Friesland Bouwt en Ontwikkelt 2024

2024

Versnellingstafel Biobased Fryslân: De toekomst voor milieubewust bouwen en boeren begint nu echt | 6

Gesprek met wethouders Rommy Kempenaar en Gerben Wiersma Gemeente Dantumadiel: Machtig mooi mensenwerk in een Asterix en Obelix-gemeente| 24

Luuk Westra, Cor Boorsma en Jeroen Scholtheis | Friso Bouwgroep: Boppeslach op Het Perk, Sneek krijgt er meer dan 100 woningen bij | 68

2

Friesland Bouwt en Ontwikkelt 2024 is een uitgave van RondOm Vandaag

nl

Uitgever RondOm Vandaag Holding bv Ronald Jousma Morra 2 - 40 9204 KH Drachten 0512-726 900 www.rondomvandaag.nl Bladmanagement Bouke Niggendijker Redactie Radboud Droog Johannes Keekstra Martine van der Linden Yme Gietema Fotografie BTBFotografie Bart Lindenhovius Henk Jan Dijks Simon Bleeker Rob Dijkstra Vormgeving Dana Elmendorp Foto credits voorpagina Invest: Boomgaard Foto credits colofon Heijmans Woningbouw: Monumentale nieuwbouw Zuiderhaven Harlingen, 12 grachtenpanden en twee appartementsgebouwen Verkoop Commercie & Advertenties Bouke Niggendijker 06 -18 760 711 bouke.niggendijker@bouwtenontwikkelt.nl Drukwerk Veldhuis Media Nabestellingen/lezersservice Losse nummer zijn te bestellen via verkoop@rondomvandaag.nl Disclaimer Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Typ- en/of zetfouten voorbehouden. De uitgever kan niet instaan voor de juistheid of volledigheid van artikelen, RondOm Vandaag aanvaardt dan ook geen aansprakelijkheid, van welke aard dan ook, voor schade als gevolg van informatie uit deze uitgave.

3

In deze uitgave

16

MARTIN BROUWER EN DIENKE SLATMAN HEIJMANS WONINGBOUW IN NOORD-NEDERLAND: Over Heijmans’ urgentie om verantwoordelijkheid te nemen

20

RINTJE MIEDEMA | BYNT HARLINGEN: De houtskeletbouwfabriek van Bynt is een vloeiende synergie tussen man en machine

44

HEINE LAGEVEEN EALSE VENEMA EN ERIK ROMP INTERRA ADVIES- EN INGENIEURSBUREAU: Wat drijft zijn de kansen die je krijgt om iets terug te doen

4

56

NIELS DOUMA | FRISIA GROEP: De functionele verbinder van grijs en groen

82

BERBER VAN ZANDBERGEN, WETHOUDER VAN GEMEENTE TYTSJERKSTERADIEL: Waardevol bouwen

76

MENSONIDES INSTALLATIE HARLINGEN: Batterijcontainer biedt oplossing voor netcongestie MKB-leven

VERDER IN DIT NUMMER: Versnellingstafel Biobased Fryslân: “De toekomst voor milieubewust bouwen en boeren begint nu echt” 6 | Rikkert Besselse | Rabobank: “Duurzaam Ondernemen aan de Versnellingstafel” 10 | Henk Rozema | Jorritsma Bouw: “Laten we voor de toekomst bouwen” 11 | Gerda van der Singel | Miedema: “We laten zien dat biobased in Fryslân gewoon kán” 12 | Marthijs Roorda | GreenInclusive: “Bereid om elkaar te helpen” 13 | Directeur Jan van der Meer | VDM Woningen: “De bouwwereld maakt een flinke omslag” 14 | Petra Boorsma | Biosintrum Oosterwolde “Natuur biedt bouwstenen voor de toekomst” 15 | Gesprek met wethouders Rommy Kempenaar en Gerben Wiersma | Gemeente Dantumadiel | “Machtig mooi mensenwerk in een Asterix en Obelix-gemeente” 24 | Wethouder Gerben Wiersma | Gemeente Dantumadiel “Drie projecten waar we stuk voor stuk trots op mogen zijn” 28 | Ronald Huijssoon en Jeroen Laarman | Slokker Vastgoed: “Van betekenis zijn in Friesland” 32 | Doelstelling Leeuwarden: kleine zesduizend extra woningen voor 2030: “Wethouder Hein de Haan over woningbouwopgave: ‘Dat gaan we halen’” 36 | Léon Lijzenga en Annika Wedzinga | 192 flexwoningen op de Pier in Leeuwarden binnen anderhalf jaar geplaatst: “In sneltreinvaart van plan naar oplevering” 38 | Bouwbedrijf Plegt-Vos: “Hoe metselaar Hendrik aan de wieg stond van de Slimme Huizenfabriek.” 40 | Harns Invest – Vastgoedontwikkeling & woonconcepten “Al ruim vijf jaar een kwestie van durven en doen” 48 | Bureau Schmidt ingenieurs en adviseurs: “Adviseert, ontwerpt en begeleidt tijdens de uitvoering” 52 | Gerard van der Duim en Jetze Lont van Lont: “Duurzame bouwpartner gelooft in de kracht van de gemeenschap” 60 | Jan Johan de Vries | Reitsma Bouw: “Reitsma Bouw maakt duurzame ambities waar in Fryslân” 64 | Luuk Westra, Cor Boorsma en Jeroen Scholtheis | Friso Bouwgroep: Boppeslach op Het Perk, Sneek krijgt er meer dan 100 woningen bij 68 | Martin Kroesen en Debora Fieten | Montagne Advies en Ontwikkeling: “Familiebedrijf dat geworteld is in vertrouwen” 72

5

Biobased Fryslân

Versnellingstafel Biobased Fryslân:

“De toekomst voor milieubewust bouwen en boeren begint nu echt” Hij kwam dit jaar met reuzenstappen in de top tien van bouwbegrippen binnen. Zeg maar gerust, een topnotering. Want het gefluister op de gang heeft plaatsgemaakt voor een veel duidelijker timbre. Om biobased bouwen kan niemand meer heen: het veel milieuvriendelijker alternatief voor traditionele bouwen landbouwmethoden is aan een indrukwekkende opmars bezig. De biobased economie is de toekomst.

En om die toekomst nog meer richting te geven is vorig jaar de Versnellingstafel Biobased Fryslân ontstaan. Als reactie op toenemende vragen en uitdagingen vanuit diverse perspectieven én vanwege de

6

noodzaak om te versnellen in het gebruik van biobased bouwmaterialen: er kwamen vragen die gingen over de stand van zaken, de te verwachten ontwikkelingen en de zoektocht naar ondersteuning in de

Biobased Fryslân

overgang naar biobased bouwen.

De behoefte aan coördinatie, samenwerking en agendering leidde tot het bundelen van krachten in de vorm van de versnellingstafel. Door gezamenlijk op te trekken, willen de deelnemende partijen een antwoord bieden op de groeiende vraagstukken en uitdagingen binnen de biobased bouwsector.

Versnellingstafel

Het biobased-concept maakt gebruik van hernieuwbare, biologische materialen zoals hout en vezelgewassen om duurzame constructies en bouwelementen te maken.

Versnellingstafel Biobased Fryslân wil ertoe bijdragen dat er in de nabije toekomst - en niet de verre! – concrete resultaten worden geboekt. Dat biobased bouwen op den duur gemeengoed wordt. Dat er tenslotte een nieuwe industrie ontstaat; met genoeg kansen voor de bouw én de landbouw.

De versnellingstafel - een brede kennisgroep met expertise op het gebied van ontwerp, landbouw, innovatie, overheid, ecologie en bouwen - spreekt elkaar op vaste

momenten. “Zodat we cruciale stappen in de circulaire bouw- en landbouweconomie zetten en samen een groenere toekomst tegemoet gaan”, zegt Rikkert Besselse die namens de Rabobank een stoeltje aan de versnellingstafel bezet.

‘De behoefte aan coördinatie, samenwerking en agendering leidde tot het bundelen van krachten in de vorm van de versnellingstafel.’

Nieuw verdienmodel

Want Biobased belooft niet alleen een groenere woningmarkt in Friesland, maar opent ook deuren voor agrariërs. De natuurlijke materialen, voor bijvoorbeeld hennepisolatie en plaatmateriaal, moeten grotendeels via de Friese boeren komen.

7

Biobased Fryslân Agrariërs worden zo een onmisbare schakel in de duurzame bouwrevolutie. Zodat er een nieuw en duurzaam ‘verdienmodel’ in de agrarische sector ontstaat.

De Versnellingstafel Biobased Fryslân is de feitelijke procesversneller die ruim een jaar geleden opgericht is door Rabobank, Biosintrum, Building Balance, Circulair Friesland, de Freonen fan FossylFrij Fryslân, Achterbosch Architecten, provincie Fryslân en gemeente Leeuwarden. “Eigenlijk”, zo stelt Besselse namens zijn tafelgenoten, “kun je zeggen dat deze partijen de transitie faciliteren en dat deze groep gelukkig steeds groter wordt.”

‘In onze provincie wordt al jarenlang en op steeds meer plaatsen biobased gebouwd. Dan gaat het om tientallen plekken.’

De versnellingstafel komt maandelijks bijeen. In termen van groei en betrokkenheid is het aantal deelnemers aan de versnellingstafel zogezegd uitgebreid.

Zo wordt steeds vaker samengewerkt

met lokale partijen en regelmatig worden agrariërs, partijen uit de verwerkende sector of de bouwsector uitgenodigd om over de ontwikkelingen binnen biobased te praten, en om bijgepraat te worden.

Het voordeel van de mienskip

Rikkert Besselse erkent dat Friesland een koplopersfunctie vervult. “In onze provincie wordt al jarenlang en op steeds meer plaatsen biobased gebouwd. Dan gaat het om tientallen plekken. Maar voor een succesvolle implementatie van biobased bouwen is schaalvergroting vereist. Dat is een van de doelen waar de versnellingstafel zich voor inzet.”

Ook helpt het simpelweg dat we in Friesland zijn, zegt Besselse. Want de mienskip speelt om verschillende redenen een belangrijke rol: “Schaalvergroting bereik je sneller wanneer het draagvlak voor een plan groter is. Want dan pas vinden de inspanningen en investeringen in gezamenlijkheid plaats.”

Lokale betrokkenheid bij de ontwikkeling van panden, van groei tot bouw, zal het draagvlak vergroten. “We kennen elkaar, de lijnen zijn hier kort en de gunfactor in Friesland gemiddeld genomen hoog.”

Vooralsnog is de belangstelling voor het onderwerp groot. Begin november organiseerde de versnellingstafel een bijeenkomst in het Biosintrum in Oosterwolde: ‘Fryslân (ver)bouwt biobased’.

Hier werd de Nationale Aanpak Biobased Bouwen gepresenteerd. Een plan vanuit vier ministeries waarin 200 miljoen is vrijgemaakt om de biobased (land) bouweconomie van de grond te krijgen.

Vanuit Vereniging Circulair Friesland werd ook de regionale aanpak gepresenteerd ‘Fryslân bouwt circulair’. Het doel van dit programma is om de transitie naar een circulaire economie in Fryslân te versnellen door de bouwsector in de regio integraal te ondersteunen in deze transitie De zaal puilde uit en de volgende keer moet er een grotere ruimte worden geboekt.

De deelnemers aan de sessie werden de

8

Biobased Fryslân volgende vragen voorgelegd: ‘Met welke actie ga jij de komende tijd aan de slag?’

Wie óf wat heb je daarvoor nodig?’ Met de antwoorden gaat de versnellingstafel aan de slag om de volgende stappen te zetten naar een biobased (land)bouweconomie.

Bouwe de Boer is één van de aanjagers bij de gemeente Leeuwarden en aanvoerder van de Freonen FFFF en vanaf het begin betrokken. “Ik zie in deze ontwikkeling de kracht van Fryslân ook weer opbloeien. De schakel maken tussen de nieuwbouw en renovatie, lokaal geproduceerde biobased producten en de agrarische sector is hier niet ingewikkeld. Als de juiste partijen om tafel zitten, dan gaat het over wat we willen en minder over wat het kost. Bouwen aan dat plaatje geeft nieuwe banen en dus nieuwe energie.”

Regionale waarde creëren

De voordelen zijn duidelijk: biobased bouwen vermindert in de eerste plaats de ecologische voetafdruk van de bouwsector.

De totale CO2-uitstoot neemt af, de vraag naar niet-hernieuwbare hulpbronnen wordt kleiner en herbeplanting en het behoud van biodiversiteit draagt bij aan de gezondheid van bossen en ecosystemen.

Daar tegenover staat vooralsnog een grote uitdaging: biobased bouwen is op dit moment duurder dan de traditionele aanpak als je het puur economisch bekijkt.

De kosten van het materiaal, de technische ontwikkeling, de beperkte schaal van vraag en aanbod, de strenge certificeringen en kwaliteitsnormen: ze zorgen ervoor dat de prijzen op dit moment nog niet concurrerend zijn.

Investeringssubsidie Duurzame Energie en Energiebesparing (ISDE) en de Subsidieregeling verduurzaming voor verenigingen van eigenaars (SVVE) uitgebreid met een extra subsidie voor biobased isolatiemateriaal.

Maar zelfs nu – op het moment dat de initiële kosten soms dus hoger zijn - biedt biobased bouwen langetermijnvoordelen op het gebied van duurzaamheid, energieefficiëntie, gezondheid en milieubewustzijn.

“Dat maakt het een essentieel onderdeel van de bouw- en agrarische sector”, zegt Besselse. “Nu al, maar toch zeker voor later.

Dat weet ik zeker.”

De verwachting is wel dat de kosten van biobased bouwen in de loop der tijd zullen afnemen naarmate de technologieën zich ontwikkelen, we anders naar de waarde van (vervuilende) bouwmaterialen gaan kijken en met regionale opdrachtgevers en de bouwsector schaal gaan creëren.

Ook helpt het wanneer de overheid subsidie- en stimuleringsmaatregelen voor duurzame bouwprojecten beschikbaar stelt. Vanaf 1 januari 2024 worden de

9

Biobased Fryslân

Rikkert Besselse | Rabobank:

“Duurzaam Ondernemen aan de Versnellingstafel” LEEUWARDEN Het is een passend Engels gezegde: if you snooze you lose. Vrij vertaald: twijfel niet, als de kans zich voordoet. Dit past in de coöperatieve agenda van de Rabobank waar Duurzaam Ondernemen een belangrijk onderdeel van uitmaakt. Vanuit deze agenda levert de Rabobank een bijdrage aan een toekomstbestendig en duurzaam ondernemersklimaat op bedrijventerreinen, Innovatie, Woningbouwversnelling en Circulariteit.

Rabobank ziet dat de biobased bouw een prominente plek heeft in de grondstoffentransitie naar een circulaire en toekomstbestendige economie. Hierom neemt Rabobank als initiatiefnemer ook deel aan de Versnellingstafel; met de intentie om op drie fronten bij te dragen: kennis, netwerk en financiën. De bank wil onderzoeken hoe ze expertise, connecties en financiële middelen kunnen inzetten om de ontwikkeling van biobased initiatieven te ondersteunen.

Intrinsieke kennis

“We erkennen dat de verwerkende industrie en de bouw financiële middelen nodig hebben voor deze transitie, maar het is zonder meer niet onze belangrijkste overweging om met de partijen samen te werken”, zegt Rikkert Besselse namens de Rabobank. Hij noemt de intrinsieke kennis op het gebied van coöperatief ondernemerschap en het delen van een uitgebreid

netwerk de belangrijkste voorwaarden: “Wij willen er aan bijdragen dat lokale partijen, zoals agrariërs, bouwsector en industrie elkaar ontmoeten. Zodat er verbindingen tussen verschillende belanghebbenden ontstaan en dat ondernemers en gemeentelijke instanties samen duurzame projecten realiseren. Kort gezegd, wij kiezen de rol van verbinder.”

De Versnellingstafel merkt dat er in de bouwsector een groeiende vraag is naar biobased materialen. “Ook bij reguliere vastgoedfinancieringen krijgen we steeds vaker de vraag of de Rabobank specifiek naar deze sector kan kijken en betrokken wil zijn bij productontwikkeling op dit gebied”, zegt Besselse.

Rabobank wil er daarom voor zorgen dat overheden samenwerken om de definitie van biobased bouwen scherp te krijgen. De bank krijgt vanuit de markt onder meer de volgende vragen gesteld: wat maakt een huis biobased? Aan welke criteria moeten worden voldaan?

“Wij moeten ervoor zorgen dat de regelgeving goed is vastgesteld en dat alle betrokken partijen volledig begrijpen wat wordt bedoeld met bijvoorbeeld een biobased hypotheek of certificaat. We willen voorkomen dat het begrip te algemeen wordt gebruikt, waarbij zelfs een betonnen huis met een klein blokje hennepvezel al wordt beschouwd als een biobased woning. Dat moeten we vermijden.”

Duidelijkheid is nodig

In de fase van het opschalen zijn daarom duidelijke afspraken nodig. Dat is een proces en volgens de afspraken van de Versnellingstafel een onderwerp waar de bank zich a priori mee bemoeit: “Onder welke voorwaarden beschouwen we iets als voldoende? We hebben dit proces al meegemaakt, met name bij het energieverbruik van vastgoed. In het begin was er pionierswerk, maar uiteindelijk zijn er normen en labels ontwikkeld. Dit heeft geholpen om bouwprojecten te normeren en richting te geven. Het is belangrijk om te bepalen aan welke eisen moet worden voldaan en in welke richting we opgaan.

Op die manier kunnen we, ook samen met innovatieve bouwpartijen, anticiperen op de toekomst en gezamenlijk streven naar duurzame vooruitgang.”

10

Biobased Fryslân

Henk Rozema | Jorritsma Bouw:

“Laten we voor de toekomst bouwen” Jorritsma Bouw uit Bolsward voegt graag de daad bij het woord. ‘Een tijd geleden zetten wij een krabbel onder een innovatiepact. Dan vind ik het noodzakelijk én leuk om daar ook echt iets mee te doen,’ vertelt Henk Rozema, directeur Wonen, in een gedreven gesprek met dit blad.

De directeur van het aloude bouwbedrijf praat zoals hij werkt: nuchter maar vlot. ‘Ik ben blij met de Versnellingstafel Biobased Friesland en de afspraken die we als bouwers en ontwikkelaars eerder maakten op het gebied van circulair werken. Ik wil wel meteen concrete stappen uitzetten.

Allereerst door te bepalen wat nu echt ‘biobased’ is: het is meer dan isolatie in een spouw, het is een proces over de hele linie.

Wanneer zijn we tevreden? Dat zijn we nu met alle partners aan het ontdekken.’

traditionele bouw wonen en later weer, als ze een periode in een biobased gebouwd huis wonen. Razend interessant: nooit gedacht dat ik nog eens met een psycholoog zou werken!’

De huidige experimenteerfase vormt voor Rozema een opwindende tijd. ‘Dat we in Fryslân met zoveel partijen om tafel zitten, ieder vanuit eigen perspectief, daar leren we met elkaar veel van. Waarom we hier zo vooroplopen? De mentaliteit van de Noorderling: je ziet een probleem, bedenkt een oplossing en zet de schouders eronder.

Als we dit nu goed in de verf zetten, kunnen we het alleen maar steeds beter doen.’

Henk Rozema - ‘t Harste Sneek Eerste Paal

Natuurlijk, circulair bouwen is tegenwoordig een must. Toch zijn er voor Jorritsma Bouw diepliggender redenen om het zo gedegen op te pakken als nu gebeurt.

Rozema: ‘We weten allemaal hoe onze aardbol er bijstaat. Als we bouwen, laten we dat dan voor de toekomst doen. Waarom niet materiaal gebruiken dat de natuur ons geeft? Dat materiaal is ook nog eens van hoge kwaliteit en het werkt voordelig op de gezondheid van mensen.’

Een grote uitspraak, maar niet uit de lucht gegrepen. ‘Bij dit proces zijn naast bijvoorbeeld bouwers, ontwikkelaars en financiers zelfs psychologen betrokken.

Die stellen dat bijvoorbeeld bewoners betere nachtrust hebben als we natuurlijke materialen gebruiken. Eigenlijk moeten we dat dus meten en dat willen we dan ook doen. Mensen worden getest als ze in

11

Biobased Fryslân

Gerda van der Singel | Miedema:

“We laten zien dat biobased in Fryslân gewoon kán” In november startte de bouw van een biobased demonstratiewoning in Nieuwehorne, een sterk staaltje samenwerking tussen verschillende partijen.

Miedema uit Leeuwarden leverde het leeuwendeel van het bouwmateriaal.

Het maakt algemeen directeur Gerda van der Singel trots, maar niet per se omdat dit zo vernieuwend is: ‘Circulaire bouwmaterialen zijn gemeengoed bij ons; waar ik trots op ben is dat we het zó uit het magazijn konden laden en ermee aan de slag konden.’

