Magazine De kunst van keuzes maken

DE KUNST VAN KEUZES MAKEN

E N ZI

A G A

M

Om zelfvertrouwen te ontwikkelen heb je te leren gebruik te maken van keuzevrijheid. Alles in ons leven is gebaseerd op het maken van keuzes. uitgave 2020

De kunst van keuzes maken In het leven draait het allemaal om het maken van keuzes. Er zijn vaak twee hersengebieden die zich bezighouden met het maken van keuzes. De mens leert van de consequenties van een keuze. Pas achteraf kun je constateren of je keuze voldoet of niet. Ons brein slaat verkeert gemaakte keuzes sneller op in het brein dan goede keuzes.

Keuzes maken is een intensief proces.

Er zijn meerdere hersengebieden actief.

Het proces van keuzes maken is ook afhankelijk van de opvoeding die je hebt genoten. De impact van een keuze kan ingrijpend zijn.

Een aantal ingrijpende keuzes kunnen zijn: scheiding, gezinsuitbreiding, suÏcide, transplantatie, verhuizing.

Vaak maken we deze keuzes automatisch.

Bij verlamming of bevriezing worden geen keuzes gemaakt en dat kan weer levensbedreigend worden als het doorzet in het stadium van depressiviteit.

Geen keuzes maken zorgt op den duur voor een depressieve stemming. De angst slaat toe.

Verschillende hersengebieden worden actief bij verschillende keuze processen.

Onze keuzevrijheid waarin wij kunnen leven bepaald gelijk de mate van zelfvertrouwen. Met name op verschillende leeftijden heeft de natuurlijke ontwikkeling van zelfvertrouwen te maken met keuzevrijheid. Het hele proces zet uiteindelijk je zelfwaardering op het spel.

Ben je een afhankelijk type mens, dan durf je als het ware weinig of geen keuDaarentegen is vreemdgaan, relatiezes te maken, waarbij je zelfvertrouwen vorm, religie geen ingrijpende keuze. wegebt en je aangewezen bent op anHet eenmaal gekozen traject kan wel in- deren. Meestal levert het op volwassengrijpend zijn. Met andere woorden het leeftijd een persoonlijkheidsstoornis op kiezen hoeft geen ingrijpend proces te of vervelende ziektes. Je staat ver van je zijn, doch het vervolg hoe ermee omge- eigen kern. Zo belangrijk is keuze vrijgaan wordt kan wel ingrijpend zijn. heid. Gelukkig kun je op iedere leeftijd het proces veranderen. Je eerste zelfDe meeste keuzes zijn impuls keuzes. bewust gemaakte keuze is dan: ga hulp Het aanbod is groot en je kiest uit het vragen. (Coach, therapeut, Psycholoog). aanbod. Op zich is het een luxe probleem. Het grote aanbod kan je wel ver- In het magazine beschrijf ik verschillenlammen, met vervelende gevolgen in de levensfasen, waarbij verschillende het vooruitzicht. keuzeprocessen ten grondslag liggen.

Ruud van Lent © VLCounseling 2020

Levensbedreigende keuzes kan iedereen meemaken op onverwachte momenten in je leven.

Friesland, Groningen, etc) kan voor veel problemen zorgen, omdat de levensstijl compleet anders kan zijn. Ben je avontuurlijk ingesteld, dan kun je sneller beslissen. Ben je alleen verliefd op de buitenkant van de ander, dan kun je zomaar in de problemen geraken als je gaat samenwonen. Eigenlijk een uitnodigende vraag is: waar ben je nu verliefd op? Ik durf te wedden, dat het moeilijk is deze uitvoerig te beantwoorden. Meestal kom je met slechts enkele eigenschappen van de ander op de proppen en vergeet je eigen ontwikkeling mee te nemen.

Je leven wordt bedreigd en je hebt geen tijd om na te denken. Impulsreacties vragen de aandacht. Je put uit je vermogen tot actie. Dat kan vluchten of vechten betekenen. Je moet handelen. Nadenken is er niet bij.

Automatische keuzes vinden dagelijks

Ingrijpende keuzes zijn keuzes die vaak overwogen gemaakt worden. Een ander hersengebied is actief. Met wie ga je samenwonen, een gezin stichten, of wil je juist de relatie beëindigen? Waar wil je wonen, werken en wat wil je eigenlijk voor werk doen? Iedere keuze is ingrijpend, want je leven verandert desastreus. Kijk maar naar het uitzoeken van een partner met wie je samen gaat wonen.

Wat geef je op, wat krijg je ervoor terug, allemaal vragen doemen op. Liefde maakt blind.

Klopt, als je niet meer nuchter kunt nadenken over de “wat” vragen. Het grootste probleem kan ontstaan, als jij je eigen grenzen, behoeftes niet kent.

Zelfs een studierichting of vakkenpakket kan ingrijpend zijn. Ingrijpend betekent eigenlijk dat een keuze een leven kan beïnvloeden.

Waar je wilt gaan wonen is zelfs ingrijpend.

De buurt kan je welbevinden breken of juist ontwikkelen. Een relatie bestaande uit iemand uit de randstad en iemand uit zuid Limburg (of

honderden keren plaats. Wat ga ik eten, wat doe ik op brood, wat drink ik. Hoe ga ik mij kleden vandaag? Noem maar op, alles gebeurt automatisch. Je krijgt problemen bij het kiezen als het aanbod overweldigend is. Als je kunt kiezen uit vele soorten brood en beleg.

Uit een uitpuilende klerenkast. De enige oplossing is: het aanbod minimaliseren. Leg dat je kinderen maar eens uit in tijden van welvaart. Een moeilijke bijna onmogelijke opgave.

Andere keuzes die je automatisch maakt zijn keuzes uit vervoersmiddelen, of handelingen die noodzakelijk zijn. In de avond maak je keuzes uit televisiezenders of films. Hobby’s zorgen voor afleiding, echter ook daarin maak je keuzes.

Een ander hersengebied is actief. De prefrontale cortex, juist dat deel wat zich ontwikkelen moet van 9 – 17 jaar. Automatische keuzes beginnen al in het begin van je ontwikkeling als baby. De ervaringen of consequenties bepalen vaak of je keuze bevalt of niet. Het meeste leert de mens van verkeerde keuzes. Het hersengebied automatiseert gewone keuzes, net zoals bij het zwemmen, fietsen, rekenen. alles gaat automatisch. Herhaling is het toverwoord.

Luxe keuzes zijn ons grootste probleem.

Deze kunnen vervallen in zeer ingrijpende keuzes, met name als het wereldwijd aanwezig is. De veroorzaker van ongenoegen, oorlog, strijd en doemdenken. Toch kan een keuze uit luxe (veel aanbod en middelen) ons welbevinden een positieve draai geven. Door bewust te zijn van de grens of de balans lukt het je te blijven genieten. Het winnen van een loterij met miljoenen op je spaarbank, wil niet automatisch zeggen, dat je leven rooskleurig verloopt. Je kunt namelijk erg snel en eenvoudig in ingrijpende veranderingen vallen, zelfs levensbedreigend.

Criminelen verrijken zich in luxe en weten geen respect op te brengen of grenzen aan te geven wanneer genoeg echt genoeg is.

Grote gevaar ontstaat door onbegrip, asociaal gedrag en persoonlijkheidsstoornissen. Ons grootste probleem in deze eeuw is keuzes maken uit luxe. Grenzen van zorgeloos samenleven worden bereikt.

Door het aanbod volgt vaak verloedering als consequentie. Kijk maar naar hoe wij omgaan met dieren, vleesconsumptie, landbouw, natuur. Milieu is zelfs dodelijk en levensbedreigend geworden door ons afval. Gooi het maar op straat, in het water, de zee. Corona doemt op als levensbedreigend virus, welke ontstaat door vele soorten van misbruik van ons levenselixer.

Corona is een keuze uit de natuur om ons te beletten door te gaan zoals wij nu vanuit luxe leven. Onze keuzes zijn vaak dan ook altijd te bekritiseren. Onze samenleving kent geen negatieve consequenties of levensbedreigende consequenties. Dan maar desastreus en onze ogen worden geopend. Aan de andere kant is kunnen kiezen uit luxe ook een manifest om ons welbevinden te omarmen.

Mentale Kiespijn is een keuze van een

geheel ander kaliber, namelijk het uitstellen of geen keuze maken. Geen keuze is ook een keuze, alleen heeft dit nare gevolgen als het vaker gebeurt. Je afhankelijkheid neemt toe.

Een ander gaat vaak voor je kiezen. Je komt zelfs niet meer van de bank af, het lukt je niet meer het beste voor jezelf te doen. Je zelfvertrouwen krijgt een deuk (belemmerende overtuiging) en je zelfrespect is geheel verdwenen.

Twijfel over alles wat je denkt en voelt, met tot gevolg: een zware depressie. Depressieve gevoelens worden gevoed door geen keuzes te maken. Keuzes welke je niet in staat bent te maken. Dat zijn vaak ingrijpende keuzes, maar kan ook voorkomen bij automatische keuzes en luxe keuzes. Bij levensbedreigende keuzes bevries je letterlijk en je geeft je over als prooi.

Mentale kiespijn is echt iets van de laatste tijd. Een millenium probleem. Kinderen hebben te leren uit zowel positieve als negatieve consequenties. Vaak beschermen de ouders hun kinderen en regelen alles voor ze. Daar zit het probleem verscholen. Ze denken zelf niet meer na, zelfs niet over wat ze willen. Eigen behoeftes zijn vaak alleen gebaseerd op mooier, duurder, meer, luxer. Het houdt vanzelf op en vervolgens maken zij geen keuzes meer.

Laat je kind de dingen ook eens bewust verkeerd doen. Jij als ouder weet beter, echter laat het over aan het kind. Ook al volgt er schade of verdriet. Op deze wijze leert het kind om te gaan met teleurstellingen. Geen keuzes maken lost af en toe problemen op. Als je maar lang genoeg wacht, zorgt een ander wel voor het antwoord.

