyrë që të ndërtojnë besimin e publikut dhe të kalojnë krizën. Në një peizazh dystopik pandemie, është e pakuptimtë të bësh dallimin midis populistëve dhe politikanëve të zakonshëm. Ata janë të gjithë bashkë në këtë situatë. pandemisë, Mbretëria e Bashkuar, një nga vendet më të fuqishme në botë, u portretizua si një katastrofë për sa i përket trajtimit të virusit, kryesisht për shkak të kryeministrit të saj, Boris Johnson. Greqia, e cila është ende duke u rikuperuar nga kriza e saj më e madhe financiare që nga Lufta e Dytë Botërore, por me një qeveri të re anti-populiste, në fillim arriti të mbante të ulëta rastet e COVID-19 dhe vdekjet. Vendi u vlerësua si një model global që vendet e tjera mund ta marrin si shembull. Por, nga fundi i nëntorit, kur pandemia mori një tjetër nga kthesat e saj të shumta të papritura, niveli ditor i vdekjeve në Greqi ishte më i lartë se ai në Britani ose SHBA. Greqia më pas u kthye imponoi një izolim drakonian. Në ndërkohë, Mbretëria e Bashkuar kishte rifituar forcën e saj dhe po vepronte me shpejtësi – ajo ishte vendi i parë perëndimor që miratoi një vaksinë. E gjitha ngjante si një garë, por me një fund të gabuar. Vendet që nuk i përshtaten kësaj narrative dyjore janë izoluar si shembuj nga debati publik. Belgjika, shpesh e tallur si një shtet i vogël “pa qeveri”, zor se përmendet si një

shembull kryesor dështimi përsa i përket COVID-19. Pa një figurë polemike, lehtësisht të shënjestruar në krye siç është Johnson, Belgjika u shpëtoi kritikave për pasjen e shkallës më të lartë të vdekjeve nga COVID-19 në botë në vjeshtë. Nuk janë vetëm populistët që keqmenaxhojnë Gjërat janë shumë më të komplikuara sesa personifikimi i përgjegjësisë për përhapjen e virusit. Johnson, i përshkruar me dembeli si “mini-Trumpi” i Europës, është gjithmonë i rrethuar nga këshilltarët e tij shkencorë, Patrick Wallance dhe Chris Whitty, duke sfiduar perceptimin se populistët janë anti-shkencë. Shtrëngimi i duarve me pacientët me koronavirus më 7 mars të vitit të kaluar ishte diçka e papërgjegjshme. Por kjo ishte në fillim të marsit. Në atë kohë as që i kishim vënë një emër pandemisë. Shtatë muaj më vonë, në nëntor 2020, kur Greqinë e zuri paniku, Michalis Chrysochoidis, Ministri për Mbrojtjen e Qytetarëve, në një përpjekje për të mbrojtur praninë e dukshme të policisë në rrugë, pretendoi që oficerët e policisë nuk duhet të shqetësohen për COVID-19 sepse koronavirusi nuk mund të transmetohej në ambiente të hapura. Kur Ministri i Shtetit Giorgos Gerapetritis u pyet nëse sistemi shëndetësor grek ishte gati për një rritje dramatike të pacientëve, ai bëri një pretendim të jashtëzakonshëm se një shtim rastesh në reanimacion thjesht do të sillte më shumë vdekje. Këta politikanë nuk janë populistë, ata thjesht ngatërruan mesazhet e tyre. Kjo ndodh. I ndodhi edhe Johnson-it dhe shtrëngimeve të tij të duarve. Ai mendoi se mesazhi i duhur ishte të mos stigmatizohen pacientët dhe të shmanget përhap-

ja e panikut përpara një vendosje të masave kufizuese. Ai gabohej – por edhe ministrat grekë. Shkelja e masave kufizuese për COVID-19 nuk është privilegj as i populistëve. Irlanda kishte “Golfgate”, një event golfi ku morën pjesë politikanë të lartë, përfshirë komisionerin e tregtisë i BE-së, Phil Hogan, i cili më pas dha dorëheqjen nga posti i tij. Presidenti i Francës, Emmanuel Macron, shkeli rregullat e vendit të tij përsa i takon COVID-19 dhjetorin e kaluar duke marrë pjesë në samitet e BE-së dhe darkat e punës në Pallatin Elize. Kryeministri grek, Kyriakos Mitsotakis, konsiderohet gjerësisht një anti-populist i moderuar – të cilit i atribuohet hapja e rrugës për rikthimin e partive tradicionale europiane pasi mundi populistët e majtë radikalë të SYRIZA-s – ka thyer vazhdimisht rregullat e tij të izolimit. Në fillim të shkurtit, pasi qeveria e tij vendosi orën policore 18:00, ai mori pjesë në një mbledhje me rreth 40 persona. Dhjetorin e kaluar, gjatë izolimit të parë, ai shkoi me biçikletë në një pyll rreth 90 minuta me makinë nga shtëpia e tij dhe pozoi pa maskë për disa fotografi me kalimtarët. Nëse mobilizon publikun, është në rregull Nuk duhet të jesh populist për të shkelur rregullat ose për të përcjellë mesazhin e gabuar. Nuk duhet të jesh populist as për të përdorur retorikë populiste për të luftuar pandeminë. Populizmi mund të vihet në zbatim edhe nga politikanë të zakonshëm, për të mobilizuar publikun. Kur Mitsotakis urdhëroi një nga izolimet e tij mbarëkombëtare, ai u tha bashkëqytetarëve të tij se ishte koha që ata të “aktivizonin‘Philotimo’, vaksinën kombëtare të Greqisë “. Një fjalë greke e papërkthyeshme, philotimo është klishe që në thelb do të thotë të përqendrohesh në përfitimet e të tjerëve pa pritur diçka në këmbim. Mitsotakis nuk është politikani i vetëm që i atribuon vlera më të larta kolektive kombit të tij. Johnson gjithashtu u ka bërë lajka bashkatdhetarëve të tij duke iu drejtuar “arsyes së shëndoshë britanike” si arma më efektive kundër COVID-19. Philotimo greke, arsyeja e shëndoshë britanike, Protokoll Irlandez. Të gjithë vënë në përdorim gjithçka që kanë në pandemi në mënyrë që të ndërtojnë besimin e publikut dhe të kalojnë krizën. Në një peizazh dystopik pandemie, është e pakuptimtë të bësh dallimin midis populistëve dhe politikanëve të zakonshëm. Ata janë të gjithë bashkë në këtë situatë.

Mars 2021

INVESTIGIM

‘Gjithçka shndërrohet në ndërtesa’: Beteja e humbur e Shqipërisë me paratë e pista Shqipëria ka bërë hapa pas në luftën kundër pastrimit të parave të lidhura me krimin e organizuar dhe korrupsionin, të cilat deformojnë tregun e pasurive të paluajtshme dhe zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik të vendit. KLODIANA LALA | BIRN | TIRANË

ur Skënder Methasani mori në duar drejtimin e kompanisë së sekuestruar “Rens 2015” në Shkodër, borxhet ishin kapicë, punëtorët të stresuar dhe pulat ishin aq të vjetra, sa nuk prodhonin më vezë. Methasani nga Agjencia e Administrimit të Pasurive të Sekuestruara dhe Konfiskuara u caktua si administrator nga gjykata në nëntor 2019. Thuajse një vit më pas, ai vendosi që ta jepte biznesin me qira, pasi siç i tha BIRN në një intervistë, ishte e vetmja mënyrë që shteti të arkëtonte para prej saj. “Shuma e qirasë është 3 milionë lekë të vjetra në muaj, përfshirë edhe detyrimet,” tha Methasani, duke shtuar se kompania drejtohet tashmë nga një ish-menaxher i saj. E ndërtuar rreth 600 metra larg Harkut të Bërdicës në qytetin verior të Shkodrës, pularia njohu vite të arta financiare përpara se të sekuestrohej nga Prokuroria si produkt i parave të gjeneruara nga trafiku ndërkombëtar i kokainës. Dokumentet gjyqësore të siguruara nga BIRN tregojnë se qindra milionë lekë u investuan në blerje dhe sisteme toke, ndërtime kapanonesh e rrugësh si dhe blerje zogjsh, përpara se biznesi të vendosej nën radarët e autoriteteve shqiptare. Investime të tilla të financuara nga paratë e aktiviteteve kriminale nuk janë të rralla në Shqipëri -një ndër vendet me rrezikun më të lartë të pastrimit të parave në Europë. Sipas Drejtorisë së Përgjithshme të Parandalimit të Pastrimit të Parave, trafiku i drogës është burimi më i madh i ‘parave të pista’ të identifikuara në ekonominë shqiptare, ndërsa metodat e pastrimit të tyre janë nga më të thjeshtat deri tek ato më komplekset. Metodat më të zakonshme janë përdorimi i personave të tretë pa një lidhje të dukshme me veprimtarinë kriminale për

investime e blerje si dhe investimet në pasuri të paluajtshme në emër të një shoqërie tregtare ekzistuese. Megjithatë, njësia e inteligjencës financiare rendit edhe depozitimin cash nëpër banka apo përdorimin e kredive bankare si një mënyrë për të justifikuar investimet që burojnë nga pastrimi i parave. Për ekspertët e ekonomisë, paratë e “pista” qarkullojnë pothuajse në të gjitha arteriet e ekonomisë së brishtë shqiptare dhe financojnë deri edhe korrupsionin politik. “Asnjë individ, famije, biznes dhe shtet nuk mund të pasurohet ekonomikisht dhe në mënyrë të qëndrueshme, duke toleruar paranë kriminale në ekonomi dhe politikë,” thotë Arben Malaj, ish-ministër i Financave dhe pedagog i Ekonomisë. “Ndikimi i tyre kriminal në ekonomi ecën ose ndalet në raport me aksesin e tyre në korrupsionin politik dhe në disa raste, deri në kapjen e shtetit,” shtoi ai. Tregues në rënie Departamenti amerikan i Shtetit vlerësoi se qeveria e Shqipërisë nuk ka bërë asnjë përparim të dukshëm në luftën kundër pastrimit të parave dhe krimeve financiare gjatë vitit 2020. Në raportin e Strategjisë Ndërkombëtare të Kontrollit të Narkotikëve të publikuar më 3 mars, DASH thekson se rrjetet

shqiptare të krimit të organizuar në Europën Perëndimore dhe Amerikën Latine targetojnë tregun e pasurive të patundshme dhe projektet e biznesit në Shqipëri. Tregu i lojërave të fatit vazhdon gjithashtu të mbetet shqetësues, sa kohë që ndryshimet ligjore të vitit 2019 e lanë hapur shtegun për kazinotë në hotelet me 5 yje si dhe në destinacionet turistike. “Shqipëria mbetet e dobët ndaj pastrimit të parave për shkak të korrupsionit, rrjeteve të krimit të organizuar dhe institucioneve të dobëta ligjore dhe qeveritare,” thuhet në raport. Të dhënat statistikore të siguruara nga BIRN tregojnë një përkeqësim të treguesve të luftës kundër pastrimit të parave në vitet e fundit, pavarësisht rrezikut të lartë dhe rritjes së sinjalizimeve nga institucionet e inteligjencës. Kreu i Drejtorisë së Parandalimit të Pastrimit të Parave, Elvis Koçi i tha BIRN se institucioni që ai drejton i kishte referuar Policisë 1426 raste të dyshuara gjatë viteve 2015-2019, por vetëm 429 raste ose 30% e totalit ishin dërguar më pas në Prokurori. Bashkë me referimet në Prokurori, institucioni i inteligjencës financiare numëron 1855 raste të raportuara në 5 vjet. “Nga këto raste rezulton se kemi një dominim të veprës penale ‘trafikim/prodhimit të lëndëve narkotike” me 28% të rasteve [ndërsa] 13% lidhen me veprën penale të

‘evazionit fiskal,” tha Koçi. Ndërsa rrjedhja e parave të identifikuara me burim nga shpërdorimi i detyrës dhe korrupsioni, mashtrimi apo trafikimi i qënieve njerëzore është në nivele më të vogla. Beteja kundër pastrimit të parave ka shënuar humbje të tjera në rrugëtimin nga Prokuroria në Gjykatë. Numri i procedimeve të regjistruara nga Prokuroritë për pastrim të produkteve penale u përgjysmuan nga 269 raste në vitin 2018 në 131 raste në vitin 2020. Numri i të dënuarve nga gjykatat është rrudhur gjithashtu nga viti në vit dhe arriti nivelin më të ulët në vitin 2020 me vetëm 3 të dënuar për pastrim parash, sipas raportit të DASH. Efektet e një sistemi të dobët të drejtësisë vërehen edhe në stokun e pasurive të sekuestruara dhe konfiskuara, që administrohen aktualisht nga Agjencia e Administrimit të Pasurive të Sekuestruara dhe Konfiskuara, AAPSK. Në fund të vitit 2020, AAPSK kishte nën administrim 466 pasuri me vlerë të llogaritur në 6 miliardë lekë [rreth 50 milionë euro]. Megjithatë, numri i pasurive të konfiskuara me vendim gjykate është në nivelin e 15 përqindëshit, ndërsa për pjesën tjetër vazhdojnë procedurat ligjore. Kreu i AAPSK, Artur Kala e konsideron zvarritjen e proceseve gjyqësore një ndër problemet kryesore për institucionin që ai drejton. “Zgjatja e proceseve nga 2-5 vite është një problem për Agjencinë, pasi ka dhe prona që administrimi është i vështirë ose që nuk sjellin të ardhura, por kërkojnë shpen-

Mars 2021

tit rreth 866 milionë lekë në total [rreth 7 milionë euro] si dhe ka hapur një fond të veçantë prej 93 milionë lekësh në vitin 2019 për të financuar institucionet që luftojnë krimin e organizuar dhe organizatat që trajtojnë viktimat e këtyre krimeve. Në stokun e pasurive të sekuestruara dhe konfiskuara, peshën kryesore e mbajnë pasuritë e paluajtshme, por AAPSK përballet me vështirësi për shitjen e tyre. “Pasuritë e paluajtshme si apartamente, toka, ndërtesa dhe njësi tregtare të konfiskuara kanë dalë për shitje dhe në 3 ankandet e zhvilluara nuk ka pasur blerës,” tha Artur Kala në një përgjigje me shkrim.

Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/ BIRN.

zime,” tha Kala, duke iu referuar shpenzimeve për ruajtjen dhe sigurimin, taksat apo ujin dhe energjinë. “Dua publicitet të mirë” Më 14 dhjetor 2018, autoritetet daneze po ndiqnin një grup shqiptarësh të përfshirë në trafikun e sasive të mëdha të kokainës, kur përgjuan një bisedë interesante mbi lehtësinë e pastrimit të parave në Shqipëri. Objekti i përgjimit ishte Jetmir Kastrati, një 42-vjeçar nga Shkodra, që në Danimarkë njihej me emrin e rremë Sokol Krasnici, i identifikuar nga Prokuroria e Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar si pronari i vërtetë i kompanisë “Rens 2015”. Në bisedën me një tjetër të dyshuar, Kastrati mburrej se kishte blerë tre apartamente në zonën turistike të Velipojës dhe pasi kishte ndërtuar nga një kat shtesë mbi to, i kishte legalizuar pa problem objektet dhe i kishte pajisur ato me hipotekë. Përballë habisë së bashkëbiseduesit për legalizimin e objekteve, Kastrati përgjigjet se e gjitha zona ishte në ndërtim e sipër. “Përsa kohë që lejohet, gjithçka shndërrohet në ndërtesa, ndërtesa…,” thotë Kastrati në përgjimin ambiental. “Është vërtet bukur. Mund të ndodhë që unë e blej të gjithin [kompleksin]”! Jetmir Kastrati u arrestua në Danimarkë gjatë operacionit të koduar “Goldfinger” më 26 qershor 2019 së bashku me 30 persona të tjerë, të cilët akuzohen për trafikimin e së paku 1650 kilogramëve kokainë nga Holanda në Danimarkë dhe më pas në Suedi.

Në Shqipëri, Prokuroria e Krimeve të Rënda dhe më pas SPAK nisën në të njëjtën kohë një procedim penal për pastrimit të produkteve të veprës penale ndaj kunatit të tij, Astrit Beqiri si dhe Dhimitër Shkodranit – i përfshirë kryesisht në transportin e parave. Sipas dokumenteve gjyqësore, Jetmir Kastrati kontrabandoi në Shqipëri së paku 4 milionë euro të dokumentuara nga viti 2013 deri në vitin 2019, duke përdorur një linjë të transportit të pasagjerëve që udhëtonte çdo javë nga Kopenhageni deri në Tetovë në Maqedoninë e Veriut. Paratë u investuan në blerjen e pronave të patundshme në Velipojë, në ndërtime dhe legalizime si dhe në ngritjen e biznesit të kushtueshëm të pularisë “Rens 2015” në Bërdicë nga kunati i Kastratit, Astrit Beqiri, nëna pensioniste dhe motra në skemën e ndihmës ekonomike. Në përgjimin ambiental të 14 dhjetorit

2018, Kastrati thotë se kishte shpenzuar shumë para për ngritjen e kompanisë dhe se e kishte bërë këtë për të fituar reputacion. Ai po planifikonte gjithashtu të siguronte subvencionim nga shteti, por për ta realizuar këtë duhej të ndante një pjesë ‘të tortës’. “Ka një gjë që është e mirë me mua: unë dua publicitet të mirë,” citohet Kastrati në dokumentet gjyqësore. “Ju nuk mund të merrni asgjë nëse ata nuk marrin pjesën e tyre të tortës dhe nuk mund të bëni asgjë në lidhje me të. Unë vetëm u jap atyre një 50-tëshe dhe i marr 150 deri në 200 [milionë] vetë,” shton ai. Pasuritë e sekuestruara nga krimi i organizuar vlerësohen në dhjetra milionë euro, por Shqipëria e ka të vështirë të nxjerrë përfitime të konsiderueshme prej tyre. Në shtatë vitet e fundit, Agjencia e Administrimit të Pasurive të Sekuestruara dhe Konfiskuara ka derdhur në buxhetin e shte-

Sipas Prokurorisë së Posaçme SPAK, pularia Rens 2015 në Bërdicë është financuar nga paratë e drogës. Foto: Klodiana Lala.