Gerda van der Singel

12

Toch had het project een lange aanloop, volgens Van der Singel. ‘Tja, je bent aan het innoveren in een markt waar dat nog niet voor iedereen belangrijk of verplicht is.

Dan lijkt het al snel te duur of te veel werk.

Dat het daar in Nieuwehorne nu dan loopt vanuit een mooie samenwerking, is wel geweldig: we laten hiermee zien dat dit in Fryslân gewoon kán.’

Circulair bouwen vraagt meer aandacht.

‘Kijk, bij traditionele bouw werk je lineair: het speelveld is bekend, je weet waar je moet beginnen. Als je biobased bouwt heb je met andere krachten te maken. Kleinere productievolumes bijvoorbeeld, nieuwe specialismen, startups zelfs. Ik vind het erg leuk, ben graag met de toekomst bezig. Ik moet in dit bedrijf ook nog wel even mee!’ grapt de dertiger.

De intrinsieke motivatie wordt wel duidelijk in het enthousiaste gesprek. ‘Ik ben opgegroeid op een akkerbouwbedrijf, had altijd te maken met wat groeit en bloeit. Je gebruikt de natuur maar geeft ook weer terug. Als boerendochter had ik vroeger weinig op met klimaatactivisme maar dankzij studie en mooie ontmoetingen begrijp ik het wel. Toch ben ik nuchter en vind ik ook dat de bouw het meest geschikte materiaal moet toepassen, en soms is dat een mix van traditioneel en circulair.’

De transitie naar meer aardevriendelijk bouwen past goed bij Van der Singel. Ze gaat daarbij niet over één nacht ijs. ‘Toen we besloten ons echt meer op biobased toe te leggen, huurden wij kwartiermaker Gertjan Bruins van Stichting Building for Good in.

Hij verkende het veld, we maakten klanten bekend met de materialen en we bepaalden ons assortiment. Zo kunnen we heel goede alternatieven voor de bekende vormen bieden, met een gedegen advies en ruime kennis van de toepassingen. We zijn nu op dat punt gekomen en kunnen de mouwen echt opstropen: de woning in Nieuwehorne markeert dat moment sterk.’

Biobased Fryslân

Marthijs Roorda | GreenInclusive:

“Bereid om elkaar te helpen” ‘Moet de bouwsector zijn geld nog willen verdienen op de ouderwetse manier?’ Marthijs Roorda van GreenInclusive (Drachten) durft de vraag hardop te stellen. Samen met aannemer Werner Valk van DW Bouw geeft hij luid en duidelijk antwoord: in Nieuwehorne, de thuisbasis van de aannemer, staat binnenkort een geheel uit biobased materialen opgetrokken woning.

‘Het is een voorbeeld voor andere aannemers en ontwikkelaars. We houden het straks nog een tijd open als ontmoetingsplaats voor partners, om de mogelijkheden te ervaren,’ zegt Roorda vol overtuiging over de demonstratiewoning die in april opgeleverd wordt. ‘Door het te laten zien, komen we af van vooroordelen: biobased zou duurder zijn, lastiger, ingewikkeld voor een aannemer of een architect. Allemaal onzin. Tenminste, als we nu meters maken en leren. Daarom vind ik het zo belangrijk om dit met uiteenlopende Friese partners te doen. In deze provincie kunnen we, als we de juiste voorwaarden creëren, vooroplopen.’

aan het werk. Circulair bouwen is ecologisch én economisch sterk.’

Ook het idee voor de demonstratiewoning reisde maar kort. DW Bouw zit op een steenworp afstand van GreenInclusive, dat de kavel kocht en de aannemer benaderde.

‘Helemaal biobased, ik had het nog nooit gedaan. Marthijs zei dat ik het dan vast wel kon,’ grapt Werner Valk. ‘Een uitdaging die we graag aangingen. Met allerlei partijen uit de omgeving boksten we het voor elkaar. Bij elk knelpunt kwam iemand weer met een oplossing. Als de wil er is en je bereid bent elkaar te helpen, kom je ergens!’

Werner Valk en Marthijs Roorda

GreenInclusive zoekt het dichtbij huis, onder meer voor de eigen hennepisolatie Hempwool. De lijntjes zijn kort, maar er is ook minder uitstoot. ‘Natuurlijk.

Waarom halen we zoveel materialen uit het buitenland, die niet circulair zijn? Hier is alles voorhanden en ook hebben we de kennis. Fryslân is een agrarische provincie.

Boeren moeten tegenwoordig ook anders denken: die kunnen we helpen door korte ketens te maken en hen grondstoffen laten telen; de komende woning zit er vol mee.’

Naast verduurzaming en bijvoorbeeld voldoen aan de klimaatopgave wil Roorda het goede voor de omgeving doen: ‘We werken liefst regionaal samen en helpen graag mensen met een achterstandssituatie

13

Biobased Fryslân

Directeur Jan van der Meer | VDM Woningen:

“De bouwwereld maakt een flinke omslag” Binnenkort levert VDM Woningen haar eerste woningen met biobased isolatiematerialen op, maar eigenlijk is dat voor de ontwikkelende aannemer uit Drogeham weinig nieuws: ‘Wij werken al sinds de oprichting in 1880 met natuurlijke materialen.’ Directeur Jan van der Meer is een nuchtere Fries, maar vertelt met bevlogenheid over de woningen die op Eigen Wijze met het biobased materiaal hout worden gerealiseerd.

Jan van der Meer

Ruim 150 jaar geleden startte VDM Woningen als dorpsaannemer in Drogeham. In de zestiger jaren kwam er een kozijnenfabriek. Tot begin jaren ’80 de overstap kwam naar houtsysteembouw voor zowel de projectmatige als particuliere markt. ‘Helemaal niet gebruikelijk in die tijd,’ aldus Van der Meer. Een goede zet: ‘De fabriek was al ingericht op werken met

hout. VDM Woningen kon daardoor meteen goed door in haar ontwikkeling.’

Een ontwikkeling die sinds die tijd onvermoeibaar doorgaat. Soms met stappen die voor VDM Woningen logisch voelen, maar stiekem revolutionair bleken. ‘Wat men nu ‘biobased’ noemt, daarvoor legden we in 2012 al de basis. We leverden toen een houtsysteembouw casco met celluloseisolatie op. De woningen hadden een ruime schil: de inzet van cellulose was daarom een pragmatische keuze. Maar wel een bijzondere. ‘We waren de eerste die op deze schaal en op deze wijze bouwde,’ zegt Van der Meer. ‘Er moest wel wat uitgezocht en -geprobeerd worden. Ook was niet iedereen meteen mee. Maar het scheelt dat wij alles in eigen huis hebben: wij ontwikkelen en realiseren zelf, dat geeft ruimte om te pionieren.’

Tegenwoordig steekt VDM Woningen meer in op vlas, hennep en andere duurzame isolatiematerialen. ‘De bouwwereld is een flinke omslag aan het maken, waardoor het veel meer voor de hand ligt om met duurzaam, natuurlijk materiaal te werken.

Er zijn dus nu ook genoeg leveranciers, dat was jaren geleden wel anders!’

De bouwwereld lijkt ‘om’ voor een meer ecologisch verantwoorde benadering, maar geldt datzelfde voor de huizenbezitter? Die tast immers wel iets dieper in de buidel.

‘Natuurlijk is niet iedere particulier met het onderwerp bezig, maar ik merk dat er steeds meer mensen zijn die het ook goed willen doen voor de toekomstige generatie.

Dat het nu een meer voorkomende optie is, werkt stimulerend. Daarbij stort iedereen in ons bedrijf zich vol op de laatste ontwikkelingen om het beste eruit te halen voor goede en duurzame woningen.’

14

Biobased Fryslân

Petra Boorsma | Biosintrum Oosterwolde

“Natuur biedt bouwstenen voor de toekomst” Woningen bouwen die bestaan uit onder andere vlas, hennep en gerecyclede spijkerbroeken. Het Biosintrum in Oosterwolde laat zien dat het kan. Het gebouw bestaat voor ruim 80% uit biobased materialen. En wat daar kan, kan overal, stelt directeur Petra Boorsma.

Het Biosintrum wil een vruchtbare bodem creëren voor duurzame ontwikkelingen.

Dit doet het kenniscentrum door overheid, onderwijs en ondernemer te verbinden en ze samen te laten werken aan groene innovaties. Onder andere voor de bouw.

Op 8 november werd in Den Haag de Nationale Aanpak Biobased Bouwen (NABB) gepresenteerd. Eén van de doelen is dat in 2030 30% van de nieuwbouwwoningen voor 50% biobased zijn gebouwd. Biobased bouwmaterialen zijn gemaakt van bijvoorbeeld schimmels en planten die ecologisch geteeld, geoogst en (her)gebruikt worden. Op 9 november werd in Biosintrum, tijdens het symposium ‘Fryslân (ver)bouwt biobased’, deze doelstelling omarmd.

maakt. Neem natte teelt, oftewel planten die groeien op natte veenweidegebieden. “In veen zit CO2 opgeslagen”, vertelt Boorsma.

“Als dat droog staat, neemt de CO2-uitstoot toe. Ook daalt de bodem. Verhoog je het waterpeil, dan los je dit op. Ook het stikstofprobleem bij de veestapel en de bouw pak je hiermee aan. En je hebt een goede bodem voor natte teelt, zoals lisdodde, wat je kunt gebruiken als alternatief bouwmateriaal.”

Gedeelde ambitie

Provincie Fryslân, Vereniging Circulair Fryslân en verschillende onderwijsinstellingen steunen het onderzoek naar dit soort biobased bouwoplossingen.

Boorsma merkt dat de belangstelling vanuit de bouw er ook is. “We werken nauw samen met Bouwgroep Dijkstra Draisma en Friso Bouwgroep, die hierin willen versnellen.

Alle neuzen staan dezelfde kant op, het is alleen nog de vraag: hoe krijgen we het voor elkaar? Er is werk aan de winkel, maar we komen er wel.”

Petra Boorsma

Gangbaar maken

Dat het kan, laat het Biosintrum zelf al zien.

Dit wil echter niet zeggen dat het doel met een druk op de knop kan worden behaald.

“De producten die in dit gebouw verwerkt zijn, zoals hennep, vlas en natte teelt, zijn nieuw en moeten nog gangbaar worden. Je moet weten hoe je de teelt van bijvoorbeeld natte teelt stabiel krijgt, wat voor machine je nodig hebt om het van het land te halen, hoe je het product gestandaardiseerd krijgt, enzovoorts. We zitten nog in de experimenteerfase, maar willen de hele ketenontwikkeling op gang brengen.”

Biobased bouwen levert een win-winsituatie op, wat het voor veel partijen interessant

15

Martin Brouwer en Dienke Slatman Heijmans Woningbouw in Noord-Nederland

“Over Heijmans’ urgentie om verantwoordelijkheid te nemen” DRACHTEN Het is een ultiem voorbeeld van het nieuwe ‘groene’ denken. In Heerenveen West heeft Heijmans een grondpositie waar in de toekomst een paar honderd woningen gebouwd kunnen worden. Maar voor dat gebeurt, wordt het land eerst gebruikt voor de teelt van natuurlijke grondstoffen. Hennepteelt, zodat er biobased bouwmaterialen worden geproduceerd die in huis als bijvoorbeeld isolatiemateriaal kunnen dienen. “Als bouwbedrijf willen we onze maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen.”

16

bouwen is de laatste jaren steeds steviger in het DNA van Heijmans verankerd. “We omarmen het belang van duurzaam bouwen en circulariteit”, zegt Slatman. Eén van de symbolen voor deze werk- én denkwijze is Heerenveen-West: een stuk land dat nu nog agrarisch wordt verpacht, maar waar in de toekomst een nieuwe woonwijk zal verrijzen.

Tweede natuur

Dienke Slatman is nu zo’n vier jaar werkzaam als projectontwikkelaar bij Heijmans. Haar functie omvat diverse aandachtsgebieden, zoals sociale woningbouw, koopwoningen en (duurzame) gebiedsontwikkelingen. “Ik houd me onder andere bezig met het ontwikkelen van een gebied. Daarbij kijken we samen met onze eigen ecologen naar de biodiversiteit in een gebied, de mogelijkheden om voor mens, dier en natuur een gezonde leefomgeving te realiseren. Het gaat dus verder dan bepalen waar er woningen komen en hoe die eruitzien. Met opdrachtgevers gaan we hier ook over in gesprek zodat we kunnen bespreken welke mogelijkheden er zijn om bijvoorbeeld groen in de wijk te integreren, plek voor nestelende vogels of vleermuizen te maken en hoe we met water omgaan.

Dat draagt namelijk ook bij aan een fijne leefomgeving in een wijk.”

‘We omarmen het belang van duurzaam bouwen en circulariteit.’

Projectontwikkelaar Dienke Slatman en commercieel bedrijfsleider Martin Brouwer vertellen namens Heijmans Woningbouw regio Noord-Nederland over de duurzame ontwikkeling die het bedrijf – dat bijna 5.000 werknemers in heel Nederland heeft - doorgemaakt. Duurzaam en circulair

Vanuit het regiokantoor Drachten richt Heijmans zich volledig op woningbouw, zowel grondgebonden als gestapeld. Martin Brouwer houdt zich als commercieel manager onder andere bezig met het leidinggeven aan het ontwikkelingsteam, kopersbegeleiding en de continuïteit van de vestiging. “De urgentie om duurzaam te bouwen is gegroeid, ook doordat er steeds

17

Fabriek Heijmans

minder beschikbare grondstoffen zijn. Al in 2008 zijn we gestart met het zoeken naar mogelijkheden om te verduurzamen als bedrijf. Sinds 2013 is dat onderdeel van onze bedrijfsstrategie. Je mag gerust stellen dat duurzaam bouwen een tweede natuur is geworden voor zowel medewerkers als het management.”

‘We hebben goed nagedacht over welke duurzame initiatieven er op deze locatie mogelijk zijn, waaronder het telen van hennep.’

Proef Heerenveen West

Het doel van Heijmans is om in 2030 met al ons werk een positieve impact te maken voor de aarde. Daarbij zetten we tegen die tijd uitsluitend duurzame oplossingen en werkmethoden in om actief bij te dragen aan

18

een beter klimaat. Een stevige ambitie. Door in Heerenveen West een proef te starten met hennepteelt samen met de agrariër die het land daar pacht zet het bouwbedrijf in Friesland een stap in de goede richting. Het is onderdeel van het duurzaamheidsbeleid, dat er minder CO2-uitstoot is bij de productie van de grondstof voor isolatie- of plaatmateriaal.

Het gebied is in eigendom van Heijmans en wordt gepacht door een agrariër. Die was vooraf uiteraard op de hoogte over de tijdelijke aard van het pachtcontract.

“We hebben goed nagedacht over welke duurzame initiatieven er op deze locatie mogelijk zijn, waaronder het telen van hennep. De agrariër reageerde positief op de plannen om zijn werkzaamheden uit te breiden met de teelt van hennep voor de bouwsector. Zo ontstaat er ook een andere inkomstenbron voor de agrariër. Een nieuw verdienmodel.”

Gezondere biodiversiteit

Slatman: “Voor het project in Heerenveen West werken we nauw samen met

GreenInclusive .” Dit bedrijf begeleidt organisaties bij hun transitie naar een duurzamere (bouw)economie. Het idee is om met de proef 6,5 hectare grond in te zetten voor de teelt van biobased bouwmateriaal, maar ook om het gebied geleidelijk zo natuurlijk mogelijk in te richten met ruimte voor biodiversiteit en uiteindelijk duurzame woningen. Hennepteelt is namelijk goed voor het herstellen van de bodemkwaliteit en het slaat CO2 op. Een ander voordeel van de teelt van natuurlijke grondstoffen zoals hennep, maar ook olifantsgras en riet, is dat het productieproces vrij eenvoudig is aan te leren. De teelt vereist in veel gevallen mineralen en de planten – vooral hennep – zijn sterk en bestand tegen ziekten. Maar de belangrijkste reden zijn de ecologische voordelen, zoals verminderde bemesting en het bereiken van een veel gezondere biodiversiteit.

Houtskeletbouwfabriek

Heijmans zette in oktober 2023 nog een forse duurzame stap, met de opening van de energie neutrale houtskeletbouwfabriek in Heerenveen. Deze hypermoderne fabriek produceert energie neutrale en circulaire woningen en gebruikt bij het modulaire bouwproces Europees

productiehout. Het eerste succes is een opdracht in Eindhoven waarvoor Heijmans 88 houtskeletbouwwoningen in de fabriek produceert. Straks zal ook het biobased bouwmateriaal toegepast worden in de door de fabriek geproduceerde woningen. En dat allemaal in Friesland.

Stap voor stap

Het zijn de grote stappen die ook niet zonder de kleine kunnen. “Want op elk niveau,” zo stelt Slatman, “is het belangrijk dat het besef over een gezondere bouwtoekomst groeit.

Zodat het draagvlak vergroot. Zo ontstaat er meer vraag naar energiezuinige woningen; en worden de woningen uiteindelijk betaalbaarder. We nodigen bijvoorbeeld regelmatig opdrachtgevers uit om de fabriek te bezoeken in Heerenveen om het gesprek hierover aan te gaan en hen te inspireren.

Want we kunnen het niet alleen. De hele keten nemen we mee in dit gedachtengoed.

Van agrariër die grondstoffen produceert tot de opdrachtgever die het pakket aan wensen voor een gebied bepaalt.” Dit draagt bij aan het streven om de impact op het milieu te verminderen en een gezonde leefomgeving te creëren waar iedereen fijn kan wonen, Martin Brouwer en werken en verbinden. Met oog voor mens, Dienke Slatman dier en natuur.

19

Rintje Miedema | Bynt Harlingen:

“De houtskeletbouwfabriek van Bynt is een vloeiende synergie tussen man en machine”

20

HARLINGEN Met zichtbaar plezier leidt directeur Rintje Miedema zijn bezoek rond.

We staan in de fabriek van Bynt in Harlingen: producent van biobased houtskeletbouw prefab-elementen. Miedema en compagnon Jelmer Bruinsma zagen hoe hun plannen voor de bouw van imposante constructie in 2021 werkelijkheid werd. “We hadden niet gedacht dat het zo groot zou worden”, zegt Rintje. Maar de fabriek van Bynt werd dat wel; met alle moderne technologie die voor de productie nodig zijn. Trots is het woord dat hier past. Maar ook: verantwoordelijkheid en aspiratie.

Want om te beginnen heeft Bynt alweer plannen om uit te breiden. Alsof de 70 meter lange en 11 meter hoge fabrieksloods niet afdoende is. “We denken na over een extra verdieping in de fabriek. Er is ruimte om die te bouwen.”

Even voorstellen

Rintje Miedema, vader van een jongen en een meisje, ging in 2014 bij het tegenover gelegen bouwbedrijf Bruinsma aan de slag; het familiebedrijf waar hij Jelmer Bruinsma tegen het lijf liep. De twee collega’s raakten bevriend en besloten in 2018, toen die kans zich voordeed, om Bouwbedrijf Bruinsma samen over te nemen. “We werken op basis van gelijkwaardigheid”, aldus Rintje

die na de mts als bouwvakker aan de slag ging en na vijf jaar een eigen bedrijf in als uitvoerder en projectleider startte. “Ik was voor mijn werk vaak op Terschelling, maar dat kostte op een gegeven moment teveel tijd. Toen de kans zich voordeed om dichter bij huis, op de vaste wal, aan het werk te gaan was de keuze snel gemaakt.”

Spijt van de beslissing heeft hij niet. Het team, het werk, de samenwerking met Jelmer die zich focust op de bedrijfsvoering van het Bouwbedrijf: het bevalt Rintje allemaal. Veel andere afleidingen – naast het gezin - heeft hij niet: een typisch voorbeeld van hoe je van je hobby je werk maakt. De wens om het bouwbedrijf uit te breiden

21

met een fabriekshal voor houtskeletbouw, had behalve een commerciële ook een praktische reden: “We wisten al een tijdje dat de woningmarkt zou opbloeien. En wij hielden ons al langere tijd met houtskelet bezig.”

‘Op jaarbasis bouwen we via ons ontwikkelingsbedrijf zo’n twintig woningen in eigen beheer.’

Geavanceerde technologie

In de fabriek in Harlingen werken zo’n twaalf mensen. Een vloeiende synergie tussen man en machine. Bynt is dankzij de geavanceerde technologie in staat om alle onderdelen in 3D te ontwerpen en te tekenen waarna alle prefab-elementen als maatwerk worden geleverd. “Als de klant het wil, regelen wij de montage. Maar wie het liever zelf in elkaar zet, krijgt van ons alle benodigde tekeningen en instructies.

Inderdaad, een beetje zoals een supergroot

22

Ikea-meubel.” De meeste opdrachten voor Bynt komen uit de woning- en utiliteitsbouw.