Naast soorten keuzes kijken we ook naar contextuele eigenschappen. De pyramide van Maslov geeft in lagen welke keuzes er gemaakt dienen te worden en wanneer. Hoe hoger in de pyramide des te problematischer wordt het keuzeproces.

DREUMES tijdperk 9 - 24 maanden De dreumescortex (vanaf circa 9 maanden) vult zich aan de hand van herinneringen welke voortkomen uit herhalingen, spiegelneuronen en coping van de directe omgeving.

Priming is het sneller herkennen van, of reageren op een bepaalde stimulus als men deze eerder heeft waargenomen. Bij het maken van keuzes is de vroegere ervaring belangrijk, hoe vroeg het ook begint. Alleen de betekenis begrijpt een kind nog niet, waardoor de relatie niet snel gelegd wordt met eerdere keuzes. Zo kan een kind voortdurend tegendraads reageren op een handeling. Door de herhalingen krijgt het een patroon. De wijze van opvoeden is van enorm belang om de herinneringen zinvol te maken. Het verloopt prima als het veilig is voor de dreumes (conform de ontwikkeling van de dreumes, niet volgens de ouders).

Een voorbeeld om je kind in veiligheid te ondersteunen zonder kritische opmerkingen: Op een gegeven moment besluit een dreumes om iets nieuws te proberen. Het kind ziet ouders de trap oplopen en wil zelf naar boven komen. Ook al kan je kind niet lopen, toch gaat het meestal kruipend naar de onderste trede, trekt zichzelf op en klimt zo verder. Dat gebeurt als de dreumes in de motorische ontwikkeling zover is. Als ouder is het verstandig om je kind te ondersteunen door ongeveer een meter achter het kind te blijven. Als het kind wegglijdt of een foutje maakt, kun je het kind veilig opvangen en opnieuw aanmoedigen. Je hebt alleen maar op te letten, door te kijken naar je kind, hoe het klimt.

Als de motoriek het toelaat gaat het kind een keer uit zichzelf pasjes maken met lopen. Je kind geeft dat zelf aan. Na duizend keer vallen blijft het doorgaan net zolang het nodig is om te kunnen lopen. De bewegingen slaat het kind op in zijn of haar geheugen en de handeling wordt geautomatiseerd. Zonder nadenken beweegt de motoriek automatisch en schakelt het kind naar een nieuwe uitdaging.

Op deze manier leert je kind fietsen, klimmen, zwemmen, woordjes onthouden, zinnen formuleren. Alles zonder het te begrijpen. Consequenties slaat het kind op, zonder belang te hechten aan een oordeel.

Wij Nederlanders zijn vanuit onze cultuur kritisch ingesteld. Dat betekent vaak oordelend (zowel be- als veroordelend). Daarom is het niet vanzelfsprekend dat jij je kind veilig opvoed, zoals het kind zelf noodzakelijk vind.

Vergeet niet dat een dreumes geen besef heeft van de betekenis van handelen.

Je de he in ha de m m on

D m st w al zic aa gr

Ee en de be om ik va al al er ge er he is co m st re

Ee zie H vo et he ge in bo on dr w re dr ov

Je kunt je kind erg snel beschermd opvoeden, dat betekent niet dat het veilig is voor het kind. Gedrag begint zich te ontwikkelen in de dreumes tijd. Gedrag vormt zich aan de hand van bekrachtigingen, met name vanuit de directe omgeving van het kind. Naast de motorische en taalkundige ontwikkeling, automatiseert ons denken, doen/handelen ook en ontstaat er gedrag.

De eenkennigheidsperiode (vanaf 12 - 24 maanden) is gericht op het beseffen van bestaansrecht. Ik ben iemand met een wil. Mijn wil ontwikkelt zich aan de hand van wat ik allemaal doe, hoor en zie. Vanzelf gaat mijn wil zich automatiseren, maar dat duurt nog een aantal jaren. Vandaar dat ik als dreumes erg graag bij mijn opvoeder blijf, want stel je voor?

ren en de ouder reageert meestal geïrriteerd.

De irritatie of reactie van de ouder is dan bepalend voor het verzet van de dreumes. De dreumes ervaart deze tijd ook erg verwarrend, want alles is tegenovergesteld. Het krijgt een eigen “wil” en moet zich aanpassen aan de “wil” van een ander. Deze fase is het begin van de conditionering (aanpassing). Een normaal verloop in de ontwikkeling. Als het maar niet gepaard gaat met strafmaatregelen van opvoeders. Dan ontstaat angst, paniek of het verzet (rebel, vermijder, terugtrekker). Levenslang blijft het gekozen verzet vanuit de dreumes en peutertijd aanwezig als mindset. We noemen dit de ontwikkeling van het gedrag.

Een dreumes laat de opvoeder niet snel los en houdt de opvoeder voortdurend goed in de gaten. Het is namelijk eng, om ineens te beseffen dat ik een “wil” kan hebben. Als mijn omgeving normaal reageert op mijn wil, hoef ik niet bang te worden van de consequenties van mijn daden. Het zelfvertrouwen krijgt nu alle kans zich veilig te ontwikkelen. Iedere keer als de dreumes iets onderneemt, krijgt het een ervaring. voor de dreumes veilige ervaringen geven vertrouwen. Als de dreumes vervelende ervaringen van eigen handelen krijgt, ontstaat het wantrouwen. Wantrouwen welke nodig is om te overleven, grenzen te ontdekken en consequenties te ervaren. Als de omgeving maar in de buurt is en het groeiproces ondersteunt. Als de wil van de dreumes gehonoreerd wordt en zelfs aangemoedigd wordt.

Een dreumes maakt spontane keuzes. Het ziet iets en krijgt ineens interesse in dat iets.

Het iets kan van alles zijn. De dreumes krijgt voorkeur en dat laat het kind weten als het eten krijgt. Een mooie testgelegenheid voor het kind om te ontdekken in hoeverre de “wil” gehonoreerd wordt. Want groene groente is ineens vies. De keuze voor patat en ijs staat bovenaan. Sinaasappelsap, bah wat zuur. zo ontstaat een gevoelsuiting van walging. Een dreumes kan walgen van eten, drinken, terwijl het wel verlangt naar experimenteren. De reactie van de ouder is erg belangrijk. Moet de dreumes het eten nuttigen, dan gaat het kind over in de overlevingsmodus. Het gaat weige-

Op de foto staat een dreumes op ontdekkingstocht. Wat zijn dat voor laadjes en wat zit er in? Erg nieuwsgierig opent de dreumes de laadjes en kijkt naar de inhoud. Als het meegeeft, valt alles op de grond. Dat is leuk. Als er maar niets in zit wat schade kan opleveren voor de kleine dreumes die nog steeds veel in de mond stopt om te ontdekken. De actie komt voort uit de “wil” of “behoefte” om de nieuwsgierigheid te bevredigen. De ervaring wordt opgeslagen en leert het kind om technieken te ontwikkelen om laden en kasten te openen en te bewonderen.

PEUTER tijdperk 2 - 4 jaar In dit tijdperk gebeurt in het brein het meeste uit een heel mensen leven. Als volwassene maken we miljoenen verbindingen. De peuter maakt triljoenen verbindingen. Daar waar alles nog mogelijk is. Het kind is nog een onbeschreven blad (tabula rasa) en langzaam vult zich het lange termijn geheugen (de cortex) zich met herinneringen en ervaringen. Vervolgens ervaart de peuter, dat het een bestaansrecht heeft en leert zich aan te passen aan de momenten van de dag welke het voorgeschoteld krijgt door de opvoeder. Als de peuter geen zin meer heeft in het opvolgen van de bevelen van de ouder, gaat het experimenteren hoelang je jezelf kunt verzetten.

Afhankelijk van de reacties van de opvoeder blijft het kind stug doorgaan met verzet. Als de opvoeder rustig en consequent blijft bij de boodschap, zal het kind zich erbij neerleggen. Opvoeders hebben grote moeite met koppige kinderen. Het vervelende is, dat koppigheid via de DNA genetisch is bepaald, dus wordt de opvoeder vaak met zichzelf of de eigenschappen van de partner geconfronteerd. Het EGO krijgt alle aandacht bij de peuter.

Als de aanpassing (conditionering) van de peuter aan de wensen van de opvoeder gewend is geraakt, kan het brein zich richten op nieuwe mogelijkheden welke ontstaan bij aanpassing. De peuter ontdekt ontwijk mogelijkheden of verzetsmogelijkheden. Gedrag krijgt steeds meer zicht op vaste patronen.

Je kunt letterlijk ieder kind leren, wat je het kind maar wil leren. Martelaren leren al van jongs af aan om te gaan met het martelaarschap en offeren hun eigen leven op als het zover is en verlangt wordt.

In het hoofd van de peuter is het een chaos aan ontwikkelingen. De taal wordt steeds intensiever gebruikt, zonder echt de betekenis van woorden, begrippen en uitingen te snappen.

De motoriek durft ineens veel meer en besteed aandacht aan het leren en automatiseren van fiets-, schaats-, klim-, zwemvaardigheden. Alles wat het kind uit eigen “wil” onderneemt levert een ervaring op. Langzaam krijgt het inzicht in de betekenis van de begrippen goed op fout.

Goed wordt snel beleeft en opgeslagen, terwijl fout een lading aan emoties teweeg kan brengen. Afhankelijk van de reacties uit omgeving, verzetskeuze als bescherming ervaart het kind langzaam de consequenties van eigen handelen, doen en zelfs gedachten.

“Kijk eens wat mooi”, zegt mijn dochter als zij drie jaar oud is en deze kleurplaat laat zien. Als opvoeder zie je gekras in verschillende kleuren.