Ortakëria me krimin Një valë e re arrestimesh nga Antimafia italiane në mesin e janarit zbuloi se një klan i organizatës mafioze “Ndragheta” i kishte hedhur sytë nga tregu i ndërtimeve në Tiranë për pastrimin e parave, ndërsa ishin në kërkim të lidhjeve politike dhe garancisë. Në njërën prej bisedave të përgjuara, dy prej të arrestuarve diskutonin mbi një ndërtues që kishte tre licensa në duar për ndërtime me vlerë 180 milionë euro, por që kishte në dispozicion vetëm 10 milionë. “Në grataçelat e reja shiten 3800-4000 euro për metër katror. Kosto e di sa është kosto e vërtetë? 510 euro,” thuhej në përgjime. Mes të dhënave të institucioneve dhe studiuesve të ekonomisë ekziston një konsensus se sektori i ndërtimit është lavatriçja më e madhe e parave të pista në Shqipëri. “Shihni tregun e pasurive të patundshme: që nga 2015 raportohet për rritje me 40% të çmimeve, edhe pse shitjet janë me pikatore dhe vetem në zona të caktuara. Shihni lejet e ndërtimit për kullat qiellgërvishtëse në Tiranë,” tërheq vëmendjen Zef Preçi, drejtor ekzekutiv i Qendrës Shqiptare për Kërkime Ekonomike. “Nuk kanë asnjë lidhje me zhvillimin urban, nuk hapin vende pune, por korruptojnë nivelet më të larta të vendim-marrjes shtetërore,” shtoi ai. Preçi mendon gjithashtu se burimet financiare kolosale të gjeneruara nga ndërtimi po zhvendosen drejt tregjeve të tjera, duke ushtruar presion mbi tenderat e infrastrukturës publike dhe koncesionet. Ai sheh me shqetësim se këto para po ndikojnë gjithnjë e më shumë edhe mbi mjedisin politik. “Vitet e fundit janë shtuar rastet kur biznese të dyshuara gjerësisht si të përfshira në pastrim parash gëzojnë mbrojtje politike, janë në ortakëri me politikanë të rëndësishëm të shtetit dhe këto para po ndikojnë përherë e me shumë edhe në deformimin e vullnetit te zgjedhësve,” tha Preçi. Arben Malaj i tha BIRN se ekonomia kriminale jo vetëm që ka një ndikim të dëmshëm mbi konkurrencën në ekonomi, por i shtrin efektet deri te shtesat me të ardhura të mesme ose të vogla. “[Paratë e pista] deformojnë çmimet në tregjet e tyre, p.sh. çmimet e shtëpive dhe qiratë, tarifat e pastrimit të qyteteve, ndërtimi, lojërat e fatit…,” tha Malaj. Në kushtet e mungesës së vullnetit politik, ekspertët e shohin të dobët rolin e institucioneve të drejtësisë në luftën kundër fenomenit të pastrimit të parave. “Eficenca e këtyre insitucioneve kushtëzohet nga (mos) mbështetja apo keqpërdorimi politik i agjencive të specializuara në luftë kundër pastrimit të parave për përfitime ekonomike apo përfitime në luftën kundër konkurrentëve politikë,” përfundoi Malaj.

Mars 2021

ANALIZË

Mes varfërisë dhe aborteve: Rrethi vicioz i grave të papuna në Shqipëri Gratë e papuna nga periferitë e qyteteve të Shqipërisë ende të rrezikuara nga abortet dhe nga mungesa e qasjes në shërbimet e shëndetit riprodhues, shpeshherë me kosto të larta shëndetësore dhe psikologjike. ENTELA BARJAMAJ | BIRN | BERAT, KUKËS DHE TIRANË

përjashton mundësinë që për shkak të turpit, vajzat dhe gratë e Kukësit t’i drejtohen Tiranës apo Kosovës për aborte apo për shëbime të tjera të shëndetit riprodhues. “Ndoshta sepse këtu njerëzit njihen, po shkove në maternitet të shohin. Frika e nxjerrjes së informacionit ekziston,” tha Istrefaj. “Këtu është komunitet i vogël dhe frika se A shikon B dhe B i tregon C e bën më pak të aksesushëm këtë lloj shërbimi,” shtoi ajo.

jë vit më parë në maternitetin e Beratit, mjeku e paralajmëroi Fatmën se një abort tjetër mund t’i rrezikonte jetën, por ajo nuk u lëkund. Gruaja 37-vjeçare është e papunë dhe jeton nën kufirin e varfërisë me të ardhurat që i shoqi fiton nga mbledhja e hekurishteve. Fatma ka lindur dy herë dhe ka abortuar nëntë herë të tjera përgjatë dy dekadave–pasi siç thotë ajo, nuk ka asnjë mundësi që të rrisë një fëmijë tjetër. “Nëse do të kisha shtëpi dhe mundësi, do t’i mbaja të gjithë fëmijët,” tha ajo. Historia e Fatmës nuk është e izoluar. Mijëra gra të papuna nga periferitë e qyteteve të Shqipërisë u detyruan të kryenin abort në pesë vitet e fundit, shpeshherë me pasoja shëndetësore dhe psikologjike, në një betejë të heshtur kundër varfërisë. Sipas Institutit të Shëndetit Publik, në periudhën 2015-2019 raportohen të jenë kryer mbi 27 mijë aborte në total ose 1 abort për 5.5 lindje – një trend në ulje krahasuar me vitet e mëparshme. Nga numri total i aborteve, gati 2/3 raportohet se kanë ndodhur në mënyrë spontane. Megjithatë, rreth 72% e grave që përjetuan një abort vullnetar apo spontan në pesë vitet e fundit, i përkasin kategorisë së disavantazhuar të grave të papuna dhe të pasiguruara. Niveli arsimor është një tjetër faktor penalizues, pasi gati gjysma e aborteve raportohet të jenë kryer nga gra dhe vajza me arsim të ulët ose 8-vjeçar. Gratë e intervistuara në këtë shkrim hezituan fillimisht të flisnin për përvojën e tyre me ndërprerjen e shtatzanive të padëshiruara, ndërsa i justifikuan abortet me papunësinë, varfërinë apo gjendjen e vështirë ekonomike. Ato thanë gjithashtu se kishin përjetuar ndjenja faji dhe pendese, por zakonisht e mbajnë të fshehtë faktin që kanë kryer abort. Në të gjitha rastet, gratë u ishin drejtuar metodave të planifikimit familjar vetëm pas eksperiencave të përsëritura dhe të dhimbshme me abortet. Arjana Muçaj, psikologe dhe pedagoge në Fakultetin e Shkencave Sociale e konsideron abortin një “zgjedhje të detyruar” dhe me kosto për shumë gra nga qytete të vogla dhe me papunësi të lartë në Shqipëri. “E përjetojnë si humbje, si shkëputje të një

pjese të trupit të tyre,” tha Muçaj. “Nëse do të kishte mirëqënie, kjo nuk do të ishte zgjedhja e saj,” shtoi ajo. Pasojat e keqplanifikimit familjar nuk janë të vetmet për gratë nga komunitetet e disavantazhuara. Sipas mjekëve gjinekologë dhe ekspertëve të shëndetit publik, e njëjta kategori grash dhe vajzash ka qasje të ulët në shërbimet e shëndetit seksual dhe riprodhues –shpeshherë me kosto të rënda për jetën dhe shëndetin e tyre. Ende një tabu Gjatë regjimit komunist në Shqipëri, ndërprerja e shtatzanisë ishte e paligjshme dhe konsiderohej një akt kriminal. E megjithatë, me qindra gra mendohet të kenë humbur jetën si pasojë e aborteve ilegale, të cilat fajësohen si shkaktari kryesor i vdekshmërisë amëtare në Shqipërinë komuniste. Aborti u legalizua në fillim të viteve ’90 dhe rregullohet me një ligj të vitit 1995. Ndërprerjet e shtatzanisë lejohet të kryhen deri në javën e 12-të dhe pas kësaj kohe, vetëm në rastet kur një komision mjekësor vlerëson se shtatzania rrezikon jetën ose shëndetin e nënës. Sipas mjekëve gjinekologë dhe aktivistëve të shoqërisë civile, gratë dhe vajzat nga komunitetet e disavantazhuara përballen ende me vështirësi dhe stigmë për qasjen e tyre në metodat e planifikimit familjar apo në shërbimet e shëndetit riprodhues. Ata rendisin një sërë faktorësh frenues, të tillë si mentaliteti patriarkal, varfëria dhe sensibilizimi i ulët. Mjekja gjinekologe, Mimoza Keta është një ndër pionieret e para të fushatave sensibilizuese për planifikimin familjar dhe shëndetin riprodhues në vitet ’90. Ajo e kujton atë periudhë si shumë të vështirë, pasi gratë nuk

bindeshin që të bënin qoftë edhe vizitat gjinekologjike. “Më beso që ishte shumë e vështirë që të thyeje tabunë. Unë shkoja dhe mundohesha në familje të ndryshme që t’i bindja gratë që të kryenin vizitën gjinekologjike,” kujton Keta për punën e saj në zonat rurale të Librazhdit, Elbasanit dhe Tiranës. Mjekja e shpjegon hezitimin për të përdorur metodat e planifikimit familjar me mentalitetin e trashëguar nga regjimi komunist, kur gratë shpërbleheshin për numrin e lartë të fëmijëve të lindur, e madje konsideroheshin ‘nëna heroike’. Megjithatë, nën petkun e propagandës komuniste, shumë gra e paguan me jetë. “Në atë periudhë kishim një ose dy gra në muaj që vdisnin si pasojë e abortit të provokuar,” shtoi ajo. Tre dekada pas rënies të komunizmit, pak gjëra kanë ndryshuar për gratë e zonave rurale apo të varfra të Shqipërisë. Në dekadën e fundit, qarku verior i Kukësit ka shënuar rënien më të lartë të lindshmërisë dhe raporton historikisht një numër të ulët abortesh. Por sipas Vera Istrefajt –ish drejtuese e qendrës së Gruas, shumë gra nga zonat rurale nuk munden ende të marrin vendime për jetën e tyre dhe as më pak të të kenë qasje në shërbimet e shëndetit riprodhues dhe në metodat e planifikimit familjar. “Nga kontakti që kemi patur me stafin shëndetësor, kryesisht në zonat rurale, kemi konstatuar që qasja e grave drejt shërbimit shëndetësor është i munguar,” tha Istrefaj. “Konsiderohet që vetëm gratë që janë në fazën e riprodhimit, gratë që kanë pranë burrat e tyre mund të kenë një qasje më të lehtësuar drejt shërbimit shëndetësor gjinekologjik, ndërkohë që të tjerat janë të diskriminuara apo frikësohen ta kenë këtë qasje,” shtoi ajo. Istrefaj nuk e

Pasojat e aborteve Fatma është anëtare e komunitetit rom në Berat dhe kujton se dikur dëshironte të kishte një familje të madhe. Fëmijën e parë e lindi në moshën 17-vjeçare, por kuptoi shpejt se rritja ishte shumë e vështirë. Herën e parë që iu drejtua maternitetit të Beratit për abort, ajo përjetoi ndrojtje dhe frikë. Megjithatë, Fatma tha se kishte pasur gjithashtu frikë të përdorte kontraceptivë dhe u rikthye në maternitet për të abortuar pothuajse një herë në dy vjet. “Unë nuk di as të shkruaj, as të lexoj, as pesë klasë shkollë nuk kam bërë,” tha ajo. “Ky fakt më ka lënë pa punë dhe shumë herë më ka bërë të marr vendime ndoshta të gabuara”. Pjesmarrja e grave në tregun e punës në Shqipëri është shumë herë më e vogël sesa e burrave dhe në qarkun jugor të Beratit, papunësia konsiderohet një ndër problemet themelore. Berati ka raportuar historikisht një numër i lartë abortesh në raport me popullsinë dhe sipas mjekut gjinekolog, Leka Papa kanë përgjithësisht një emërues të përbashkët. “Shkaku kryesor që çon në abort vajzat apo gratë në Berat është ai ekonomik,” tha Papa në ambientet e maternitetit, që për shkak të rikonstruksionit është zhvendosur në ish-shërbimin Infektiv. “Por ka edhe faktorë të tjerë… Te vajzat e reja të pamartuara është fakti që partneri nuk i përkrah dhe ato kanë frikë të jenë nëna të vetme,” shtoi ai. Papa kujton se abortet ishin shumë herë më të larta në numër në vitet 1995-2005, kur gratë dhe vajzat regjistroheshin në maternitet me emër të rremë. Ndërsa vëren një rënie drastike të lindshmërisë dhe aborteve në vitet e fundit, mjeku Papa është i shqetësuar për rritjen e aborteve spontane. “Ndoshta puna që kryejnë, këtu në Berat gratë punojnë në fasoneri, ku dihet që ka kimikate të ndryshme si dhe kanë punë

Mars 2021

Pandemia sjell vonesa vdekjeprurëse në depistimin dhe diagnostikimin e kancerit Kontrollet e munguara gjatë vitit 2020 për shkak të pandemisë së COVID-19 mund të rezultojnë në të ardhmen në diagnoza të vonuara dhe më të rënda të kancerit. BARDHA NERGJONI | BIRN | ELBASAN

Ilustrim grafik nga Jurgena Tahiri/BIRN.

me pesha,” tha ai. Mjekja gjinekologe, Mimoza Keta thotë se aborti është shpesh një barrë e rëndë psikologjike, që shumë vajza dhe gra e përballojnë të vetme. Ajo thekson se nënat përndiqen nga ndjesi faji dhe u duket sikur kanë vrarë një njeri, ndërsa abortet spontane përjetohen me ndjesinë e pazotësisë për të lindur. “Ka nëna që kanë arritur deri në vetëvrasje për shkak të një aborti,” tha ajo. Psikologia Arjana Muçaj shprehu gjithashtu shqetësimin se pas përvojave të tilla, gratë nuk kërkojnë ndihmë. “Problemi është se shumica e tyre nuk janë nëna të informuara dhe pavarësisht se ka shumë projekte nga organizatat në terren, është e vështirë të preken të gjitha familjet shqiptare,” shtoi ajo. Kamela, 21 vjeç dhe nënë e një fëmije, e mbart ende ankthin e një aborti të kryer gjashtë vjet më parë. E rritur në një familje të varfër, ajo u detyrua të braktiste shkollën dhe të martohej në moshën 15-vjeçare. Kur ngeli shtatzanë për herë të parë, ajo vendosi të abortonte. “Normalisht ke një ndjesi të keqe, ti vret diçka që është brenda teje,” tha Kamela. “Pendohesh për atë që ke bërë, por ngushëllohesh që më mirë të mos e sjellësh në jetë, që të mos vuajë,” tha ajo pas hezitimit për të treguar historinë e saj. Nevoja për sensibilizim Ministria e Shëndetësisë e konsideron shëndetin seksual dhe riprodhues si një nga komponetët më të rëndësishëm të punës së saj, por ekspertët ngrejnë pikëpyetje nëse shërbimet e ofruara mbërrijnë në shtresat vulnerabël të shoqërisë. Ata theksojnë gjithashtu se se sistemi shëndetësor ka probleme në zbatimin e protokolleve për metodat e planifikimit familjar si dhe duhet të ketë një rol më aktiv në sensibilizimin dhe kryerjen e shërbimeve në dobi të shëndetit riprodhues. “Ne sot kemi gra në Shqipëri që nuk kanë bërë një herë në jetë një Pap Test. Por kjo do të

thotë të kapësh kancerin e qafës së mitrës në fazë shumë të hershme dhe të shpëtosh një jetë,” tha mjekja Keta. Ajo është gjithashtu kritike me mungesën e informimit mbi pasojat e aborteve nga sistemi shëndetësor apo për mënyrën se si zbatohen protokollet e planifikimit familjar. “Pa i kryer ekzaminimet, i thonë merr këto kokrrat dhe je në rregull. Ose bëjnë një injeksion një herë në tre muaj, pa shpjeguar se çfarë ndodh më pas,” tha Keta. Sipas Leka Papës nga materniteti i Beratit, parandalimi i shtatzanive të padëshiruara apo i problemeve të tjera shëndetësore do t’u kursente shumë probleme grave dhe vajzave nga ky rajon. Megjithatë, ai e konsideron nivelin e ulët ekonomik dhe arsimor një pengesë në këtë drejtim. “Parandalimi është falas, konsulta me mjekun është falas dhe metodat e kontracepsionit janë falas, kështu që s’ka kosto të parandalosh,” tha mjeku gjinekolog, i ndërgjegjshëm se niveli ekonomik dhe arsimor e pengon parandalimin. Ndonëse metodat parandaluese nuk mungojnë në qendrat shëndetësore, Vera Istrefaj thotë se duhen gjetur mënyrat që t’i afrojnë gratë dhe vajzat drejt këtyre qendrave. “Për gratë dhe vajzat e Kukësit do të ishte e vështirë që të afroheshin për të bërë trajnime të ndryshme në lidhje me shërbimet gjinekologjike apo për të marrë kontraceptivë falas,” tha Istrefaj. “Futja e mekanizmave të tjerë që mund të jenë grupime të ndryshme që vijnë qoftë edhe një ditë në muaj apo tre muaj në këto zona, do ta bënte më atraktive dhe më të përdorshme këtë gjë nga gratë dhe vajzat,” shtoi Istrefaj. Megjithatë, një pjesë e grave vazhdojnë të kenë ndjesi të përziera. Në qytetin e Beratit, Vera, 28 vjeç dhe nënë e shtatë fëmijëve është në një luftë të përditshme për mbijetesë. Me sytë e ngulitur në dysheme, ajo thotë me turp se nuk kishte dashur të bënte kaq shumë fëmijë, ndërsa shton: “Po ç’ti bëj burrit”!