De oorsprong van Bynt Houtskeletbouw voert terug naar een persoonlijke behoefte.

“We huurden een bescheiden loods in de buurt van het bedrijf waar we de kapjes voor op de daken van onze eigen woningen maakten. Dat vonden we mooi en interessant werk.” Toen er meer opdrachten volgden, en hierdoor de beperkingen van de kleine loods aan het licht kwamen, ontstond het plan voor de fabriek. Een plan dat steeds grotere vormen aannam. “Op een gegeven moment hebben besloten om het groots aan te pakken en de volledige ruimte op de kavel te gebruiken.”

Derde tak aan de boom

En zo groeide een derde bv aan de bedrijfsboom die naast het bouwbedrijf over nóg een stak beschikt: “Op jaarbasis bouwen we via ons ontwikkelingsbedrijf zo’n twintig woningen in eigen beheer.”

Het is een inkopper, maar de prefab houtskeletbouw van Bynt sluit naadloos

aan bij de duurzame transitie die in de bouwwereld gaande is. Het bouwen met houtskeletbouw heeft veel voordelen. Om er een paar te noemen, is het materiaal milieuvriendelijk, waardoor de zogenoemde ecologische voetafdruk kleiner is. Het bouwproces is efficiënter en verkort de bouwtijd aanzienlijk. Houtskeletbouw vergemakkelijkt ook het aanbrengen van isolatie. Hierdoor zijn gebouwen die met houtskelet zijn gebouwd vaak energiezuiniger en kunnen ze voldoen aan strengere energienormen. Dit zorgt en passant voor lagere energiekosten.

De meeste opdrachten voert Bynt in eigen land. De uitstap die het bedrijf deze zomer naar Duitsland maakte, was daarom een uitzondering. “Wel een mooie klus”, vertelt Rintje. “Het ging om veertig vakantiewoningen waar we de prefab houtskeletbouwelementen voor leverden.”

Maar zoals gezegd is de toelevering vooral gericht op de regio: zoals Groningen waar in het aardbevingsgebied uitsluitend houtskeletbouw wordt gebruikt vanwege de aardbevingsbestendigheid ervan. “Dat is een groot voordeel van houtskeletbouw.

We hebben er veel klanten wonen.” In Sexbierum leverde Bynt het houtskelet voor 12 woningen, als onderdeel van een plan voor in totaal 24 woningen. Ze komen op het terrein van het voormalige themapark Aeolus. “We hebben met ‘Bruinsma Projectontwikkeling’ de grond destijds gekocht en daarna het bouwbedrijf de opdracht gegeven de woningen te bouwen, waardoor Bynt vanzelfsprekend de levering van de houtskeletten verzorgde.”

kijkt Bynt naar manieren om deze kosten te rechtvaardigen en de acceptatie bij klanten te vergroten. “Absoluut. Je wilt de klanten graag van het nut van de biobased materialen overtuigen, maar de financiële ruimte moet er natuurlijk wel zijn.”

De conclusie van het bezoek aan Bynt laat zich gemakkelijk raden. Het bedrijf profileert zich niet als een wereldverbeteraar, maar erkent de voordelen van houtskeletbouw en het groeiende belang van biobased materialen. Met een onderscheidende rol – met naast het bouwbedrijf ook een houtskeltbouwfabriek – nemen ze een bijzondere positie in. En Rintje besluit met een positieve boodschap: “Om de biobased bouweconomie tot een succes te maken is gezamenlijke overeenstemming nodig. En dat gevoel zie je gelukkig steeds vaker en op meer plekken ontstaan.”

Positieve boodschap

De rondleiding in de fabriek zit er bijna op. Rintje vertelt nog over ontwikkeling die bepaalde isolatiematerialen doormaken.

Biobased alternatieven voor de traditionele glaswol, zoals houtwol en vezelhennep.

“Dat zijn allemaal zaken waar we ons mee bezighouden. We onderzoeken bijvoorbeeld de haalbaarheid van lokale hennepproductie voor isolatieplaten.” Want hoewel biobased materialen duurder zijn,

23

Gesprek met wethouders Rommy Kempenaar en Gerben Wiersma Gemeente Dantumadiel

“Machtig mooi mensenwerk in een Asterix en Obelix-gemeente”

24

DAMWALD Klein maar fijn. De gemeente Dantumadiel staat vanaf 1 januari 2024 op eigen benen. Niet meer met Noard-east-Fryslân samen, maar alleen verder. En dat vindt Dantumadiel prima. Een gesprek met de wethouders Gerben Wiersma en Rommy Kempenaar over de voordelen van het klein zijn. Over de kansen voor ondernemers en toekomstige inwoners. “Want we moeten niet vergeten dat het hier prachtig is.”

Uitpuilende agenda’s

Een stukje Wikipedia: er wonen 19.000 mensen in de gemeente. Die worden straks ondersteund door zo’n 250 ambtenaren, tezamen 180 fte. Na de samenwerking met Noardeast-Fryslân blijven ‘maar’ 140 werknemers over: er komen straks dus heel wat nieuwe gezichten bij. ,,Op de vacatures is enorm goed gereageerd”, zegt Gerben Wiersma, die net als collegawethouder Rommy Kempenaar een indrukwekkend uitpuilende portefeuille beheert. Gaat u er maar even voor zitten, en weet dat het slechts een greep uit de werkzaamheden betreft: de functie van Kempenaar vergt dossierkennis op de thema’s bedrijfsvoering en organisatie, financiën en belastingen, dienstverlening, cultuur, armoedebestrijding, participatiewet, schuldhulpverlening, inburgering en statushouders, werkgelegenheid, sociale zaken, economie, fairtrade, recreatie en toerisme.

De werkagenda van Wiersma zal er nauwelijks rustiger uitzien, wetende dat onder meer jongerenwerk, welzijnswerk, onderwijs, natuur- en milieueducatie, sport, ruimtelijke ordening, bouwvergunningen, wonen en bouwen, milieu, afval, regionale energie strategie en warmtetransitie en omgevingswet allemaal onder zijn verantwoordelijkheid vallen.

Ja, ze hebben het druk, maar klagen niet. ,,Het is machtig mooi mensenwerk”, zegt Kempenaar die behalve alle drukke werkzaamheden een financieel

adviesbureau in De Westereen bestiert; naast een indrukwekkende rij onbezoldigde nevenfuncties.

‘We zijn een dynamische gemeente en hebben daarvoor ook jonge mensen nodig.’

Duizend reacties

De mannen maken een opgewekte indruk. Zin in de nieuwe weg die ze met hun gemeente inslaan. In een ambitieuze visie stelde de gemeente Dantumadiel zichzelf ten doel een plek te zijn waar ‘wonen, werken en recreëren moeiteloos samenkomen’. De gemeente wil straks vooral fungeren als facilitator. Kempenaar: ,,Met alle ruimte voor de ondernemers, zodat ze hun creativiteit ten volle kunnen gebruiken. Maar ook een gemeente waar de procedures sneller verlopen. Prettig voor inwoners en essentieel om het lokale bedrijfsleven te ondersteunen.”

Wiersma vult zijn collega aan: ,,We zijn een dynamische gemeente en hebben daarvoor ook jonge mensen nodig. Het is daarom mooi dat er veel belangstelling van jonge mensen voor onze vacatures was.” Op de beschikbare banen voor een betrekking in en rond het gemeentehuis kwamen maar liefst zo’n duizend reacties binnen.

25

Gemeente Dantumadiel

26

De gemeente voerde een opvallende wervingscampagne met bioscoopreclames, radio-advertenties en opvallende posters op strategische locaties; bedoeld om zich te onderscheiden en een breder publiek aan te spreken. ,,Je moet een vernieuwende aanpak kiezen om jongeren te bereiken.”

Generalisten

De gemeente focust straks nog meer op het snel kunnen schakelen met de juiste personen. ,,We faciliteren meer en zetten sterk in op een snelle doorverwijzing naar de juiste contactpersoon. Als organisatie zijn we ons bewust van deze verantwoordelijkheid, richting ondernemers in de brede zin van het woord,” zegt Kempenaar .

Door het terugbrengen van het ambtelijk apparaat van ongeveer 700, mét Noardeast-Fryslân, naar 250, zónder Noardeast-Fryslân, wordt de nieuwe organisatiestructuur veel platter geslagen.

Met professionals die over brede kennis en vaardigheden beschikken. Generalisten dus, legt Kempenaar uit: ,,Het voordeel van generalisten is dat ze flexibeler inzetbaar zijn en kunnen inspelen op verschillende behoeften binnen de organisatie.”

Generalisten nemen in geval van ziekte, zwangerschap of andere vormen van verlof gemakkelijker elkaars werk over.

Een praktisch voordeel. Wiersma: ,,Als het nodig is om de dienstverlening te versterken, vliegen we specialistische kennis in.”

Aantrekkelijk voor jongeren

Dantumadiel omarmde twee essentiële processen om jongeren aan te trekken en te behouden. Ze erkent dat jongeren na drie jaar elders kunnen gaan werken, maar de gemeente beschouwt dit principe als een kans voor zowel de jongeren als de gemeente. Dantumadiel als opleidingshub voor grotere organisaties? ,,Dat is mogelijk”, zegt Wiersma. ,,Zelfs wanneer je een prettige werkomgeving creëert, kunnen jongeren op een gegeven moment voor een andere baan en stad kiezen. Maar als ze

met plezier hebben gewerkt en gewoond, vertrekken ze wel met een prettig gevoel.

Een gevoel dat ze vervolgens met anderen, binnen hun netwerk, delen. En dat levert mogelijk weer nieuwe, jonge aanwas op.”

Niet toevallig is in het gemeentehuis een jonge loco-secretaris werkzaam, tot voor kort zelfs de jongste van het land.

‘Als het nodig is om de dienstverlening te versterken, vliegen we specialistische kennis in.’

Asterix en Obelix

Dantumadiel onderscheidt zich door de nabijheid van diverse voorzieningen en steden, zoals de zee, eilanden, Drachten en Leeuwarden. De gemeente benadrukt daarom graag het behoud van een eigen identiteit en cultuur als belangrijke redenen om zelfstandig te blijven.

Kempenaar: ,,We kiezen ervoor om de dingen op een persoonlijke manier te doen en de gemeente klein te houden, zodat het past bij hoe we hier leven. Dit doen we zodat de mensen zich comfortabel voelen en gewoon zichzelf kunnen zijn.”

De bouwsector ontdekt, zo is het strikte voornemen, via het gemeentehuis de voordelen van een kleinschalige structuur.

Kempenaar: ,,In plaats van vijf specialisten, werk je samen met één of twee mensen.

Dit vermindert bureaucratie en versnelt de besluitvorming. Je zit simpelweg sneller met de juiste mensen aan tafel, wat de doorlooptijd en productiviteit ten goede komt.” Wiersma: ,,Deze omgeving is lange tijd onontdekt gebleven, alsof men het een beetje was vergeten. Maar ik vergelijk ons graag met het beroemde dorp uit de Asterix en Obelix-strips. Trotse mensen, een tikkeltje eigenwijs vaak. Dat dorp bleek tot heel veel in staat.”

27

Wethouder Gerben Wiersma | Gemeente Dantumadiel

“Drie projecten waar we stuk voor stuk trots op mogen zijn”

28

DAMWÂLD De sfeer aan tafel is uiterst gemoedelijk; wethouder Gerben Wiersma neemt plaats aan de vergadertafel in een van de vele kantoren in het gemeentehuis van Dantumadiel. Voordat we het gespreksonderwerp aansnijden, de reden van onze afspraak, gaat het eerst en vooral over een heleboel andere dingen. De mist onderweg, het coulisselandschap, de koffie – die goed smaakt.

Prima voorwaarden voor een goed gesprek over een serieus onderwerp. Wethouder Wiersma, met onder meer bouwen en wonen, ruimtelijke ordening en nieuwe omgevingswet in zijn portefeuille, wil praten over de nieuwe organisatievisie.

Die was nodig omdat de samenwerking met Noardeast-Fryslân per 1 januari eindigt en Dantumadiel vanaf dat moment als zelfstandige gemeente verder gaat.

Verderop in dit magazine wordt dieper op de zaak ingegaan.

Projecten om trots op te zijn

Met Gerben Wiersma voert het gesprek gedetailleerd langs drie projecten: MFC Feanwâlden, Prikkebosk Damwâld en De Frosk De Westereen. Drie bouwprojecten die – uiteraard - de levenskwaliteit van haar inwoners moeten verbeteren. Maar het zijn ook drie voorbeelden die bij het ambitieniveau van de gemeente passen.

Wethouder Wiersma slaagt erin om het minder politiek te verwoorden: “Het zijn stuk voor stuk projecten waar we best een beetje trots op mogen zijn.”

Voor MFC Feanwâlden is 18 miljoen beschikbaar. Geld waar een nieuw multifunctioneel centrum in Feanwâlden voor wordt gebouwd, met plaats voor basisonderwijs, sport en (culturele) ontmoeting. Het project is geïnspireerd door De Campus in Damwâld. Net zoals de evenknie in Damwâld wordt het nieuwe MFC energieneutraal.

Het Prikkebosk in Damwâld is een plan voor twintig (gezins)woningen, midden in het karakteristieke Friese Woudenlandschap. Voordat de definitieve plannen gepresenteerd werden, is uitgebreid met bewoners overlegd. De Frosk De Westereen richt zich ten slotte op starters en senioren, met 25 tot 31 betaalbare rugaan-rugwoningen die de achtergevels met elkaar delen.

‘Het zijn stuk voor stuk projecten waar we best een beetje trots op mogen zijn.’

MFC Feanwâlden

Bij het aanbestedingsproces van MFC Feanwâlden kijkt de gemeente graag naar De Campus. Dat multifunctionele complex werd drie jaar geleden geopend en kwam door een zorgvuldige procedure tot stand.

“Dankzij een zogenoemde BVP-procedure werden gebruikers en omwonenden actief bij het ontwerpproces betrokken”, aldus Wiersma. “En dat gaan we bij de planvorming van het MFC Feanwâlden ook weer zo doen.”

De Best Value Procurement (BVP) procedure, jaren geleden uit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk overgewaaid en in Nederland ook wel bekend onder de

29

C

8

C’ 9

4

D 2

2

2

3

A

B

1

1

A’

B’

1

E

5*

2

E’

3

3

5

7 6

5* 1

F

10

11

F’

11

12

Prikkebosk is bij uitstek een plan waarbij dorpsuitbreiding samengaat met het ‘omarmen’ van het mooie woudenlandschap.

30

D’

term ‘prestatie inkoop’, gaat nauwkeurig te werk. In plaats van traditionele bestekken en tekeningen, wordt eerst uitvoerig overlegd met de gemeenschap; inclusief gebruikers en buurtbewoners. En daarna worden gezamenlijke doelstellingen vastgesteld. Het proces omvat strikte kaders en kwaliteitseisen, waarop partijen inschrijven via gesprekken met betrokken werkgroepen. Voor ondernemers betekent dit in de regel meer vrijheid en efficiëntie, met ruimte voor innovatie binnen vastgestelde budgetten. Wiersma: “De BVP-aanpak zorgt door zijn van-onder-opbenadering ook voor meer draagvlak.”

Met de komst van het nieuwe gebouw gaat overigens een langgekoesterde wens in vervulling. De roep om een nieuw dorpshuis in Feanwâlden klinkt namelijk al twintig jaar.

Prikkebosk

Uit een in 2018 uitgevoerd onderzoek naar de woningbehoefte van inwoners lijkt dat voor Damwâld in elk geval de komende 10 jaar nog behoefte is aan 15 tot 85 woningen. In die enquête kwam Prikkebosk als geschikte ‘nieuwe bouwlocatie’ uit de bus, al waren er ook bewoners die dat niet wilden: uit vrees voor aantasting van de biodiversiteit. Wiersma: “Daarom gaan we erg zorgvuldig te werk.”

In het stedenbouwkundig plan houdt de gemeente nadrukkelijk rekening met de woningbehoefte van het dorp, de wensen van omwonenden én het karakteristieke gebied.

In het pittoreske gebied in het zuidoosten van Damwâld ontvouwen zich derhalve ambitieuze bouwplannen voor twintig woningen. Na opnieuw de nauwe samenwerking met omwonenden en dorpsvertegenwoordigers (2019) te hebben gezocht, ontstond een plan dat zowel ‘de lokale behoefte als het karakter van het Friese Woudenlandschap respecteert’.

“Het worden woningen die biobased of anders toch zo circulair mogelijk worden gebouwd”, belooft Wiersma.

De Frosk De Westereen

Op de plek waar vroeger zwembad De Frosk stond, komen 25 tot 31 nieuwe rug-aan-rugwoningen. De koopwoningen zijn met name bedoeld voor jonge mensen die net beginnen met zelfstandig wonen, de starters. Ook wordt een aantal seniorenwoningen gebouwd.

Wiersma denkt dat de belangstelling groot is: “Afgelopen zomer organiseerden we een avond voor starters en veel bezoekers toonden interesse.” Vooral jonge mensen zeiden dat ze op zoek zijn naar een huis dat ze zich kunnen veroorloven. De verkoop van de huizen begint waarschijnlijk niet eerder dan het derde kwartaal van 2024.

‘In het stedenbouwkundig plan houdt de gemeente nadrukkelijk rekening met de woningbehoefte van het dorp, de wensen van omwonenden én het karakteristieke gebied.’

Persoonlijke benadering

Met affiniteit tot de sector – Gerben Wiersma had een bouwmanagementbedrijf tot het qua tijd niet meer lukte om het ondernemerschap te combineren met het wethouderschap - koestert de wethouder de contacten in aanloop en tijdens het bouwproces met alle betrokkenen.

Hij laat zich simpelweg goed informeren: “Als gemeente zijn we vaak al vanaf het begin bij het plan betrokken. Ik probeer bij de informatiebijeenkomsten daarom met zo veel mogelijk mensen in gesprek te gaan en om op te halen wat er nou echt speelt.

En wat volgens hen echt nodig is.

Op die manier houden we de balans tussen belangen en behoeften goed in de gaten.”

31

Ronald Huijssoon en Jeroen Laarman | Slokker Vastgoed:

“Van betekenis zijn in Friesland”

32

Sinds 1935 maakt Slokker Vastgoed bijzondere, betekenisvolle plekken met oprechte aandacht voor elkaar; voor mens, buurt en natuur. Bij het bedrijf, met vestigingen in Huizen en Zwolle, werken creatieve denkers die realistische plannen maken. Altijd nieuwsgierig naar hoe het beter, duurzamer en slimmer kan. Met als resultaat: bijzondere projecten.

Daar vertellen ontwikkelingsmanager Ronald Huijssoon en regiomanager Jeroen Laarman heel beeldend over. Mooi om te zien hoe Slokker Vastgoed het eigenlijk heel gewoon vindt om bijzonder te ontwikkelen. Niet alleen koopwoningen prijken op het cv. Het familiebedrijf focust zich steeds meer op betaalbare huisvesting waardoor Slokker Vastgoed een interessante samenwerkingspartij is voor corporaties en beleggers.

Elke dag. Voor elkaar.

Jeroen: “Door samen te werken met woningcorporaties kunnen we een essentiële bijdrage leveren aan het vergroten van de betaalbare woningvoorraad én de stad een beetje mooier maken. Betaalbaarheid en snelheid hebben we hoog in het vaandel staan, maar wel met behoud van kwaliteit. We maken snelheid zonder de zorgvuldigheid uit het oog te verliezen. Dat heeft alles te maken met onze intrinsieke behoefte om met oprechte aandacht voor elkaar - voor mens, buurt en natuur - betekenisvolle plekken te maken.”

En zo maken we dat concreet

“Blits Wonen is daar een mooi voorbeeld van”, aldus Jeroen. Blits Wonen is een nieuwbouwproject aan de Bonkevaart in Leeuwarden. Het plan bestaat uit 40 woningen, waarvan 26 appartementen en 14 geschakelde woningen met zicht over het water, of zelfs met een eigen aanlegsteiger.

Ronald: “We stonden voor een behoorlijke uitdaging bij de ontwikkeling van deze locatie. Er zouden vrijstaande woningen komen, maar uiteindelijk hebben we een betaalbaar product gerealiseerd.

Want dat is waar vraag naar was, bleek uit de marktverkenning. De gemeente ging met ons mee en zo lukte het ons om het gebied als integrale ontwikkeling te realiseren. Want naast het realiseren van energiezuinige woningen met slimme plattegronden ontwikkelden we ook het gebied rondom de woningen. Bewoners worden verleid om naar buiten te gaan en elkaar te ontmoeten.”

CoCo maakt betaalbaar wonen aantrekkelijk Bijzonder aan de appartementen in Blits Wonen is dat ze gebouwd zijn volgens het

Impressie project Haveneiland, Leeuwarden

33

Een entreehal met huiselijke sfeer

“We willen een huiselijke sfeer en geen kille entreehal. Het gebouw heeft namelijk geen lift, dus iedereen neemt de trap. Zo stimuleren we beweging en dragen we op kleine schaal bij aan een gezonde leefstijl. In deze huiselijke setting onthaasten bewoners en ontstaat er ruimte voor een praatje.