Ik vind het persoonlijk niet echt mooi uitgevoerd. Bij drie jaar, reageer je met een compliment vanwege de gekozen kleuren. Bij vier jaar reageer je door aan te geven, dat het mooier kan. Bij 5 jaar zeg je gewoon: “ik vind het niet mooi”. De nuances bepalen hoe het kind zich verder ontwikkelt. Als je bij drie jaar al reageert met: “kan beter”, krijgt het kind te maken met de ontwikkeling van perfectionisme. Al snel zal het kind de tekenkunst zelf afkeuren en zijn best doen binnen te lijnen te blijven. Het is dan ook raadzaam, ook al is de prestatie van je kind volgens jou niet mooi, het positief te formuleren en het kind uit te dagen door een nieuwe kleurplaat aan te bieden, als er nog wil is om te kleuren. Het besef ontwikkelt zich vanzelf en bij 6 jaar begrijpt het kind echt wel wat hij zelf mooi vind of niet. Hoeft niemand iets aan te doen.

Waarom zou jij je kind belasten met een afkeuring of afwijzing? Of met een reactie van: “dat kan beter”? Perfectionisme is voor een ander vaak een geweldige eigenschap, echter voor de persoon zelf een enorme last. Als de eigenschap al voorkomt in het gezin vanwege gevoeligheid vanuit DNA en door reactie van omgeving, ontwikkeld vanzelf de faalangst mee en investeert het kind in wantrouwen. Het zelfvertrouwen neemt af en het gevoel van afwijzing krijgt vorm. Iets wat wij als volwassene graag kwijt willen, echter ontzettend moeilijk kunnen loslaten. Daarom is de peutertijd de belangrijkste periode uit het leven van de mens. Alles krijgt een vorm, betekenis en inhoud.

KLEUTER tijdperk 4 - 6 jaar

Grenzen verleggen en vooral opzoeken is de boodschap van deze ontwikkelingsfase. Experimenteren in alles en nog wat is de uitdaging.

Beginnen met sporten, ervaren wat je kunt.

Einde van het mythische tijdperk, waarin alles vertaald werd naar sprookjes, magie, toveren.

Wat wil je eten? Wat wil je doen? Wat wil je leren? Vragen waar een kleuter zelf niet aan hoeft te denken, want het aanbod is enorm.

Keuzes maken wordt nu ingewikkelder. Het brein moet leren keuzes maken. Het is overweldigend. Wat een prachtige wereld, wat een geweldige uitdaging.

Groep 1 en 2 van de basisschool zorgt voor rustmomenten. Want de kleuters hebben zich aan te passen en leren nu meer te socialiseren.

Uiteraard lukt dat niet gelijk en experimenteren ze erop los. Door te huilen, te schreeuwen, te bijten, vooral te vervelen als de concentratie wegebt. De groepsleerkracht heeft voortdurend een uitdaging, omdat zij te maken krijgt met enorm veel verschillende kinderen. Verschillende gedragsstijlen vanuit opvoeding opgelegd aan de leerkracht. Vooral plezier maken is hun motto. Langzaam aan gaan consequenties van keuzes en van gedragingen vorm krijgen en leren kleuters te ervaren De beginfase om uit te zoeken wat er bij je wat voor hun goed of fout is. De betekenis past, waarin jij je verder gaat verdiepen. Einkunnen ze nu opnemen, echter bij herhaling deloos veel mogelijkheden, dus het begin van leren zij de betekenis te integreren in zoeken een intensieve periode in het maken van eigen naar mogelijkheden. De laatste strohalm om te keuzes. Leren begrijpen wat consequenties zoeken naar de “wil”. Na deze periode zullen van handelen, denken, dromen zijn. veel kinderen bewuster keuzes kunnen maken als voorwaarden ook geformuleerd worden.

Kiezen voor nieuwe mogellijkheden aangereikt door computer, telefoon, ipad, televisie.

Een kleuter absorbeert enorm veel en tegelijk automatiseert het de enorme wereld van mogelijkheden. Ineens moet toch alles kunnen?

De “wil” maakt overuren en verwart, zeker als de omgeving niet meegaat met het aanbod.

Als opvoeders zeggen, dat het schermgebruik voldoende is, komen de emoties los. Hoezo voldoende? Ik kijk toch nog?

Gun de kleuters te experimenteren, geef ze de ruimte en observeer hen hoe ze zaken oplossen. Geef ze steun en support als ze erom vragen. Houdt oordelen zover mogelijk weg.

Geef ze de legostukken en laat ze zelf los op hun ontwerp, hun keuzes en ervaar hoe knap ze met het aanbod omgaan. Ze leren als het ware gebruik te maken van het maken van keuzes en te ervaren wat de gevolgen zijn van een keuze (consequentie).

JUNIOR tijdperk 6 -9 jaar Het brein gaat nu veel automatiseren. Grenzen zijn bekend bij kinderen zodra zij gegroeid zijn naar groep 3,4 en 5. Alles is gericht op het aanleren van rekenen, taal en andere vaardigheden.

Het gedrag heeft zich gevormd aan de hand van de vele aanpassingen welke het kind ervaren heeft vanaf 9 maanden. Aanpassingen aangereikt door de omgeving. De experimenteerfase (kleutertijd) heeft nu de mogelijkheid gecreëerd consequenties van handelen te begrijpen, zodat het kind nu bewuster kan gaan kiezen. Het is niet meer relevant voor het kind om zijn “wil” te ondersteunen, maar meer zich te richten naar het oplossen of omzeilen van de nodige aanpassingen welke ongewild zijn opgelegd door de omgeving (ouders, school, familie, vrienden).

De sematic in het brein maakt overuren. Het wordt tijd om uit deze chaos en verbindingen de juiste keuzes te maken om zoveel mogelijk je eigen identiteit te gaan behouden/ bewaken. De hausse aan ervaringen en mogelijkheden zijn eindeloos. Taak voor de groepsleerkracht het kind te richten naar nieuwe leerdoelen. De cognitieve vaardigheden staan nu centraal en processen passen zich aan. Nu is het relevant voor het kind te leren in context te denken. De context is de totale omgeving waarin iets zijn betekenis krijgt. Hierbij kan zowel letterlijk “tekst” worden bedoeld als een situatie of betrokken personen. De context is de achtergrond of referentie van een uitdrukking, idee of gebeurtenis waaraan het zijn betekenis ontleent.

Het accent voor de groepsleerkracht komt te liggen om “context denken” toe te passen.

Helaas is ons pedagogisch klimaat nog niet zover, dat er prioriteit aan gegeven wordt.

Het gedrag van het kind bereikt zijn hoogtepunt. Als kinderen van een jaar of acht op een negatieve wijze aandacht vragen, heeft dat te maken met een verkeerde benadering in de peutertijd. Daar waar de tweede gehechtheidsfase intreedt (rond het derde levensjaar) verandert er veel voor het kind. De veiligheid om zelf verder te ontwikkelen staat onder druk en conditionering staat het in de weg.

Afhankelijk van de reacties van de opvoeder en ondersteuning ontwikkelt het gedrag zich.

Als er negatief aandachtvragen optreedt op achtjarige leeftijd, kan het te maken hebben met de onveilige gehechtheid in deze tweede fase. Het kan zijn, dat de symbiotische relatie met moeder was verstoord toen er een broertje of zusje bij kwam. Dat kan gebeuren bij een gezinsuitbreiding voor de veilige leeftijd van drie jaar. Onbewust gaat de relatie met de opvoeder veranderen en kan het kind dit als onveilig beschouwen, waardoor een negatieve beschermingsstijl ontstaat in het gedrag.

Ouders doen er goed aan hun eigen gedrag en houding naar de achtjarige te veranderen en het negatieve aandachtvragen vooral te negeren en om te zetten in positieve ervaringen. Dan kan het kind gezonder en mentaalsterker de pubertijd in. Het vertrouwen neemt dan weer toe. De verandering moet dan wel vanuit de ouder komen, niet verwachten dat de achtjarige zich heeft aan te passen. Als de ouders hun eigen gedrag veranderen, zal de vroege puber ook zijn gedragsstijl kunnen veranderen.

In deze latente periode komen de keuzes uit omgeving, maatschappij, school. Er ontstaan vastere patronen in het brein. Interesses gaan uit naar het aanleren van nieuwe technieken, context denken en aanleren van compassie volle belevingen. Zelfcompassie kan in deze fase erg helend werken voor het zelfvertrouwen. De basisscholen doen er dus goed aan nieuwe vaardigheden op te nemen in hun lesmateriaal, zoals compassie denken en context denken. Ook het benoemen van gedragsstijlen kan veel bijdragen om keuzes te maken.

Niets is zo intens als de pré-pubertijd. Vanaf het negende jaar neemt de amygdala in het brein een volwassen volume aan en dat gaat gepaard met een overdaad aan angstgevoelens en boosheid. De jongeren hebben de steun van hun ouders nog hard nodig bij de verwerking van deze overdaad. Ze kunnen ineens bang worden voor de dood, voor denkbeeldige monsters, of andere mensen. Als deze jongeren in deze periode een dierbare verliezen (dier of mens) is de impact erg groot.

Het helpt hen door veel te praten met mensen die zij vertrouwen. Ze willen graag als volwassene behandeld worden, al weten ze zelf, dat zij het nog lang niet zijn. Het is het begin van de pubertijd.

Ook kunnen er ineens onverwacht boze buien ontstaan. Net of de hele wereld zal vergaan, dat is hun beleving. Ook bij het maken van keuzes kunnen ze problemen krijgen, doordat de twijfel toeslaat, onzekerheid en angst.

Als ouder kun je ineens een ander kind zien.

De beginnende puber heeft juist nu veel aandacht nodig. Alles is eng, fout en onrechtvaar-

dig. De emoties krijgen alle tijd zich verder te ontwikkelen. De prefrontale cortex begint nu de verbanden in het geheugen op te slaan.

Verbanden die wederom ontstaan uit herhalingen van herinneringen en ervaringen, maar dan verandert ineens de lading.