esa Zhupa, mjeke në qendrën shëndetësorë të fshatit Vidhas – vetëm 5 kilometra larg nga qyteti i Elbasanit, duhet të realizojë çdo vit rreth 850 depistime për kancer gjiri për gratë e moshës mbi 35 vjeç. Pavarësisht përpjekjeve të saj, numri i kontrolleve të realizuara gjatë vitit të fundit ra në mënyrë drastike dhe nuk i afrohet shifrës së planifikuar. “Ne jemi munduar t’i referojmë dhe i kemi kontaktuar, por kemi hasur refuzim për shkak të virusit,” tha Zhupa, ndërsa shpjegoi se depistimi është hapi i parë i diagnostikimit që ndiqet përpara se pacientët të referohen për mamografi. Përvoja e doktoreshë Besës nuk është e izoluar. Të dhënat e siguruara nga BIRN nëpërmjet ligjit për të drejtën e informimit nga Instituti i Shëndetit Publik, ISHP tregojnë se numri mamografive të relizuara në spitalet rajonale u përgjysmua gjatë vitit 2020, krahasur me një vit më parë. Ngjashëm, ISHP raporton edhe një rënie me gati 30 % të kontrolleve për depistimin e kancerit të qafës së mitrës. Ky trend negativ në diagnostikimin e kancerit nuk është vetëm një fenomen shqiptar. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë, OBSH, lufta kundër kancerit u dobësua në 1/3 e vendeve europiane për shkak të pandemisë së COVID-19. OBSH thekson se pandemia ka sjellë vonesa në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjes, duke ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë shanset për mbijetesë të qindramijëra pacientëve me kancer në Europë. “Ndikimi i pandemisë në [sëmundjen] e kancerit në Europë është katastrofik,” tha Dr. Hans Henri P. Kluge, drejtor i OBSH-së për Europën gjatë një konferencë për shtyp me 3 shkurt. “Na ka bërë të kuptojmë koston njerëzore të neglizhimit të sëmundjeve të patrasmetueshme siç është kanceri,” shtoi ai. Një vit pas shpërthimit të pandemisë në Shqipëri, më shumë se 115 mijë persona janë infektuar nga koronavirusi i ri dhe mbi 2 mijë pacientë kanë humbur jetën nga COVID-19. Ndërkohë që COVID-19 bënë kërdinë, edhe kanceri nuk ka qenë me pushime. Sipas mjekut Ilir Qefalia, i cili punon për Shërbimin Onkologjik në Banesë, gjatë viti 2020 janë diagnostikuar rreth 580 raste me kancer në stad të avancuar ose shumë të avancuar. Përveç problemeve me depistimin, pandemia e COVID-19 ka ngritur barriera edhe për kurimin e pacientëve të diagnostikuar, për shkak të kufizimit të lëvizjeve gjatë karantinës dhe rrezikut të infektimit të pacientëve me koronavirusin e ri. “Gjatë pandemisë dhe karantinës totale u bë akoma më e vështirë për mua, pasi nuk kishte mjete as për të bërë ekzaminimet e thjeshta,” tha Fiqirie Kokunja, e cila iu nënshtrua një operacioni në fund të shkurtit në Spitalin Onkologjik në Tiranë. “Pandemia m’i ka shtuar vështirësitë,” shtoi ajo. Ngjashëm me Fiqirien, edhe E. Bahja ka kryer një ndërhyrje kirurgjikale në vitin 2019, pas së cilës ka vazhduar me seanca kimioterapie. Aktualisht po mjekohet me medikamente dhe bën kontrolle çdo tre muaj. Megjithë vështirësitë e krijuara nga pandemia,

Fiqirie Kukunja, paciente me kancer | Foto nga: Bardha Nergjoni

gruaja nga fshati Vidhas i Elbasanit nuk i ka lënë pas dore kontrollet, edhe pse ka pasur frikë se infektohet me COVID-19. “Vendos maskën, marr dezinfektant në në ditën e kontrollit, bëj analizat dhe konsultën me doktoreshën,” shpjegoi ajo. “Sigurisht që jemi frikësuar më shumë se të gjithë, por nuk kam shumë mundësi zgjedhjeje.” Sipas një studimi të realizuar nga organizata ‘Together for Life’, në vitin 2020 humbën jetën për shkak të kancerit 3,978 persona, mes të cilëve edhe 1,319 femra. Kanceri i gjirit zë rreth 14.5% të vdekshmërisë nga sëmundjet kancerogjene. Raporti thekson se depistimi nëpërmjet mamografisë si dhe ndjekja e individëve me rezultate pozitive apo të dyshimta do ta reduktonte vdekshmërinë nga kanceri i gjirit tek gratë e moshës 50-69 vjeç me pothuajse një të tretën. Sipas OBSH-së, qëllimi i depistimit është të kapë sëmundjen para shfaqjes së simptomave klinike dhe paraqitjes së pacientit për ndihmë mjekësore. Megjithatë, për shkak të vendosjes se karantinës për disa muaj gjatë vitit 2020 dhe frikës së pacientëve nga infektimi me COVID-19, shifrat e depistimit dhe mamografisë kanë rënë në mënyrë drastike. Sipas të dhënave të Drejtorisë Rajonale të Shëndetit në Elbasan, gjatë vitit 2020 janë realizuar 471 mamografi, ose 70 % më pak se në vitin 2019. Edhe ekzaminimet e mamografisë të kryera nga njësitë e lëvizshme të Institutit të Shëndetit Publik ranë nga 4261 në vitin 2019 në 3087 në vitin 2020, ose 27 % më pak. Rënie ka pasur edhe numri i mamografive stacionare të realizuara nga spitalet rajonale. Sipas ISHP-së në vitin 2020 u realizuan 5339 mamografi në këto spitale ose 9826 më pak se në vitin 2019, duke shënuar një rënie vjetore prej 65%. Për shkak të pandemisë është shtyrë edhe programi kombëtar për depistimin e moshës 50 me 69 vjeç për kancerin e gjirit, i cili pritet të rifillojë gjatë vitit 2021. Ndërkohë, edhe programi kombëtar i depistimit të kancerit të qafës mitrës – i cili ka filluar në pranverën e vitit 2019 hasi pengesa gjatë vitit 2020, duke realizuar 5 mijë teste më pak se në vitin paraardhës. “Sigurisht që pasojat e pandemisë sa i përket kancerit të gjirit dhe qafës së mitrës do shikohen në të ardhmen dhe është shumë e vështirë ta masësësh tani,” tha doktoresh Besa Zhupa. “Unë besoj se do të sjellë pasoja si për depistimin e hershëm ashtu edhe në stadin e rënduar në të cilin përfundojnë gratë në spital, duke rrezikuar jetën e tyre,” paralajmëroi ajo.

Mars 2021

REPORTAZH

Zhdukjet e epokës komuniste ende përndjekin Shqipërinë Mijëra familjeve, të dashurit e të cilëve u zhdukën nën sundimin komunist në Shqipëri, u është bërë përsëri padrejtësi nga dështimi i autoriteteve për të gjetur eshtrat e tyre.

FRED ABRAHAMS | BIRN | BERLIN

jatë gjithë verës së vitit 2010, një grup i vogël miqsh, të lidhur nga pikëllimi, kaluan ditët e tyre jo duke ecur, notuar apo me familjen, por duke gërmuar me një ekskavator në rrëzë pyjeve të malit Dajt, pesë kilometra nga Sheshi Skëndëbej i Tiranës dhe afër fshatit ku kryeministri i sotëm Edi Rama më vonë ndërtoi shtëpinë e tij moderne. Kur ata ndaluan së gërmuari në fillim të vjeshtës, eshtrat e 13 njerëzve u vendosën në qese plastike të zeza. Ato ishin eshtrat e hedhura të atyre që u ekzekutuan fshehurazi me armë zjarri gjatë viteve të errëta të sundimit komunist. Prokurori i Tiranës ose zyrtarë të tjerë të qeverisë nuk u panë askund, sepse kjo zhvarrosje ishte një ndërmarrje private – përpjekja e dëshpëruar e dy burrave për të gjetur baballarët e tyre të cilët u dënuan gabimisht dhe u vranë shumë vite më parë. Tre dekada nga rënia e komunizmit, mijëra familje shqiptare janë ende në pritje për të mësuar se si dhe ku u vranë të afërmit e tyre. Numri i saktë mbetet i paqartë: qeveritë post-komuniste të të gjitha kraheve nuk e kanë përcaktusr dot këtë. Shumica e vlerësimeve thonë se ishin rreth 6,000 njerëz që u vranë ose vdiqën në burgjet shtetërore midis vitit 1944 dhe 1991, trupat e tyre nuk u kthyen gjetën më kurrë. Viktimat e mbijetuara të persekutimit të epokës komuniste janë njohur dhe kompensuar në masë të madhe. Por familjet e personave të zhdukur duhet të gërmojnë vetë në të kaluarën. “Politikanëve thjesht nuk u intereson”, tha Jovan Plaku, 46 vjeç, organizatori

kryesor i gërmimit në malin e Dajtit, babai i të cilit Koço Plaku u ekzekutua në vitin 1976 pas një dënimi për tradhti, sabotim dhe agjitacion dhe propagandë kundër shtetit. “Ata janë shumë të zënë duke bërë para.” Të irrituar dhe të shpërfillur, Plaku dhe të tjerë i kanë planifikuar dhe financuar vetë hetimet e tyre, duke mbledhur dokumente zyrtare dhe duke bashkuar histori nga ish-hetuesit, rojet e burgjeve dhe spiunët nga Sigurimi i shtetit. Plaku mblodhi regjistrime audio të procedurave gjyqësore të babait të tij dhe të marrjes në pyetje, e cila ishte hera e parë që nga fëmijëria e hershme që ai dëgjoi zërin e babait të tij. “Arsyet procedurale u dhanë herë pas here si përgjigje nga zyra e prokurorit përballë pyetjes se përse nuk mund të jepeshin urdhra për zhvarrosje”, tha Matthew Holliday, Drejtori i Ballkanit Perëndimor në Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, ICMP, i cili këtë muaj publikoi një raport mbi njerëzit e zhdukur në

Muzeu “Shtëpa me Gjethe” | Foto nga : LSA

Shqipëri nga periudha komuniste. Raporti pranon ligjet dhe institucionet e ndryshme që ekzistojnë për të adresuar krimet e epokës komuniste, por ankohet për mungesën e bashkëpunimit dhe koordinimit që ka rezultuar në “progres të kufizuar në adresimin e çështjes së personave të zhdukur”. Lista e zonave të fshehta ku mund të ndodhen varret e të zhdukurve shtrihet shumë përtej Malit të Dajtit. Rreth 70 lokacione të raportuara janë të shpërndara në të gjithë vendin, afërsisht 25 prej tyre janë të besueshëm dhe një duzinë prej tyre janë konfirmuar se kanë mbetje njerëzore. Përveç atij në malin Dajti, familjarët, ICMP dhe Instituti i Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë kanë kërkuar në mënyrë të përsëritur që prokurorët lokalë të zhvarrosin një vend pranë qytetit të Ballshit. Në përgjigje të pyetjeve, zyra e Prokurorit të Përgjithshëm të Shqipërisë tha se prokurorët e rretheve mund të urdhërojnë zhvarrosje për krimet e epokës

Një zhvarrosje e kryer në mënyrë private e një varri sekret të periudhës komunistë gjatë verës së vitit 2010 në Malin e Dajtit, ku u gjetën eshtrat e 13 personave. Fotot kortezi e Jovan Plakut

komuniste që nuk e kalojnë afatin e parashkrimit dhe ia referuan pyetjet në lidhje me varrin e dyshuar në Malin e Dajtit dhe atë të Ballshit prokurorëve të Tiranës dhe Fierit. Në ndryshim nga mosveprimi i shtetit, kryeministri Rama iu përgjigj një kërkese nga qeveria italiane për të gjetur eshtrat e një bankieri italian me emrin Giussepe Terrusi, i cili u arrestua pas luftës dhe u ekzekutua në vitin 1952. Pa një urdhër gjykate ose ekspert mjeko-ligjor, një ekip me ekskavator hapi dy llogore në burgun e Burrelit në shtator të vitit 2020, duke mos gjetur asgjë. Zyra e Kryeministrit nuk iu përgjigj pyetjeve në lidhje me Terrusi-n ose qasjen e saj më të gjerë ndaj varreve sekrete të epokës komuniste, duke ia referuar pyetjet Autoritetit Shqiptar për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit, një organ i themeluar në vitin 2016 për të menaxhuar arkivin e ish-policisë sekrete, por pa autorizim për të kryer hetime penale. ICMP nuk është organi i parë ndërkombëtar që shqyrton çështjen. Grupi i Punës i Kombeve të Bashkuara për Zhdukjet e Detyruara ose të Pavullnetshme vizitoi Shqipërinë në dhjetor 2016 dhe publikoi një raport kritik vitin pasues, duke zbuluar se “Shqipëria ende nuk është marrë në mënyrë adekuate me shkeljet e të drejtave të njeriut të kryera midis vitit 1944 dhe 1991”. “Ad hoc dhe e fragmentuar” ishte mënyra se si Grupi i Punës i Kombeve të Bashkuara i përshkroi kërkimet e Shqipërisë për të zhdukurit. Detyrimet e vendit janë të qarta. Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, në të cilën Shqipëria është palë, mbulon të drejtën e jetës dhe shteti ka një detyrim procedural kur kjo e drejtë

Mars 2021

Minatori “rebel” shqiptar kandidon në parlament për të drejtat e minatorëve Minatorët në Shqipëri janë ankuar prej kohësh për shkelje të të drejtave. Tani një minator kromi po e çon betejën në parlament duke kandiduar si deputet i pavarur. FJORI SINORUKA | BIRN | TIRANË

abuzohet. Shqipëria është gjithashtu palë në Konventën Ndërkombëtare për Mbrojtjen e të gjithë Personave nga Zhdukja me Forcë, e cila kërkon hetime dhe ndjekje penale kur njerëzit zhduken ndërsa janë nën kujdesin e shtetit. Në maj 2018, Komiteti i Kombeve të Bashkuara për Zhdukjet me Forcë inkurajoi Shqipërinë “të dyfishojë përpjekjet e saj për të hedhur dritë në mënyrë efikase mbi zhdukjet e imponuara që ndodhën gjatë regjimit komunist”. Shqipëria duhet të hetojë këto krime, të ndjekë penalisht ata që janë përgjegjës dhe të sigurojë dëmshpërblime për viktimat dhe familjet e tyre, tha komiteti. ICMP po ofrohet për të ndihmuar gërmikmet në Malin e Dajtit dhe Ballsh me fonde nga Bashkimi Evropian, por u desh presion i madh diplomatik që qeveria shqiptare të miratonte madje një marrëveshje bashkëpunimi me organizatën në 2018. “Qeveria kujdeset për marrëdhëniet me publikun”, tha një person që ndoqi procesin nga afër. “Përtej kësaj, ata nuk duan të përballen me abuzime të së kaluarës. Kjo është një sfidë dhe nuk sjell fonde.” Kritikët thonë se përpjekjet e qeverisë janë përqendruar në projekte të tilla si ish-bunkeri ushtarak Bunk’Art dhe Shtëpia me Gjethe. Të dy projektet ndihmojnë për të hedhur dritë mbi të kaluarën, por kryesisht shërbejnë për të joshuar turistë të huaj. Ato nuk i qetësojnë vuajtjet e afërsisht 6,000 familjeve që kërkojnë ngushëllim, mbyllje të kësaj çështjeje dhe kompensim. Që nga viti 1991, qasja e të gjitha qeverive, socialiste dhe demorate, “është kalibruar të mos shqetësojë gardën e vjetër”, tha një diplomat që e ndoqi këtë çështje.

lton Debreshi është minator, ashtu si babai dhe gjyshi para tij. Por në fund të prillit 31-vjeçari shpreson të jetë edhe një anëtar i parlamentit, duke përfaqësuar minatorët shqiptarë që thonë se u nevojitet “status i veçantë” për t’i dhënë fund dekadave të shfrytëzimit. Kjo është një luftë që Debreshi thotë se tashmë i ka kushtuar një vend pune, por një luftë që ai thotë se është jetike për t’i dhënë fund “shfrytëzimit barbar të punëtorëve” nga pronarët e minierave dhe neglizhenca e shtetit. I prezantuar si një kandidat i pavarur për deputet nga Sindikata e Minatorëve të Bashkuar të Bulqizës, një sindikatë që ai ndihmoi të krijohej në vitin 2019 në qytetin verilindor shqiptar të Bulqizës, Debreshi më 8 mars mori miratimin e autoriteteve zgjedhore për të kandiduar për asamblenë kombëtare të Shqipërisë në një zgjedhjet që do të mbahen më 25 prill. “Një minator në parlament do të ishte garancia që të drejtat tona nuk do të shkelen më tej, se zëri i minatorit nuk do të mbytet më si jeta jonë”, tha sindikata në një deklaratë, duke kërkuar një status të veçantë për minatorët që do të mbrojë të drejtat e tyre. “Statusi i minatorit – kjo është gjëja kryesore”, tha Debreshi për BIRN kur u pyet se çfarë do të ishte gjëja e parë që ai do të kërkonte në parlament nëse zgjidhej. “Kjo është e pa negociueshme.” Pagoi një çmim të lartë vetëm se foli Minatorët dhe organizatat e shoqërisë civile në Shqipëri thonë se të drejtat e minatorëve shkelen në mënyrë rutinore, të shfrytëzuar nga kompanitë tani kryesisht private që nxjerrin burimet minerale të vendit. Aksidentet në vendet e punës, ndonjëherë fatale, janë të zakonshme. Minatorët në Shqipëri kanë kaluar vite duke kërkuar një status të veçantë që do të mbronte të drejtat e tyre, një thirrje që politikanët e mbështesin periodikisht, por që bëjnë shumë pak për ta realizuar. Aktivizmi i Debreshit e bëri atë një kandidat të duhur për ta çuar këtë luftë në parlament. Sindikata e Minatorëve të Bashkuar të Bulqizës ishte përgjigjja e tij për mungesën e efikasitetit nga ana e sindikatave të vjetra, të cilat akuzohen se ishin shumë të afërta me njërën apo tjetrën nga partitë kryesore politike të Shqipërisë – Socialistët në pushtet dhe Demokratët e opozitës. Që nga viti 2001, miniera e kromit