We weten van andere CoCo-projecten dat het concept goed werkt. Oud en jong zorgen voor elkaar met het halen van een boodschap of aannemen van een pakketje.”

Slopen is niet altijd de oplossing

DFRSLND Leeuwarden

CoCo-concept van Slokker. CoCo staat voor Compact wonen & Community living. Een compact en betaalbaar appartement met een slimme indeling. De appartementen zijn voorzien van 2 slaapkamers waardoor je hier als single en als stel, eventueel met kindje kunt wonen. De appartementen op de begane grond en 1e verdieping zijn juist heel geschikt voor ouderen waardoor een aantrekkelijke mix van bewoners ontstaat.

Daarnaast richt het concept zicht op het delen van voorzieningen. Passend bij deze tijd waar vereenzaming een van de grootste maatschappelijke problemen is. CoCo brengt bewoners op een natuurlijke manier in contact met elkaar. Het CoCo-concept is inmiddels uitgebreid met CoCo-Wood. Door het concept te upgraden naar een biobased en houtbouwconcept helpen we ook mee aan de ambities van ons land om in 2050 volledig circulair en CO2-neutraal te zijn.

‘Daarnaast richt het CoCo-concept zicht op het delen van voorzieningen. Passend bij deze tijd waar vereenzaming een van de grootste maatschappelijke problemen is.’

34

Als de heren eenmaal de projecten in duiken, zijn ze niet meer te stoppen. Wat een enthousiasme. Ook over DFRSLND. Een kantoorgebouw in Leeuwarden dat werd gekocht en herontwikkeld samen met Harns Invest. Niet met alleen woningen, zoals eerder bedacht was.

Ronald: “Nee, op het moment dat we met deze ontwikkeling startten, brak de oorlog in Oekraïne uit, steeg de rente en werden producten duurder. Toevallig, of juist niet, benaderde Zorggroep Noorderbreedte ons op dat moment. Zij hadden behoefte aan kantoorruimte. Ook de gemeente klopte bij ons aan met de vraag of we konden helpen met opvang voor Oekraïners. We beraadden ons en besloten lef te tonen op alle vlakken. Dit was een uitgelezen kans om te laten zien wat we in huis hebben, ook op het gebied van duurzaamheid.

We verduurzaamden naar A+-label en transformeerden en moderniseerden het gedateerde kantoorpand. Nu worden ruim 200 vluchtelingen opgevangen en is er circa 10.000 m2 aan nieuwe bedrijfsruimte.

Over 10 jaar krijgt het pand mogelijk alsnog een woonbestemming. Dan zien we weer verder.

Jeroen vult aan: “ook onderdeel van de transformatie is de ontwikkeling en realisatie van een nieuwe woontoren met de werknaam ‘Het Baken’. De toren is daadwerkelijk een baken vanuit diverse plekken in de stad en benadrukt de transformatie van het gebied. Van enkel een kantooromgeving naar een

gebied waar wordt gewoond, gewerkt en gerecreëerd. Bovendien zorgt de toren voor een stedenbouwkundige afronding van het voorterrein van het bestaande complex en gebied. Zo ontstaat er een aantrekkelijk en geborgen voorterrein, met een groene verblijfskwaliteit, voorzieningen en aansluiting op de groene hoofdstructuur. Het Baken bestaat uit circa 35 fraaie appartementen voor verschillende doelgroepen, waar ook starters een kans krijgen.”

Uitgelicht projecten: City Lofts Leeuwarden

Midden in Leeuwarden, onder de kenmerkende zendmast, staat het KPNgebouw. Markant, maar veel te ruim en niet meer passend bij de huidige werkwijze van KPN. Daarom verkocht KPN het grootste deel. Slokker Vastgoed ontwikkelde het plan City Lofts als transformatie van het pand tot 184 studentenwoningen. Het plan is verkocht aan Xior Student Housing en het project is afgelopen zomer opgeleverd.

Met vlonders en tuinen aan het water en voordeuren aan een gezamenlijk hofje is een optimum bereikt. Hier ken je je buren, maar woon je wel heerlijk vrij. Het project is zojuist opgeleverd, en we zijn bezig met de afronding van de totale openbare ruimte. Komend voorjaar is alles afgerond en nemen we de Friese gemeenten en corporaties mee naar de locatie om te laten zien en beleven hoe je als ontwikkelaar van bredere betekenis kunt zijn.

De Treffe Heerenveen

Interesse om ook een van onze projecten te bezoeken, een keer koffie te drinken of van gedachten te wisselen over ons CoCoconcept? Neem contact op met Jeroen Laarman: tel.nr. 038-8537032.

De Treffe Heerenveen

De Treffe in Heerenveen

Bij De Treffe draait echt alles om woongeluk. Dit is een plek waar ontmoeten, bewegen en ontspannen centraal staan.

35

Doelstelling Leeuwarden: kleine zesduizend extra woningen voor 2030:

“Wethouder Hein de Haan over woningbouwopgave: ‘Dat gaan we halen’” 36

Een kleine zesduizend extra woningen voor 2030: dat is de opgave die voorligt in de gemeente Leeuwarden. Ondanks genoeg potentiële beren op de weg, is wethouder Hein de Haan optimistisch over die uitdaging. “Dat gaan we halen.”

“We hebben nu al zo’n vijfduizend woningen in onze planvoorraad. Dat is historisch hoog”, steekt De Haan van wal. Veel voorwerk is, met andere woorden, al gedaan. Eén van de redenen daarvoor? De invoering van de Omgevingswet, die per 1 januari in werking treedt. “Dat is een grote wetswijziging. Die gaat gevolgen hebben voor iedereen die bouwt, zeker in het eerste jaar. Wij hebben daarom als gemeente gedacht: wij moeten niet een vertragende factor zijn, dus we hebben veel vooruitgewerkt.”

En dus zijn, waar mogelijk, vergunningen afgegeven, bestemmingsplannen vastgesteld of voorbereid en meer procedurele hordes genomen. “Daarmee proberen we het gemeentelijke huiswerk aan de kant te krijgen zodat de markt straks aan de slag kan. Als gemeente bouwen we geen huizen, maar dit kunnen we wel doen. We willen het tempo aanjagen in een tijd waarin de markt niet meezit. Daar is veel tegenwind, wij proberen op dit vlak een beetje wind mee te geven.”

Noodzaak

Want de noodzaak om bij te bouwen is daar, erkent De Haan. En dus vallen de woorden ‘versnellen’ en ‘doorpakken’ meer dan eens. “We groeien als gemeente sneller dan verwacht en de hele woonketen zit nu op slot. Er zijn een heleboel mensen die een huis zoeken, maar niet één kunnen vinden.

Dat stapelt zich op. De oplossing zit ‘m in het bijbouwen van woningen. Daarmee brengen we de doorstroming op gang. Dat is wat we moeten doen, en daarom maken we plannen.”

De gemeente Leeuwarden houdt daarbij wel een aantal belangrijke begrippen in het achterhoofd, aldus De Haan: betaalbaarheid, duurzaamheid en circulariteit.

Dat, in combinatie met de urgentie, vraagt soms om een andere denkwijze. Een voorbeeld daarvan is het uitschrijven

van een Bouwerscompetitie. Dat deed de gemeente in samenwerking met het College van Rijksadviseurs en WoonFriesland. De opgave: ontwerp in Nieuw Oud Oost – waar het oude Cambuurstadion staat – een reeks betaalbare, biobased woningen, bestemd voor de sociale huur. “Daar zijn 26 reacties op binnengekomen”, zegt De Haan met enige trots.

Samenwerkingen

En zo zoekt Leeuwarden meer samenwerkingen op. Een initiatief dat dit goed illustreert, is de ‘versnellingstafel’, die in het nieuwe jaar voor het eerst georganiseerd wordt. De Haan: “Daar zijn vertegenwoordigers aanwezig van alle partijen die je nodig hebt om te bouwen.

Soms heb je in zo’n proces redenen allerlei dat iets lang duurt. De versnellingstafel is er om elkaar te helpen. We kijken waar de vertraging zit en hoe we dat probleem met elkaar kunnen oplossen. Dat vergt transparantie, maar we moeten het simpeler maken. We moeten elkaar gewoon helpen.”

‘We hebben nu al zo’n vijfduizend woningen in onze planvoorraad.

Dat is historisch hoog.’

Samenvattend: “Uiteindelijk is de basis: er moeten woningen bij. Daar werken we in Leeuwarden hard aan. Dat kunnen we nooit alleen, maar we proberen wel om maximaal te helpen. Door te versnellen, maar ook door 5000 woningen in planvoorraad te hebben. Er zijn obstakels genoeg, laten wij proberen daar zo weinig mogelijk aan toe te voegen. Zo willen we ervoor zorgen dat alle Leeuwarders een goede woning kunnen vinden.”

37

Léon Lijzenga en Annika Wedzinga 192 flexwoningen op de Pier in Leeuwarden binnen anderhalf jaar geplaatst:

“In sneltreinvaart van plan naar oplevering” Binnen anderhalf jaar van planvorming naar bewoning: de oplevering van de 192 flexwoningen op de Pier in Spoordok in Leeuwarden is een fraai staaltje doorpakken. “Andere gemeentes bellen ons met de vraag: hoe doen jullie dat zo snel?”

“Dit is voor Leeuwarden een heel bijzonder project, waar de gemeente echt haar nek voor uitgestoken heeft”, stelt Annika Wedzinga, Projectmanager Gebiedsontwikkeling. “We moesten veel hordes overwinnen, maar we hebben laten zien dat het kan.”

“Parallel werken”, noemt haar collega Léon Lijzenga, Ontwikkelmanager bij de gemeente, als één van de redenen dat de

38

snelheid hoog gehouden kon worden. “Veel aspecten die we normaal achter elkaar doen, hebben we nu tegelijkertijd doorlopen.”

“Het was lastig om de businesscase rond te krijgen, maar we hebben het proces steeds aangevlogen alsof het doorging”, vult zijn collega aan. Een bijzonder gunstige meevaller was dan ook het aanbod vanuit het COA, dat de helft van de woningen schenkt aan de gemeente. Het COA doet dit alleen aan gemeenten waar een

Regionaal Opvangcentrum voor asielzoekers gerealiseerd wordt, zoals in Leeuwarden het geval is. “Om dat aanbod konden we niet heen.”

Maatschappelijke opgaven

De bouw van de flexwoningen draagt bij aan meerdere grote maatschappelijke opgaven. De gemeente Leeuwarden heeft landelijke taakstellingen als het gaat om de opvang van Oekraïense vluchtelingen en de huisvesting van statushouders. Twee derde van de woningen – gelijkmatig verdeeld – is daarom bestemd voor die doelgroepen.

Het overige deel is voor zogenaamde ‘spoedzoekers’.

bouwer Adapteo, die de woningen vanuit hun fabrieken zo goed als compleet vervoeren naar Leeuwarden.

‘Dit is voor Leeuwarden een heel bijzonder project, waar de gemeente echt haar nek voor uitgestoken heeft.’

te starten met het

Als alle woningen straks opgeleverd zijn, wordt de directe omgeving groen ingericht.

Wedzinga: “We zien hier kans om te starten met het vergroenen van het gebied, geïnspireerd op het project Bosk. Daarnaast gaan we diverse culturele activiteiten organiseren in het kader van placemaking.”

vergroenen van het gebied,

Eerste bewoners Spoordok

‘We zien hier kans om

geïnspireerd op het project Bosk.’

“Hiermee voegen we aanbod toe aan dat wat er vanuit de corporaties bestaat.

Zij zijn druk met verduurzamen van woningen en hebben daarom minder de focus op nieuwbouwprojecten. Op deze manier bouwen we meer flexibiliteit in, bijvoorbeeld voor mensen die na een scheiding tijdelijk op zoek zijn naar een sociale huurwoning.”

Met de grondeigenaar is een huurperiode van 10 jaar overeengekomen. Dat is dus de looptijd die de woningen op deze locatie hebben, maar daarna kunnen ze op een andere plek gerust nog eens zo lang mee.

Drie huizen per dag

De afgelopen maanden werden gemiddeld drie huizen per dag geassembleerd op het terrein tussen de Snekertrekweg en de Marshallweg. De helft door bouwbedrijf Plegt-Vos, de andere helft door collega-

Het zijn die puntjes op de i die nog verder uitgewerkt moeten worden. Feit is wel dat begin 2024 de eerste inwoners van de nieuwe wijk Spoordok hun intrek nemen.

In de toekomst zal dit een wijk zijn waar gewoond, gewerkt en gerecreëerd kan worden. De flexwoningen zitten de verdere ontwikkeling van het gebied niet in de weg, vertelt Lijzenga: “We werken van oost naar west. Deze locatie is de komende 10 jaar nog beschikbaar. We zien het juist als een mooie kans voor de gebiedsontwikkeling met de eerste nieuwe inwoners van Spoordok.

Spoordok was er tot dusver vooral nog op papier, maar nu begint het echt te leven.”

Wedzinga: “Ik vind dat we hiermee een statement hebben gemaakt. Complimenten aan ons management, bestuur en de gemeenteraad voor de gedurfde besluiten die ze hebben genomen. Er zijn pittige keuzes gemaakt om dit te kunnen doen, maar we hebben gezamenlijk besloten; we gaan er vol voor. Dat werpt zijn vruchten af.”

“We laten in Leeuwarden zien dat het kan en dat het ook heel snel kan. En daar zijn we trots op”, besluit Lijzenga.

39

Alco Smorenburg

Dita List

Alco Smorenburg en Dita List | Bouwbedrijf Plegt-Vos:

“Hoe metselaar Hendrik aan de wieg stond van de Slimme Huizenfabriek.”

40

LEEUWARDEN 96 woningen, in 3 maanden neergezet en binnen 1,5 maand gemaakt. De Slimme Huizenfabriek van Plegt-Vos draait zijn robothand er niet voor om. De modulaire woningen komen uit de fabriek in Almelo die als ‘eerste en volledig gerobotiseerde producent’ kant-en-klare woningen en woningcomponenten’ oplevert. Sneller, duurzamer en betaalbaarder.

Dankzij de Slimme Huizenfabriek kan het casco van een grondgebondenwoning al in een dag worden opgeleverd. Omdat er binnen in de fabriek bovendien sprake is van een geconditioneerde omgeving zijn de weersomstandigheden niet van invloed op de productie: in de fabriek is het immers altijd droog en comfortabel. Een ander groot voordeel behaalt Plegt-Vos op het gebied van duurzaamheid. Producten die uit de Slimme Huizenfabriek komen, laten geen restafval achter. “Zero waste”, zegt Programmamanager Dita List. “Ook produceren we aanzienlijk minder CO2 en stikstof. Die duurzame ontwikkeling die wij als bedrijf meemaken, is voor mij een aantrekkelijk aspect van het werken bij Plegt-Vos.” 120 jaar nadat metselaar Hendrik Vos zijn bedrijf in Oldenzaal startte, werd in het voorjaar van 2022 met de bouw van de fabriek een belangrijk onderdeel aan het bouwbedrijf toegevoegd. In 1991 fuseerde

Impressie van de 96 flexwoningen aan de Snekertrekweg in Leeuwarden

Vos met het aannemingsbedrijf van de broers Plegt uit Langeveen. En inmiddels verdeelt Plegt-Vos 530 werknemers over vestigingen in Hengelo (hoofdkantoor), Utrecht, Rotterdam, Assen, Langeveen en dus Almelo.

‘Producten die uit de Slimme Huizenfabriek komen, laten geen restafval achter.’

De maximale capaciteit van de Slimme Huizenfabriek bedraagt jaarlijks zo’n 2.000 prefabwoningen; waarmee een flinke bijdrage aan het Nederlandse woningentekort kan worden geleverd.

Met de bouw van de Slimme Huizenfabriek biedt Plegt-Vos ook tegenwicht aan het

41

toenemende tekort aan vaklieden en de oplopende bouwkosten: de prefabproductie is goedkoper en zal in de toekomst naar verwachting 20 procent in de productiekosten schelen volgens onderzoek van McKinsey.

Het plaatsen van de modulaire woningen van hout op de bouwplaats

Alco Smorenburg is als Commercieel Manager het contact voor veel klanten in het Noorden. Samen met Dita List begeleidt hij namens Plegt-Vos de realisatie van 96 modulaire woningen van hout in Leeuwarden. De woningen komen in het Spoordokgebied, tussen de spoorlijn en de Snekertrekweg. De woningen worden kanten-klaar in drie types uit de fabriek gehaald.

Er zijn studio’s met een aparte badkamer en wc (totaal oppervlak van 30 vierkante meter) en twee types drie-kamer-woningen met twee aparte slaapkamers van respectievelijk 47 en 60 vierkante meter.

Alles komt dus uit de Slimme Huizenfabriek, in Almelo.

De volledige productie en oplevering van de woningen in het Spoordokgebied nam amper vijf maanden tijd in beslag. Het is de bedoeling dat de woningen er tien jaar blijven staan. En daarna krijgen ze een andere bestemming. “Want ook dat is duurzaam”, zegt Dita List. “De woningen zijn relatief gemakkelijk verplaatsbaar en gaan vanwege de hoogwaardige kwaliteit lang mee.”

Het project in Leeuwarden is een goed voorbeeld van modulair bouwen. Daarbij worden prefabmodules gekoppeld en gestapeld om een gebouw te creëren.

Smorenburg: “En terwijl de productie in de fabriek plaatsvond, werden op locatie de funderingen en galerijen en trappenhuizen aangelegd. Zodat alle werkzaamheden op elkaar aansloten en zo weinig mogelijk tijd werd verspild.”

Uiteindelijk, zo is de strategie van Plegt-Vos, zal naar verwachting de helft van het werk door de Slimme Huizenfabriek worden gefabriceerd. “We werken erg innovatief en ik moet zeggen dat het ontzettend leuk

42

is om er deel van uit te maken”, vindt Smorenburg. “In de gesprekken met de opdrachtgevers vertel ik altijd met veel plezier over mijn werk.” Collega List knikt: “Het bedrijf staat open voor persoonlijke

ontwikkeling. Daar is ook alle ruimte voor.

Ik ben ooit begonnen als werkvoorbereider.

En hoe groot inmiddels ook, het bedrijf is nog altijd een familiebedrijf. Dat voel je gewoon.”

DE SLIMME HUIZENFABRIEK

In de lente van 2022 lanceerde Plegt-Vos de productie van kant-en-klare, duurzame woningen in de Slimme Huizenfabriek in Almelo. Dankzij deze innovatieve en volledig gerobotiseerde benadering van bouwen realiseert het bedrijf vanaf de start van de productie een CO2-reductie van 35 procent. Met de overstap naar houten casco’s in 2023 streeft het bedrijf zelfs naar een 80 procent CO2-reductie. Deze industriële bouwmethode, waarin assembleren de norm is, minimaliseert niet alleen bouwafval, maar verlaagt dit zelfs met maar liefst 70 procent.

Deze reductiecijfers zijn bevestigd door onafhankelijk onderzoeksinstituut TNO. Plegt-Vos vergeleek de CO2-uitstoot van traditioneel gebouwde woningen met die van woningen uit de Huizenfabriek, inclusief materialen en transport. Ook is het verschil onderzocht tussen betonnen en houten casco’s.

Impressie van de 96 flexwoningen aan de Snekertrekweg in Leeuwarden

Dit onderzoek, gevalideerd door TNO, bevestigt dat de gerobotiseerde fabriek een van de antwoorden is op de groeiende vraag naar meer én betaalbare woningen in Nederland.

De fabriek produceert ook standaard renovatie- en verduurzamingsoplossingen voor bestaande bouw.

Van volledige woningen tot woningdelen zoals gevels, daken, binnenwanden en complete badkamers; alles wordt compleet en gebruiksklaar vanuit de fabriek geleverd. Dankzij de geïntegreerde aanpak in de fabriek kan de woning op de bouwlocatie in slechts enkele dagen worden afgemonteerd. In de komende jaren breidt Plegt-Vos de Huizenfabriek uit naar vijf fabriekshallen, met een verwachte productie van ongeveer 10.000 woningen per jaar vanaf medio 2026.

43

Heine Lageveen Ealse Venema en Erik Romp Interra advies- en ingenieursbureau:

“Wat drijft zijn de kansen die je krijgt om iets terug te doen”

JOURE Een visie, een idee, een organisatie: Interra werd in 2000 door de pioniers Werner Brouwer en Eric Schrauwen in de steigers gezet, nadat het duo vijf jaar eerder een eigen adviesbureau was gestart. De onderneming kwam voort uit de drang naar een eigen koers, na een leerzame periode bij Ingenieursbureau Oranjewoud. Wat begon als een avontuur met twee visionaire geesten, groeide al snel uit tot een veelzijdig adviesbureau dat de volledige breedte van de ruimtelijke sector bestrijkt. “Altijd een passend antwoord, hoe ingewikkeld de vraag ook is.”