Mijn advies voor ouders is om tijdens deze periode niet te beginnen aan een scheiding. bij veel jongeren uit deze leeftijdscategorie blijft het levenslang als iets “engs” hangen.

Het voedt hun onzekerheden en angsten. Ze kunnen zich ook ineens verzetten tegen alles en iedereen uit boosheid.

Juist nu ze voor het onthechten gedurende hun tienerjaren staan, zoeken ze vormen aan wie ze veiligheid ontleden. Erg gevoelig voor misbruik, manipulatieve onbekenden. Ouders doen er goed aan hen serieus te nemen. Ook al hebben ze het over monsters onder hun bed. Ze zijn bang en die angst is gegrond. Zij beleven die angst, dus bagatalliseer het niet.

Neem ze serieus en ga met hen samen op zoek naar helende mogelijkheden, activiteiten of gedachten.

PRÉ - PUBERTIJD 9 - 12 jaar Op school wordt het tijd om aandacht te geven aan socialisatie. Het gaat niet meer om prestaties, maar om het beleven. Als het goed is gaan ze graag naar school, behalve als zij gepest worden. In groep 5 kun je al zien, wie gepest gaat worden en wie de pesters zijn.

Het ervaren van consequentie van gedragingen krijgt ineens een impuls. De emotie neemt het over. Veel huilmomenten, boosheid en angsten overschaduwen ons denken. Het limbisch systeem is actief en keuzes worden meer gemaakt vanuit gevoel dan gedachten. Vanuit gevoel nemen ze vaak beslissingen zonder te Belangrijk is dat hier aandacht aan gegeven beseffen wat het inhoudt. Aan de andere kant, wordt. Vooral veel uitspreken en tijd nemen om omdat ze uit emotie reageren, zoeken ze wel anderen bewuster te laten nadenken. veiligheidheid, eerder dan voorgaande jaren en zeker meer dan als ze tiener zijn.

Ouders doen er goed aan om de jongeren zelf te laten kiezen, ongeacht of zij het ermee eens zijn of niet. Hen begeleiden bij de uitvoering levert zelfkennis op. De jongeren zullen het als prettig beschouwen.

Kinderen die gepest worden hebben nu meer aandacht nodig. Niet de aandacht om het pesten tegen te gaan, maar meer de aandacht om je kind te leren omgaan met pestgedrag. Gelukkig zijn daar al veel boeken over gepubliceerd.

Maak je kind sterk in plaats van slachtoffer.

Vriendinnen en vrienden worden een stuk belangrijker en daarom is het socialisatieproces een van de belangrijkste leerprocessen. Hoe ga je met een ander om, is veel belangrijker dan te moeten weten waar Parijs ligt.

Eigenlijk werkt het op dezelfde wijze als het leren van de hoofdsteden. Bespreekbaar maken van gedragingen, kansen en bedreigingen zorgt voor duidelijkheid. Vervolgens zorgt het voor veiligheid. Groepsleerkrachten dienen anders te gaan observeren. Een verlegging van individuele processen (4 - 8 jaar) naar sociale processen.

Vlak voor de puberteit neemt het gewicht van de hersenen toe: de uitlopers van zenuwcellen in het voorste gedeelte (de prefrontale schors) groeien en maken een overmaat aan verbindingen. Hierna neemt het gewicht van dit deel weer af: onbruikbare verbindingen verdwijnen. Je kunt dit proces vergelijken met de bouw van een wegennet.

Moeilijk begaanbare kronkelweggetjes worden steeds breder en minder bochtig, tot er uiteindelijk snelwegen met vier banen zijn, waar het verkeer met grote snelheid de kortste weg van A naar B aflegt. Deze veranderingen maken dat het gebied beter gaat werken, waardoor de tiener steeds beter kan organiseren, plannen en beslissen.

TIENER 12 - 16 jaar

Juist in deze tijd neemt de loyaliteit naar de ouders weer toe, mits de ouders meegaan met het ontwikkelproces. Hetzelfde gebeurt als in de peutertijd. De tiener gaat zich opnieuw hechten, door eerst uit het oude systeem te onthechten. Afstand nemen van wat de wereld had aangeboden. De eigen “wil” steekt weer op, echter nu met de wetenschap dat hun mening ertoe doet. Het anti model krijgt vorm. Als ouders hun opvoedingsstijl niet veranderen, door veel meer de tiener als gelijkwaardige te zien, richten de tieners zich op vrienden en anderen uit de omgeving. Je kunt beter zakelijker worden in de communicatie, strijd zal het zeker opleveren. Dominantie wekt aversie en zorgt voor onveilige nieuwe gehechtheid. Tieners hebben nog respect te leren en dat kun je nooit afdwingen.

Semantic van een puber vertoont al patronen.

het limbische systeem gerekend. Ook functies van de ventromediale prefrontale cortex (VMPFC) worden vaak geassocieerd met emotieregulatie. Verschillende circuits die belangrijk zijn voor het transport van de neurotransmitter dopamine hebben uitlopers naar de prefrontale cortex. Over de specifieke functies van de prefrontale cortex wordt nog een uitvoerige discussie gevoerd.

Net als bij sommige andere delen van de hersenen, vindt er gedurende de hele kindertijd ontwikkeling van de prefrontale cortex plaats. Dit is met name het geval in de puberteit, hetgeen een verklaring kan zijn voor zogenaamd “pubergedrag”. De prefrontale schors is niet alleen het laatst ‘voltooid’ in de ontwikkeling, maar vermoedelijk ook het deel van de hersenen dat het meest kwetsbaar is voor veroudering. Dit verschijnsel noemt men ook wel ‘last in first out’. De prefrontale cortex is zeker tot en met het 20e tot 25e levensjaar in ontwikkeling. Vanwege deze ontwikkeling, is de leeftijdsgrens voor alcohol van 16 naar 18 verhoogd, omdat alcohol de ontwikkeling van dit hersendeel kan remmen.

Het kinderbrein is niet meer zo hectisch als het was als op de basisschool. Patronen in het gedrag worden steeds vastere verbindingen.

De emotionele tijd van de pré-pubertijd kan trauma’s hebben vastgelegd welke de verdere veilige ontwikkeling in de weg staan.

Tot de leeftijd van 25 jaar vult de prefrontale cortex zich. De prefrontale cortex is betrokken bij cognitieve en emotionele functies als beslissingen nemen, plannen, sociaal gedrag en impulsbeheersing. Het dorsolaterale deel (DLPFC) is veel in verband gebracht met het werkgeheugen. Men spreekt in dit verband ook wel van executieve functies. Vanwege de connectie met emoties, wordt de prefrontale cortex (met name de cortex orbitofrontalis) tot

Wij verlangen van onze kinderen veel te veel, terwijl het brein nog niet de verbindingen kan maken. Tieners vluchten liever naar leeftijdsgenoten, want die begrijpen elkaar. als ouders zich hiervan bewust zijn, is het raadzaam je kind meer als volwassene te beschouwen.

Maak je kind verantwoordelijk voor eigen keuzes, wetende dat de keuze nog niet overzien kan worden. Laat ze zelf ontdekken, ook al kost het de ouders veel energie en geld. Door ervaringen krijgt de cortex weer herinneringen welke gekoppeld kunnen worden aan consequenties en aan het maken van keuzes.

Op dit moment is er sprake van een mentale kiespijn bij onze jongeren. Velen worden depressief en durven niets meer te ondernemen.

Aangezien wij ook nog eens veel verlangen van hen, wordt het te veel en legt alles lam.

Met kans op drepressieve gevoelens (afhankelijk van aanleg). Faalangst ontstaat juist omdat de jongere van zichzelf veel eist, wat overigens onbewust door ouders wordt geactiveerd.

Faalangst hoort bij een perfectionistische instelling.

Een ander aandachtspunt bij het maken van keuzes, is de verliefdheid. Zodra de hormonen gieren door het lichaam, wordt het ontdekken van ons lichaam belangrijk. Meestal ligt een tiener in bed zichzelf te ontdekken. Masturberen hoeven ze nauwelijks te leren, het ontwikkelt vanzelf. Het taboe wat er op rust in onze samenleving, is het grote probleem om een volledig natuurlijk biochemisch proces in het lichaam, in het brein te veroordelen. Dat doet de omgeving. Het veroorzaakt schaamte en schuld gevoelens. In een kerkelijke opvoeding, wordt het meestal als taboe gezien.

Verliefdheid ontstaat in het brein. Een klik zorgt voor verwarring. De klik heeft te maken met onze zintuigen die alert gericht zijn op de ander. Meestal is een klik wederzijds. Verliefdheid moet niet lang duren, want de verwarring zorgt voor onverstandige keuzes. Een tiener is nog niet in staat alles te overzien. De klik zorgt voor verbinding en naarmate de relatie tot stand gekomen is, verandert de verliefdheid in het vervolg: de liefde of respect. Bij verliefdheid kan een mens alles aan. Het zelfvertrouwen is enorm, maar het ontbreken van overzicht zorgt voor een constante verwarring.

Tieners welke hun liefde niet beantwoord krijgen, raken hun vertrouwen kwijt. Ga ik de ander vertellen, dat ik hem of haar leuk vind?

Angst kan in de weg zitten.

De amandelvormige hersenstructuur amygdala speelt een belangrijke rol bij het vormen en opslaan van emotionele herinneringen, en is zowel gevoelig voor positieve als negatieve emoties zoals angst. Liefde lijkt hersengebieden op non-actief te zetten die een rol spelen bij negatieve emoties en ook bij sociale beoordelingen. Delen van de amygdala blijken minder actief te zijn bij verliefdheid vanwege de associatie met negatieve emoties. Deze verlaging van breinactiviteit lijkt de reactie van het brein te zijn wanneer liefde blind maakt.