Elton Debreshi në Bulziqë. Foto: BIRN.

në Bulqizë menaxhohet nga kompani private, më e madhja prej të cilave është AlbChrome, që nga viti 2013 pjesë e Grupit Balfin të Samir Mane, raportohet se është njeriu më i pasur i Shqipërisë. Javë pasi një gjykatë e Tiranës njohu unionin si të ligjshëm në fund të vitit 2019, Debreshi u pushua nga puna nga AlbChrome, e cila përmendi shkeljet e etikës në punë dhe mungesat e përsëritura. Debreshi, një baba i martuar i katër fëmijëve, kaloi gjashtë muaj pa punë. Ai thotë se u shkarkua për shkak të fjalës. “Këtu në Shqipëri gjithçka mund të ndodhë,” i tha Debreshi BIRN. “Nuk është hera e parë që dikush ngre kokën dhe pushohet nga puna. Ne kemi parë shumë raste në të cilat dikush ngre kokën dhe jo vetëm që pushohet nga puna por është dëbuar nga Bulqiza. Ata ikën nga zona e Bulqizës. ” Që nga viti 2001, miniera e kromit në Bulqizë menaxhohet nga kompani private, më e madhja prej të cilave është AlbChrome, që nga viti 2013 pjesë e Grupit Balfin të Samir Manes, i cili raportohet se është njeriu më i pasur i Shqipërisë. Javë pasi një gjykatë e Tiranës e njohu sindikatën si të ligjshme në fund të vitit 2019, Debreshi u pushua nga puna nga AlbChrome, e cila përmendi shkeljet e etikës në punë dhe mungesat e përsëritura. Debreshi, i martuar dhe baba i katër fëmijëve, kaloi gjashtë muaj pa punë. Ai thotë se u shkarkua nga puna për shkak se foli. “Këtu në Shqipëri gjithçka mund të ndodhë”, tha Debreshi për BIRN. “Nuk është hera e parë që dikush ngre kokën dhe pushohet nga puna. Kemi parë shumë raste në të cilat dikush ngre kokën dhe jo vetëm që pushohet nga puna, por edhe dëbohet nga Bulqiza. Ata largohen nga zona e Bulqizës.” I pyetur në lidhje me shkarkimin e Debreshit, AlbChrome dha të njëjtën përgjigje që dha për një artikull të BIRN të asaj kohe, në fund të vitit 2019, në të cilin kompania tha se aktivitetet e sindikatës së Debreshit nuk kishin asnjë lidhje me vendimin për ta shkarkuar atë nga puna. Debreshi gjeti punë në një kompani

tjetër në një zonë tjetër të minierës. Kandidatura në parlament ngjall “shpresë” Një minator i brezit të tretë, Debreshi ka kaluar një dekadë duke gërmuar për kromit. “Gjyshi im ka punuar në vitet e para kur u hap miniera. Babai im ka punuar 37 vjet nën tokë. Ai doli në pension një vit më parë, por duke qenë se pensionet e minatorëve janë mjaft të ulëta, të ulëta në mënyrë qesharake, ai u detyrua të kthehej në minierë dhe të vazhdonte të punonte për një kompani private”, tha Debreshi. “E gjithë familja, ne jemi të gjithë nën tokë.” Aksidentet janë të zakonshme në minierat shqiptare, tha ai, dhe shpesh fatale. Ka pak ndihmë nga shteti, tha ai për BIRN. Kandidatura e Debreshit për në parlament erdhi pas dy aksidenteve në minierë, një prej të cilëve i mori jetën një minatori. Ai tha se kërkesat e përditshme për prodhim që u bëhen punëtorëve i shtynë ata të “sakrifikonin” më shumë. “Ata mund të humbin kontrollin dhe vëmendjen”, tha ai, gjë që do të sillte aksidente dhe jetë të humbura. Debreshi akuzoi Inspektoratin Shtetëror të Punës dhe Autoritetin Kombëtar për Sigurinë dhe Emergjencat në Miniera se nuk kanë ndërmarrë masa, veçanërisht për përdorimin e seksioneve të minierave – të njohura si ‘galeri’ – që ai tha se ishin “të vjetra dhe të dëmtuara” dhe që nuk përdoreshin as nën diktaturën komuniste të Enver Hoxhës. Në nëntor të vitit të kaluar, Debreshi mblodhi 11,000 nënshkrime në një peticion që bënte thirrje për një status të veçantë për minatorët, por autoritetet nuk janë përgjigjur ende. Ai tha se kandidimi i tij për deputet shihej nga të tjerët në Bulqizë si një “shpresë”, një mjet “për të sjellë jetë në qytet një herë e përgjithmonë, në mënyrë që njerëzit të investojnë në vendin e tyre dhe të mos largohen”.

Mars 2021

Blog

Kryetari i qeverisë dukshëm ka zgjedhur politikën e konfliktit kundër politikës së programit dhe alternativave dhe po zgjedh bullizmin dhe seksizmin si teknika të tërheqjes së vëmendjes ndaj problemeve reale të vendit dhe të qeverisjes së tij. Por ishte një takim i kreut të opozitës Lulzim Basha me gratë ajo që duket se i vuri qershinë tortës së politikës kryeministrore.

Seksizmi si normë e brendësuar në politikë GJERGJ EREBARA | BIRN | TIRANË

irësevini në politikën e konfliktit, të njohur së fundmi si politika “Trumpiste” për shkak të përdorimit të saj nga ish-presidenti amerikan Donald Trump, por që me gjasa është e vjetër sa vetë njerëzimi! Siç duken gjasat, në fushatën elektorale të këtij viti, do të kemi politikë të tillë me bollëk. Kjo është politika e mbështetur te nxitja e reagimit emocional të njerëzve përmes përdorimit të propagandës negative, të tillë që zgjon urrejtje dhe mërzi dhe që, për shkak se ngacmon emocione të forta, ia del të zhvendosë vëmendjen nga shqetësime konkrete dhe racionale te problemet mbi të cilat ne vështirë se mund të jemi racionalë. Kjo është ajo çfarë bënte Sali Berisha mbi një dekadë më parë, pra para zgjedhjeve të vitit 2008 a 2009, kur sulmonte Ramën dhe familjen e tij ndërsa përballej me pyetje mbi afera korruptive, mbi rrugën e Kombit dhe Gërdecin. Kjo dukshëm është ajo çfarë po përpiqet të bëjë Rama në fushatën e këtij viti, të cilën e ka përshkruar vetë si një “garë personalitetesh” dhe jo garë programesh apo vizionesh. Tashmë në mënyrë të përsëritur, Rama po përdor të pavërtetat më të dukshme dhe nxitjen e urrejtjes si shtylla të fushatës së tij elektorale, ndërkohë që ruan pak a shumë të njëjtën strukturë shantazhesh e gangsterizmi politik në disa nga qarqet kyçe në betejën elektorale të 25 prillit, të cilat i përdori edhe në zgjedhjet e vitit 2017. Ai e bëri të ditur qëllimin e tij për politikë Trumpiste kur, në prezantimin e kandidatëve të tij zgjodhi të shënjestrojë kundërshtarët një nga një; deklarata më e kritikuar ishte përshkrimi prej tij i kandidates së opozitës si deputete, Grida Duma, të cilës i ishte gjetur një fragment nga një video u shfaqej me gojë hapur dhe me mikrofon pranë gojës. Pasthirma e Ramës “ho-ho-ho” në përshkrim të fotos, sipas mbështetësve të tij, nuk përmban konotacion seksual. Kjo do të mund të pranohej në rast se do të ishte një incident i veçuar. Por në të njëjtin fjalim Rama iu drejtua përfaqësuesit të minoritetit grek Vangjel Dule me nofkën “qirje”, një fjalë që dukshëm ka një kuptim në greqisht “zotëri”, dhe një kuptim krejt tjetër në shqip. Për më shumë, Grida Duma ka qenë shpesh shënjestër e sulmeve seksiste të përsëritura të disa mediave mbështetësve të socialistëve kështu që, supozimi se Rama e kishte pa konotacion seksist fjalimin,

Edi Rama gjatë prezantimit krahasues të kandidatëve të tij me ato të kundërshtarit, me komente të konsideruara fyese dhe seksiste. Print Screen: Facebook/Edi Rama

vështirë se mund të qëndrojë. Përdorimi i seksizmit nga Rama nuk dukej se ishte ndonjë shkarje e momentit. Ajo ngjante tipike një taktikë për të ndezur një diskutim personal, duke shmangur në këtë mënyrë diskutimin mbi gjërat me interes publik. Harroji incineratorët, koncesionet, korrupsionin, mungesën e demokracisë. Le ta shajmë Ramën si seksist. Në kushtet në të cilat gjendet, ai vështirë se mund të kërkojë vota jashtë bazës së tij të ngushtë kështu që, e rëndësishme është që të gajasë më besnikët; nuk ka rëndësi se sa të fyer ndjehen ata që edhe pa gjuhë seksiste e ka të vështirë t’i bindi për ta votuar. Sulmi seksist i Ramës vjen në një kohë kur partia e tij mburret se ka më shumë “gra” në listat për deputetë ndërsa ai vetë drejton një kabinet qeveritar ku 9 nga 17 anëtarët janë gra. Të premten, duke parë se reagimi ndaj sulmit seksist të Ramës ndaj Dumës erdhi jo vetëm nga mbështetësit e opozitës por edhe nga shumë qytetarë të tjerë që e panë si të neveritshme shënjestrimin e kundërshtarit politik si “femër” apo si “qirje” apo si “pijanec”, kryetari demokrat Lulzim Basha prezantoi diçka që e quajti “programi i Partisë Demokratike për

gratë”. Basha deklaroi se “Rama i përdor gratë për makijazh” ndërsa në mënyrë bombastike shpalli se “më 25 prill nis rrugëtimi i barazisë.” Harroje të gjithë historinë e lëvizjes për të drejtat e gruas të zhvilluara nëpër botë përgjatë shekujve. Harroje edhe faktin që barazia gjinore ka bërë ca hapa para e ca hapa anash edhe në një vend si Shqipëria. “Rrugëtimi i barazisë” duhet të nisë patjetër vetëm pasi Basha të bëhet (nëse bëhet) kryeministër. Dikush mund t’i gjejë fjalët e Bashës në mbështetje të grave jo si “program” por si një fjalim jobindës nga ato që Basha po mban në çdo fushë, në atë që mund të quhet “taktika e durimit” durimit të opozitës deri sa njerëzve t’u bezdiset aq shumë kryeministri sa të votojnë kundër tij dhe rrjedhimisht të sjellin opozitën në pushtet pavarësisht nëse kjo e fundit përpiqet sado pak për ta merituar votën. Por ishin fjalimet e disa prej grave të pranishme në prezantimin e “programit” ajo që sugjeron se në fakt, seksizmi është diçka më e thellë se sa ajo që duket. “Ka vlera por kush i ngre, kush ia jep mundësinë,” tha Grida Duma, duke iu referuar grave, para se të lavdëronte Bashën si “xhentëlmen”. Me pak fjalë,

burri duhet të identifikojë vlerën e gruas ose gruan me vlerë dhe, siç bëri Basha, ta ngrejë atë në postin e deputetes. Sipas njërës prej të pranishmeve, “duhet t’ia japësh gruas barazinë!” Ndërsa Ina Zhuma deklaroi: “Sado e aftë të jetë gruaja, ajo ka nevojë për një dorë; këtë dorë mua ma ka dhënë Lulzim Basha”.* Ja pra ku jemi: Rama përdor gratë për makijazh, siç thotë Basha, ndërsa ky i fundit “ia jep barazinë”. Largqoftë, nëse Basha na del kryeministër i keq dhe na e heq barazinë, ose “vendos të mos na e japë” në ndonjë palë zgjedhje në të ardhmen. Problemi i grave politikane në fakt nuk i përket vetëm grave politikane. I përket njësoj edhe burrave politikanë. Mungesë demokracie, si brenda partive ashtu edhe jashtë tyre, me kryetarë që janë në gjendje “të japin barazinë” ose “t’i përdorin gratë për makijazh”. Kjo vështirë se sjell ndonjë përparim në çështje të barazisë gjinore. Por mundet të ndihmojë në ndonjë farë mënyre si lëndë studimore për seksizmin si një normë e brendësuar sjelljeje. Në një vend ku ka një histori ku “të drejtat e grave” jepen nga udhëheqësit meshkuj, këto sjellje nuk janë shumë ndihmuese.

No.

March 2021 Monthly

COVID-19 Drives Albanian Black Market Trade in Oxygen With COVID-19 putting an unprecedented strain on the Albanian health system, some COVID-19 patients and their families are turning to an unregulated and dangerous black market in oxygen, potentially doing more harm to their health than good.

Black market of oxygen cylinders. Illustration by Jurgena Tahiri

INVESTIGATION

FEATURE

‘I Might Buy it All’: Albania Fights Losing Battle against Money Laundering

Communist-Era Disappearances Still Haunt Albania

Drug money is distorting markets and influencing political currents in Albania. Weak institutions appear helpless to stop it.

Thousands of families whose loved ones went missing under communist rule in Albania have been wronged again by the authorities’ failure to find their remains.

March 2021

INVESTIGATION

ischarged from a Tirana hospital at the end of October following a battle with COVID-19, Elvira Dushku’s 71-year-old sister still has trouble breathing. So the family began calling around in search of supplementary oxygen equipment. They eventually found some, on hire for 9,000 leks, or 75 euros, per month, no small sum for an average family in Albania. They could have bought it for 900 euros, but, said Dushku, “We didn’t have that much money.” “This is a shameful business,” Dushku, 68, told BIRN. In Albania, COVID-19 and an overloaded health system have given rise to an informal, unregulated and dangerous market in supplementary oxygen equipment, to the concern of medical professionals. COVID-19 patients and their families have told BIRN of spending hundreds of euros, in some cases up to 1,500 euros, on oxygen equipment for home use. Some said they subsequently offered the equipment for sale on social media. “Both my parents were sick but I wasn’t able to find any to rent so I had to buy it,” said Dritan Selmani, a paramedic in the southern Albanian coastal region of Saranda. Having spent 1,000 euros, Selmani said he was now trying to sell the equipment on via Facebook. The sale of oxygen cylinders in Albania is strictly regulated by the law and limited to companies with permits to operate in the market. Experts, however, estimate that tens of thousands of items of uncertified equipment are

now circulating the black market, with no one regulating whether they are fit for use. Medical-grade oxygen is classified as a medicine, and as such should only be used with a prescription and in accordance with medical guidance. The National Agency of Medicines and Medical Equipment, AKBPM, is responsible for monitoring the quality of supplementary oxygen. The AKBPM did not respond to a request for comment. But Dr Krenar Lilaj, who works with COVID-19 patients at Tirana’s Mother Tereza University Hospital, said many patients arrived suffering from the effects of improper oxygen treatment at home. “Oxygen is a medicine,” Lilaj told

BIRN. “And as with any other medicine, if it is given in inadequate conditions and quantities it causes damage.” He acknowledged, however, that the demand created by the COVID-19 pandemic was enormous, and far outstripped the availability of specialists to monitor the situation. “Patients need specialised doctors,

Oxygen truck belonging to the company Messer Albagaz | Photo: Vladimir Karaj

but in this situation there aren’t enough specialists for all of them,” Lilaj said. Oxygen demand multiplies There have been more than 118,938 confirmed cases of the novel coronavirus in Albania since the start of the pandemic a year ago. According to the Health Ministry, there are currently some 34,000 active cases and 500 people in hospital with COVID-19. As of March 18, 2,092 people had died. A rise in cases over the past several months has triggered a similar demand for medical-grade oxygen. According to the two companies licenced to operate in the market – GTS and Messer Albagaz – demand from hospitals was up more than sixfold in January-February this year compared with the same period of last year, just before the pandemic struck. In total, the companies sold some 2.4 million litres during the first two months of this year, compared to some 382,000 litres a year ago. Both companies said they had difficulties meeting the demand given it had grown across the Balkan region, with Albania and its neighbours Montenegro and Kosovo reliant on imports of oxygen. A GTS representative, who declined

March 2021

out after the director of the hospital inspected the storage facility and that discovered that of 30 cylinders that should have been there, there were only six. Prosecutors said cylinders were found in the garden of the Shtylla’s home, having been returned by people after they found out he was under investigation. Shtylla denied taking any money, telling investigators that he was only trying to help sick friends and that he made no personal gain. One customer, however, indicated that money had changed hands. Ervin Kollacaku, whose father tested positive for COVID-19, told BIRN: “I am not able to disclose to you how much money my brother paid for the cylinders.” Another, identified by prosecutors as Eduart C., said he had received 10 cylinders for his sick father but returned seven after Shtylla’s arrest. “Three are still in my house. My father still needs them,” he told prosecutors. In Fieri, a town in southern Albania, Edmond Sulejmani said that he had also decided to care for his father at home rather than take him 100 kilometres to Tirana. As his father’s condition deteriorated, the father tracked down oxygen privately. “We were obliged to do so,” Sulejmani told BIRN. Later, two employees at the private company that sold Sulejmani the oxygen cylinders were placed under investigation on suspicion of selling non-medical grade oxygen. Erjon Hajderaj, technical director of Albagaz sh.p.k, told BIRN that medical grade oxygen cylinders differ from industrial oxygen, and that Albagaz’s certified cylinders went only to hospitals.