44

Sinds de eeuwwisseling is Interra actief als

Wadden Center, Knooppunt Joure, Johan

advies- en ingenieursbureau. “We adviseren

Frisosluis Stavoren, Harinxmaland Sneek en

zowel publieke als private partijen, maar

Swingmaparc Leeuwarden.

luisteren in alle gevallen in de eerste plaats goed naar wat de opdrachtgever zelf wil”, zegt Heine Lageveen, die het gesprek namens de zes aandeelhouders (“allemaal met dezelfde beslissingsbevoegdheid”) samen met Ealse Venema en Erik Romp voert. “Ons team beheerst alle stappen in het proces van ruimtelijke planvorming, van concept tot technische uitwerking.”

En met een brede ervaring in plan- en besluitvormingsprocessen, techniek, senioriteit en flexibiliteit, wordt Interra ook vaak ingeschakeld voor proces- en projectmanagement.

Projecten waar Interra in het recente verleden aan mee heeft gewerkt zijn onder meer Watercampus Leeuwarden, Afsluitdijk

Aansprekend kantoor Zo’n twee jaar na de oprichting nam Interra haar intrek in een even opvallend gebouwd als gesitueerd pand. Het anonieme kantoor in een bedrijfsverzamelgebouw in Joure werd verruild voor een aansprekende locatie in, het water aan Oer de Feart. Een steiger verbindt het pand met de wal dat door de vele glastoepassingen zeer licht, transparant en toegankelijk is.

Het kantoor staat inmiddels symbool voor de wijze waarop Interra doorgaans te werk gaat: met lef ontworpen, langs moderne en duurzame lijnen en met oog voor de ruimte.

In 2012 zijn zonnepanelen geïnstalleerd, met een oppervlakte van 110 vierkante meter. In combinatie met de warmtepomp

Links Erik en rechts Heine

45

Van links naar rechts,

was het gebouw toen al gasloos.

gebiedsontwikkeling en woningbouw

Heine, Ealse en Erik

Met recht een gebouw dat senioriteit, visie

moet worden toegepast, vraagt om

en eigenzinnigheid uitstraalt.

extra focus. En die focus brengt Erik.

De overgang van fossiele energie naar energie uit hernieuwbare bronnen,

‘Energietransitie is een veelomvattend proces, waarin steeds meer aan de hand is.’

zo luidt de letterlijke definitie van het woord energietransitie. Erik: “Maar het woord energietransitie is een beetje een containerbegrip geworden. Energietransitie is een veelomvattend proces, waarin steeds meer aan de hand is.” Het adviesen ingenieursbureau uit Joure volgt de ontwikkelingen binnen dit vakgebied

Breed gespecialiseerd De bedrijfsvoering van Interra kenmerkt zich zogezegd door diverse specialisaties, zoals landschaps- en stedenbouw, planeconomie, planologie, watermanagement en civiele techniek.

Vanaf januari wordt hier het onderdeel energietransitie aan toegevoegd, want dan verwelkomt het team Erik Romp, een specialist op het gebied van dit actuele en groeiende onderwerp. “Erik is een waardevolle toevoeging en niet alleen omdat hij een aardige kerel is”, grapt Ealse.

De wijze waarop energie in

46

daarom op de voet.

De toetreding van Erik, dat officieel per 1 januari 2024 een feit is, typeert de manier van denken binnen de organisatie: daarin is het belang van voortdurende versterking en vooruitdenken leidend. De kennis is in huis en mocht er toch extra specialisatie nodig zijn, dan maakt Interra gebruik van een vaste pool van gevestigde contacten.

Het werkgebied omvat voornamelijk de noordelijke provincies en Noord-Holland.

Het advies van Interra is derhalve op veel verschillende terreinen in te roepen.

Heine: “De intrede van de Omgevingswet, voortdurende schaalvergroting, integratie van biodiversiteit en klimaatadaptatie en ambities die intussen maar blijven toenemen. Onderwerpen die om steeds specifiekere inzichten en adviezen vragen.”

En vaak wordt Interra ingeschakeld om ‘de balans tussen de verschillende partijen’ te bewaken. De uitdaging bestaat eruit om de disciplines, met ieder hun eigen prioriteiten en belangen, effectief samen te brengen.

“Het behouden van cohesie is cruciaal om het project soepel te laten verlopen.”

Maatschappelijke betrokkenheid Wat ooit begon met een teamuitje naar de Ardennen, is een terugkerend onderdeel op de agenda van Interra geworden. Het bedrijf koppelt de personeelsreis namelijk aan een charitatief doel. Zo om de drie jaar wordt een maatschappelijk project ondersteund. “In plaats van bloemen en andere cadeaus”, vertelt Heine, “vroegen we onze relaties voor de opening van ons pand om onderdelen voor ons eerste project.”

zijn.” Zo werd in Namibië midden in de

Links Erik en

woestijn een school uitgebreid met allerlei

rechts Heine

voorzieningen, waaronder een moestuin inclusief waterberging. Samen met de bevolking hielpen de Interra’s hierbij.

Heine: “Een paar maanden later was de eerste tomatenoogst al een feit. De moestuin levert nu nog altijd voedsel op.”

Dat ging om de verbouw van een school

Ealse: “Vaak vinden we projecten zelf, soms

annex weeshuis in Roemenië. Heine: “Het

vinden projecten ons. Wat blijft, is onze

hele team, inclusief de privépartners,

gedeelde overtuiging dat het belangrijk is

werkte mee. Zo werd het aangename met

om iets terug te doen.”

het nuttige gecombineerd. Heel goed voor de teambuilding natuurlijk”. Er volgde een reeks projecten, variërend van het opknappen van sanitair in Kenia tot het renoveren van een schoolplein. Ealse: “In Oeganda en Nepal hebben we biovergisters gebouwd, waarmee mensen op een

‘Vaak vinden we projecten zelf, soms vinden projecten ons.’

duurzame manier hun eigen keuken van gas kunnen voorzien.” Erik: “Het geeft niet alleen waarde aan ons werk, maar ook aan

Iets terug doen vertaalt zich tegenwoordig

wie we als mens willen zijn.”

in de drijfveer om als bedrijf ‘breed maatschappelijk relevant te zijn’. Dit

Het zijn projecten met een duurzame

vertaalde zich naar een koerswijziging

footprint. Anders gezegd: Interra wil een

waarbij het vliegen naar verre

bestendig project achterlaten, dat na de

bestemmingen is ingewisseld voor

terugkeer naar Nederland door lokale inzet

maatschappelijk verantwoord ondernemen

kan worden doorontwikkeld en in stand

(mvo) dichterbij huis. Binnen de eigen

gehouden. “Door onze creatieve manier

onderneming maar ook voor anderen die

van denken en de inzet van onze kennis

een steuntje in de rug kunnen gebruiken

proberen we oplossingen te creëren die

worden de kennis, kunde en vaardigheden

pragmatisch en eenvoudig te onderhouden

van de Interra’s ingezet.

47

Harns Invest – Vastgoedontwikkeling & woonconcepten

“Al ruim vijf jaar een kwestie van durven en doen” LEEUWARDEN Spraakmakende projecten genoeg; de portfolio van Harns Invest spreekt bijna zes jaar na de oprichting voor zichzelf. Maar op een schouderklopje zit de projectontwikkelaar niet meteen te wachten. Liever kijkt Harns Invest vooruit. Stilstand is achteruitgang. Naar voren dus, door met de missie: het creëren van een gelukkige toekomst voor mensen…

48

Harns Invest huist op de bovenste etage van het short-stay-complex The Capital in Leeuwarden dat zelf werd ontwikkeld. Wie de lift uitstapt, betreedt direct de gezamenlijke, indrukwekkende werkruimte. De kitchenettebar heeft een stoer marmeren werkblad. De koffiemachine is volledig up-to-date en het meubilair matcht perfect met de rest van de smaakvolle decoraties. De designers touch is onmiskenbaar aanwezig. Het uitzicht vanuit een promenadeterras, dat als een hoefijzer op het gebouw ligt, is prachtig. De Blokhuispoort, aan de overkant van de Zuidergracht, is niet te missen. Net als de Achmeatoren, de torens van het provinciehuis, de koepel van het nog te bouwen nieuwe Westcordhotel, de Dominicuskerk, de Oldehove, de Bonifatiustoren en nog veel verder naar het noordoosten: de lichtmasten van het Cambuurstadion. In het westen zijn de contouren van de nieuwe voetbaltempel inmiddels ook zichtbaar. Alsof de toekomst alvast een knipoog geeft. Hier werken ze aan hun kernwaarden: • I nvesteren in gevarieerde projecten voor verschillende doelgroepen; •L angdurig samenwerken; •K iezen voor later, dus voor kwaliteit en duurzaamheid.

Bijzondere woonconcepten

Harns Invest ontwikkelt voornamelijk woningen in allerlei soorten en segmenten.

Het bedrijf realiseert zijn ontwikkelingen in de vorm van bijzondere woonconcepten en met name in Noord-Nederland. Op de curriculum vitae staat een flink aantal projecten waarvan een aanzienlijk deel de oorsprong van de onderneming verraden: vooral veel appartementencomplexen en grondgebonden woningen.

Directeur en oprichter Reinoud van der Bos wordt voor het interview aan de stamtafel geflankeerd door collega-projectontwikkelaar Simon Leuschel en medebestuurder Jos Janssen. Het is een gebruikelijke setting.

Aan deze tafel ontstaan de ideeën, worden plannen besproken en de mogelijke grondproposities getoetst.

Nieuw Trebol - 16 koopappartementen

Groei Harns Invest

Van der Bos geeft desgevraagd een korte stand van zaken. “Ten opzichte van een jaar geleden is er veel gebeurd. In algemene zin is het aantal grondproposities toegenomen, werken we met meer partners samen en zijn we bij meer verschillende type-woningbouwprojecten betrokken.” Harns Invest heeft thans ruim vijfhonderd woningen in de pijplijn, verdeeld over meerdere projecten die zich in de verschillende stadia van ontwikkeling bevinden. Niet slecht voor een bedrijf dat een relatieve nieuwkomer in de wereld van projectontwikkeling is.

Om naam te vestigen, is het daarom vaak een kwestie van ‘durven en doen’. Het gaat erom dat je je partners begrijpt. Dat je hun werkwijze respecteert en snapt hoe de interne processen verlopen. Zodra zich een mogelijk project aandient, `t Havenhus - 27 koopappartementen

49

Een toekomstbestendig multi-tenant gebouw als aanwinst voor de stad.

Harlingen in het Klein

De Friesland (voor transformatie) en naastgelegen Benninga terrein, ca. 15.000 m2 kantoor

zoekt Harns Invest de beoogde samenwerkings- en gesprekspartners daarom actief op. Om kennis te maken; om de ander beter te leren kennen en specifieke wensen en verwachtingen helder te krijgen. Dat klinkt en is ook logisch, maar gebeurt lang niet altijd.

Simon Leuschel zegt: “We wijken graag af van wat wij de koninklijke route noemen.”

De route die altijd volgens een vast stramien verloopt: “Het werkt zo omdat het altijd zo heeft gewerkt.”

‘We wijken graag af van wat wij de koninklijke route noemen.’

DFRSLND

Bijzonder genoeg is een van de opvallendste projecten van de ontwikkelaar niet een eigen ontwikkeling maar het kantoorcomplex De Friesland. Of DFRSLND, zoals de eigenaren Harns Invest en Slokker Vastgoed het voormalige verzekerings-kantoor aan de Harlingervaart nieuw hebben gebrand.

Het gebouw, dat een totaal van 18.000 vierkante meters aan kantooroppervlakte meet, wordt verduurzaamd en opnieuw ingericht voor de nieuwe gebruikers: een mix van zakelijke, recreatieve, culturele en dienstverlenende ondernemers. Recent is hier ook het naastgelegen voormalige parkeerterrein van de ING aan toegevoegd en telt het geheel nu bijna 400 parkeerplaatsen.

50

Een ander opvallend project is het Spaansenterrein in Harlingen waar Harns Invest samen met Kuin Vastgoedontwikkeling 250 tot 300 woningen wil neerzetten.

Harlingen in het Klein, zo moet de nieuwe woonwijk eigenlijk worden: met veel groen en water. Een breed programma van woningen in de sociale sector en tot het duurdere segment (en alles wat daar dus tussenin zit). Jong en oud, starterswoningen en levensloopbestendige appartementen. Van der Bos: “We willen ook mensen aantrekken van buiten Harlingen. De stad is gebaat bij groei.

Inderdaad, eigenlijk zoeken we nieuwe ouwe seunen, haha.” De eerste bewonersreacties zijn positief.

Zorgproof in Wergea

Bewonersenthousiasme trof Harns Invest ook aan in Wergea, een dorp dat met nog zo’n negenhonderd inwoners . Harns Invest vond een ‘prachtige ontwikkelplek’, ten westen van de nieuwe wijk Grut Palma. De informatieavond werd door bijna tweehonderd bewoners bijgewoond.

“De zaal puilde uit en er waren meer aanmeldingen dan beschikbare plaatsen,” herinnert Jos Janssen zich. De plannen werden samen met o.a. TWA Architecten en de gemeente gepresenteerd. Drie hectare, die na een uitgebreid woononderzoek onder de Wergeasters, ruimte biedt aan jongeren en ouderen. Betaalbare woningen voor de uitvliegende kinderen en levensloopbestendige ‘zorgproof’ woningen voor de ouderen die in Wergea willen blijven wonen.

De Boomgaard

Andere type woningen uit de koker van Harns Invest – en dit keer in nauwe samenwerking met Lont - zijn de kwadrantwoningen in het nieuwe project ‘De Boomgaard’. Het project is zo bijzonder dat we hem zelfs op de cover van dit magazine hebben afgebeeld. Vijf in de vorm van een kwadrant met elkaar verbonden grondgebonden woningen

in het buurtschap Unia, behorend tot het Leeuwarder stadsdeel Zuidlanden. De Boomgaard is in veel opzichten tamelijk uniek.

De bewoners zijn met elkaar eigenaar van het gebied. Dat betekent dat ze samen voor hun omgeving zorgen en dat alle infrastructuur in gezamenlijke handen komt. Niet alleen de eigen tuin, maar ook de rest van het groen in en rondom De Boomgaard blijft in mandelig eigendom. Van der Bos: ”Door mensen gezamenlijk verantwoordelijk te maken ontstaat verbintenis en sociale cohesie.” Door dit soort woonvormen ken je alle namen in de straat in plaats van tot maximaal twee deuren verder.

De Boomgaard is zonder twijfel een van de meest bijzondere takken aan de boom die Harns Invest wil zijn. En als het aan de drie ontwikkelaars ligt, is de boom nog lang niet uitgegroeid.

Al met al een heleboel uitdagingen op de woningmarkt in Friesland voor de komende jaren. Samen met onze partners staan we klaar om hier een substantiële bijdrage aan te leveren. Voor nu, net als vorig jaar, nog wat feitjes op een rij. De oplettende lezer ziet hierin in een duidelijk verschil ten opzichte van het artikel van vorig jaar: •D e gemiddelde woningwaarde in Friesland is van 2022 naar 2023 tot nu toe met 7,2% gestegen naar 262.410.

•A fgelopen jaar kwamen bij 1.419 van de 7.233 in Friesland verkochte huizen, de kopers van buiten Friesland. De Friese dorpen en de buitengebieden van Leeuwarden en Súdwest-Fryslân waren hierbij het meeste in trek.

•D it jaar werd er in Friesland gemiddeld nog maar in 4 van de 10 gevallen meer betaald voor een woning dan de vraagprijs, en gaat het ‘slechts’ om enkele duizenden euros. Wel verwacht Funda dat het aantal overbiedingen de komende maanden weer gaat stijgen.

• I n Q3 van 2023 werden er in Friesland 1.205 huizen verkocht via NVM-makelaars. Dit is een stijging van 5% t.o.v. een jaar eerder, en zelfs een stijging van 10% t.o.v. Q2 van 2023.

• Krapte op de woningmarkt neemt in Friesland verder toe. In Friesland konden huizenkopers gemiddeld kiezen uit 2,6 huizen die voldoen aan hun eisen, in een evenwichtige markt is dit aantal minstens dubbel zo hoog.

• De gemiddelde vraagprijs van een nieuwbouwwoning in Nederland komt in Q3 uit op €515.000. Dat is 2,4% lager dan het 2e kwartaal, en 5,6% lager dan een jaar geleden.

• Het woningtekort is fors aan het oplopen.

Van 315.000 woningen in 2022 naar 390.000 woningen in 2023.

• Toch is in de eerste helft van 2023 de verkoop van het aantal nieuwbouwwoningen meer dan gehalveerd met een daling van 56,2% t.o.v. diezelfde periode van 2022. Dit is de grootst gemeten daling tot nu toe. De belangrijkste redenen voor deze daling zijn hoofdzakelijk vanwege de hogere hypotheekrente, hogere bouwkosten en complexe procedures.

De Boomgaard, 20 grondgebonden woningen

De ‘betonvlakte’ van bijna 7 hectare - Spaansen locatie te Harlingen

51

Bureau Schmidt ingenieurs en adviseurs:

“Adviseert, ontwerpt en begeleidt tijdens de uitvoering”

Kantoor Bureau Schmidt Leeuwarden

Om te duiden waar het ingenieurs- en adviesbureau Bureau Schmidt zich mee bezighoudt, bedachten ze een allesomvattende boodschap: “Wij werken aan alles wat je buiten ziet.” Want met zoveel verschillende projecten, van de aanleg van een weg of haven tot de (her)inrichting van dorpen, stadspleinen en natuurgebieden, kun je het werk van de ingenieurs en adviseurs overal tegenkomen.

Maar volgens adjunct directeur Shanti Faber stopt werken aan de openbare ruimte niet bij wegen of groen – en is het werk van Bureau Schmidt daardoor niet áltijd zichtbaar.

52

Achter de schermen

Ook ondergrondse infra, zoals riolering, kabels, warmtenetten en leidingen zijn onlosmakelijk verbonden aan elke ruimtelijke ontwikkeling. “Daarnaast zijn er achter de schermen ook andere aspecten van ons werk die je niet direct buiten ziet, zoals de omgevingsmanager die ervoor zorgt dat een project op rolletjes loopt of de ontwerper die een klimaatadaptief ontwerp maakt. Bij het slimmer, mooier of veiliger inrichten van de openbare ruimte komt meer kijken dan je denkt.”

Van onderzoeken tot toezichthouden

De kans is daarom groot dat verschillende specialisten van Bureau Schmidt samenwerken aan één project. Overheden, aannemers, projectontwikkelaars en adviesbureaus kunnen in verschillende stadia van het project bij het ingenieursbureau terecht. “Soms begint een project met een participatietraject en werken we in verschillende fases toe naar de uitvoering, terwijl we ons voor andere opdrachtgevers puur focussen op de aanbestedingsstrategie of het maken van een ontwerp voor een herinrichting.”

Binnen én buiten aan het werk

Volgens adjunct directeur Shanti zit er een mooie afwisseling in het werk ‘binnen’, onder andere op de hoofdvestiging van Bureau Schmidt in Leeuwarden, en het werk ‘buiten’. “Plannen schrijven, ontwerpen en begrotingen maken en contracten opstellen doen onze ingenieurs achter hun bureau, maar voor een verkeerstelling, een schouwing of het begeleiden van de uitvoering stappen ze in de auto of op de fiets.” En vaak genoeg rijden de ingenieurs, die ‘binnen’ hebben gewerkt aan een ontwerp of plan, tijdens of na de uitvoering even langs het project.

“Dat is toch iets om trots op te zijn. Het blijft bijzonder dat ons werk ‘buiten’ gerealiseerd wordt.”

‘Bij het slimmer, mooier of veiliger inrichten van de openbare ruimte komt meer kijken dan je denkt.’

Shanti Faber

53

Luchtfoto vanaf het Van Harinxmakanaal Middelsee

Middelsee Leeuwarden

De nieuwbouwwijk Middelsee, in het zuiden van Leeuwarden, is een voorbeeld van een project waarbinnen verschillende specialisten van Bureau Schmidt, zowel binnen als buiten, samenwerken. Shanti: “Voor dit bijzondere nieuwbouwproject van gemeente Leeuwarden hebben we het bestemmingsplan en het stedenbouwkundige plan begeleid, maar verzorgen we ook het omgevingsmanagement. Daarnaast is er op locatie een directievoerder van Bureau Schmidt te vinden, die de kwaliteit, het budget en de planning niet uit het oog verliest.”

‘We adviseren over duurzame materialen, maken klimaatadaptieve ontwerpen en houden rekening met stikstofeffecten en uitstootbeperkende maatregelen.’