De hippocampus, vernoemd naar zijn vorm van een zeepaardje, is belangrijk voor geheugen en functioneert als de interne TomTom van de hersenen. De amygdala en hippocampus werken nauw samen bij het opslaan van emotionele herinneringen (Richardson et al., 2004). Net als de amygdala speelt de hip-

pocampus een belangrijke rol in het interne beloningssysteem, dat meer activiteit vertoont bij gedrag dat een goed gevoel veroorzaakt, zoals het hebben van seks, eten en drugsgebruik.

Het ventrale striatum is een onderdeel van de basale kernen, die dieper in de hersenen liggen. Dit hersengebied reageert sterk op beloningen en vertoont bijvoorbeeld meer activiteit als je drinkt wanneer je dorst hebt, wanneer een gameverslaafde een videospelletje speelt of als je een beloning in de vorm van geld krijgt.

Het ventrale striatum is ook betrokken bij seksuele opwinding. Het gebiedje werd bij proefpersonen actiever na het zien van erotische plaatjes. Sterker nog: dit hersengebied werd actiever bij het zien van plaatjes die de seksuele voorkeur van de proefpersonen weergaven: in het brein van heteroseksuele mannen is meer actie tijdens het zien van erotisch gefotografeerde vrouwen en in het brein van homoseksuele mannen is meer actie wanneer zij erotisch gefotografeerde mannen bekijken (Safron et al., 2017).

Ook de hypothalamus wordt actiever wanneer erotische plaatjes worden getoond. De hypothalamus maakt deel uit van het limbische systeem (net als o.a. 1) de amygdala, 2) hippocampus en 7) cingulate cortex), wat betrokken is bij emotie, motivatie, genot en het emotioneel geheugen. Dick Swaab heeft veel onderzoek gedaan naar verschillende delen van de hypothalamus. Hij vertelde over de veelzijdigheid van dit hersengebied: “De hypothalamus is betrokken bij geheugenprocessen, maar ook bij de voortplanting, het eten en drinken, de seksuele oriëntatie, het gevoel vrouw of man te zijn, gedragingen als agressie, gevoelens als verliefdheid en erotiek.”

Samen met de hormoonregelaar van het brein (de hypofyse) en de bijnier, speelt de hypothalamus ook een belangrijke rol bij stressreacties. Sommige onderzoekers denken dat aantrekkingskracht en emotionele connecties ook ondersteund wordt door de afwisseling van het aan- en uitzetten van het stressreactiesysteem.

Het ventrale tegmentale gebied, onderdeel van de middenhersenen, is onderdeel van het beloningssysteem van het brein. In de hersenen van mannen en vrouwen die al langer samen zijn (>10 jaar) vertoont het ventrale tegmentale gebied meer activiteit wanneer zij kijken naar foto’s van hun geliefde dan wanneer ze een foto van goede vriend waar ze al lang bevriend mee zijn of een onbekend persoon bekijken.

Bij sommige personen komt dat activatiepatroon overeen met mannen en vrouwen die een prille relatie hebben (Acevedo et al., 2011). Dat betekent dat de hersenactiviteit bij sommige mensen in een lange relaties hetzelfde is als bij mensen die net verliefd zijn.

De cingulate cortex ligt net boven de hersenbalk (corpus callosum) en net als de insula reageert het voorste gedeelte van de cingulate cortex sterk op romantische liefde en euforische gevoelens. Opvallend is dat dit gebied, samen met de mediale insula en gebieden in het striatum ook meer activiteit vertonen wanneer een moeder (of vader!) kijkt naar foto’s van zijn of haar kinderen. Deze gebieden zijn dus voor romantische liefde en ouderliefde belangrijk.

De insula, ook wel het eiland van Reil, is gevoelig voor subtiele aanrakingen. Daarom stellen onderzoekers dat dit hersengebied warmte en tederheid binnen relaties reflecteert.

Het brein reageert op een zintuigelijke “klik”.

Je ogen nemen een profiel waar. Een profiel welke je mooi en interessant vind. Je oren luisteren naar uitspraken. Je neus registreert een heerlijke geur. De geur zorgt voor de opwinding in de insula. Bij aanraking voel jij letterlijk vlinders in je buik. Een relatie begint met het ontdekken. Vaak is gaat een tongzoen vooraf aan verdere intimiteiten. Als alles “klikt” kun jij je openstellen voor verdere ontdekkingen. Bij een jongen volgt de erectie en bij het meisje vaginale uitscheiding. Pas als alles klopt kun je gaan genieten van seksuele handelingen.

Nu zit er veel verschil in seksuele opwinding tussen jongens en meisjes. Als de jongens het geduld kunnen opbrengen levert dat tederheid op bij het meisje.

De eerste keer is dan ook een sensitieve ontdekkingsreis. Je ervaart in je tienertijd een andere beleving van seks, dan op latere leeftijd. Seksuele ontwikkeling is gerelateerd aan nieuwe fases in je leven.

Jongens welke letterlijk “hun pik” achterna lopen, zullen meisjes geen voldoening geven.

Je ziet dat vaak bij players of loverboys.

De beste leeftijd voor een meisje om seksuele contacten te hebben is vanaf haar zestiende levensjaar. Dit heeft allemaal te maken met de ontwikkeling in het brein, zoals hiervoor beschreven. Bij misbruik van jongere meisjes kan het nare gevolgen hebben op latere leeftijd.

Een gevaarlijke bijkomstigheid voor jongere meisjes als zij seksuele ervaringen krijgen is de groei van de afhankelijkheid. Eigenlijk creëeren ze een illusie welke vaak negatieve herinneringen opslaan in de prefrontale cortex. Dit kan levenslange schade opleveren.

De keuzes zijn ineens levensbedreigend geworden. Consequenties hangen aan de ervaringen. De impact bij verliefdheid kan persoonlijke eigenschappen veranderen, waarbij leed ontstaat, angst of een laag zelfbeeld.

Ouders doen er goed aan hun kind door deze periode van onbedachtzaamheid heen te helpen. Niet door ze te bekritiseren, of te verbieden, doch echter wel te adviseren. Want wat ga je doen als je veertienjarige dochter een oudere jongen of man ontmoet en haar hart verliest? Een veilig verschil in leeftijd is maximaal +3 jaar tussen de geliefden (tot circa 25 jaar als het brein volgroeit is). Komt er meer verschil in leeftijd, dan is de relatie niet meer gelijkwaardig. Dit kan nare gevolgen hebben op latere leeftijd.

Als verliefdheid onbeantwoord blijft, kan het zelfbeeld een deuk krijgen. Afhankelijk van assertiviteit van de persoon levert het vervelende ervaringen op. Is iemand introvert en afwachtend, dan zal de “klik” veel minder zichtbaar worden. Gevolg is vaak geen relatie.

Onveilig voelen bij het maken van keuzes verlaagt het zelfbeeld. Alles krijgt een andere intentie als het zelfbeeld laag is. Vandaar is de tienerfase erg belangrijk om keuzes te maken.

De tienerjaren staat ook voor het leren van respectvolle gedachtes en handelingen. Als ouders in hun opvoedsstijl niet meeveranderen door te kiezen voor gelijkwaardigheid en ondersteuning in plaats van kritisch en autoritaire, raken de tieners steeds verder in het nauw. Ze hebben te leren omgaan met consequenties van handelen, zij hebben te leren respectvol te denken, empatisch te zijn, te socialiseren, te leren plannen en structuur aan te brengen in hun denkpatronen en schoolvakken tot zich te nemen. Letterlijk een sprong in het diepe voor hen. Als het voortraject tot hun pubertijd niet afgestemd en in veiligheid voor het kind is verlopen, ontstaat vanzelf te anti reactie van de puber. anti tegen de wereld, de maatschappij, school, ouders en familie. Ze zoeken intensief contact met lotgenoten van hun eigen leeftijd of ze maken de fout door zich aan te sluiten bij oudere jongeren, volwassenen etc.

Zelfstandig keuzes maken wordt voor hen een uitdaging en een lijdensweg. Want zij overzien niet de consequenties van keuzes en gedrag.

Aan de andere kant heeft dat ook weer een positieve ervaring, welke pas op oudere leef-

tijd wordt ontdekt en gezien. Een harde ervaring zorgt voor betere keuzes op latere leeftijd.

Of het werkt juist averechts en kweekt het angst en depressiviteit. Niemand weet het antwoord. Afhankelijk van de persoonlijke eigenschappen worden trauma’s verwerkt en opgelost. Het leven is een grote paradox. Liefde en haat horen bij elkaar. Als iemand spreekt over haatgevoelens, dan is er ooit erg veel liefde voor die persoon geweest.

De eerste zes jaar uit het leven van de mens leert het kind zelfvertrouwen te ontwikkelen.

De fase daarna zelfcompassie en in de tienertijd het respect. Respect kun je nooit afdwingen. Dit is de grootste fout van volwassenen als ze een tiener willen aanspreken of corrigeren. Docenten maken veelvuldig deze fout.

Het is dan vaak de onmacht bij de docent.

Niet weten hoe te handelen of te reageren. En laten wij eerlijk zijn, het gedrag van tieners kan behoorlijk frustrerend zijn.

n i e r b s n o n a v s g e n z i u k r e e k w n a e v D n e k a m t t e a h v ij e b g n e sam

Keuzes maken is een ingrijpende gebeurtenis. Er zijn twee systemen bekend welke actief worden bij het maken van keuzes:

traag en kosten energie.

Het besteedt per definitie alleen aandacht aan stimuli welke bewust beleefd worden.

Bij systeem 1 horen processen die onbewust en automatisch verlopen.

Deze processen zijn niet erg nauwkeurig en weinig flexibel, maar hebben tot voordeel dat ze snel verlopen en weinig energie kosten. Alle waargenomen stimuli (wat je ziet, hoort en beleeft) worden door dit systeem verwerkt.

We hebben te maken met ervaringen en herinneringen welke door priming zijn opgeslagen en met automatisering.