A COVID-19 patient receives oxygen in an ambulance outside the Infectious Disease Hospital in Tirana. | Photo: LSA

to be named, said Albania was fortunate in the fact that demand for oxygen in the country had spiked at different times from export countries. With most oxygen supplied by two major multinationals, storage and transport had been stepped up rapidly, he said. “An hour delay in this market could cause up to 260 deaths,” the representative told BIRN. Hospital supplies hired out In Albania, the technical safety of oxygen equipment is monitored by the State Technical Inspectorate, while the AKBPM is in charge of the quality of the oxygen. The State Technical Inspectorate told BIRN that the two companies licenced to operate in the market in total have some 5,770 oxygen cylinders inspected and certified. The Inspectorate said it had carried out roughly 30 inspections since 2019, 25 of which were at GTS and Messer Albagaz and five at their customers. Both companies told BIRN that their own suppliers also conducted checks and that the quality of the oxygen they supply is monitored all the way from productions to consumption. The GTS representative, however, said he believed there are some 20,000

oxygen cylinders currently in use in Albania, some of them very old and very dangerous. Both companies told BIRN they do not sell on the open market and that some of the cylinders being traded on the black market had been stolen from hospitals. That appears to have been the case in

the central Albanian town of Kavaja, where Mensur Shtylla, a specialist in the local hospital, was arrested in January and charged with theft and abuse of power for allegedly selling oxygen cylinders to COVID-19 patients being treated at home. According to the prosecutors’ request for his arrest, Shtylla was found

Black market of oxygen cylinders. Illustration by Jurgena Tahiri

Private oxygen dealers As demand for oxygen in Albania grew, so too did the adverts on social media offering to sell equipment. Some seen by BIRN are placed by people who have recovered from COVID-19, while others purport to sell newly-imported oxygen. Prices on the market vary, from 400 euros to 1,300 for equipment from Canada. But specialists question the quality and worry about the harm they could do. “Medical grade oxygen should be 99.5 per cent pure,” said the GTS representative, speculating that some of the oxygen being imported was no better than 88 per cent pure. He also noted that not all oxygen equipment would be suitable for COVID-19 patients, who frequently need more than can be provided by the kind of equipment that might be used by a person with a chronic respiratory disease. But that has not stopped some entrepreneurial Albanians. In the northern Albanian town of Kukes, Nezir Ferhati said he first got hold of oxygen in neighbouring Kosovo for his own needs, but on seeing the explosion in demand he decided to start trading. “My son opened an Instagram account where people contact us,” Ferhati told BIRN by phone. “I can’t keep up with the demand.”

March 2021

INVESTIGATION

‘I Might Buy it All’: Albania Fights Losing Battle against Money Laundering Drug money is distorting markets and influencing political currents in Albania. Weak institutions appear helpless to stop it. KLODIANA LALA | BIRN | SHKODER AND TIRANA

n 2019, when Skender Methasani, who works at Albania’s Agency for the Administration of Sequestered or Confiscated Properties, took over running of a poultry farm called ‘Rens 2015’ in the northern Albanian region of Shkodra, he found that the chickens were too old to lay eggs. Yet someone had spent hundreds of thousands of euros on buying the land, building barns, paving roads and raising the first batch of chickens, according to court papers seen by BIRN, before Rens 2015 caught the eye of organised crime investigators. A poultry farm might seem an unlikely start-up for an accused drug smuggler trying to launder money, but Jetmir Kastrati was thinking of his reputation too, according to phone conversations taped by Danish investigators in late 2018. “This is something good for me,” Kastrati is heard telling his interlocutor. “I want good PR.” Shkodra local Kastrati was arrested in Denmark, where he goes by the name Sokol Krasniqi, in June 2019 during an operation codenamed Goldfinger involving some 30 people accused of trafficking at least 1.65 tonnes of cocaine from the Netherlands to Denmark and Sweden. According to court papers, Kastrati smuggled at least four million euros in cash into Albania between 2013 and 2019, investing the money in real estate in the seaside Shkodra neighbourhood of Velipolja and in Rens 2015. Prosecutors are investigating Kastrati’s brother-in-law, Astrit Beqiri, and another man identified as Dhimiter Shkodrani in connection with the cash. In the wiretaps, Kastrati brags about illegally adding an entire floor to three beachfront apartments before somehow

securing the papers to legalise it. “For as long as you are permitted, everything goes into buildings, buildings…” Kastrati says. “It’s pretty,” he said of the apartment complex. “I might buy it all.” Kastrati’s escapades are not unique. Albania is considered particularly vulnerable to money laundering, with drug trafficking the chief of source of “dirty money” penetrating the country’s meagre economy, according to Albania’s General Directorate for the Prevention of Money Laundering. But it doesn’t simply end in beach apartments and chicken farms. The proceeds of organised crime finance political corruption, sway elections and win protection from prosecution, experts say, seriously undermining the development of a normal economy based on the rule of law. “No individual, family, business or country can be enriched and develop economically if they tolerate criminal proceeds in their economy and politics,” said Arben Malaj, a professor of economics and former finance minister. “Their criminal influence in the economy goes hand by hand with their access

to political corruption,” he told BIRN. “In some cases, it reaches the level of state capture.” And Albania is falling short in the fight against money laundering, the statistics show. ‘Weak institutions’ According to the US State Department, Albania made “no significant progress” in 2020 toward thwarting money laundering and financial crime. “Albania remains vulnerable to money laundering due to corruption, organised crime networks, and weak legal and government institutions,” the State Department said in its International Narcotics Control Strategy Report for last year, published on March 3. Albania’s Money Laundering Prevention Agency says that, between 2015 and 2019, it referred 1,462 suspected cases of money laundering for police investigation, but only 30 per cent, or 429 cases, were forwarded on to prosecutors. The agency referred some 400 cases directly to prosecutors.

“Rens 2015” poultry farm in Berdica/Shkoder. According to the Albania Special Prosecution, SPAK, the enterprise was financed through the proceeds of drug trafficking. Photo: BIRN/Klodiana Lala

“Some 28 per cent of the cases are the result of drug production and trafficking while some 13 per cent concern tax evasion,” said Agency director Elvis Koci. The number of money laundering cases registered by prosecutors in 2020 was 131, down from 269 in 2018. Yet last year only three people were convicted of the crime, according to the US State Department report. Likewise, at the end of 2020, only 15 per cent of the 466 assets administered by the Agency for the Administration of Sequestered and Confiscated Assets, AAPSK – which falls under the Albanian interior ministry – had actually been confiscated under a final ruling by the courts. The rest were subject to ongoing legal procedures. The assets are worth a total of some six billion leks [50 billion euros], but end up costing the AAPSK, according to its head, Artur Kala. “There are properties that not only do not bring in revenues but they also cost money to maintain,” Kala told BIRN, citing, for example, electricity bills and security guards. “If courts need two to five years to decide on them, that’s a problem,” he said. Over the last seven years, the AAPSK has transferred some 866 million leks [seven million euros] to state coffers and allocated 93 million leks for the funding of bodies fighting organised crime and taking care of the victims. Most of the assets seized are real estate properties, but selling them on is no easy task. “There have been immovable properties such as apartments, land, buildings or commercial enterprises put up for sale sev-

March 2021

US Pushes Albania to Bar Crime-Linked Candidates From Election The US ambassador has again criticized Albanian’s parties for not cleansing their candidates’ lists of figures linked to crime and corruption ahead of the April 25 elections. FJORI SINORUKA | BIRN | TIRANA

Illustration: BIRN/Jurgena Tahiri

eral times but no buyer came forward,” Kala said in written comments to BIRN. Distorting will of voters Experts say money laundering is distorting the real estate market in Albania. In January, during a crackdown on money laundering by the Ndrangheta crime syndicate in Calabria, southern Italy, anti-mafia prosecutors found that the group had identified a construction boom in the Albanian capital, Tirana, as a potential opportunity, and was seeking political connections to exploit it. In one wiretap, two of those arrested were heard discussing a building constructor in Albania who held three building permits for buildings worth 180 million euros but who had only 10 million euros to hand. “The new skyscrapers are to be sold for 3000-4000 euros per square metre,” one of the suspects says. “And do you know how much it cost to build? 510 euros.” It’s clear something is not right, said Zef Preci, director of the Albania Centre for Economic Research, a Tirana thinktank. “If you look at the real estate market, you could hardly miss the fact that there has been a 40 per cent increase in prices since 2015, though there are few sales and only in limited areas,” Preci told BIRN. “You see that the permits for high rise buildings in Tirana having nothing to do with urban development. They don’t create jobs but they are able to corrupt the highest echelons of power.” According to Preci, the proceeds of crime are moving beyond construction, exerting undue influence over public procurement for infrastructure projects and

concessionary agreements. He believes it is affecting political currents too. “Over the last several years we have seen many cases of businesses widely suspected as engaged in money laundering entering into partnership with high level politicians, while dirty money is being used to distort the will of voters in elections,” Preci said. Kastrati indicated as much in the late 2018 wiretap by Danish investigators, telling his interlocutor that he planned to secure state subsidies for his poultry farm, but to do so he would have to share the “pie”. “You can’t get anything if they don’t get their share of the pie and there’s nothing you can do about it,” he is heard saying. “I should give them 50 and get 150 or 200 [million leks] for myself.” Rens 2015 is now being rented out by the state at 300,000 leks, roughly 2,500 euros, per month. Malaj, the economics professor and former finance minister, said the criminal economy was not only distorting competition but making life difficult too for poor and middle-income Albanians. “[Dirty money] distort markets, for example, prices of houses and tariffs for waste collection, construction or gambling,” Malaj told BIRN. Without the political will to fight the scourge of money laundering, law enforcement agencies can only do so much, he said. “The efficiency of these institutions is limited due to a lack of support or due to the political misuse of these specialised agencies for economic or political benefits, by making them fight the competitors instead of the crime.”

he US Ambassador to Tirana, Yuri Kim, has put fresh pressure on Albanian parties to vet their lists of candidates submitted to the Central Election Commission, CEC, ahead of the April 25 elections, suggesting some should be disqualified. “There are three people [from Albania] that the US Secretary of State has designated [as involved in corruption]. I will not put their names in my mouth, but you can find the record for yourself,” she said on a visit to Elbasan. She was referencing a 2018 US State Department ban on the entry to the US, among others, of Tom Doshi, a former Socialist Party MP and now chairman of the Social Democratic Party of Albania. If parties fail to filter the lists, Kim called on the CEC and the prosecution to do it themselves. “I think we would not be surprised if some candidates are disqualified after that process,” she added. BIRN Albania on Wednesday found out that one current ruling Socialist Party MP, Ilir Ndraxhi – whose name was revealed in wiretaps of the “339” drug trafficking case in the town of Shijak – is a party candidate standing in the Durres district. According to prosecutors, Astrit Avdylaj, who has been convicted of drug trafficking, organised a political meeting with Socialist leaders in the Shijak area where Ndraxhi’s candidacy on the Socialist list was discussed. Ndraxhi was placed fourth on the

US Ambassador Yuri Kim in Tirana. Photo: LSA

Socialist list in this district in the 2017 elections, and has been given fifth place in the 2021 list. Prime Minister and Socialist chief Edi Rama has also kept on the Socialist list for Durres current MP Rrahman Rrahja – a figure best known for the justice-related troubles of his family members. Rrahja holds sixth place on the Socialist list in Durres district, which makes his re-election almost certain. Other names on the Socialist list for Durres district have been reportedly involved in wrongdoing, according to the media, including Jurgis Çyrbja, who is third on the list, Ilir Ndraxhi, who is fifth on the list, and Rrahman Rahja, who is sixth on the list. Rama himself is running in eighth place on the list. Prosecutors raised Çyrbja’s name several times in a crime investigation that started in 2016. Based on his published answers, he had been in communication with a member of Emiliano Shullazi’s wellknown criminal gang. The US ambassador has repeatedly called for clean lists of candidates not involved in crime. In February this year, she wrote on Twitter: “As Albania’s election authorities prepare elections, it is worth recalling this designation [of corrupt officials], which was made by the US Secretary of State after careful review of information. Surely, Albania’s voters deserve better than this. The State Department said it banned Doshi from entering the US “due to his involvement in significant corruption”. The public designation of foreign corrupt officials is a relatively new practice for the US government. Doshi`s party is running alone in the April 25 elections.

March 2021

FEATURE

Communist-Era Disappearances Still Haunt Albania Thousands of families whose loved ones went missing under communist rule in Albania have been wronged again by the authorities’ failure to find their remains. FRED ABRAHAMS | BIRN | BERLIN

hroughout the summer of 2010, a small group of friends, bonded by sorrow, spent their days not walking, swimming, or with family, but digging with a Chinese-made excavator in the wooded foothills of Mount Dajti, five kilometres from Tirana’s Skenderbeg Square and near the village where today’s Prime Minister Edi Rama later built his modern home. When they stopped in early autumn, the remains of 13 people lay in black plastic bags – the discarded bones of those who were secretly executed by gunshot during the dark years of communist rule. The Tirana prosecutor or other government officials were nowhere to be seen because this exhumation was a private campaign – the desperate effort of two men to find their fathers who had been wrongly convicted and killed many years before. Three decades since communism’s fall, thousands of Albanian families are still waiting to learn how and where their relatives were killed. The exact number remains unclear: post-communist governments of all stripes have not figured that out. Most estimates circle around 6,000 people who were killed or died in state custody between 1944 and 1991, their bodies never returned. Surviving victims of communist-era persecution have largely been recognised and compensated. But the families of missing persons must literally dig by themselves into the past. “The politicians just don’t care,” said Jovan Plaku, 46, the main organizer of the Mount Dajti dig, whose father Koco Plaku was executed in 1976 after a conviction for treason, sabotage and agitation and propaganda against the state. “They’re too busy making money.” Frustrated and ignored, Plaku and others have planned and financed their own investigations, collecting official docu-

ments and piecing together stories from former interrogators, prison guards and spies from the Sigurimi state security agency. Plaku gathered audio recordings of his father’s court proceedings and interrogations, which was the first time since early childhood that he heard his father’s voice. “Procedural reasons were given time and time again by the prosecutor’s office as to why orders for exhumations could not be given,” said Matthew Holliday, Western Balkans Director at the International Commission of Missing Persons, ICMP, which released a report this month on missing persons in Albania from communist times. The report acknowledges the various laws and institutions that exist to address communist-era crimes but laments the lack of cooperation and coordination that has resulted in “limited progress in addressing the missing persons issue”. The list of secret dumping grounds extends far beyond Mount Dajti. About 70 reported locations are sprinkled across the country, roughly 25 of them credible, and a dozen of them confirmed to have human remains. In addition to the Mount Dajti site, family members, the ICMP and Albania’s Institute for Integration of Formerly Politically Persecuted have repeatedly asked local prosecutors to exhume a site near the southern town of Ballsh. In response to questions, Albania’s General Prosecutor’s office said that district prosecutors can order exhumations for communist-era crimes that do not exceed the statute of limitations and referred questions about the Mount Dajti and Ballsh sites to the prosecutors of Tirana and Fier. In contrast to the state’s inaction, Prime Minster Rama responded to a request from the Italian government to find the remains of an Italian banker named Giussepe Terrusi, who was arrested after the war and executed in 1952. Without a

A list of Communist-era political prisoners at Tirana’s museum of secret surveillance, the House of Leaves. Photo: BIRN/Marija Ristic.

A privately funded and organised exhumation of a communist-era secret grave in summer 2010 on Mount Dajti, where the remains of 13 people were found. Photos courtesy of Jovan Plaku.