54

Een vernieuwend alles-in-één project

Middelsee wordt een authentiek stadsdeel met nieuwe woonvormen. Een duurzame wijk waar geen gas wordt gestookt, waar fietsers en wandelaars voorrang krijgen op het autoverkeer en waar sport en gezondheid mensen bij elkaar brengt.

“Een vernieuwend alles-in-één project, waarvoor we ons bezighouden met nieuwe waterwegen, maar ook met een innovatief mobiliteitsplan met de realisatie van een parkeerhub en onderwerpen als parkeren op afstand en klimaatadaptief ontwerpen. Want dat het klimaat verandert, daar kunnen we als ingenieursbureau niet omheen.”

Klimaatadaptief bouwen

De kans op overlast door extreme neerslag, hitte, droogte en overstromingen neemt toe.

Daarom speelt klimaat en duurzaamheid in elk project een belangrijke rol, en heeft Bureau Schmidt ook op dit vlak specialisten in huis. Narsing Lakhi is daar één van.

Hij vertelt: “Door de openbare ruimte klimaatadaptief te ontwerpen, dragen we bij aan de gevolgen die extreme weersituaties kunnen hebben. Het zorgt niet alleen voor minder wateroverlast, minder hittestress en minder nadelige gevolgen van langdurige droogte of bodemdaling, maar ook voor meer biodiversiteit.”

Biobased materialen en stikstofeffecten

Naast klimaatadaptief ontwerpen gaat duurzaamheid ook over kiezen voor (en onderzoek doen naar) biobased materialen en rekening houden met stikstofeffecten en uitstootbeperkende maatregelen en verantwoording bij de realisatie of ontwikkeling van projecten.

Zo komt ook het thema duurzaamheid terug in verschillende fases van een project: “We helpen bij het in kaart brengen van duurzaamheidsdoelstellingen binnen een projectteam en doen marktverkenningen, maar we helpen ook bij de contractvorming.” Bureau Schmidt vindt het belangrijk om de effecten van de klimaatverandering na te jagen in projecten.

“We komen nú in actie, om samen tot een klimaatbestendige leefomgeving te komen.

Voor ons, én de nieuwe generatie.”

Narsing Lakhi

We doen het samen

Samenwerken voor het beste resultaat, dát is waar ze bij Bureau Schmidt voor gaan. Met elkaar, maar ook met externe partijen, zoals aannemers, adviesbureaus en overheden. Shanti: “We zoeken elkaar op als we elkaar nodig hebben, we kennen elkaar goed en de lijntjes zijn kort. Daardoor kunnen we snel schakelen. Daarnaast zijn we eerlijk en houden we ons aan de afspraken. Al zijn we soms een tikkeltje eigenwijs, samen gaan we voor het beste resultaat.”

‘We wonen met liefde en veel plezier in Noord-Nederland.

Dit gebied kennen we dan ook als de beste.’

Kantoor Bureau Schmidt Leeuwarden

55

Niels Douma | Frisia Groep:

“De functionele verbinder van grijs en groen” 56

In elk project van Frisia Groep ligt de focus op het maken van impact met groen. Op een manier die slim is afgestemd op de civiele inrichting. “We maken het functioneel en werkbaar, met een lange termijn resultaat. Van het beperken van hittestress tot het versterken van de biodiversiteit. Groen is méér dan een leuk decor.”

Welkom bij Frisia Groep: dé specialist in groene oplossingen voor NoordNederland. Terreininrichting, groene daken, natuurinclusief ontwerp, tuinaanleg, ecologie, boomverzorging, onderhoudsmanagement. Voor elk project biedt het een integrale oplossing, van onderzoek en ontwerp tot uitvoering en onderhoud. Als hoofdaannemer en onderaannemer. Een stabiele partner in bouwteams.

Wortels in de Gouden Eeuw

Frisia Groep is een familiebedrijf en een van de oudste groenbedrijven van Nederland.

Vermoedelijke oprichtingsjaar: 1696. Het bedrijf begon als een boomkwekerij met hoveniersdiensten. In de eeuwen erna raakte het in Friesland bekend als breed ontwikkeld groenbedrijf met een ‘can-do’ instelling. Afspraak is afspraak. Eerlijk zijn naar elkaar. Niet méér beloven dan je kunt waarmaken. Doorgaan tot de klus klaar is. Volgens operationeel directeur Niels Douma is het genetisch diep ingesleten.

“Mijn vader Willem bouwde Frisia Groep in de afgelopen 45 jaar uit tot een bedrijf met

ongeveer 130 medewerkers en vestigingen in Friesland, Groningen, Drenthe en NoordHolland. Maar de organisatie blijft plat, met een kleine managementlaag. We werken met specialisten die zelf nadenken en samen doen. Veel medewerkers zijn langer dan 10 jaar in dienst, sommige meer dan 40 jaar.”

‘Hoe kunnen we leveren voor lange termijn impact? Hoe kunnen we groen maken voor generaties?

Zo kijken we naar onze projecten.’

Groen voor generaties

Vanaf 1 januari 2024 neemt Douma de leiding over van zijn vader. Een grote stap? “Nee, zo voelt het niet”, zegt hij.

“De afgelopen twee jaar lag de bal al overwegend bij mij. En bedenk wel:

57

Douma: “We zitten nu in de nadagen van dat tijdperk. Functionaliteit van groen wordt de norm. Optimaal rendement halen uit de beperkte m2 die beschikbaar zijn boven en onder de grond. Gelukkig zijn planten en bomen buitengewoon veelzijdig.

In toepassing en in resultaat. Planten impact laten maken met temperatuurverlaging, hemelwaterafvang, luchtfiltering, belevingswaarde, biodiversiteitsversterking, bodemverbetering, CO2-opslag. Het wonderlijke is dat het rendement een oplopende curve heeft. Hoe langer het groen de kans krijgt, des te meer resultaat.

Behoud zou dus altijd het uitgangspunt moeten zijn.” dit is het bedrijf waar ik als kleuter rondliep.

Dit is mijn thuis.” Voelt hij het gewicht van ruim 300 jaar bedrijfsgeschiedenis?

“Ik ga licht door het leven hoor”, lacht hij.

“Maar die lange geschiedenis is wel een belangrijke inspiratie en drijfveer. Ik voel de verantwoordelijkheid om iets na te laten dat toekomstbestendig en duurzaam is. Er zijn bossen en landschappen die wij honderden jaren geleden hebben aangeplant en nu monumentaal zijn. Dat vormt ons perspectief op de projecten die we ontwerpen en uitvoeren. Hoe kunnen we leveren voor de lange termijn? Hoe kunnen we groen maken voor generaties?”

Het snijvlak van groen en civiel

Een kanttekening: “Het werkt alleen bij goede afstemming met civiel. Te vaak zie je projecten waarbij de balans is doorgeslagen, naar grijs dan wel naar groen. Een stenen project met een toefje groen zal weinig effect hebben. Sommige groene toepassingen houden daarentegen geen rekening met de functie van de locatie.” Dat is precies het snijvlak waar Frisia Groep volgens Douma het verschil maakt. “We hebben het hart van een ecoloog en het hoofd van een aannemer. Vergroening is het doel, maar dan wel nuchter en praktisch. Met oog voor andere belangen.”

Hoofdaannemer

‘We hebben het hoofd van een aannemer en het hart van een ecoloog.

Blijvende impact maken is het doel, maar dan wel nuchter en uitvoerbaar.’

Lange termijn rendement per m2

“We komen uit een tijdperk waarin groen niet veel meer was dan behang. Het moest er vooral mooi uitzien.” Met de mode van het moment veranderde vaak het groen.

Niet bepaald duurzaam en kosteneffectief.

58

Als voorbeeld noemt Douma opdrachtgever Siblu Vakantieparken. Frisia Groep is partner bij ontwikkelprojecten in NoordNederland. Bestaande parken en campings worden opgekocht en heringericht voor een chalet-formule. Frisia Groep is hoofdaannemer en leidt de bouwteams. Niet gebruikelijk voor een groenbedrijf. Douma: “Voor Siblu is een goede civiele inrichting een cruciale randvoorwaarde, terwijl groen meerwaarde levert. Schaduw, privacy en geluidsisolatie, natuurbeleving. Onderaan de streep zien ze dat terug in een opbrengst per eenheid. Siblu vond het logisch om ons de eindverantwoordelijkheid te geven, omdat wij aanwezig zijn van begin tot eind.

We kunnen het totaal overzien”

Tientallen jaren samenwerking met civiel

Groene impact maken, met oog voor civiel.

Frisia Groep is er volgens Douma voor gemaakt. Voor vastgoedontwikkelaar Wind Groep werkt Frisia bijvoorbeeld mee aan de ontwikkeling van de nieuwbouwwijk Hof fan Lemmer. Daar creëert het een natuurinclusief ontwerp voor een park, groenstroken en bermen, op basis van bewonersparticipatie. Goede afstemming met grijze beroepen is de crux. Douma: “We begrijpen hoe een civiele techneut denkt en wat hij nodig heeft. Dat is het resultaat van tientallen jaren samenwerking. Specialisten van ons bedrijf Pius Floris Boomverzorging kijken bijvoorbeeld dagelijks mee bij graafprojecten voor bouw en infra.

Boomwortels moeten beschermd worden, maar je kunt niet voortdurend het werk een dag stil leggen. Meedenken met civiel, dat is onze kracht. Het kan alleen wanneer je het werk snapt en alternatieven kunt aandragen.”

Weten wat je kunt en niet kunt

Onderzoek, ontwerp, uitvoering, onderhoud. Op die niveaus werkt Frisia Groep voor Siblu. “We hebben alle bomen geïnventariseerd, gekeurd, de waarde bepaald en onderhouden. Op basis van ecologisch onderzoek hebben we een natuurinclusief ontwerp gemaakt, om het park ecologisch aan te sluiten op omringend natuurgebied. Daarna volgde de complete terreininrichting: grondwerk, bestrating, de aanleg van wadi’s en het planten van bomen, struiken, vaste planten, kruiden en gras.” Met zoveel kennis in huis is het wel belangrijk om je eigen grenzen te kennen, zegt Douma. “Onze eigen ecoloog verzorgt bijvoorbeeld het traject voor vleermuizen van quickscan tot de uitvoering van mitigerende maatregelen. Maar voor diepgravend ecologisch onderzoek schakelen we een vaste partner uit ons Natuurpro netwerk in.”

Groot mee geworden

In de wereld van de groene daken is Frisia Groep in feite meer een bouwpartner

dan een groenbedrijf. “Het gaat veelal om technische aspecten. Draagconstructies, waterafvoer, je moet heel goed weten wat je doet. 20 jaar geleden zijn we partner van Optigrün geworden en legden we alleen sedumdakjes aan van tien centimeter dik. Nu realiseren we ook complete retentiedaken voor waterbuffering, of intensieve groene daken waarop bomen groeien. Die daken bestaan uit een veelvoud aan lagen met een systeemdikte van zo’n 50 centimeter. Alles moet kloppen.”

‘Meedenken met civiel, dat is onze kracht.

Het kan alleen wanneer je het werk snapt en een alternatieve werkwijze kunt aandragen.’

Het zijn spannende projecten, maar volgens Douma niets om spannend over te doen.

“Nuchter vakmanschap voor een eerlijke prijs, daar staan we voor. Vanaf de 18e eeuw was dat de reden voor onze groei en dat willen we niet vergeten. Het doel is dat we er nog steeds bekend om staan als ik het stokje overdraag. We hoeven niet de grootste te worden, liever heb ik dat we groots zijn.”

59

Gerard van der Duim en Jetze Lont van Lont:

“Duurzame bouwpartner gelooft in de kracht van de gemeenschap” SINT ANNAPAROCHIE Al precies een eeuw spreekt de naam Lont voor zich. Het bedrijf staat er misschien wel sterker voor dan ooit. Het geheim? Een combinatie van hard werken, doen wat je belooft en met de voeten stevig in de grond blijven staan. Topkwaliteit, duurzame keuzes maken en menselijke waardes; ze vormen al heel lang het fundament onder het succes van het Lont. Succes dat in oktober van dit jaar Koninklijke erkenning opleverde. “Maar daar raken we niet van in de war”, zegt directeur-eigenaar Jetze Lont.

60

Maar het echte probleem, vindt directeur Gerard van der Duim, blijft de toenemende ontwikkeltijd: bouwprocessen duren nog steeds te lang.

Ook in het eeuwfeest, zegt Van der duim, staat de bouwsector voor de uitdaging om procedures te verkorten en kostenefficiënter te werken. In een tijd waarin de druk op de woningmarkt hoog is, lijken steeds meer bedrijven te investeren in woningfabrieken.

Fabrieksmatig bouwen brengt zonder meer voordelen met zich mee, beamen Lont en Van der Duim, maar is niet het belangrijkste antwoord op het probleem van de ontwikkeltijd. “De papieren fase voorafgaand aan de bouw van een huis is nog steeds te ingewikkeld. De oorzaak blijft de wirwar van natuur- en milieueisen, de BENG-norm, en de Participatiewet.”

‘De papieren fase voorafgaand aan de bouw van een huis is nog steeds te ingewikkeld.’

Betrouwbare partners

Zelfs nu de woningbouw geconfronteerd wordt met hoge bouwprijzen, relatief hoge hypotheekrentes, en een dalend consumentenvertrouwen heeft Lont uit Sint Annaparochie het onverminderd druk. Het zijn de bekende oorzaken die tot de overspannen woningmarkt leiden.

Duurde het ontwikkelproces voor een woning voorheen 3 tot 4 jaar, tegenwoordig is dit uitgelopen tot een 6 à 7 jaar. Het omgaan met complexe wet- en regelgeving én het verkrijgen van gekwalificeerd personeel blijven de grootste uitdagingen.

Jetze Lont: “De nieuwe omgevingswet voegt hier extra complexiteit aan toe, en het is daarom cruciaal om vanaf het begin tot het einde samen te werken met alle betrokken partijen.” En dat het mogelijk is om zelfs onder de huidige omstandigheden tot snellere bouwresultaten te komen, bewees Lont al vaker.

Gerard van der Duim: “Onze visie is gebaseerd op sterke samenwerkingsverbanden, met toegewijde en

61

Minder familiebedrijven

De huidige trend in de bouwindustrie toont ook een verschuiving van familiebedrijven naar grotere ondernemingen, waarbij bekende andere familienamen in de bouwen installatiebranche volledig of deels – na gedeeltelijke aandelenverkoop - werden overgenomen. Familiebedrijven lijken nu schaars te worden, wat voor Lont een bijzondere positie creëert: een bedrijf dat door korte lijnen en zelfbeschikking in staat is om altijd snel te kunnen handelen.

Trebol

betrouwbare ketenpartners aan zowel de opdrachtgevers- als leverancierszijde. Dit vertaalt zich naar trotse medewerkers en meer flexibiliteit in de keten.” Deze visie leidde onder meer tot de verschuiving naar meer industrieopdrachten, zoals de recente bouw van een containerhal voor Jan de Jong Verhuizing in Groningen en een grote productiehal voor A.P. van den Berg in Heerenveen. Daarnaast bouwde Lont het nieuwe warehouse voor koekjesfabriek Hellema in Hallum.

‘Als familiebedrijf willen we ons onderscheiden door maatwerk, inzet voor de gemeenschap en een duurzame benadering.’

AP vd Berg

62

Lont: “Als familiebedrijf willen we ons onderscheiden door maatwerk, inzet voor de gemeenschap en een duurzame benadering.” Van der Duim: “Want onze filosofie gaat verder dan alleen bouwen.

Het draait om het creëren van een hechte gemeenschap en het behouden van vertrouwen en samenwerking. Bewust bouwen dus.”

Wat heeft de mens nodig?

De weerspiegeling van deze filosofie wordt getoond in het woningbouwplan De Treffe in Heerenveen: voordat de bouw van de 61 energiezuinige woningen begon, werd eerst de behoefte van de toekomstige bewoner gepeild. Wat heeft de mens nodig om er te wonen en te leven, en daarna pas de planontwikkeling. Eerst het oog op het groen, water, de ruimte en biodiversiteit, daarna pas de stenen.

Lont koestert deze ziens- en werkwijze; eigenschappen vanuit het rentmeesterschap zijn ingegeven. Lont: “We geloven in zuinigheid. Maar dat moet je niet verwarren met gierigheid. We zijn zuinig op elkaar en op onze spullen.

We bedoelen ook duurzaamheid.” Deze duurzame benadering komt tot uiting in het gebruik van gerecyclede materialen.

“Voor de renovatie van het Gemeentehuis Leeuwarden werken we samen met Opnieuw! uit Buitenpost, die gebruikte materialen zoals tegels en tapijttegels reinigt en hergebruikt.”

Een ander project waarin Lont deze duurzame toets heel bewust aanraakt, is de Nieuwe Hollanderwijk in Leeuwarden.

De gehele buurt is een aangewezen Rijksmonument, maar in werkelijkheid knapt Lont er in opdracht van Elkien 177 kleine Rijksmonumenten op. Veel bouwelementen worden er hergebruikt of, indien mogelijk, gerenoveerd met bestaande materialen. Ondanks het vele maatwerk duurt de uitvoering van het totale project maar drie jaar.

Partners in de gemeenschap

Het rentmeesterschap beperkt zich niet alleen tot de eigenlijke uitvoering, maar komt ook naar voren in bijdrages aan de niet-bouwverwante activiteiten. Zoals het ondersteunen van kleine lokale initiatieven, zoals voetbalclubs en culturele evenementen. Jetze Lont: “We willen ook duurzame partners in de gemeenschap zijn.”

In de Leeuwarder nieuwbouwwijk De Zuidlanden waar Lont veel bouwwerkzaamheden verricht, wordt het Fries Landbouwmuseum gesteund. Dan gaat het niet om enorme bedragen, want

liever spreidt Lont de sponsoring over veel verschillende initiatieven uit: “Het behoud van cultureel erfgoed is voor ons net zo belangrijk als het leveren van vakmanschap in onze bouwprojecten.” Binnen het team van Lont is de betrokkenheid bij vrijwilligerswerk gemiddeld genomen groot. “Onze medewerkers dragen niet alleen bij aan ons succes als bedrijf, maar ook aan de groei en bloei van de gemeenschappen waarin we actief zijn. Dat is iets wat we stimuleren. Want met elkaar bereiken we meer!”

Light4U Joure

LONT IS KONINKLIJK

Op 12 oktober ontving Lont het prestigieuze predicaat ‘Hofleverancier’ uit handen van Commissaris van de Koning Arno Brok en burgemeester Margo Waanders. Deze erkenning symboliseert niet alleen het vakmanschap maar ook de inzet voor vernieuwing en maatschappelijke betrokkenheid.

Jetze Lont: “Voor ons is het meer dan een keurmerk. Het predicaat vertegenwoordigt een norm van uitmuntendheid.

Als hofleverancier streven we ernaar om niet alleen zakelijk succes te behalen, maar ook een positieve impact te hebben op onze gemeenschap. Het predicaat Hofleverancier is niet slechts een titel. We zien het als een bevestiging van ons streven naar kwaliteit en erkenning voor onze inzet.”

63

Jan Johan de Vries | Reitsma Bouw:

“Reitsma Bouw maakt duurzame ambities waar in Fryslân” 64

“Pas op hoor, goed kijken waar je je voeten neerzet,” waarschuwt Jan Johan de Vries, de kersverse directeur van Reitsma Bouw uit Drachten. We lopen op een ietwat mistige vrijdag in december op de steigers van het project Huis aan de Haven in Leeuwarden, voor een rondleiding en gesprek over wat bouwen in Fryslân bijzonder maakt. “Bouwen doen we hier met elkaar en voor elkaar. Dat betekent met aandacht voor de Mienskip, werken aan belangrijke thema’s voor de regio.”

Woonkwaliteit is levenskwaliteit

Als bouwer ligt bij Reitsma Bouw de focus op het realiseren van woningbouw en vooral de betaalbaarheid daarvan. De Vries, sinds september in functie als directeur; “Wij zijn in de Friese markt vooral actief met woon- en zorgprojecten of een combinatie daarvan. Zo realiseerden wij in de afgelopen vijf jaar bijvoorbeeld een woonzorgcentrum in Goutum voor mensen met dementie en levensloopbestendige sociale huurwoningen in Franeker en Heerenveen. Met die kennis pakken we het tegenwoordig meer conceptmatig aan. Dat zie je bijvoorbeeld bij het project Knarrenhof Surhuisterveen, een unieke woonvorm met 29 woningen.

Dit is ontstaan uit de woningbehoefte voor senioren in de Mienskip. Daarbij is de visie van de Stichting Knarrenhof vertaald in een prachtig wooncomplex dat begin 2024 wordt gerealiseerd. Hierbij laten we

Huis aan de Haven, Middelsee

zien dat woonkwaliteit voor de bewoners levenskwaliteit betekent. Een project met voor mij een persoonlijk tintje. Op de plek van De Feansterhof, zoals deze Knarrenhof gaat heten, stond voorheen de MAVO waar ik mijn middelbareschooltijd heb doorgebracht.”