Als voorbeeld noem ik het autorijden.

Als je leert autorijden heb je in het begin alle bewuste aandacht nodig voor handelingen als het schakelen. Wanneer je dit vaak genoeg hebt geoefend, is bewuste aandacht niet meer nodig en gaat het automatisch.

Er vindt een verschuiving plaats van systeem 2 naar 1.

Bij systeem 2 horen processen die bewust en deliberatief verlopen (weloverwogen). Deze processen zijn nauwkeurig en flexibeler, maar verlopen ook

Het zelfde gebeurt met het leren van een taal. Door de vele herhalingen herkent het brein de woorden en kun je de taal makkelijker spreken, verstaan en schrijven. Jaren later kun je de woorden weer herinneren, mocht je het nooit meer gesproken hebben.

Zo vergaat het ons ook bij het maken van keuzes. Pas als de prefrontale cortex volwassen geworden is, kunnen eerdere keuze momenten teruggehaald worden, waarbij uiteindelijk de consequenties een plaats krijgen. Hoe onstuimig het puberbrein was, nu pas op volwassenleeftijd, kunnen de consequenties van handelingen overzien worden.

Vandaar dat ons jeugdrecht soepeler is, dan het recht bij een volwassenpersoon. Veel daden bij kinderen en pubers kunnen door hen nog niet geheel overzien worden, waarbij de consequenties pas beleefd worden na de daad. Het brein kan dan nog niet schakelen vÓÓr de daad.

Of je nu moet kiezen in een restaurant, in de supermarkt of welke hotelkamer je neemt op vakantie; het blijft lastig.

Er is altijd zo veel te kiezen en vaak lijkt er geen beste keuze te zijn. Kiezen tussen twee mogelijkheden is nog te overzien, je hersenen bepalen wat voor jou de meeste waarde heeft en kiezen de beste.

Het wordt moeilijker wanneer je moet kiezen tussen iets dat je al hebt, en een alternatief waarvan je niet zeker weet of het meer waarde heeft.

hersenen ligt en waarschijnlijk een stuk later in ons brein is geëvolueerd, weegt de voor- en nadelen tegen elkaar af en maakt keuzes. Tijdens het verzamelen van voedsel schakelen we tussen de twee verschillende gebieden, de één zoekt en de ander beslist.

Tijdsdruk bepaalt welk hersengebied kiest

Keuzes maken doen we elke dag. Soms draaien we ‘s nacht maar rond en rond. We vergelijken alle opties. Soms De wetenschappers, ontkunnen we niet zo lang draaidekten dat we verschillende en en dubben, je moet gelijk hersengebieden gebruiken beslissen. Van twee hersenom keuzes te maken. Ze spits- gebieden wisten we al dat ten hun onderzoek toe op ze betrokken waren bij het ‘foraging’, een term die in de maken van keuzes. Nu tonen biologie wordt gebruikt voor Britse onderzoekers aan dat het verzamelen van voedsel. de één meer verantwoordelijk Voedsel-verzamelende dieren, is voor snelle keuzes en de dus ook mensen, nemen vaak ander meer voor langzame niet genoeg met wat ze al goed overwogen keuzes. hebben. Ze zijn altijd op zoek naar meer voedsel, of voedsel Twee fasen van een keuze met een grotere waarde.

In de beginfase van een keuze kijken we eerst wat de beNu blijkt dat we voor die schikbare opties zijn en wat zoektocht een diepgelegen we die waard vinden. Dus hier hersengebied hebben, dat zijn de hersenen actief voor constant onze omgeving afalle opties. In de eindfase van zoekt naar opties die voor ons een keuze vergelijken we de voordeliger zijn. Vermoedelijk verschillende opties en kiezen is dit al een heel oud systeem we er één uit. Nu is er enkel dat vroeg in de evolutie onze nog hersenactiviteit voor de hersenen in is geslopen. De gekozen optie. We kunnen keuzes die we aan de hand dus een verandering zien in van dat hersengebied maken hersenactiviteit voor de niet gelden niet alleen voor voed- gekozen opties: van actief in sel, maar voor alles wat voor de beginfase naar non-actief ons van waarde is. De drie in de eindfase. dolle dwaze dagen, het prijzencircus of de hamsterweken Nu bleek dat bij de korte zouden een lust zijn voor dat keuzes de ventromediale pregebied. frontale cortex (vmPFC) enkel betrokken was bij de beginEen ander gebiedje, dat meer fase van de keuze; dit hersenaan de oppervlakte van onze gebied bleef dus actief voor

beide opties. De posterieure pariëtale cortex (PPC) was het gebied dat de daadwerkelijke keuze maakte en bleef dus in de eindfase alleen actief voor de gekozen optie. Maar bij de middel en lange keuzes speelde de PPC helemaal geen rol en was het juist de vmPFC die de daadwerkelijke keuze maakten en dus enkel actief bleef voor de gekozen optie.

Tijdsdruk bepaalt wie beslist Dus dezelfde keuze kan door twee verschillende hersengebieden genomen worden.

Moeten we gelijk beslissen dan geeft de PPC de doorslag. Liggen we te draaien en te dubben dan geeft de vmPFC ons de uitkomst. Wat denk jij, zouden beide hersengebieden op dezelfde uitkomst komen?

Als de Ventromedial prefrontale cortex bij een keuzemoment actief wordt, zien wij een relatie met herinneringen en ervaringen. In de cortex worden fragmenten opgenomen uit de ervaringen uit het leven.

Aangezien de prefrontale cortex pas volledig functioneert vanaf de leeftijd van circa 16 jaar, kunnen de afwegingen die wij maken voor bepaalde keuzes pas na het zestiende levensjaar optimaal ingezet worden. Afhankelijk van je persoonlijke ervaringen en/ of herinneringen uit je jeugd.

Opvoeding staat hierbij centraal. In deze uitgave wordt Zoals gezegd, bij tijdsdruk hier voldoende aandacht aan krijgen we te maken met een gegeven. ander hersengebied. De keuzes die snel gemaakt moeten Alle keuzes die gemaakt worworden komen uit de den hebben consequenties. posterieure pariëtale cortex De relatie met jouw ervarin(PPC). gen uit het verleden kunnen je helpen of juist een stoorOverwegingen zijn er dan zender zijn bij het maken van nauwelijks en vaak wordt keuzes. de verbinding met het limbischsysteem in het brein gelegd om te kijken of iets levensbedreigend is of niet. De zogenaamde bypass van de amygdala heeft daar invloed op. Zowel de hypocampus (ons korte termijn geheugen) als de amygdala (vecht-vlucht emoties) maken verbinding met de PPC. Een keuze wordt dan gemaakt vanuit intuïtieve eigenschappen of sensitieve vanuit gevoel genomen beslissingen.

Belangrijk bij iedere beslissing is het gevolg van de beslissing. Bovenstaand heeft te maken met de keuze, echter de consequenties ervaren wij pas achteraf na het uitvoeren van de keuze (de actie, handeling, het doen, ondernemen).

Iedere consequentie wordt dan weer opgeslagen in de Ventromedial prefrontale cortex en kan bepalend zijn voor latere beslissingen.

Bij bevriezing of bij het maken van geen keuze komen er ook consequenties. Vaak zijn deze consequenties gekoppeld aan meningen van anderen of acties van anderen. Ook hierbij maken wij verbinding met de amygdala, waar de angst regulatie plaats hoort te vinden. Gebeurt dit niet, dan spreken wij vaak over de angst voor de angst. Ben je afhankelijk van de mening van een ander of durf je geen keuzes te maken, dan kan dit ontaarden in de depressieve stemming. Als het afkomstig is uit je jeugd en langer aanhoudt kan er sprake zijn van een bipolaire stoornis. Deze stoornis kan bepalend zijn voor de verschillende stemmingen. Ook kunnen andere stoornissen gediagnosticeerd worden. Keuzes maken heeft dus een behoorlijke impact op je leersysteem in je brein.

Het is tevens gekoppeld aan ons zelfvertrouwen.

Pyramide van Maslov bepaalt zwaarte van een keuze. Samen met de context zorgt het voor actie en werkt het aan je zelfvertrouwen.

Leef je in de eerste laag van de pyramide dan heb je slechts weinig keuzes te maken. Je kiest voor eten en drinken en doet er alles aan in leven te blijven door voedsel bijeen te krijgen.

Een ingrijpende keuze als je zelf erge honger hebt is het eten te delen. Meestal blijft het gericht op het delen bij dierbaren. Soms deel je bij mensen die je niet kent. In ieder geval eet jezelf ook. Op deze wijze is moeder Theresa beroemd geworden. Zij verzorgde voedsel voor zichzelf en daarna voor anderen. Als je niet zelf eerst eet, zal de mensheid jou niet herinneren.

De keuzes die we maken is afhankelijk van welke fase in de Pyramide je zit.

laag ervaar je wat iets oplevert en wat iets kost.

Automatisch kies je voor positieve ervaringen, echter het leven bestaat ook uit negatieve ervaringen.

Als deze laag (3e) bereikt is, groeien we door naar de laag van liefde delen, familiebanden, vriendschappen. Alles wat te maken heeft met ons sociale proces. Het leven loopt, behoeftes worden vervuld. Je weet wat je wilt en je ontwikkelt je door. Vaak wordt deze laag vergeleken met de broodwinningsfase (30-40 jaar).

Ingrijpende keuzes zijn relaties, uitbreiding van gezinsleven, kopen van huis, etc. Ingrijpende keuzes, omdat de keuze die je maakt bepaalt hoe je verder gaat in je leven en met wie. Levensbedreigende keuzes komen bijna niet voor in deze laag. Waarschijnlijk alleen in situaties in het verkeer, waar een keuze dode-

De Pyramide beschrijft in welke levensbehoefte je zit. De onderste laag is de fase van overleven. Honger, dorst, dak boven je hoofd.