Koco Plaku during his trial for treason, sabotage and agitation and propaganda against the state in June 1976. Photo courtesy of Jovan Plaku.

court order or forensic expert, a team with a backhoe dug two trenches at Burrel prison in September 2020, finding nothing but dirt. The prime minister’s office did not respond to questions about Terrusi or its wider approach to communist-era secret graves, referring queries to the Albanian Authority for Access to Information on ex-Sigurimi Files, a body established in 2016 to manage the archive of the former secret police but without authority to conduct criminal investigations. The ICMP is not the first international body to examine the issue. The UN Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances visited Albania in December 2016 and published a critical report the following year, finding that “Albania has

yet to deal adequately with the gross human rights violations committed between 1944 and 1991”. “Ad hoc and fragmented” was how the UN Working Group described Albania’s search for the disappeared. The country’s obligations are clear. The European Convention for Human Rights, to which Albania is party, covers the right to life, and the state has a procedural obligation when that right is abused. Albania is also party to the International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance, which requires investigations and prosecutions when people go missing from state custody. In May 2018, the UN Committee on Enforced Disappearances encouraged

March 2021

Deeply Divided Albania Braces for Turbulent Election Despite appeals for the parties to observe international standards, there are fears that this April’s elections will see more polarisation and aggressive language than usual – and even violence. FJORI SINORUKA | BIRN | TIRANA

Albania to “redouble its efforts to effectively shed light on enforced disappearances that took place during the communist regime”. Albania should investigate these crimes, prosecute those responsible and provide reparations to the victims and their families, the committee said. The ICMP is offering to help at the Mount Dajti and Ballsh sites with funding from the European Union, but it took heavy diplomatic pressure for the Albanian government to even approve a cooperation agreement with the organisation in 2018. “The government cares about public relations,” said one person who followed the process closely. “Beyond that, they don’t want to face abuses of the past. It’s a challenge and doesn’t bring in funds.” Critics say that government efforts have focused on glitzier projects, such as the former military bunker Bunk’Art and the former Sigurmi listening centre, the House of Leaves. Both projects help to illuminate the past but largely cater to a foreign crowd. They do little to soothe the suffering of roughly 6,000 families who seek comfort, closure and compensation. Since 1991, the approach of all governments, Socialist and Democratic, has been “calibrated not to irritate the old guard”, said one diplomat who followed the issue.

he campaign for the April 25 parliamentary elections in Albania may not have officially started – but already the programmes of the parties in a country suffering from a high rate of youth migration, poor health infrastructure and economic crisis are at the centre of public discourse. On Tuesday, the US Deputy Assistant Secretary of State, Matthew Palmer, sent a clear message to Albania’s political leaders to focus on upholding election standards. Such standards have “significant importance for US-Albania relations”, Palmer told Voice of America, VoA. “We want new [election] legislation to be implemented and the April elections to be done in accordance with highest international standards,” he warned. Despite such messages, analysts predict that this year’s campaign will be even more troubled and problematic than the last one four years ago. “This campaign is expected to be tenser than the one in 2017 when the result, in a way, was known before the elections, and when the campaign was more of a political show than a rivalry between parties,” Afrim Krasniqi, from the Institute for Political Studies, a Tirana think tank, told BIRN. On March 12, President Ilir Meta seized public attention when he physically intervened to stop the Tirana police from storming the offices of a small party, New Democratic Spirit, FRD, on the grounds that its contract to use the premises had expired. The party had been an ally of the governing Socialist Party in the city government, but the police action – suspiciously – came only days after it signed a pre-election coalition with the opposition Democratic Party of Lulzim Basha. In the last few years, the President has become one of the most vocal critics of Socialist Prime Minister Edi Rama’s government, often siding with the opposition and with street protests held against it. After clashing in person with the city police, Meta told them to clear out, and was heard warning: “Leave, or I will put you in jail with my [bare] hands.” That incident was followed up by accusatory statements from both sides. Days later, the focus shifted to the central town of Elbasan, which has been in the grip of gangs and transformed into a virtual battlefield as a result of gang warfare. Both Rama and Basha picked the town to visit on March 15, to mark the traditional Summer Day and taste traditional homemade cookies, called “ballokume” – while in the background creating an arena for their respective supporters to clash. Scenes from the town showed predictable scuffles between groups of rival supporters. Krasniqi said the incident was all too typical, not only for the vulgarity of the party stalwarts but for their brazenness in carrying out violent acts in front of the cameras, their own political leaders and the police. “None of them has been criminally pros-

A commissioner painting a voter’s finger in Kamza on June 30, 2019. Illustrative photo: Gjergj Erebara / BIRN

ecuted while their criminal records are well known,” Krasniqi added. In his view, the police silence over the Elbasan incident contrasted vividly with their reaction five years ago, when they arrested student protesters in Tirana for throwing eggs at Rama’s escort. “[In that case] the students ended up in police stations and before the courts – but [now] when there are clear acts of violence, threats and blackmail toward citizens or journalists, there are no investigations or trials,” Krasniqi noted. Parties with no arguments encourage violence Krasniqi fears the political parties are not only tolerating but encouraging violence. “No political party has so far distanced itself from violent acts done by its supporters, and not one person involved in these incidents has been expelled from the party,” he observed. Communications expert Edlira Gjoni says political leaders are using aggressive language “to both distort meaning and confuse the voters”. “It is alarming to observe this aggressiveness, when voters expected to hear clear, accurate and understandable statements from politicians. The politicians choose this aggressive tone on purpose, as they have no real arguments to put forward,” Gjoni told BIRN. “It is a known fact in political communication that negative language and a harsh tone of voice causes tangible harms to campaigns and beyond, as it prevents voters from receiving facts and information,” she added. In Gjoni’s view, the campaign discourse is deepening the polarisation of the public. “This approach fosters misuse of communications, deeper misunderstanding, misuse of the public space, defamation and, worst of all, distrust, anger and resentment among voters. “It should be taken seriously before it escalates into civic discontent and further hatred,” Gjoni said. Criminals still lurking on candidates’ lists The failure to exclude convicted criminals from parliament has long been a concern of the US embassy in Tirana and other diplomatic corps in the country. US Ambassador Yuri Kim has his repeated his concern about this issue, as has his EU counterpart. The parties have now submitted their can-

didate lists for the April and elections and the election commission, CEC, is in consultation with the General Prosecutor’s Office, which must verify the candidates. The law barring convicts from standing for parliament “must be fully implemented and all candidates must meet high standards of integrity,” EU ambassador Luigi Soreca wrote on Twitter a few days ago, referring to the lists submitted to the election commission. Despite this, the Socialist election lists for the Durrës region reportedly contains three names linked to organised crime. In early March, the Special Court against Corruption and Organized Crime, SPAK, sentenced Adem Lala, the former mayor of Has, in northern Albania, to eight months’ prison, suspended for a probationary period of one year and four months, for “abuse of duty”. He was accused along with a municipal employee of privatizing a public building in Has. However, as a Socialist Party leader, he was still seen introducing the party’s candidates for MP in the district. Krasniqi maintains that international community pressure forced most of the parties at the last minute to vet their candidates’ lists, before submitting them for certification to the CEC. However, some parties have used sly tricks to please both the international community and local powerful figures, he adds. “They compensate for removing [convicted criminals] by including their family members or company employees on the lists instead,” Krasniqi said. “Although some political leaders are still making mistakes, the institutions supposed to protect constitutional and public interests, like the CEC and prosecution, are not succeeding in decriminalizing and cleansing political representation from crime,” he added. PM Rama in this campaign, in which his party is running alone, is meanwhile asking Albanians for a third term “to continue the projects we have started” – such as justice reform, reconstruction after the 2019 earthquake and continued management of the COVID pandemic. Meanwhile, Basha and his allies are blamig the government’s bad governance for the mass flight of Albanians from the country, and for poverty, accusing it of corruption and links to organised crime.

March 2021

Opinion

The panic created by the COVID-19 crisis has rendered the old distinction between populist and reasonable politicians irrelevant – as the EU vaccine export row illustrates.

The pandemic has made some of Europe’s leaders populists THIMIOS TZALLAS | BIRN | LONDON

t is easy to be the voice of reason when you have the upper hand. For the past five years, the EU held back from populism, reacting with glassyeyed calmness to every Brexit threat from London. It was obvious that the UK, as the smaller partner in these negotiations, would be more susceptible to compromise. For every explicit escalation of bravado from Downing Street, there was an implicit concession, even if it was disguised as a diplomatic victory for Britain. But, as soon as the UK started vaccinating people faster than any other country in Europe, the roles were reserved. Now it was the EU’s turn to resort to populist drama. Under strong criticism from member states for the slow delivery of its vaccination programme, the EU tried to impose a vaccine “border” on the island of Ireland between British Northern Ireland and the Republic. It would have been a knockout blow to the Northern Ireland Protocol, which was presented until yesterday as the holy grail of the negotiations, a no-go area for opportunists. The fastest route to political acrimony is usually panic. And the coronavirus pandemic has contained all the ingredients needed to tip decision makers into a state of panic. The ferocity and unpredictability of the pandemic has made the distinction between populists and moderates irrelevant. First, there is an element of populism in the distinction drawn between countries that have “succeeded” or “failed” to stop COVID-19. It is a narrative that distinguishes between the prudent weak and the arrogant powerful. Britain and Greece have been emblematic examples of this Manichean distinction. During the first months of the pandemic, the UK, one of the most powerful countries in the world, with a topclass science community, was portrayed as a catastrophe in terms of its handling of the virus, mainly because of its PM, Boris Johnson. Greece, still recovering from its biggest financial crisis since World War II, but with a new anti-populist government, at first managed to keep COVID cases and deaths low. The country was praised as a global role model that other countries could aspire to. But, by late November, when the pandemic took another one of its many unexpected turns, Greece’s daily death rate was higher than Britain’s or the US’s. Greece then returned to a draconian

The Prime Minister of the United Kingdom, Boris Johnson. Photo: Flickr.

lockdown and the familiar narrative of a struggling, small state. In the meantime, the UK had regained its strength and was at the top of its game – the first Western country to approve a vaccine. It all sounded like a David-and-Goliath story, but with a wrong ending. Countries that don’t fit this binary narrative are ostracised as examples from the public debate. Belgium, often mocked as a permanently “government-less” small state, is barely mentioned as a prime example of COVID-19 failure. Without a controversial, easily targeted figure at the top such as Johnson, Belgium escaped criticism for having the world’s highest COVID-19 death rate in the autumn. It’s not just populists that mess up Things are far more complicated than personifying responsibility for the spread of the virus. Johnson, lazily described as the “mini-Trump” of Europe, is always surrounded by his scientific advisers, Patrick Wallance and Chris Whitty, defying the perception that populists are anti-science. Shaking hands with coronavirus patients on March 7 last year was deeply irresponsible. But that was early March. We hadn’t even picked a name for the pandemic by then. Seven months later, in November 2020, when panic hit Greece, Michalis Chrysochoidis, the Minister for Citizens’ Protection, in an effort to defend the visible police presence on the streets, claimed that police officers need not worry about

COVID-19 because the coronavirus could not be transmitted outdoors. When State Minister Giorgos Gerapetritis was asked if the Greek health system was ready for a dramatic increase of patients, he made the extraordinary claim that an increase in ICUs would just result in more deaths. These politicians are not populists, they just messed up with their messages. It happens. It happened to Johnson and his handshakes. He thought that the right message was not to stigmatise patients and avoid spreading panic ahead of a massive imposition of restrictions. He was wrong – but so were the Greek ministers. Breaching COVID-19 restrictive measures is not the privilege of populists, either. Ireland had its “Golfgate”, a golf society event attended by top politicians, including the EU trade commissioner, Phil Hogan, who then resigned his post. France’s President, Emmanuel Macron, broke his country’s COVID-19 rules last December by attending EU summits and working dinners at the Élysée Palace. The Greek Prime Minister, Kyriakos Mitsotakis, widely deemed a moderate anti-populist – who is credited for paving the way for the comeback of European traditional parties after defeating the radical-left SYRIZA populists – has repeatedly broken his own lockdown rules. In early February, after his government imposed a 6pm curfew, he took part in a gathering with some 40 people. Last De-

cember, during the earlier lockdown, he went mountain biking in a forest about 90 minutes’ drive from his home and posed without a mask for some pictures with passers-by. If it mobilises the public, it’s OK You don’t have to be a populist to break the rules or mess up with your message. You don’t even have to be a populist to use populist rhetoric to fight the pandemic. Populism can be deployed by mainstream politicians too, to mobilise the public. When Mitsotakis ordered one of his nationwide lockdowns, he told his fellow citizens that it was time for them to “activate ‘Philotimo’, Greece’s national vaccine”. An untranslatable Greek word, philotimo is cliché that essentially means focusing on the benefit of others without expecting something in return. Mitsotakis is not the only politician to attribute higher collective values to his nation. Johnson has also flattered his compatriots by appealing to their “solid British common sense” as the most effective weapon against COVID-19. Greek philotimo, British Common Sense, Irish Protocol. Everyone throws everything they have at the pandemic in order to build public confidence and navigate their way through the crisis. In a dystopian COVID-19 landscape it is pointless to distinguish between populists and mainstream politicians. They are all in this together.

March 2021

Analysis

It feels like the winds of changing are sweeping across the Balkans. But it will take more than just new faces to halt the region’s regression.

The Times They Are a-Changin’: But For Better or Worse? Right now, the one who possesses vaccines has the currency you need and the power over you. The vaccine drama has given Belgrade a golden opportunity to mimic China’s ‘health diplomacy’, presenting itself as a saviour of those in need. Vaccines have turned into a tool of geopolitics in the region, first wielded by China and Russia and then by Serbia, which is replicating their crisis management m o d e l t o e n h a n c e i t s r e g i on a l influence. However, one must concede that Belgrade’s vaccine policy is almost as successful as the Chinese or Russian. The newly-born concept of the Serbian world is the old idea of the great, powerful Serbia refurbished and repacked. Those who want to devalue the project and its feasibility describe the ‘Serbian world’ as a pale, imitative Russian world-like idea. But I would take it with the same seriousness as I would the idea of a Russian world. By delivering vaccines, Serbia is redrawing the map of the Serbian world.

VESKO GARCEVIC| BIRN | BOSTON

n a 1998 article in the Washington Post quoted the song “If only there were no war” Serbian singer and lyricist, of the Serbian singer and lyricist Djordje Balasevic, who died in February, believing that a time of change was coming to the region. Looking back to 1998, I am sure that the progress we wished for has not happened. In fact, after several years of enthusiasm, the economic and political conditions in the region have deteriorated sharply. Membership of the European Union is today almost as distant a prospect as it was 20 years ago. The difference being that we are less confident that it will ever happen. Today, again, our region is passing through a period that some describe as one of change. The change began with North Macedonia, but it was Montenegro and the fall of the Democratic Party of Socialists, DPS, last year that made global headlines. With the departure of Hashim Thaci, Kosovo’s former president, to The Hague in November 2020 to face war crimes charges, and Vetevendosje’s victory in early parliamentary elections in February, one might think that things will never be the same. It seems that we are putting the years of stagnation behind us and moving forward. While we need change to prosper, not every change ends how people might want. There is a striking case in the history of the Republic of Florence. After centuries of the Medici family in power, people wanted someone in charge who was not a corrupt, wily politician. They chose Girolamo Savonarola, the Dominican friar known for his hellfire preaching, draconian rules and his plan to transform Florence into ‘the city of God’. Savonarola quickly became unpopular; his endeavors failed miserably, with the people rebelling and blaming him for their woes. Savonarola did not rule for long. After a year, he was hanged and burned at the stake. The Medici rule was swiftly restored. Montenegro’s new government racked by infighting The situation in Montenegro today is grimmer than it looked six months ago. An inward-looking government, consumed by an internal power struggle between ideologically irreconcilable coalition members, staggers from one mistake to another. This has opened the space for political actors and groups who promote the ‘Serbian world’ agenda, na-

Illustrative photo: Pixabay.

tionalism or xenophobic narratives. It is no surprise that the Democratic Front, DF, is gaining ground and looking stronger than ever. After the upcoming municipal elections in Niksic, Montenegro’s second biggest city, if the DF gets the feeling that their time is coming, the current feuding within the ruling coalition may give rise to early parliamentary elections. The party would enjoy the backing of Belgrade in such a step since it could pave the way for Serbian President Aleksandar Vucic to consolidate existing gains in Montenegro. At this moment, there is nobody to politically articulate the interests of civic-oriented Montenegrins, a large segment of the population but the least represented in parliament. Though seeking to present itself as the guardian of civic Montenegro, the DPS suffers from a troublesome legacy that will haunt the party for years to come. When your power crumbles, to regain the trust of voters one needs a deeper transformation than just the cosmetic facelift DPS opted for at the last party congress. Montenegro is not unique. This pattern is pervasive in the region. Illiberal tendencies will continue to grow as long as there is nothing to stop them, and they have a strong driving force behind them – unconstrained nationalism. We are experiencing a revival of chauvinism, hate speech and various forms of discrimination towards ethnic, religious and sexual minorities. Changing faces is not enough. We lack

modern policies, new narratives and value orientation. And I don’t see them on the horizon. Vaccine diplomacy and the ‘Serbian world’ Those who wrote about how the party of Bosnian Serb nationalist hardliner Milorad Dodik lost November’s municipal election in Banja Luka, the administrative seat of Bosnia’s Republika Srpska entity, omitted to say that the vote was won by a younger, sterner and perhaps more virulent type of nationalist. Craving for the democratic transformation of their states, many are prone to see democratic potential where it does not exist. One should not forget how the West saw Dodik as a pragmatic politician willing to compromise over Bosnia’s postwar constitutional arrangement. Belgrade, decades ago a beacon of liberal thought in Yugoslavia, has become the epicentre of illiberal regional policy. The popular narratives, public discourse and nationalistic scenography are almost identical to the late 80s and early 90s of the 20th century. The political plurality in the country is as stagnant as it was at the time, while freedom of expression is at its lowest level in the last 40 years. In the book Power in Interpersonal Conflict, Joyce Hocker and William Wilmot Burton argue that “power depends on controlling currencies that other people need”. If the other side has the currency you need, it possesses power over you.

EU in sleep mode Oddly, given the fact that the EU is in sleep mode when it comes to the Western Balkans, this concept of corporate, illiberal governance seems to be bearing fruit. This brings me to the point about the EU’s responsibility for the situation in the region as it is also a question of the credibility of the Thessaloniki agenda, when the EU in 2003 vowed that the future of the Western Balkans lay inside the bloc. One could rightly say that, during the Yugoslav wars, Brussels got lost in our bloody Balkan maze. It could have done more to stop the war. It was often one step behind events. And yet, at the time, European Commission officials were focused on the problem and trying to address it as efficiently as they could. This time, Brussels appears barely concerned about the steady deterioration in the region. Its involvement often ends with press releases talking of the need for countries to do more or to redouble their reform efforts. Given the growing presence of Moscow and particularly Beijing in the EU’s backyard, an approach based on the premise that the embargo on the opening of an EU negotiation chapter is a means to deal with regional challenges is not working well. I do not want to believe that the EU appears not to be paying attention to our region because ‘things have not yet spiraled out of control’. That would mean the worst has not yet happened. ‘If only there were no war!’