Trots op het doorzettingsvermogen

We spreken De Vries op de bouwlocatie van het project Huis aan de Haven in Middelsee, de nieuwe wijk van Leeuwarden. “Hier bouwen we 90 prachtige appartementen aan het Van Harinxmakanaal voor ontwikkelaar MWPO. Een project dat bij ons past. We hebben als Reitsma Bouw in de afgelopen jaren niet altijd gemakkelijk gehad. Er was veel vraag, maar de marktomstandigheden waren niet altijd in ons voordeel en de juiste locaties niet altijd voorhanden. In 2019 hebben we een ommekeer weten te

65

realiseren, die een hele nieuwe dynamiek heeft gebracht in het bedrijf. We hebben met elkaar als team bepaald waar ons onderscheidend vermogen ligt. En dat is in innoveren, onze expertise in de engineering, conceptmatige woningbouw en ons doorzettingsvermogen. Daar ben ik vooral trots op.”

regio waarin thema’s als biobased en

bieden. Dezelfde sterke sociale structuren die Fryslân kenmerken zie je ook terug binnen een concern als VolkerWessels; we geloven in een toekomst voor deze regio waarin thema’s als biobased en natuur inclusief bouwen de norm is en niet de uitzondering. Daarvoor hebben we opdrachtgevers nodig die ook het verschil durven te maken. Die verder durven te kijken dan alleen wat vandaag nodig is, maar ook waar de uitdagingen in de toekomst liggen. Wij zorgen met elkaar voor een stabiele basis met de juiste kennis en capaciteit om samen te bouwen aan deze regionale kracht en om zo kansen te creëren.

natuur inclusief bouwen de norm is en

Eén woning per dag

Goutum woonzorgcentrum

‘We geloven in een toekomst voor deze

niet de uitzondering.’

Verschil durven maken

De betrokkenheid bij de Friese bouw- en woningmarkt beperkt zich bij De Vries niet alleen tot bouwproductie. “Dan gaat het om meer dan bouwen, dat noemen wij toekomst maken,” vertelt De Vries. “Reitsma Bouw staat niet op zichzelf. Wij zijn onderdeel van het landelijk bouwconcern VolkerWessels.

Het effect hiervan is dat we als partner enorm veel kennis en innovatiekracht

66

Welke kansen dit zijn, vat De Vries samen als; “conceptmatige woningbouw, biobased bouwen en het duurzaam verbeteren van bestaand vastgoed.” Er ligt een enorme opgave op dit gebied. Wij bieden oplossingen die schaalbaar zijn en technisch beproefd.

Zoals ons woonproduct MorgenWonen; een fabriekswoning waarvan wij al vanaf 2014 zo’n 3.000 verkochten. Alleen al in Fryslân zijn zo’n 350 MorgenWonenwoningen gerealiseerd. Ze staan in onder andere Leeuwarden, Sneek en sinds deze zomer ook in Noordwolde. Hierbij staat betaalbaarheid centraal. We leveren complete en energiezuinige woningen

uit onze MorgenWonen-fabriek. Maar adviseren ook in de planologische inpassing, de architectuur, het vergunningentraject en desgewenst verzorgen wij de bewonersbegeleiding. Dit is vooral voor woningverhuurders in zowel het sociale als particuliere domein een perfecte oplossing.

Casco ‘bouwen’ we met MorgenWonen één woning per dag. Daardoor is het mogelijk om de investering in zeer korte tijd om te zetten in opbrengsten!”

Biobased en circulair

Wat kan Fryslân nog meer van Reitsma Bouw verwachten? “Binnen onze woonoplossingen zetten we in op modulaire oplossingen vanuit biobased grondstoffen en circulaire toepassingen. Dit zie je terug in de MorgenWonen Hout-variant waarin CLT (cross laminated timber) en HSB (houtskeletbouw) de constructieve basis van de woning vormen en met biobased isolatiematerialen kan worden gewerkt.

Ook onderzoeken we bij nagenoeg elke opgave de circulaire kansen. Dit past binnen de doelstellingen van VolkerWessels voor een emissievrije bedrijfsvoering in 2030.

Om dit doel te halen kijken we naar onze eigen organisatie, maar moedigen wij onze opdrachtgevers ook aan om hierin stappen te nemen. Hierbij is de expertise die we vanuit VolkerWessels in kunnen zetten doorslaggevend; van modulaire en circulaire houtbouw van De Groot Vroomshoop, tot de expertise in het ontwerpproces van de ingenieurs van Aveco de Bondt.”

de directe omgeving. Dit programma rollen we niet alleen uit bij de Friese corporaties, maar overal in het Noorden.”

‘Binnen onze woonoplossingen zetten we in op modulaire oplossingen vanuit biobased grondstoffen en circulaire toepassingen.’

Begrijpen waar het om draait

Liggen de ambities van het bouwbedrijf wel in lijn met de omvang van de opgave? De Vries; “Capaciteit in uitvoering is inderdaad een terugkerend knelpunt. Daarom werken wij in het Noorden nauw samen met onze ‘zusjes’ Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf bv in Groningen en Koenen Bouw in Emmen. Er is veel uitwisseling van kennis en ervaring tussen de bedrijven. Alle drie hebben we eenzelfde focus op de opgaves die er liggen.

We begrijpen heel goed waar het om draait.

We komen onze Friese opdrachtgevers niet vertellen wat ze moeten doen, dat weten ze in de regel zelf heel goed. Wij luisteren liever en bieden onderbouwde adviezen en komen samen tot een passende oplossing.”

Levensloopbestendige woningen, Franeker

Verduurzamen bestaande woningen

Ook de verduurzaming van bestaand vastgoed is een belangrijk thema.

“Duurzaam verbeteren noemen we het programma dat wij hiervoor hebben ingericht,” vertelt De Vries. “Hierbij kijken we verder dan alleen het energielabel van de woning. Voor veel corporaties of eigenaren loont het om de koppeling te zoeken met planmatig onderhoud of renovatie, zodat er vanuit één aanpak meerdere zaken worden opgelost. Daarbij staan we garant voor de technische uitvoering en zorgen ook voor de persoonlijke begeleiding van de bewoners en

67

Luuk Westra, Cor Boorsma en Jeroen Scholtheis | Friso Bouwgroep:

Boppeslach op Het Perk, Sneek krijgt er meer dan 100 woningen bij 68

Natuurlijk zijn de aanleidingen onvergelijkbaar. Maar toch. Net als in de periode na de Tweede Wereldoorlog is de woningnood in het land opnieuw groot en de behoefte om te bouwen navenant. En net als toen wordt een dringend beroep gedaan op de bouwers. Bouwt en Ontwikkelt ontmoet een bekende vertegenwoordiger van de sector: Friso Bouwgroep. De afspraak is in Sneek, in het hart van Het Perk: een ambitieus nieuwbouwplan dat de stad meer dan honderd nieuwe woningen oplevert. Oftewel: een boppeslach voor Sneek.

Vooraanzicht van de rijwoningen naar een ontwerp van Alynia Architecten.

De 64 woningen worden in opdracht van WoonFriesland gerealiseerd.

Niet geheel toevallig ontstond in 1946 het bouwconsortium van een aantal Sneker bouwbedrijven, waarmee de geboorte van De Friese Onderneming – kortweg Friso een feit was. Inmiddels is Friso Bouwgroep niet meer weg te denken.

Het Perk op historische grond

Friso Bouwgroep, sinds 1980 een volledig zelfstandig bedrijf, bouwde in ruim driekwart eeuw een gedegen reputatie op. De projecten spreken bijna allemaal voor zich. Een greep uit het actuele aanbod toont de veelzijdigheid: in omvang, maar vooral in specialisme en soort. Want of het nu gaat om de bouw van een gemaal (Monnickendam), de nieuw- en verbouw van een politiebureau (Drachten), de restauratie van een kalkoven (Appingedam), een appartementengebouw in de hippe Amsterdamse wijk IJburg of een theaterhal van ruim 7.500 vloeroppervlak (‘De Tocht’ in Leeuwarden): Friso doet het allemaal.

Maar vandaag is het belangrijkste gespreksonderwerp dus Het Perk. Niet zomaar gekozen, deze naam, want alle straten verwijzen naar het Kaatsland, een voormalig sportpark in de wijk Lemmerweg-West. Mensen wonen er aan de Bovenslag of de Partuurstraat.

Wat ook tot de verbeelding spreekt, is de feitelijke locatie: Het Perk wordt gebouwd op de plaats waar vroeger de Middelbare Technische School stond. Tot 2009 gingen er leerlingen naar toe die speciaal voor techniek kozen. “Je hoort regelmatig collega’s vertellen dat ze hier vroeger naar de MTS gingen”, vertelt uitvoerder Jeroen Scholtheis.

“Het is voor hen toch een beetje heilige grond.”

69

De geplande oplevering van het volledige project is eind 2024. Frisoplan (als onderdeel van Friso Bouwgroep) fungeerde als ontwikkelaar voor het gehele plan, Het Perk.

Het was voor de gemeente Súdwest-Fryslân belangrijk dat er straks een diverse groep mensen gaat wonen. Jonge gezinnen en ouderen, maar ook mensen uit de lage en de middeninkomens. Westra: ,,Het is om deze reden dat Friso als maatschappelijk ontwikkelaar en bouwer het initiatief nam om voor een groot deel ook sociale huurwoningen in het plan op te nemen.”

28 appertementen worden op Het Perk gerealiseerd in opdracht van Elkien.

Het ontwerp is van Achterbosch Architecten.

Maatschappelijke bouwer

Aan tafel zitten namens Friso projectleider Cor Boorsma, technisch ontwikkelaar Luuk Westra en uitvoerder Jeroen Scholtheis.

Gedrieën duiden ze het nieuwbouwplan dat vooralsnog in goede harmonie met de directe omgeving verloopt. “Omwonenden zijn altijd welkom om hun vragen te stellen.

Die belangstelling is prettig, al was het maar omdat we graag over de ontwikkelingen van Het Perk praten”, zegt Boorsma. “Bouwen is het mooiste beroep van de wereld”, lacht hij.

Zijn collega’s aan tafel knikken; zij zijn het roerend met hem eens.

‘We willen niet alleen woningen bouwen, we willen een wijk creëren die bijdraagt aan de vraag naar betaalbare en diverse huisvesting in Sneek.’

Het nieuwbouwplan bestaat uit een nieuwe wijk met onder meer 64 rijwoningen (sociale huur) voor WoonFriesland, 28 sociale huurappartementen voor Elkien en koopwoningen langs de Slûpfeart, tussen Greuns en het stadscentrum. “Hiermee dragen we bij aan het antwoord op de toenemende vraag naar betaalbare huisvesting in Sneek en de omliggende gebieden”, aldus Boorsma.

70

Logistieke uitdaging

Uitvoerder Jeroen Scholtheis houdt de logistieke operatie scherp in de gaten. “Eind september begon de cascobouw voor de 64 rijwoningen. Elf weken later draaiden we de laatste dakelementen, de kappen, op de woningen. Dat vergt een duidelijke planning.” Tegenslagen waren er nauwelijks: “Het plaatsen van de kappen liep door de harde wind drie dagen vertraging op, maar voor het overige: geen klachten.”

Zo’n achthonderd vrachtwagens reden de afgelopen maanden de casco-onderdelen binnen. “We willen de woonwijk zo weinig mogelijk belasten en onze collega’s, veertig tot vijftig per dag, parkeren daarom binnen de hekken van het terrein.” Friso informeert de bewoners met nieuwsbrieven. “Natuurlijk heeft iemand wel eens last van geluid of een bouwlamp, maar de wijk stelt zich erg begripvol op.”

Voor de bouw van de 64 socialehuurwoningen, naar een ontwerp van Alynia Architecten, gingen 834 palen in de grond. “Dat was nogal een klus. Maar ook dit proces verliep soepel”, stelt Scholtheis vast.

Een voordeel is dat veel elementen, zoals de houten kozijnen voor de koopwoningen en de betonnen gevelelementen, rechtstreeks uit de eigen fabriek van Friso Houkesloot Toelevering komen. Er is derhalve geen extra opslag op de bouwplaats nodig en de afstemming over aanvoer en dergelijke verloopt langs korte lijnen; en dat scheelt kostbare bouwtijd.

Wijk die in de regio past

De 28 appartementen, die het derde wooncompartiment binnen Het Perk vormen, zijn ontworpen door Bart Cilissen van architectenbureau Achterbosch uit Leeuwarden en worden in opdracht van Elkien gebouwd.

Een gebouw dat er ten opzichte van de andere 64 huurwoningen en de koopwoningen anders uitziet, maar niet uit de toon valt: een vriendelijk gebouw dat prima past bij het vlakbij gelegen appartementencomplex Het Pakhuis. Westra: “We willen niet alleen woningen bouwen, we willen een wijk creëren die past bij de historie en de architectuur van de regio.”

Terwijl Het Perk zijn plek krijgt in de skyline van Sneek, vertegenwoordigt het ook de voortdurende inzet van Friso Bouwgroep om als betrokken bouwer te blijven bouwen aan een duurzame toekomst.

Friso: de betrokken bouwer De bouwstenen van Friso Bouwgroep en haar ruim 550 medewerkers zijn betrouwbaar, bekwaam en bestendig. Een bouwer die letterlijk onderdak biedt aan diverse bouwfacetten zoals woningen, kantoren, bruggen, fabrieken en scholen. Friso staat middenin de maatschappij, neemt zijn impact serieus en zet zich in voor een duurzame leefomgeving. De visie is om samen met vakkundige medewerkers te blijven doorbouwen aan een duurzame leefomgeving, waarbij kennis en liefde voor het vak worden doorgegeven aan nieuwe generaties. Verantwoord en veilig doorbouwen is diep in het DNA van Friso verankerd.

Iconische projecten De werkzaamheden van Friso Bouwgroep zijn in de loop der jaren even divers in uitvoering als omvangrijk in aantallen. Een kleine greep uit het aanbod van projecten levert daarom al een indrukwekkend beeld op. Hieronder worden enkele actuele projecten kort uitgelicht: van woningbouw, beton-, water- en industriebouw, utiliteitsbouw en ontwikkeling tot onderhoud en restauratie.

Woontoren Heerenveen: in het centrum van Heerenveen bouwt Friso in opdracht van WoonFriesland een woontoren voor 92 huurappartementen. De houten kozijnen van het complex worden geleverd door Houkesloot Toelevering, de fabriek van Friso in Sneek.

Museum Hindeloopen: Jurriëns Noord en Hanzebouw van Friso zijn onder andere betrokken bij de restauratie van het monumentale gedeelte van het pand, een voormalig stadhuis uit 1682.

Verder wordt het museum volledig verduurzaamd.

Theaterhal De Tocht in Leeuwarden: de aannemingsmaatschappij van Friso bouwde de theaterhal voor de musical De Tocht. De hal, op steenworpafstand van de start van de Elfstedentocht, wordt na de laatste uitvoering van het spektakel getransformeerd tot productiehal van Friso.

Huis Overcingel: als onderdeel van Friso restaureert Jurriëns Noord Huis Overcingel in het centrum van Assen. Het rijksmonument, nu in bezit van stichting het Drentse Landschap, was tot een aantal jaar geleden in particulier gebruik en daarna min of meer verwaarloosd. Jurriëns Noord restaureert het gebouw en geeft het zijn allure terug.

Gemaal Monnickendam: Friso Civiel, de beton-, water- en industrietak van Friso, bouwde voor Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier het nieuwe gemaal in Monnickendam dat afgelopen najaar werd opgeleverd. Friso werkte hiervoor samen met Van Hattum en Blankevoort in een bouwteam.

TKF Eemshaven: als een belangrijke partner is Friso betrokken bij de realisatie van een kabelfabriek in Eemshaven. De fabriek produceert zeekabels die windturbines met elkaar verbinden. De opdrachtgever is de Twentsche Kabelfabriek (TKF) en Friso werkt voor de bouw samen met Dura Vermeer.

Nieuwbouw woningen Bedum: Friso is ook actief in het aardbevingsgebied in Groningen en realiseert daar op dit moment 42 nieuwe sociale huurwoningen waar eerder ook sociale huurwoningen stonden. Bijzonder bij dit project is dat er gebruik wordt gemaakt van het innovatieve houtproduct CLT.

71

Martin Kroesen en Debora Fieten Montagne Advies en Ontwikkeling:

“Familiebedrijf dat geworteld is in vertrouwen” 72

NIEUWLEUSEN Montagne Advies en Ontwikkeling, geworteld in de nuchtere bodem van Nieuwleusen, viert een periode van bijna een kwart eeuw behoudendheid. Maar laat die behoudendheid niemand foppen: het bedrijf barst van de ambitie. De afgelopen 21 jaar bouwde Montagne niet alleen een solide ontwikkelingsportfolio, maar ook een groeiende beleggingsportefeuille op. Met een team van ervaren professionals is onafhankelijkheid een kernwaarde, zowel in de ontwikkeling voor vaste opdrachtgevers als in eigen projecten.

De fundamenten van Montagne reiken terug tot de tijd waarin de bevriende zakenpartners Jan Kroesen en Gerard Knol elkaar troffen. Ze slaagden erin het bedrijf zonder veel tamtam te laten groeien. Onder aansturing van het tweetal manoeuvreerde Montagne veelal onder de radar, actief in zowel eigen ontwikkelingen als fee-ontwikkelingen. En met succes.

Het architectenbureau dat ook in hun bezit was werd zes jaar geleden verkocht.

Montagne groeide uit tot een volwaardig ontwikkelbedrijf met een groeiende beleggingsportefeuille.

Succesvolle teamuitbreiding

Martin Kroesen en Debora Fieten, respectievelijk zoon van Jan Kroesen en dochter van Gerard Knol, traden vier jaar geleden tot het bedrijf toe en nemen per 1

januari 2024 officieel het stokje van hun vaders over. Een natuurlijke overgang, ingeluid door een familiebijeenkomst en derhalve was het een collectief besluit om het bedrijf voort te zetten en verder te laten bloeien. En vooralsnog lijkt de teamuitbreiding geen verkeerde keuze.

‘In Friesland, waar de nuchtere mentaliteit heerst, voelen wij ons prettig.’

Zo groeide de ontwikkelingsportefeuille en nam de beleggingsportefeuille in de afgelopen vier jaar fors toe. De beleggingsportefeuille van Montagne bestaat voor

Debora Fieten en Martin Kroesen

73

gevestigd. Ze zijn sterk vertegenwoordigd in Leeuwarden en betrokken bij diverse projecten, waaronder de transformatie van het eerste kantoorpand van Leeuwarden ooit, aan de historisch waardevolle Eewal van Leeuwarden. “In Friesland, waar de nuchtere mentaliteit heerst, voelen wij ons prettig”, zegt Debora. En Martin knikt: “Afspraak is afspraak.”

Artists Impression Hurdegaryp stasjon

Debora Fieten

80% uit woningen die aangeboden worden in het middenhuursegment. De activiteiten van Montagne leggen een duidelijke focus op de langetermijnvisie.

Ze vermijden ‘kort geld’ en gaan voor ‘lang rendement’. De focus op de vier noordelijke provincies, vooral Friesland, is duidelijk zichtbaar in hun portefeuille, waarvan 65 procent in Friesland is

En ook al is het bedrijf in letterlijke betekenis geen familiebedrijf, de familiare sfeer komt sterk naar voren. Debora: “We kennen elkaar al zo lang. Toen we klein waren gebeurde het regelmatig dat wij meegingen naar kantoor. Als onze vaders doorwerkten speelden wij.” Ze zijn daarom zeker geen onbekenden voor elkaar.

Martin: “We delen de herinneringen aan gezamenlijke vakanties en verjaardagen.”

Toen ze vier jaar geleden op de drempel van een serieuze samenwerking stonden en toetreding tot het bedrijf een optie was, was de essentiële vraag hoe goed ze elkaar nou werkelijk kenden. Er waren slechts twee koffiegesprekken nodig voordat ze besloten ervoor te gaan.

Er altijd samen uitkomen

De mooie bedrijfsresultaten tot nu toe zijn geen toevalstreffer. Martin: “We werken bewust vanuit een vast en compact team en een flexibele schil met vaste partners. Dit zorgt voor een gestroomlijnde en efficiënte operatie, waarbij de focus op zekerheid en langetermijnrelatie prevaleert boven snelle winsten.”

De samenwerking met partners zoals Heeren 3 Architecten en Lont is hier een voorbeeld van en een onmisbaar onderdeel van het succesverhaal van Montagne. Deze samenwerkingen zijn gestoeld op een ongeschreven afspraak om er samen uit te komen en resulteren in bijzondere, duurzame projecten. In de loop der jaren ontwikkelde Montagne niet alleen projecten voor vaste opdrachtgevers, maar investeerde het bedrijf ook in eigen projecten. In de woorden van Martin: “We zijn verzamelaar van vastgoed en we

74

geloven in duurzame relaties.