Onze primaire levensbehoefte is gelijk aan onze overlevingsbehoefte. De keuzes die je maakt richten zich op onze behoefte om in leven te blijven. Aan de ene kant vallen de keuzes onder levensbedreigende keuzes als het je niet lukt om deze primaire behoeftes te vervullen of ingrijpende keuzes als het aankomt op verdediging. Automatische keuzes om onze dorst te lessen en onze honger te stillen. Veel van deze keuzes vinden plaats via ons reptielenbrein.

Als wij ons kunnen voorzien van voedsel, drinken, kleding en een dak boven ons hoofd komen we terecht op de volgende laag van de Pyramide. Een belangrijke laag om te waarborgen wat wij hebben en te delen. Verrijking door werk, scholing en gezondheid. Keuzes die we maken zijn gericht op het in kaart brengen van onze behoeftes en een stukje boekhouding. Debet wat het opbrengt en credit wat het kost. Als wij daarbij break-even realiseren kunnen we tevreden zijn, echter ieder mens wil zich verder ontwikkelen. Dat kun je bereiken door winst te halen uit datgene je onderneemt, doet en realiseert. Een belangrijke eigenschap is het Zelfvertrouwen. In deze

lijke afloop kan hebben.

Het is de ideale laag om luxe keuzes te gaan maken. Afhankelijkheid neemt nu toe in de zin van je inkomen, kosten, relatie.

De vierde laag noemen wij de laag van waardering. Zelfwaardering is hoog en je kiest voor ontwikkeling en vrijheid. Je hebt respect voor je eigen prestaties en dat van de ander.

Keuzes die je maakt komen voort uit het respectvol omgaan met anderen, de wereld, de dieren. De vierde laag is de laag van welvaart, van dit moment, van bezinning.

De keuzes komen voort uit luxe problematiek.

Niet levensbedreigend. Ingrijpende keuzes zijn van gericht op handhaving van je relaties, werk. Scheiding, geheel ander werk vergen ingrijpende aanpassingen van je welbevinden.

Afhankelijk van je opvoeding (0-6 jaar en 9-16 jaar) bepaalt de zwaarte van de keuze die je te maken hebt. Schuldgevoelens voeren de boventoon. Stress kan aan de orde van de dag zijn. In deze laag krijg je de meeste uitdagingen, tegenstellingen en ervaringen voor je kiezen. Ervaringen die zorgen voor voortgang en groei naar de vijfde laag van de Pyramide. Een klein percentage van de bevolking weet zich daar te nestelen. Het is meestal een groepje mensen die naast een veilige opvoeding te hebben genoten, juiste keuzes hebben gemaakt en bij negatieve consequenties van hun keuzes het weten om te zetten in groei en ontwikkeling. Dat is maar een klein percentage.

Meestal vallen wij terug.

Afhankelijk van onze opvoeding en ervaringen en verwerkingen van onze ervaringen duiken wij als het ware van de vierde of derde laag terug naar de eerste. Denk aan de zwervers op straat welke een hoge intelligentie hebben en een roemrijk leven hebben geleden. Zij kunnen naar de eerste laag terugvallen. Of voor onze jeugd, welke vanuit een laag vier of vijf zijn opgevoed en het ineens zelf moeten waar maken. Deze groep heeft niet geleerd om te gaan met de consequenties van keuzes die zij zelf hebben gemaakt. Daarom is een beschermde opvoeding vroeger onveilig in de gehechtheid geweest. Je ziet ook, dat jongeren welke het niet makkelijk hadden en onveilig in angstontwikkelingen hebben gezeten, later andere keuzes maken, dan de jongeren welke laag 4 en 5 bij hun ouders in veiligheid hebben geleefd en het zelf moeten gaan doen.

Bij onveilige gehechtheid is ons brein daaraan gewend geraakt en kunnen er vaak betere keuzes worden gemaakt. Uiteindelijk is het beste recept voor de opvoeding een tussen balans. Jongeren leren keuzes te maken en de consequenties te dragen in elke laag van de Pyramide.

Als ouders uit de vierde of vijfde laag besluiten te scheiden en hun kinderen zijn tussen de 9 en 16 jaar, kan het mis gaan in de fase van het leren wat respect is. Als ook nog de eerste zes jaar onveilig was (bijvoorbeeld beschermt) dan komt ook een tekort aan zelfvertrouwen om de hoek kijken. Mentale kiespijn ontwikkelt zich. Zij durven zelf geen beslissingen meer te nemen, laat staan de consequenties overzien van eigen handelen. Dat verklaart de toename aan depressieve jongeren. Ze leefden in een hogere laag van de pyramide en duiken als het waren zonder voorbereiding of geleerd te hebben in de onderste laag. De laag van overleven. Zonder ooit beseft te hebben wat overleven inhoudt. Vind je het gek, dat veel jongeren zelfmoord als enige uitweg zien.

Keuzes maken is het engste wat ze zich voorstellen, dus liever geen keuzes maken. Liever geen ontwikkeling van het dynamische brein om tegenslagen aan te kunnen.

Ouders doen er goed aan een balans aan te brengen tussen positieve herinneringen en negatieve herinneringen. Soms is het loslaten van je kind best verhelderend. Uiteraard als het in je eigen leven rustig is. Je kunt een kind nu eenmaal niet beschermen tegen zichzelf en anderen. Je kunt het kind alleen leren hoe je te gedragen als er iets ingrijpends gebeurt door te simuleren. Je kind wat nog niet kan lopen gewoon de trap op laten klimmen, met jouw handen een meter achter hem. Bevordert zelfvertrouwen. Dit proces beschrijft ik al in mijn andere boeken.

Keuzes maken heeft dus te maken met in welke laag jij je bevind van de Pyramide. Af en toe afdalen in een lagere laag, geeft je ruimte om beter voor jezelf te zorgen. Dit beseffen is al een vorm van verweer waarin jij de consequenties kunt overzien van keuzes.

De ontwikkeling van je zelfwaardering hangt af van onder meer je omgeving.

De eerste zes jaar van het leven van een mens ontwikkelt zich het gedrag, de persoonlijkheid (EGO)en het vertrouwen van het zelf en dat van anderen.

Afhankelijk van de ervaringen worden herinneringen in de cortex opgeslagen. Vandaar dat de veilige gehechtheid het belangrijkste instrument is.

Als het kind van baby af aan zelf mag onderzoeken door te ondernemen (handelen/doen) leert het kind zich zelf te vertrouwen en anderen te vertrouwen.

Laat jouw angst of onzekerheidheid achterwege, anders copieert het kind jouw gedrag.

Beloon je kind als het lukt door vrolijk te zijn.

De kleutertijd is er een van experimenteren.

Hoe veilig kan ik mijn grens verleggen?

Als het kind zelf in vertrouwen keuzes leert maken, zal het gedurende zijn hele leven daarvan kunnen profiteren. Als het kind in deze periode in angst leeft, als opvoeders kritisch corrigeren, zal het die angst meenemen en later moeite hebben bij het maken van keuzes.

Een peuter ervaart echter dat ouders/opvoeders grenzen aangeven. De wijze waarop het gebeurt bepaald de veiligheid en hoe het kind daarmee omgaat.

Ieder mens raakt rond zijn derde levensjaar geconditioneerd. Wat betekent: het kind moet zich tegen zijn zin vaak aanpassen aan zijn omgeving.

De vrijheid welke het kind ervaart in het aanpassingsproces bepaald of het kind zelfvertrouwen ontwikkelt. Een kritische ouder is hierbij funest. Dan ontwikkelt het kind een angst.

Is de begeleiding van het kind ondersteunend, dan zal het kind het vertrouwen optimaal ontwikkelen.

De dreumes maakt voortdurend keuzes. Het kind leeft in het hier en nu momenten.

Denkt niet aan morgen of gisteren. Slaat eigen ervaringen op in de cortex en ervaart consequenties van eigen handelen. Blijft volhouden aan ontwikkelen (denk aan de eerste stapjes).

Als je dreumes de trap op wil kruipen, geef het kind dan de ruimte op eigen kracht dit te ondernemen. Blijf op afstand aanwezig voor de veiligheid en observeer je kind hoe het zich naar boven werkt. Valt het kind, vang het dan op en begin van voor af aan.

Je merkt al aan het gedrag van je kind rond zijn achtste jaar hoe het de voorgaande jaren zich heeft kunnen ontwikkelen.

Is zijn of haar gedrag negatief of vraagt het kind negatieve aandacht, dan is het in de periode vanaf 2 tot 4 jaar in de gehechtheid (tweede fase) mis gegaan.

Dat kan bijvoorbeeld als er vlak na hem of haar een broertje of zusje is geboren, waardoor de veiligheid tussen veilige opvoeder en zichzelf in gedrang is gekomen. Keuzes worden dan met onzekerheid gemaakt en aan de hand van de ervaringen slaat dat op in het prefrontale geheugen.

Alles over deze periode wordt vermeld in mijn boek: “De ontwikkeling van een gelukkig kind”.

Pubers zijn voortdurend bezig met het maken van keuzes die lijnrecht staan op de leefwijze van de ouders (anti) of gebruikmaken van de kennis en vertrouwen van de ouders. Vaak zoeken ze aanmoediging bij vrienden. Erkenning in plaats van afwijzing vinden ze vaak bij gelijkgestemde vrienden of juist bij totaal andere vrienden dan zij gewend waren.

Keuzes maken is de basis voor het doorgroeien naar volwassenheid. Laat ze zoveel mogelijk zelf ondervinden wat de consequentie zijn bij het maken van keuzes.

Gelukkig is het brein dynamisch en door verandering in de opvoedstijl zie je ook veranderingen in het gedrag van het kind.

Gedurende de pubertijd is het van groot belang een modus te vinden tussen de behoeftes van de puber en het mogelijke. Ouders doen er goed aan de pubers zelf de consequenties te laten ervaren van eigen handelen. zo leren ze in te zien, wat een actie oplevert.