March 2021

ANALYSIS

In COVID-19 Fight, Free Speech Becomes Collateral Damage In trying to control the pandemic narrative, governments in the region have turned to draconian tools, muzzling media, arresting critics and bombarding social media giants with requests to take down posts and shut down accounts.

t first, journalist Tugay Can had no idea why he had been taken in for police questioning on March 25 last year in the Turkish port city of Izmir. Then cybercrime officers told him he was suspected of spreading fear and panic because of a report he wrote, published two days earlier, about COVID-19 outbreaks in two community health centres in the city that were subsequently quarantined. “After I confirmed it with my sources, I reported the situation”, Can, who at the time worked for the local Izmir newspaper Iz Gazete, told BIRN. Pressed to name his sources, Can refused. Hours of questioning resulted in a charge of spreading fake news and causing panic. The case was dropped several months later, but Can’s chilling experience was far from a one-off. According to the media rights watchdog Reporters Without Borders, Can was among 10 Turkish editors and reporters interrogated just in March of last year concerning their coverage of the pandemic that had just begun. “Governments are using the pandemic as an advantage over freedom speech,” Can said. Turkey is well-known for its jailing of journalists, but it was not the only country in the region to employ draconian tools to control the pandemic narrative. Nor have journalists been the only targets. BIRN has confirmed dozens of cases in which regular citizens have faced charges of causing panic on social media or in person. There are indications the true number of cases runs into the hundreds. Whether dealing with accurate but perhaps unflattering news reports or with what the World Health Organisation called last year an “infodemic” of false information, governments have not hesitated to turn to social media giants to get hold of the information that could help them track down those deemed to be breaking the rules. “Every government has a duty to pro-

mote reliable information and correct harmful and untrue allegations in order to protect the personal integrity and trust of citizens,” said Tea Gorjanc Prelevic, head of the Montenegrin NGO Human Rights Action. “But any measure taken to combat misinformation should not violate the fundamental right to expression.” Internet sites shut down Battling an invisible enemy, governments across the region have sought to restrict information while cracking down on media reporting or social media posts that deviate from the official narrative. ‘Misinformation’ has been criminalised. Some of these restrictions were part of the states of emergency that were declared; others were introduced with new legislation that outlasts any temporary emergency decrees. But who draws the line between the right to free speech and the need to preserve public order? In its November 2020 COVID and Free Speech report, the Council of Europe rights

Illustration: Unsplash.com/Erik Mclean.

Illustration: BIRN/Igor Vujcic.

body cautioned that “crisis situations should not be used as a pretext for restricting the public’s access to information or clamping down on critics.” But that’s precisely what has happened in some countries. In Hungary, the Penal Code was amended to criminalise the dissemination of “false or distorted facts capable of hindering or obstructing the efficiency of the protection efforts” for the duration of a state of emergency, first between March and June and again since November. Parliament subsequently passed a bill making it easier for governments to declare such emergencies in future. In March, the government introduced punishments of one to five years in prison for spreading “falsehoods” or “distorted truth” deemed to obstruct efforts to combat the pandemic.

Similar restrictions were imposed in Bosnia’s mainly Serb-populated Republika Srpska entity and in Romania. In Bucharest, the government closed down a dozen news sites for promoting false information concerning the pandemic. The Centre for Independent Journalism, CJI, an NGO that promotes media freedom and good journalistic practices, has raised concern that provisions enacted as part of a state of emergency between mid-March and mid-May 2020 to combat the spread of the novel coronavirus in Romania could hamper the ability of journalists to inform the public. “The most worrying aspect of all this is, from my perspective, the limitations to the access to information of public interest,” said CJI executive director Cristina Lupu. “The lack of transparency of the authorities is a very bad sign and the biggest problem our media faces now,” Lupu told BIRN, lamenting the fact it left the public without “access to timely information.” In March 2020, the Organisation for Security and Cooperation in Europe, OSCE, raised concern about what it said was the “removal of reports and entire websites, without providing appeal or redress mechanisms” in Romania. The Venice Commission, the CoE’s advisory body on constitutional affairs, stressed that even in emergency situations, exceptions to freedom of expression must be narrowly construed and subject to parliamentary control to ensure that the free flow of information is not excessively impeded. “It is doubtful whether restrictions on publishing “false” information about a disease that is still being studied can be in line

March 2021

with the [Venice Commission] requirement unless it concerns blatantly false or outright dangerous assertions,” it said. Instead of prevention, fines and prison terms Early on in the pandemic, the Republika Srpska government issued a decree allowing it to introduce punitive measures, including fines, for spreading ‘fake news’ about the virus in the media and on social networks during the state of emergency. According to the decree, anyone using social or traditional media to spread ‘fake news’ and cause panic or public disorder faced possible fines of between 500 and 1,500 euros for private individuals and 1,500 and 4,500 euros for companies or organisations. It is not known how many people have been fined. The decree was dismissed in April. In Montenegro, Article 398 of the Criminal Code, introduced in 2013, foresees a fine or a prison sentence of up to 12 months for the spreading of false news or allegations which cause panic or serious disturbances of public order or peace. For journalists, the punishment runs to three years in prison. The law was hardly used until protests erupted at the end of 2019 over a controversial religious freedom law. In July 2019, long before the pandemic, North Macedonia’s government unveiled an action plan to deal with ‘fake news’, and doubled down in March 2020 with a vow to punish anyone deemed to be sharing disinformation about the novel coronavirus. Skopje-based communications and new media specialist Bojan Kordalov said authorities would be better off focusing on prevention and raising awareness.

“It is necessary to build a system of active and digital transparency, as well as to create a real strategy for fast and efficient two-way communication of institutions with citizens and the media, which means highly-trained and prepared staff for 24-hour monitoring and publication of official and credible information to the public,” Kordalov told BIRN. In Turkey, media censorship, particularly of online outlets, has increased since the onset of the pandemic, according to a report published in November by the Journalists’ Association of Turkey. According to the report, between July and September 2020 alone, RTUK, the state agency for monitoring, regulating and sanctioning radio and television broadcasts, issued 90 penalties against independent media, including halts to broadcasting and administrative fines. The government also passed several new draconian laws concerning digital rights and civil society organisations, forcing social media companies to appoint legal representatives to respond to government demands, including those requiring the closure of accounts or deleting of social media posts. It is not known how many people were investigated or arrested under the new measures, but administrative fines during the pandemic totalled roughly one billion Turkish liras, or 115 million euros. ‘Fake news’ arrests In North Macedonia, fake news stories shared on social media ranged from a report that a garage was being used as a COVID-19 testing facility to health authorities being accused of negligence that led to the death of two sisters from COVID-19

complications. One fake story claimed food shortages were imminent. According to the country’s Ministry of Interior, by September 2020 authorities had acted on a total of 58 cases stemming from the alleged dissemination of fake news related to COVID-19. Thirty-one cases were forwarded to prosecutors and criminal charges have been pressed in three, a ministry spokesman told BIRN. In Serbia, the penalty for the crime of causing disorder and panic is imprisonment for between three months and three years, as well as a fine. According to Serbian Interior Ministry, in the first two months of the pandemic dozens of people were charged. After she broke news about the disarray in the Clinical Centre of Vojvodina, Serbia’s northern province, Nova.rs reporter Ana Lalic was questioned by police and her home was searched. In neighbouring Montenegro, a heated political row over a disputed law on religions saw some people arrested for spreading panic even before the country confirmed its first case of COVID-19. BIRN was able to confirm 14 cases in which journalists, editors and members of the public were arrested for causing panic. Similarly in Turkey, the interior ministry investigated, fined and detained hundreds of people in the first few months of the pandemic over their social media posts. Later, however, the ministry stopped publishing such data. Critics say the government was determined to muzzle complaints about its handling of the pandemic and the economy. “Turkey in general has a problem when it comes to freedom of speech,” said Ali Gul, a lawyer and rights activist. “The government increases its pressure because it does not want people to speak about its failures.” Ali Gul. In Croatia, no journalist has been charged with spreading fake news during the pandemic, but that’s not to say there was not any misleading information. “Without any hesitation, I can say that, unfortunately, a large number of citizens have been involved in spreading false news,” said Tomislav Levak, a teaching assistant and PhD candidate at the Academy of Art and Culture in the eastern Croatian city of Osijek. “But in my opinion, in most cases, it is actually unintentional because they do not think critically enough.” The Interior Ministry said that it had registered 40 violations of Article 16 of the Law on Misdemeanors against Public Order and Peace, “which are related to the COVID-19 epidemic”. Rise in state requests to social media giants The transparency reports of Facebook and Twitter shed light on the scale of government efforts to find and track accounts suspected of spreading panic. According to Twitter, in 2020 emergency disclosure requests – when law enforcement bodies seek account information – accounted for roughly one out of every five global information requests submitted to Twitter, increasing by 20 per cent during the reporting period while the aggregate number of accounts specified in these requests increased by 24 per cent. Turkey accounts for three per cent of all government requests for information from Twitter. In the first six months of last year, Turkey registered a 160 per cent increase in

emergency requests compared to the same period in 2019. North Macedonia saw a 175 per cent increase. In terms of removal requests, they multiplied several times over from Serbia, Turkey and Poland. As for Facebook, Turkey last year submitted 6,171 requests, a threefold increase from 2019. In 4,904 cases, Facebook disclosed data, compared to 1,513 cases in 2019. Poland made 4,572 requests, up from 3,397 in 2019, and received information back in 2,666 cases, compared to 1,902 the previous year. When it comes to legal process requests – when states ask for account information to aid an investigation – Turkey and Poland lead the region with 6,143 and 4,200 requests respectively, roughly double the numbers in 2019. Compared to the same period in 2019, Facebook data shows a significant rise in all sorts of requests from most countries in the region. In terms of preservation requests – when law enforcement bodies ask Facebook to preserve account records that may serve as evidence in legal proceedings – Bosnia and Herzegovina registered an increase of just over 150 per cent. Turkey accounts for 3.55 per cent of and Poland 2.63 per cent of all government requests for information from Facebook. Lawsuits designed to silence And if that wasn’t enough, some media faced lawsuits that watchdogs say were designed simply to stop the free flow of information – a so-called SLAPP, or Strategic Lawsuit Against Public Participation, the purpose of which is to censor or intimidate critics by burdening them with the cost of a legal defence. In Poland, the publisher and journalists of the weekly Newsweek Polska were subjected to a SLAPP for their reporting on Polish clothing company LLP, owner of the Reserved brand, which the weekly said had been sending masks bought in Poland to its factories in China despite a severe shortage in Poland. The company is seeking damages of €1.37 million, an apology, the removal of articles about LPP published on March 22 and a “ban on disseminating claims that suggest that the company’s position on this matter is untrue.” The case is ongoing. Also in Poland, a court dismissed lawsuits brought against media outlet Wyborcza by Polish KGHM, one of the world’s biggest producers of copper and silver, over stories revealing that the company had paid huge sums of money for worthless masks from China. In Turkey, a court granted a take-down request by pasta producer Oba Makarna over a report that 26 of its factory workers in the south-central city of Gaziantep had tested positive for COVID-19. According to the court ruling, while the report was true, it damaged the company’s commercial reputation. In its report, the CoE warned that restrictions introduced during the pandemic could give rise to increased use of civil lawsuits, particularly defamation cases. “While their use did not increase dramatically during the height of the pandemic, there is some concern that pandemic-related reporting will be subjected to SLAPP lawsuits and defamation cases in the future, it said.

March 2021

FEATURE

Bulgaria’s exiled young professionals mull new life back home Some of the young Bulgarians forced home by the pandemic are staying for good – tempted by vastly improved job offers and a less stressful life. TIM JUDAH AND ALIDA VRACIC | BIRN | SOFIA

hen COVID-19 struck Europe, hundreds of thousands of Bulgarians living and working abroad returned home. No one knows exactly how many came back, however, or how many have since left again. Accurate data does not exist. But we do know that at least a proportion of those who came back want to stay for good – as many as 10 per cent of the returnees, according to the European Council on Foreign Relations. However, with no reliable numbers, trends must be extrapolated from anecdotal evidence. Today, Bulgaria’s population is down to 6.9 million, from 8.9 million in 1988. Based on current projections it may have only 5.8 million inhabitants by 2050, unless something happens to change this trend. Could COVID-19 be that catalyst? What is happening in Bulgaria is part of a broader trend of migrants returning home due to COVID-19 and rural areas showing signs of resuscitation, creating unexpected opportunities for the countries of South-East European that have been struggling with depopulation, according to a new brief by UNFPA, the United Nations Population Fund, which will be published later this week. Hristo Boyadzhiev, 35, runs Tuk-Tam (“Here-There”), a networking organization connecting diaspora Bulgarians with one another and with their homeland. He studied in the US and lived in Berlin, Barcelona and London before returning definitively to Sofia in 2018. “This is Act One,” he says, “No one knows how it is really going to play out.” Most of those who have returned in the wake of COVID-19 and who work in manual labour and agriculture will probably go abroad again, if they have not done so already, Boyadzhiev says. However, he adds, COVID is accelerating trends that were already present in Bulgaria before the pandemic. The first was the return of some professionals. Today, there are more jobs for them

in Bulgaria that pay more competitive wages than before. Many of these jobs did not exist when they left the country, not least because many of today’s employers, both foreign and Bulgarian, only began operating in the country after it joined the EU in 2007. When it comes to rural Bulgaria, though, the picture is mixed. Some areas have lost far more population than others and the poorest areas have very limited prospects of repopulation. This is because the reason why people left them in the first place – the lack of good jobs, especially – remains. By contrast, villages and small towns close to Sofia, Plovdiv and a few other big cities, including those along the coast, are beginning to see a revival, as many people, like their counterparts elsewhere in Europe, seek bigger homes with access to open space – but still close to good schools, jobs and all the other amenities cities offer. Villages in attractive and especially in mountainous regions are also seeing a revival, as those with the means buy homes or renovate old family properties. Anecdotal evidence suggests that some among older generations who have lived in Bulgaria’s bigger cities are retiring to holiday homes in these villages or are moving there to work. Others have

Hristo Boyadzhiev, Tuk-Tam NGO founder and managing director of Despark poses in Sofia, 2015. Photo: Dmitry Kostyukov for The New York Times.

been spending extended amounts of time in these villages since the pandemic started because schooling has moved online and they can work remotely. These trends can be expected to continue. Home looks less bleak than before Sava Savov, 43, returned to Bulgaria from London with his wife and three children in March 2020. They left their home country in the 1990s to study and then work. Thanks to scholarships Savov, who comes from the small town of Sliven, was able to study in the US at an Ivy League university and then at Harvard Law School, from where he graduated in 2006. Today, he works for a leading international law firm and his wife works for an American tech giant. He remembers Bulgaria in the 1990s as “poor, corrupt, dangerous in a way, and bleak.” Savov says that he and his friends who left were “scarred” by that experience and for a long time thought: “Do you really want to go back to that place?” For years, an “irrational” fear of what the country was like haunt-

Sava Savov’s house in Kosovo, village near Plovdiv. Photo: Courtesy of Sava Savov

ed him, even though he could see that life was improving, friends were prospering and that his children and their grandparents loved being together. In 2019, he and his wife decided to give going home a try. Like many others, their initial idea was to go back for a year or two and see what life was like. In London, they had no family and the logistics of juggling three small children and two high-powered jobs were exhausting. The pandemic brought forward their date of return, as it did for many of their friends in similar circumstances. Among his friends and acquaintances Savov detects a trend. Many have come back in the last two or three years and he knows more who would like to. They are up to 15 years into their careers, and “pretty much all of them have one or two kids and range from their mid-30s to mid-40s,” he says. The difficult thing, he adds, is finding the right job in Bulgaria, or retaining a foreign job but working at least initially from Bulgaria, as he and his wife have done. Before the pandemic, Savov says, conservative law firms would never have entertained the idea of remote working, let alone doing so from another country. Now, he can’t see going back to full-time work in the office, though commuting for a few days a week, even between Sofia and London, might be a compromise. For now, he and his family are living in the centre of Sofia, but they are building a house on the outskirts, 20 minutes’ drive away. They have also restored a house belonging to his wife’s family in the village of Kosovo, in Bulgaria’s Rhodope mountains. A few years ago, Kosovo, an hour’s drive south of Plovdiv, was dying and its buildings falling down. Now, houses in the picture-postcard village are being bought and restored and new ones are being built. Many families like Savov’s are spending more time there than

March 2021

they ever anticipated. School has gone online, and he and his wife can work remotely. Money is being invested in the village as the newcomers hire builders, their friends stay in newly opened guest houses and they all eat at or order food from the local tavern. If there was a good school in Kosovo, or even one nearby, Savov says he can imagine families moving there permanently. But unresolved inheritance issues are another big problem, leaving many homes empty and derelict in Kosovo, as elsewhere in Bulgaria. Professionals and people in the IT sector have understood that Bulgaria has changed and a return, albeit one that cannot be quantified in terms of numbers yet, has begun, says Savov. He says it is taking time for the message to spread in the diaspora that there is a huge demand for labour in Bulgaria, especially in more specialized sectors. Many people who left a decade or more ago think the country is just as it was, he says, calling it a shame that the government’s outreach to these people has been “flat” and lacking in information. Many of these people, from tilers to beauticians, would return if they knew that their particular skills were now in short supply at home, and are far better paid than before. But money isn’t the only issue. Savov says that life back home with friends and family, and without the stress of a big city like London, is just “incomparably richer.” From Bay Area to Black Sea Paskal Zhelezov, 28, won the lottery, literally. In 2007, when he was 15, his family won a green card lottery, giving them the right to emigrate to the United States from their home in Aytos, a small town near the Black Sea port of Burgas. Before they left, Zhelezov’s father had been a post office technician and his mother a lawyer.

handle local employment compliance, payroll and taxes and thus act as an “employer of record.” For example, if a Bulgarian working for a firm in the US or Western Europe wants to work back in Bulgaria, for tax and compliance purposes, Omnipresent hires them on behalf of their employer. This model also simplifies the employment of people already in Bulgaria whom a foreign company might want to hire because, as Zhelezov explains, they don’t have to work as freelancers, taking on the hassle of filing taxes or setting up a company themselves, to do so. What nobody had anticipated was that within months of Omnipresent’s launch, remote working would shoot from unusual to mainstream. “The world was going there gradually, but COVID-19 just smashed it and accelerated that trend,” says Zhelezov. It is a trend, he says, that is “definitely here to stay.” Omnipresent itself seems to have been ahead of the curve – it does not even have a physical office. “We’re moving at the speed of light to take advantage of this massive opportunity,” the company’s website boasts. Zhelezov is now Omnipresent’s sixth employee. For those coming from a high-tax jurisdiction like California to Bulgaria with its 10-percent flat tax, fiscal advantages are definitely among the incentives to move, especially if returnees keep their previous foreign salaries. Zhelezov believes “thousands” of people have taken advantage of this, depending on their personal circumstances, including whether or not they have children. Most of the returnees gravitate to Sofia and Bulgaria’s other big cities, he says, but a significant proportion return to smaller hometowns, if they can work remotely. For Zhelezov, Burgas is the best of both worlds – 30 minutes’ drive from inland Aytos, where his grandmothers and other relatives live, but with all the amenities of a big city and on the sea. As for rural returns, he says he has only heard stories about people doing that. Right now, Zhelezov says, he is concentrating on his career and on having fun but says “a green lifestyle is definitely something I can see in my future” at a later stage.