In partnerschappen.”

Op dit moment is Montagne betrokken bij de realisatie van Stasjon Hurdegaryp: een project van Lont en Montagne Advies en Ontwikkeling. Vlakbij het station in het dorp worden eigentijdse appartementen gebouwd: 16 koop- en 16 huurappartementen. Met ruime indeling, lift, eigen parkeerplaats en berging. Een ander voorbeeld waarin Montagne zich als ontwikkelaar en belegger liet zien, ligt in Koudum. Daar herbergt het voormalige gemeentehuis nu 14 appartementen en een dierenartspraktijk. Volgend jaar gaan deze veelal sociale woningen de verhuur in.

Klassiek verhaal

Van stratenmaker tot ontwikkelaar: de weg die Martin aflegde was een klassieker.

“Ik heb er altijd van gedroomd om in de weg- en waterbouw aan de slag te gaan.

Op mijn zeventiende wilde ik maar een ding en dat was stratenmaker worden. Dat was destijds het ideaalbeeld. Maar daar kwam ik na een klein jaar op terug. Dat kwam ook omdat mijn werkgever van toen vond dat ik overgekwalificeerd was.

Hij maakte me assistent-uitvoerder en daarna ging het stapje voor stapje verder.

Van uitvoerder naar projectleider.” Debora werd na haar opleiding, met daarin “een deeltje bouwkunde”, aangenomen bij het architectenbureau. “Maar in 2012 heb ik de knip gemaakt en wilde ik zelfstandig verder gaan. Niet meer ‘als de dochter van’, maar op eigen benen staan.” Ze verhuurde zich als technisch consulent en voelde zich als een vis in het water.

Blijvende impact

Een bedrijf dat verweven is met de geschiedenis van de regio, geworteld in familiewaarden en gedreven door een toewijding aan duurzame groei. Met het oog op de toekomst blijft Montagne vastberaden om niet alleen huizen en gebouwen te creëren, maar ook om gemeenschappen te versterken en een blijvende impact te hebben op de vastgoedsector; samen met voor haar belangrijke partners in de sector.

‘We zijn verzamelaar van vastgoed en we geloven in duurzame relaties, in partnerschappen.’

Martin Kroesen

Inmiddels werken ze alweer vier jaar nauw samen. Het is een evenwichtige samenwerking waarbij Martin zich toelegt op projecten, acquisitie en financiën, en Debora zich bezighoudt met projecten, personeelszaken en facilitair. Samen vormen ze een complementair duo, ondersteund door een team van vijf professionals dat zich richt op woningbouw en commercieel vastgoed.

75

Mensonides Installatie Harlingen:

“Batterijcontainer biedt oplossing voor netcongestie MKB-leven” 76

HARLINGEN De toekomst wacht niet. Dus waarom niet alvast een stuk vooruit rennen? Mensonides Installatie uit Harlingen gaf onlangs de opdracht om een batterijcontainer te bouwen: een opslagsysteem voor elektriciteit dat MKB-bedrijven niet meer afhankelijk laat zijn van het elektriciteitsnetwerk. Het zelf maken en bewaren van elektriciteit zorgt ervoor dat de bedrijven altijd stroom hebben en beter weten hoeveel ze produceren, gebruiken en nodig hebben.

De batterij is groot genoeg om de opslag van energie zo te reguleren dat MKBbedrijven straks zelfvoorzienend zijn.

Het systeem is een van de antwoorden op de netcongestie waarbij het elektriciteitsnetwerk overbelast raakt of te zwaar belast is. Dit gebeurt wanneer er meer elektriciteit wordt geproduceerd of gebruikt dan het netwerk aankan.

Netcongestie kan leiden tot een vertraagde levering van stroom, hogere kosten of zelfs uitval van elektriciteitsvoorziening.

Opslag van 240 kWh

,,Ons systeem moet er onder meer voor zorgen dat vraag en aanbod straks beter op elkaar worden afgestemd”, zegt directeur Niels Mensonides die verwacht dat zijn bedrijf de batterijcontainer in het voorjaar van 2024 in de markt zet.

4,5 bij 3 meter, zo groot is de in Duitsland gebouwde en volledig gecertificeerde batterijcontainer die maximaal 240 kWh kan opslaan: meer dan genoeg voor een gemiddeld MKB-bedrijf. Het systeem is in deze container modulair uit te breiden

tot 500kWh. Drie bedrijven werkten mee aan de totstandkoming van het systeem: Denios (Duitsland), MG Energy Systems Leeuwarden en The Off-Grid Factory uit Harlingen. Mensonides en de twee Friese bedrijven werkten al vaker samen. The Off-Grid Factory, MG Energy Systems en Mensonides bouwden voor een vakantieresort op Bonaire een systeem dat het volledige park op het tropisch eiland – en dus veel zon - zelfvoorzienend maakte.

De batterijen leveren samen energie voor zo’n veertig appartementen.

‘Ons systeem moet er onder meer voor zorgen dat vraag en aanbod straks beter op elkaar worden afgestemd.’

De batterijcontainer uit Duitsland werd in december 2023 bij Mensonides afgeleverd.

Niels: ,,We gaan ‘m nu afmonteren en alles Accu container

77

Het internationaal opererende Denios is gespecialiseerd in het veilig opslaan van gevaarlijke stoffen. De MG-opslagsystemen gebruiken zogenoemde prismatische cellen, die worden beschouwd als de veiligste lithium-ioncellen. Het batterijbeheersysteem van MG bewaakt elke individuele cel voortdurend, wat betekent dat het hele systeem wordt gecontroleerd: als er iets abnormaals wordt gedetecteerd, schakelt het systeem automatisch naar een veilige toestand.

Al actief met thuisaccu’s

Het Spoorhuys Harlingen

heel goed bekijken en testen. De precieze werking en technische mogelijkheden: het is een nu een kwestie van zelf ervaren. Pas als wij het systeem van binnen en buiten kennen, maken we hem gereed voor de verkoop.”

Technologie

Duurzaam bedrijfspand Zwaag

De batterijcontainer voldoet uiteraard aan strenge veiligheidseisen. Zo is het systeem brandvertragend. De systemen hebben dankzij een dubbele brandbeveiliging een brandwerendheid van 90 tot 120 minuten en zijn beschikbaar in verschillende maten, van kleinere oplossingen tot grote energieopslagsystemen.

Mensonides breidt haar aanbod dus uit met zakelijke accu-oplossingen, maar is al actief op de particuliere markt. Zo biedt het Harlinger installatiebedrijf thuisaccu’s van het merk Enphase aan. Hierbij kan in de toekomst ook gebruik worden gemaakt van zogenaamde dynamische contracten, waarbij de batterij wordt ontladen tijdens piekstroomprijzen en wordt opgeladen wanneer de zon schijnt en/of de stroomprijzen laag zijn. Elke zonnebatterij kan de energie omzetten van gelijkstroom naar wisselstroom en vice versa, waardoor een veilig en betrouwbaar proces wordt gegarandeerd. Met behulp van een handige app kun je eenvoudig je energieverbruik inzien en controleren hoeveel energie nog beschikbaar is.

Cruciale rol

Accu’s en opslagsystemen spelen een cruciale rol in het optimaliseren van energieverbruik en het verlagen van elektriciteitskosten. Ze bieden de mogelijkheid om overtollige energie op te slaan, te gebruiken tijdens piekuren of wanneer de zon niet schijnt, en zo de afhankelijkheid van het reguliere elektriciteitsnet te verminderen. Of het nu gaat om zakelijke toepassingen of voor particuliere huishoudens, deze geavanceerde systemen dragen bij aan duurzaamheid, kostenbesparing en een efficiënter energiegebruik. Niels Mensonides: ,,De toekomst is al lang begonnen!”

78

Mensonides Installatie was de afgelopen jaren betrokken bij een groot aantal projecten. Hieronder een aantal voorbeelden van die opdrachten en samenwerkingen.

Het Spoorhuys Harlingen: nieuwbouw

van 24 woningen achter het treinstation van Harlingen. Mensonides leverde de zonnepanelen en deed de volledige E+W installatie zoals de warmtepompen voor de verwarming en warm water, binnenriolering en een mechanisch ventilatiesysteem.

Duurzaam bedrijfspand Zwaag:

nieuwbouw van bedrijfskantoor De Boer & de Groot. De werkzaamheden bestonden onder andere uit de installatie van een VRF-warmtepompsysteem, luchtbehandelingsinstallatie met warmteterugwinning, elektrische installatie, sanitair en zonnepanelen.

Nieuwbouw duurzaam bedrijfspand Joure

Duurzaam bedrijfspand Joure: MHB

AV verhuisde met het hoofdkantoor en -bedrijfspand naar Joure. Mensonides adviseerde en leverde de verwarming, ventilatie, de water- en elektrische systemen, het sanitair, de zonnepanelen en laadpalen.

Gemeentelijk monument: in Huizen

plaatste het Harlinger bedrijf 45 rode zonnepanelen en micro-omvormers. Een uitdagende klus, omdat er vanwege de monument-classificatie voorwaarden golden. Uiteindelijk is daarom voor rode panelen gekozen; die sluiten esthetisch goed aan bij de rode daken.

Plaatsing rode zonnepanelen, Huizen Zonnepanelen ziekenhuis Sneek

Zonnepanelen ziekenhuis Sneek: Bij het ziekenhuis in Sneek hebben heeft Mensonides de PV-installatie uitgebreid met 850 extra zonnepanelen. De zonnepanelen zijn geplaatst in combinatie met microomvormers. Het totale vermogen van de uitbreiding komt uit op 344,25 kWp. Eerder heeft Mensonides hier al 1.000 zonnepanelen geplaatst.

79

Het Noordelijk Vastgoedcongres:

“Onze missie is om studenten en het bedrijfsleven aan elkaar te koppelen” 80

Het Noordelijk Vastgoedcongres streeft ernaar om een toonaangevend evenement te zijn dat jaarlijks wordt bijgewoond door een breed scala aan bedrijven en (toekomstige) professionals uit de vastgoedbranche. “We willen graag een toegankelijk platform bieden om te kunnen netwerken en voor het uitwisselen van kennis tussen studenten en andere bezoekers met extra aandacht voor kwaliteit, duurzaamheid en innovatie”.

Een deel van de oude organisatie is inmiddels uitgevlogen, maar de nieuwe lichting is druk bezig met de voorbereidingen van het aankomende congres dat plaatsvindt op 15 februari 2024 in de Martiniplaza Groningen.

Deze editie staat het congres in het teken van een nieuw thema, namelijk: ‘Innovate today, for a better tomorrow’.

Hiermee wil de organisatie innovatie in het vastgoed aanstippen en hoe zij daar tegenaan kijken omtrent duurzaamheid, vastgoedtransformatie, ontwikkeling enzovoort. De dagindeling zal er over het algemeen hetzelfde uitzien, maar er is meer ruimte op de bedrijvenbeurs en ‘speeddaten met ceo’s’ is toegevoegd aan het programma.

De bedrijvenbeurs biedt een unieke gelegenheid voor vastgoedbedrijven, projectontwikkelaars, investeerders en andere spelers in de vastgoedindustrie om zich te presenteren aan een geïnteresseerd en relevant publiek. Het evenement stelt exposanten in staat om hun nieuwste projecten, innovatieve vastgoedoplossingen en diensten te demonstreren en in contact te komen met potentiële klanten, partners, investeerders en studenten. Ook de komende editie zal het congres een interessante mix zijn van denken en doen.

Het Noordelijk Vastgoedcongres is een gerenommeerd evenement binnen de vastgoedsector in het Noorden en bracht dit jaar opnieuw een diverse groep professionals en studenten samen in een boeiende en inspirerende setting. Het congres, dat plaatsvond op een prachtige locatie in Groningen, bood een uitgelezen kans voor deelnemers om kennis te delen, nieuwe inzichten op te doen en waardevolle connecties te leggen.

De organisatie wordt ondersteund door ambassadeurs, waaronder Peter Schreuter (PROVADA), Mayra Rijkse (NEVAP) en Bouke Niggendijker (Bouwt & Ontwikkelt).

Wim van der Post, kennismanager bij het Rijksvastgoedbedrijf, zal wederom de rol van dagvoorzitter op zich nemen.

Zo zegt Lars: “Onze ambassadeurs spelen een cruciale rol, omdat zij hun kennis en netwerk met ons delen en wij daardoor de gehele vastgoedsector kunnen bereiken”.

Aan de hand van de ambassadeurs kan er gezegd worden dat de organisatie serieus nadenkt over wie zij inzetten om met de juiste bedrijven in contact te komen.

Een aantal bedrijven van de vorige editie, zoals VolkerWessels, Mogelijk, Envalue en RYSE (Voorheen abcnova) hebben de handen wederom ineengeslagen met de organisatie van het Noordelijk Vastgoedcongres. Zij zijn wederom partner en zullen aanwezig zijn tijdens de volgende editie.

Meer informatie over het Noordelijk Vastgoedcongres is te vinden op: www.noordelijkvastgoedcongres.com.

Op de website is ook meer te vinden over het dagprogramma, de partners en sprekers.

Daar leest u ook hoe u partner kunt worden van de komende editie. De organisatie komt graag met u in contact!

‘Innovate today, for a better tomorrow.’

81

Berber van Zandbergen, wethouder van Gemeente Tytsjerksteradiel

“Waardevol bouwen”

BURGUM Bouwen met visie. Dat is kort gezegd het streven van Berber van Zandbergen, wethouder van Tytsjerksteradiel. Uiterlijk 2030 wil deze gemeente er ruim 800 woningen bij. En wat gebouwd wordt, moet ook écht een blijvende verbetering zijn. Voor zowel de inwoners als voor het landschap. “We willen woningen, maar vooral waarde toevoegen.”

Die woorden, ‘waarde toevoegen’, komen meermaals terug tijdens het gesprek met Van Zandbergen. Met Ruimte, Duurzaamheid en Milieu in haar portefeuille houdt ze zich bezig met thema’s die daar anno 2023 ook om schreeuwen. De vraag naar woningen is groot in Tytsjerksteradiel, maar dan wel energiezuinige woningen die passen bij de doelgroep én de omgeving. Die doelgroep

82

bestaat vooral uit starters, senioren, eenoudergezinnen en alleenstaanden. Er is vraag naar (sociale) huurwoningen en betaalbare koopwoningen. “We kijken per doelgroep wat we het beste kunnen bouwen, met oog op toekomstige ontwikkelingen.”

Participatie

En met bouwen bedoelt Van Zandbergen

nieuwbouw, maar ook herbouw. Inbreiding heeft vanwege natuurbehoud de voorkeur boven uitbreiding. In alle gevallen is een hoog energielabel een vereiste, - in 2040 wil de gemeente volledig energieneutraal zijn -, maar dit is een van de relatief weinige harde kaders. Want de traditie dat gemeenten alles bepalen over het precieze hoe en wat aangaande nieuw- of herbouw, wil Tytsjerksteradiel doorbreken. Waarde toevoegen betekent namelijk ook: bewoners nauwer betrekken bij het gehele proces en zo zorgen voor breed gedragen plannen. In Suwâld, Noardburgum en Hurdegaryp vindt sinds eerder dit jaar dorpsparticipatie plaats op het gebied van woningbouw-plannen.

Deze pilot is dit jaar opgetuigd in aanloop naar de nieuwe Omgevingswet en smaakt ondanks de nieuwigheid nu al naar meer.

Projectleider is Johan Timmermans.

“Omwonenden nodigen we uit om aan te sluiten bij een ontwerpteam, waarin ook de gemeente zit”, vertelt hij. “Ze worden vanaf het begin meegenomen in het proces en gaan letterlijk ontwerpen. Uiteindelijk komen hier een aantal voorkeurscenario’s uit die passen bij de behoeften en de kaders die er zijn. Soms brengen inwoners wensen in die niet haalbaar zijn. Juist omdat we met hen om tafel zitten, kunnen we goed uitleggen waarom dat zo is. Een park is

hartstikke mooi, maar kost de gemeente wel 2 miljoen euro - bijvoorbeeld. Dan snappen ze ook wel waarom dat niet kan. Je neemt de mensen echt mee in het proces.” Van Zandbergen vult aan: “Mensen komen ook een beetje binnen de muren van hoe het hier bij de gemeente werkt. Ze zien dus hoe complex dingen liggen. Dat leidt tot begrip.”

Het ontwerpteam It Súd fase 3 in Hurdegaryp, met Berber van Zandbergen, wethouder van Tytsjerksteradiel.

‘Omwonenden nodigen we uit om aan te sluiten bij een ontwerpteam, waarin ook de gemeente zit.’

Samen plannen maken

Er zijn dus kaders en zaken liggen soms ingewikkeld, maar de pilot valt zowel bij inwoners als bij de gemeente in goede aarde.

Verschillende participatieprojecten lopen er nu. Bijvoorbeeld voor het zogeheten Maskelyn-gebied in Hurdegaryp: een verpauperd gebouw met een bestraat, sfeerloos plein. Ook hiervoor is een ontwerpteam, inclusief omwonenden, aan de slag gegaan. Van Zandbergen: “Die hebben gezegd: hier moet een groen parkterrein komen en nultredenwoningen met een patio

83

of een gemeenschappelijk park. Voor het ene deel gaat het vooral om het groen, voor het andere deel om de woningen en dat komt in dit project mooi samen.”

en een kluwen aan belangen,

Onlangs is in Sûwald een ontwerpteam gestart. Was aanvankelijk de aanname dat 6 tot 8 nieuwe woningen voldoende zouden zijn, dankzij de inbreng vanuit de mienskip weet Tytsjerksteradiel dat de vraag groter is. Een groot project waar ook participatie bij kwam kijken, is Moai Burgum. Op de plek waar de oude voetbalvelden nu liggen, komen 130 woningen. Dit plan is deels op de ‘ouderwetse’ manier tot stand gekomen en deels door middel van participatie.

mogelijkheden en onmogelijkheden.’

Mooie puzzel

‘Je hebt het aspect ‘natuur’, het aspect ‘woningbouw’

Woningen in Wyns, waarvan de bouw door de inwoners zijn geïnitieerd Berber van Zandbergen en projectleider Johan Timmermans

De participatie-pilots in Hurdegaryp, Sûwald en Noardburgum zitten nog in de ontwerpfase, toch is de gemeente voornemens om participatie te verankeren in bouwprojecten. Timmermans vindt het mooi om met mensen om tafel te zitten en plannen te smeden, en dan verbaasde gezichten te zien. “Ze hebben weleens vooroordelen, denken dat we dit allemaal doen voor de bühne. Maar dat is niet zo. En dan staan ze te kijken van hoeveel inspraak ze hebben. Dat ze echt tot een gedragen plan komen, daar krijg ik energie van. We zitten hier voor iedereen en nu voelen de mensen dat ook.”

Van Zandbergen deelt dit enthousiasme. Zij houdt daarnaast van het hoge puzzelgehalte dat gepaard gaat met participatie. “Je hebt het aspect ‘natuur’, het aspect ‘woningbouw’ en een kluwen aan belangen, mogelijkheden en onmogelijkheden. Om al die stukjes in elkaar te leggen en er met elkaar voor te zorgen dat het resultaat mooier wordt dan het was, dat vind ik het leukste. Daarom ben ik blij dat ik zowel woningbouw als duurzaamheid in mijn portefeuille heb. Ik vind ook dat het bij elkaar hoort. Het is hard werken en het kost tijd, maar het is de moeite waard.

Want uiteindelijk voeg je op verschillende manieren waarde toe voor de mensen. En dat is waar je het voor doet.”

Meedenken over een bouwproject in Tytsjerksteradiel kan ook online: denkmee.t-diel.nl.

84

Integrale gebiedsontwikkelingen.

Woonwijken, bedrijventerreinen, klimaatadaptief, zonne-energie, aquathermie, biodiversiteit.

Circulaire ontwerpen.

De Meet in Haren, circulaire en energieneutrale gymzaal.

Realisatie van multifunctionele accommodaties.

MFA Feel Fit Center in Rhenen, 5500m2 aan energieneutrale sportfaciliteit.

Dromen, Denken, Doen. www.windgroep.nl

85

ELKE DAG. BIJZONDER. SINDS 1935.

Slokker Vastgoed is specialist in het ontwikkelen van nieuwe leefomgevingen in de stad, het herbestemmen van bestaand vastgoed, het bouwen van nieuwe wijken aan de rand van de stad en het ontwikkelen van zorgwoningen. We maken betekenisvolle plekken met oprechte aandacht voor elkaar; voor mens, buurt en natuur. Altijd nieuwsgierig naar hoe het beter, duurzamer en slimmer kan. Creativiteit en lef zijn verweven in onze nuchtere, realistische aanpak. Elke dag weer. Zo realiseren we al jarenlang bijzondere projecten.

www.slokkervastgoed.com