Black Sea port of Burgas. Photo: Paskal Zhelezov

In May 2020, at the height of the first wave of the pandemic, Zhelezov moved back to Bulgaria from San Francisco. “If it were not for the pandemic, I probably would have stayed in California,” he says. “The pandemic comes with a lot of problems, but it also comes with a lot of opportunities.” Zhelezov returned to Burgas while working remotely for a California start-up. But seizing opportunities when they come along is what has defined his life. A couple of months later, he was snapped up by another start-up for which he now works. When they left Bulgaria, Zhelezov’s family relocated to North Carolina where he went to school and university. After that, he lived in Colorado and finally moved to San Francisco. He never lost touch with home, though, and visited at least once a year. Meanwhile, in London, two entrepreneurs were spotting a gap in the market. Remote working was increasingly popular, but many were finding it problematic. Compliance issues and especially taxes often make it difficult for a company in one country to employ someone in another. The pair founded Omnipresent in London in November 2019 as a company that would

Landing on her feet in Plovdiv Gabriela Radeva, 22, graduated from Loughborough University in England in 2020 with a degree in international relations. She grew up in Plovdiv and, like so many of her generation, thought that after graduating she would stay abroad. Then the pandemic hit. To make ends meet, she worked in a supermarket on campus. But with the first lockdown, students headed home, hardly anyone remained in the halls and, with no customers, the supermarket closed at the beginning of June 2020. By that time Radeva was back in Plovdiv. She had decided that it was “better to be safe than sorry”. Without the pandemic, and if Britain had been booming, Radeva might have found a great entry-level job, but she muses, realistically, she “would probably be bringing people coffee now.” Back with her parents, she had to decide what to do after her quarantine period ended. She had done two summer internships with the business development department of Plovdiv municipality and when they offered her a job, she took it. When she had done the internships, they gave her real opportunities, she says, which she doubts she would have got in Britain. Radeva uses her language skills in her work, is learning a lot about other cultures, is meeting lots of people and is making useful connections. Plovdiv is a boom town where

foreign and Bulgarian companies have opened plants and offices around the city. “So, yeah,” she says, “this is much better than maybe having a job in the UK.” Her mother works in human resources. Her father was a soldier who moved to Britain to work as a lorry driver to help finance her studies. Now he is home, too. Plovdiv is “amazing,” says Radeva. “Literally everything” she might want to do is no more than a few minutes’ walk away. In 2019, Plovdiv was the first Bulgarian city to be chosen as a European Capital of Culture. Radeva does not know how many of her friends and other people of her generation have come back, but she can tell from social media chat groups that there are a lot of them. For now, she is happy to have landed on her feet. She has a good job using her education, knowledge and skills and feels relieved she is not trapped working in a British supermarket. But, while this is safe and comfortable, the experience is still not what she envisioned for herself at 22. “My generation is ambitious and drawn to this globalized world,” she says. To work in America or somewhere else abroad would be a lot more exciting than Plovdiv and, even if they might think of returning later in their lives, “a lot of young people want excitement in their life!” Depressed villages still losing people If Radeva represents something of the way many of her generation feel, something about her family is also highly representative. Her parents want to live in the countryside, she says. But they have no intention of going back to the tiny town of Simeonovgrad, close to Haskovo, where her grandparents are. An hour-and-a-half’s drive away from Plovdiv, Simeonovgrad is a dying place, she says, full of elderly people and with few good jobs. “No one is building there,” Gabriela says, “everything is going down, everything.” If you drive around Plovdiv, she says, you see plenty of cars with number plates from Haskovo and Kardzhali and other depressed regions. They are losing people because, apart from those going abroad, their people are going to Sofia, Plovdiv and Varna to study and where the jobs are. Radeva does not wish to live in the countryside. “When you are young, you need energy around you and that is when you can actually do stuff. I don’t think I am going to be 60 and going to clubs or going to get coffee at seven in the morning. That is not going to happen!” Like many of their generation in Plovdiv, her parents have already bought a house to which they intend to retire and where her father already spends most of his time. But the village of Belashtitsa, where their house is, is not as rural as it was. It is green and pleasant but it’s only 13 minutes’ drive to Plovdiv, so it is not exactly deep countryside. In fact, Radeva says, “new houses are constantly just popping out of nowhere in that village … people love the idea of living near the city, but not in it, because the air is less polluted.” It is almost at the foothills of the mountains and so in summer the temperature in Belashtitsa is a little cooler than in Plovdiv. The charms of Belashtitsa are lost on Radeva for now. She and her family symbolize a generational divide. COVID brought her unexpectedly home to a good job in Plovdiv – but the countryside is not for her. For her parents, a place in the country is just what they want, but only as long as it is close enough to town, and is somewhere that is flourishing. As long as Haskovo remains depressed, her grandparents’ nearby little town continues to dwindle and die.

March 2021

FEATURE

Crossing Borders Again, Balkan Music Reckons with Difficult Past Music played a part in the political upheaval and conflicts in the Balkans in the 1990s. Today it is crossing borders and offering hope. BRADEN BJELLA | BIRN | NEW YORK

osnian rap on Serbian radio; Serbian turbo-folk in a Croatian café; hip-hop from around the Balkan region showcased by a Belgrade-based production house. For nations once at war, such musical exchange offers hope for the future of cross-border culture in a region where, for the most part, language is no barrier. Censorship and nationalism were the musical reality of the wars of Yugoslavia’s collapse in the 1990s. The cultural exchange of today is a vast improvement, but remnants of wartime cultural suppression still linger. This is the complicated story of why. Historically, music from the region was well received by critics in the West, with Radio Free Europe, Britain’s New Musical Express and others heralding the country’s vibrant output of rock and new wave music in the 1980s. But as nationalism came to dominate politics and society, so too did it overrun music and the arts. In Serbia, street stands that once sold trinkets began offering ‘Chetnik’ memorabilia lionising the Serbian nationalist guerrilla movement that fought in World War Two, as well as music tapes celebrating historic battles won and lost. Newly-established television stations with names like ‘Pink’ and ‘Palma’ began broadcasting so-called ‘turbo-folk’ – providing a glitzy, upbeat gloss on an otherwise harsh reality. Something approaching the genre had been present in Serbia before Yugoslavia fell apart, but it took on a different weight as war approached. “Turbo-folk represented this quest for social stability,” said Dragan Ambrozic, who as a journalist covered the Yugoslav music scene through the 80s and into the 90s. “Most of it was just glamour, putting some shiny moments into an otherwise depressing life,” Ambrozic was quoted as saying in Matthew Collin’s 2001 book This is Serbia Calling about the pioneering Belgrade radio station B92 and the resistance to then Serbian strongman Slobodan Milosevic.

“State television promoted it because it banished the thoughts of bad things, of hyperinflation,” Ambrozic told Collin. Rock driven underground With its anti-war message and eclectic playlist, B92 was branded subversive, raided by police and eventually shut down only to re-emerge online as Free B92 before Milosevic fell in 2000. The likes of Pink, Palma and Radio Ponos (‘Pride’), however, were free to promote turbo-folk and the harnessing of culture for the military cause. Radio-Television Serbia, the state mouthpiece of the Milosevic regime, released turbo-folk albums and promoted its stars. Rock musicians and alternative artists were drowned out, even as they spoke up against the direction Serbia was taking. According to a 1994 article in Yu rock magazin, quoted by Eric Gordy in his 1999 book The Culture of Power in Serbia, “By 1992 a change occurred.” “People who were oriented toward rock escaped into the underground, and the audience which couldn’t listen to that kind of music stopped listening to music at all. A part of them who weren’t strongly culturally inclined… who basically listen to whatever appeals to them, began to listen to folk.” Part of the gravitation away from rock to folk was simply a consequence of war. Rock resonated most with young urbanites, but as links were severed between urban centres in Yugoslavia and young men were sent off to fight, releasing rock music and organising events became difficult. The state and its media shed few tears over the dismantling of rock and roll’s grassroots infrastructure. In 1995, Serbian nationalist politician and novelist Dobrica Cosic drew a connection between “Yugoslavism in its ‘evil incarnation’” and “the snobbery of a part of the rock-and-roll generation.” When the anti-war rock project Rimtutituki released Slušaj ‘Vamo (Listen Here!), the song, and the subsequent concert attended by 50,000 people in central Belgrade, were almost completely ignored by state-affiliated networks. Only B92 gave it press.

Illustration: BIRN.

Music as a tool of war Meanwhile, music became an actor within the wars themselves. War crimes trials at the United Nations tribunal in The Hague have demonstrated how Serbian fighters routinely forced nonSerb prisoners to sing Chetnik songs. Bosniak prisoner Muhamed Bicic testified that Serbian guards forced him and other prisoners to sing such songs while he watched his brother being beaten. Another witness, Emil Cakalic, described a song sung by Serbian soldiers as they entered the Croatian town of Vukovar after its fall in 1991. “Slobo, Slobo, send some salad. We are about to eat. We will slaughter Croats and there will be meat,” the song went, according to the tribunal’s translation of its words. Slobo is a reference to Slobodan Milosevic. “They were songs that were designed to instill fear into the population,” Cakalic told the court. While Serbian radio and television did not broadcast such graphic lyrics, the songs they did play echoed the message.

“You had so-called folk singers singing songs about Greater Serbia and Serbian soldiers and how we all love our motherland and how we should all be willing to kill and be killed for it, to liberate our Serbian brothers and sisters in Croatia and Bosnia,” journalist Teofil Pancic is quoted as saying in This is Serbia Calling. “It was so morbid and it was all around you: all those songs and people in uniform everywhere.” Creating a narrative through music Serbia was not alone in harnessing the power of music to influence the mood in the country and on the front. A similar culture war was raging in Croatia as well. In 1991, Zagreb’s Croatia Records formed from the remnants of the state-run, Zagreb-based Jugoton, once the biggest record label in Yugoslavia. Croatia Records, along with the newly-created Croatian Radio and Television, HRT, began selectively releasing songs and compilations to craft a narrative about the 1991-95 Croatian war. After the war began, HRT began specif-

Croatian nationalist singer Marko Perkovic, alias ‘Thompson’, in concert. Photo: Roberta F/Wikimedia Commons.

March 2021

ically buying and promoting nationalist music, UK-based history lecturer Catherine Baker wrote in her 2010 book Sounds of the Borderland. “[HRT] directly commissioned new patriotic songs, gave existing ones airplay, organised and funded large-scale music projects and enabled audio and video recording,” Baker wrote. This idea of narrative construction is corroborated by HRT and its network HTV’s selective funding of music festivals and the artists who performed within them. Beginning in 1991, HTV-supported festivals around Croatia began consciously spotlighting pro-Croatian patriotic music. HTV news editor Miroslav Lilic even claimed to have asked Croatian pop singer Tomislav Ivcic to contribute to the war effort, leading to the creation of his anti-war anthem ‘Stop the War in Croatia’; the song would later be recorded in HTV studios before becoming a popular track for Croats at home and abroad. Initially, however, Croatian musicians took a different approach to their Serbian

counterparts, eschewing specific statements about the enemy and focusing instead on the beauty of Croatia and its people — and subsequently, the harm being done to them owing to their ‘defensive war’ against ethnic Serb rebels backed by Belgrade. However, this focus was not solely the will of the musicians. Radio and television presenters curated their shows to highlight this style of music, occasionally making line-by-line edits to songs to ensure the message would more properly be carried across. Baker cites a claim by the manager of dance group Electro Team that HTV news editor Lilic altered the lyrics of the group’s debut Molitva za mir (Prayer for Peace) before allowing it to be aired; similarly, singer Nano Prsa said that Croatian Radio head Eva Sedak asked him to alter a line in his song Mi sokolovi koji nemamo krila (We Falcons Without Wings) prior to its broadcast. If musicians neared the boundary of respectability, efforts were swiftly made to curb the music’s growth on official frequen-

The former headquarters of the B92 television station in Belgrade in 2007. Photo: Wikimedia Commons/Darko Maksimovic.

cies. For example, when the songs Hrvatine (Croats) by Djuka Caic and Kreni Gardo (Go, Guard) by Ivo Fabijan started to gain popularity, their perceived incendiary lyrics caused both tracks to be pulled from the airwaves after several weeks. In war, however, Croatians fighters used music in a similar manner to their enemy. An anonymous witness at a Hague Tribunal trial cited Croatian soldiers’ singing as a tactic used to instill fear. “You could hear Croatian soldiers singing some national songs about the killings of Serbs,” the witness testified. “They were all close by to us, and we didn’t feel safe anymore.” Additionally, while efforts to keep lyrical content tame had some success, more aggressive music still made the rounds through Croatia in the form of cassettes and broadcasts on local radio. Eventually, it grew difficult to ignore. Figures like Marko Perkovic ‘Thompson’ emerged, appearing in mainstream publications and on popular frequencies to promote his nationalist music. Perkovic’s songs made references to the World War Two Croatian fascist Ustasa movement and though he occasionally quarrelled with state-connected media during the 90s, he still developed a successful career with their help, including a range of features across media and several well-performing albums on Croatia Records. Compounding this, some documents from the time indicate Serbian artists were excluded from mainstream media in Croatia. A weekly periodical’s television supplement from May 1991, discovered by Baker, noted that many Serbian and Bosnian artists had stopped being broadcast on television. Turbo-folk, a genre seen in the country as Serbian, effectively faced a “media ban,” according to the 2014 book Turbo-folk Music and Cultural Representations of National Identity in Former Yugoslavia by Uros Cvoro, a senior lecturer in Art Theory at UNSW Australia. Serbian turbo-folk making inroads in Croatia Whether any of these efforts at musical control in Croatia and Serbia were effective in aiding the war effort is a matter of historical debate, and both countries would change their musical strategies as the wars progressed. Thompson, for example, went from being a fringe figure ignored by mainstream press in the early days of the Yugoslav wars to a musician seeing state-sanctioned attention by their end. In Serbia, turbo-folk fell out of favour with the state, and cultural authorities instead attempted to paint Serbian culture in broader strokes so as to avoid a lasting connection between the genre and the nation. Both projects were based on a type of cultural isolation, and as the wars fade into memory, musical exchange across the Serbia-Croatia border is slowly returning. A 2019 article on Croatian website Index explored the growing popularity of Serbian artists on Croatian YouTube, with numerous Serbian musicians trending on the site at any given time. Even turbo-folk continues to enjoy widespread success across both nations, with radio stations launching in Croatia to promote the genre. However, political pressures linger. An article published in September 2020 on the Serbian website Nova looked at several

Serbian artists who claimed they were prohibited from performing in Croatia for political reasons. In 2011, Yugoslav pop-folk icon Lepa Brena, who was born into a Muslim Bosniak family but who was widely perceived as ‘pro-Serbian’ during Yugoslavia’s collapse, cancelled a charity concert in the eastern Croatian city of Osijek, saying the event had failed to receive sufficient support and had taken on a “political dimension”. Then in 2018, Croatian war veterans called for the cancellation of a festival of traditional ‘Ojkaca’ polyphonic folk singing in Croatia after the organisers invited performers from Serbia. The festival went ahead, but with a heavy police presence. Reckoning with the past In Serbia, some cultural events have been met with protest and vandalism. In their 2020 State of Artistic Freedom report, the organisation Freemuse, which advocates for freedom of artistic expression, listed Serbia as one of the countries with the most registered cases of censorship, specifically citing the frequency with which nationalist agitators disrupt cultural events. Though it would appear that the situation is less severe in Croatia, the cultural legacy of the war period lives on. In 2016, while president of Croatia, Kolinda Grabar-Kitarovic said she “adores” listening to Thompson. In 2015, her main challenger for the presidency, Zoran Milanovic, characterised turbo-folk, known as cajka in Croatia, as “lazy” and told would-be voters, “I hope no one is offended… that we do not celebrate cajke – we are suppressing them, and this will be part of our program.” Croatian war veterans, meanwhile, have frequently taken on the role of censor. The 2019 edition of Freemuse’s artistic freedom report details multiple instances of veteran-led protests against musicians, citing several in which veterans accused musicians of ties to wartime violence. Beyond the borders of the Balkans, militant music from wartime is now shared and traded across the right-wing Internet, with tracks being plucked from obscurity and distributed for nationalist audiences around the world. The best known example is a song honouring convicted Bosnian Serb war criminal Radovan Karadzic that became a farright meme in the late 2010s, shared under the name “Remove Kebab”. “Remove kebab” has now become synonymous on the far-right Internet with jokes about Muslim genocide and was referenced by Brenton Tarrant in the manifesto he wrote before opening fire on a mosque in Christchurch, New Zealand in March 2019, killing 51 people. The song could be heard as Tarrant live-streamed the attack. Yet today, a cursory glance at the playlists of a typical Serbian or Croatian twenty-something is enough to conjure hope, as is the work of the likes of Bassivity Digital, a Belgrade-based production house and Internet platform bringing together hip-hop artists from across the former Yugoslavia. Their videos have attracted millions of views on YouTube. As the Internet traverses musical borders, for some, the desire for a future of fluid cultural exchange is clearer now than it has ever been, even if getting there means reckoning with this complicated past.

Numri 67 i gazetes Reporter.al

Articles inside

DEEPLY DIVIDED ALBANIA BRACES FOR TURBULENT ELECTION

ENGLISH EDITION

IN COVID-19 FIGHT, FREE SPEECH BECOMES COLLATERAL DAMAGE

COMMUNIST-ERA DISAPPEARANCES STILL HAUNT ALBANIA