Voor het zelfvertrouwen is het van groot belang veel gebruik te maken van de keuzes die wij op een dag voorgeschoteld krijgen. Het zelfvertrouwen is weer belangrijk om anderen te vertrouwen of relaties aan te gaan. Compassievol kijken naar verkeerde keuzes helpt je bij het snel vergeten van de ervaring.

Ook al is de keuze ingrijpend geweest en maakte je de verkeerde keuze, het brengt je veel inzicht en kennis over de wijze hoe jij tegen zaken aankijkt. Als je op gevoel gaat kiezen, dan is het belangrijk na afloop ook de verkeerde keuze te aanvaarden.

Erg moeilijk, maar noodzakelijk is de uitdaging aan te gaan met de keuze. Leef vervolgens met de keuze die je gemaakt hebt ongeacht goed of fout. Je kunt namelijk snel doorgroeien en ontwikkelen als je de keuze niet veroordeelt.

Depressieve gevoelens ontstaan als je jezelf afwijst. Meestal wijs jij je zelf af als je vroeger in je jeugd voortdurend door je omgeving bent afgewezen of dat zij jou dat gevoel hebben meegegeven. Keuzevrijheid is het belangrijkste in de groei naar onafhankelijkheid, zelfvertrouwen, positief zelfbeeld en staat aan de basis van een hoge zelfwaardering.

JONG VOLWASSENEN

tijdperk 16 - 25 jaar

Een intensief keuze tijdperk begint al bij 16 jaar en duurt tot het volgroeien van de belangrijkste breinfuncties van 25 jaar. Als de prefrontale cortex geheel uit ontwikkelt is en gevuld is met ervaringen, kunnen zij sneller keuzes maken.

Ook definitieve keuzes, waarbij ineens intuïtie, sensitiviteit, gevoelens en denkprocessen samengevoegd worden. Grote keuzes zijn onder meer vervolg studie, relaties, werkbehoefte, opstelling naar anderen.

naar wat die behoeftes nu werkelijk zijn. Er is vaak zoveel geëxperimenteerd, dat er verzadiging optreed. Wie ben ik en wie wil ik zijn, zijn moeilijke vragen en de antwoorden leveren veel frustraties op.

Meestal is het uitkiezen van een vervolg studie best ingrijpend te noemen, want je kiest voor een langere tijd waar je ambitie ligt.

Partner keuze komt meestal voort uit opvoedingsstijlen welke je kent. Had je een dominante vader en koos je voor vermijdingsgedrag, dan kies je onbewust voor een partner welke ook dominant is. Ben je zelf de rebel geweest, dan kun je voor een partner kiezen welke tegenovergesteld is van dominantie. dan zet jij als het ware zelf de dominantie voort.

Ben je een verlegen type vanuit je DNA (waarbij het terug te vinden is in een ouder), dan kies je niet impulsief het type welke je gewend bent.

Ben je verlegen vanwege trauma’s (teruggetrokken leefstijl), dan kies je vaak vanuit afhankelijkheid. Hoe je ook kiest vanuit een onveilige gehechtheid, je eerste echte partner levert je waarschijnlijk een decennia lang vreugde en daarna verdriet. Scheiding ligt dan al in het vooruitzicht. Tegenwoordig scheiden getrouwde stellen al rond hun 27ste jaar.

Partnerkeuze richt zich op het invullen van primaire levensbehoeftes. Het organiseren van een gezin, huisje, boompje, beestje. In het werk ben je actief bezig met eigen ontwikkeling. Vaak is je carriere belangrijker dan je relatie. Het zijn allemaal keuzes. Als je ongelukkig in een relatie blijft zitten is dat ook een keuze. Je hebt dan te onderzoeken waar de angel zit en hoe je de angel kunt verwijderen. Het beste verwijderen Een vereiste is, dat jij weet wat je ambitie is zonder grote schade toe te brengen. en in deze tijd met mentale kiespijn is het bijna een onmogelijke opgave te weten waar je Studenten kiezen voor eigen ontwikkeling en ambities liggen. Je raakt er vermoeid van, mishet liefst met anderen samen. Uitgaan, festivals schien zelfs depressief. Je kiest maar wat en erbezoeken, beginnende drank behoeftes, blo- vaart wel of het de juiste keuze was. Als je er wen, drugs zijn aantrekkelijke uitdagingen. na een jaar achter komt, dat je eigenlijk geen Het is nu juist de leeftijd om verslaafd te gera- motivatie voelt voor de gekozen richting, raak ken. je vervolgens een stuk zelfvertrouwen kwijt. Het klinkt misschien banaal, echter het is de werkeEigen behoeftes vervullen staat hoog geno- lijkheid: we spreken over 80% van de studenteerd in dit tijdperk. Op dit moment in onze ten, die nog niet echt weten welke studie er bij maatschappij gaat het juist mis bij het zoeken hen het beste past.

Studententijd kan leuk zijn. Meestal zijn de studentenfeestjes aantrekkelijk om door te studeren. Het is wel de verkeerde motivatie. Degene die niet gaat studeren, kiest voor een baan.

Hetzelfde geldt als bij studenten, dat vaak 80% niet echt weet waar hij gemotiveerd van raakt.

Gelukkig vinden er op de middelbareschool meerdere opdrachten plaats om je keuze te motiveren. Om erachter te komen, waar jij nu de beste motivatie uit kunt halen. Belangrijkste is eigenlijk, dat je een focus zet op slechts een kleine, korte periode in je leven, waarbij jij

van jezelf verwacht, vol te kunnen houden en te ervaren wat het oplevert. Door er een tijdspad aan te hangen, dat overzichtelijk is, wordt de keuze een stuk eenvoudiger. Je kunt altijd nog schakelen, hoe oud je ook bent.

Op mijn 17e wist ik echt niet wat ik wilde: studie, werk? Ik vroeg vervroegd militaire dienstplicht aan en belandde op mijn 17e bij de Marechaussee. Ik kon er veel sporten en dat was mijn uitdaging. Na veel trubbels heb ik na mijn dienstplicht gekozen om aan het werk te gaan.

Ik belandde in de handel.

In het bedrijfsleven groiede ik enorm snel naar een topfunctie. Aan geld geen gebrek, dat verschafte mij voldoening, echter het werk was niet echt voor mij aantrekkelijk. Ik wilde altijd mensen helpen, iets doen voor de samenleving en business was mij te veel gericht op eigen gewin. Een auto-ongeluk zorgde voor een periode van revalidatie en doordat ik snel mijn concentratiegrens had bereikt, geen werk kon vinden, begon ik aan een studie waar mijn interesse lag: psychologie. Een schot in de roos.

Van rijke businessman naar armoedige hulpverlener, maar gelukkig. Ik startte mijn eigen praktijk en stelde als doel om in ieder geval mijn onkosten terug te kunnen verdienen. En dat lukte. Geen salaris, maar wel iedere dag mijn vrijheid voelen, ontdekken. Mijn nieuwsgierigheid bevredigen, want ik wilde alles uitzoeken, weten en ervaren. Inmiddels heb ik 15 jaar mijn praktijk in leven kunnen houden.

Doordat ik niet kon kiezen toen ik als 17 jarige de middelbareschool verliet, belandde ik in een groeiproces van administratief medewerker naar top functionaris binnen een multinational. Ik had moeite met het ontbreken van integriteit in mijn werkomgeving. Ik streefde altijd enorm rechtvaardigheid na, echter ervaarde het tegenovergestelde. Doordat ik korte termijn focus had, haalde ik mijn kleine succesjes binnen. Maakte voortdurend verkeerde keuzes.

Had zelfs de luxe uit het kiezen van zes topfuncties, tegelijk toen mijn echtgenote wilde scheiden. Ik koos voor de titel adjunct directeur, niet voor de inhoud. Een foute keuze bleek een jaar later. Maar wel de start van mijn eigen ondernemingsdrang: loopbaanadvies en organisatieadviesbureau in B.V. vorm. Wat een stijl en klasse en durf had ik. Helaas maakte een auto ongeluk er een einde aan. Ik was niet verzekerd (te hoge kosten). Achteraf gelukkig, want het zorgde voor 6 studiejaren psychologie en de start van mijn eigen praktijk. Vervolgens nog eens 6 studiejaren bracht mij er boven op. Mijn succes was, het geloof in mijzelf. Ook al werd ik voortdurend uitgedaagd, ik bleef mijzelf vertrouwen. Inmiddels merk ik, dat ik uiteindelijk bereikt heb, waar ik als 17 jarige al gevoel bij had. Door korte focus aan te houden, kreeg ik voortdurend uitdagingen. Ook na mijn levensbedreigende ongeluk opende er weer nieuwe deuren en groeide mijn vertrouwen.

Oorzaken Verslavingen Bij verslaving spelen de hersenen een grote rol. Drugs (waar ook alcohol en nicotine bij horen) hebben namelijk rechtstreeks invloed op de hersenen.

Drugs kunnen invloed uitoefenen op de werking van zowel de zenuwcellen van de hersenen als de neurotransmitters (signaalstoffen in de hersenen). Elke drug heeft zijn eigen specifieke werking en invloed op verschillende neurotransmittersystemen.

Wel hebben ze allemaal invloed op dopamine. Dopamine is een stof die hoort bij het beloningssysteem van de hersenen. Dopamine zorgt ervoor dat we ons tevreden en beloond voelen. Door het gebruik van drugs wordt er in de hersenen meer dopamine gemaakt. Hierdoor voelen veel drugsgebruikers zich goed. Doordat dit gevoel fijn is willen drugsgebruikers dit vaker ervaren en gaan mensen dus ook vaker gebruiken.

Er zijn ook mensen die drugs gebruiken als ze ongelukkig zijn. Dit ervoor zorgen dat mensen verslavende stoffen (overmatig) gebruiken.

De zenuwcellen in de hersenen veranderen door het gebruiken van drugs. De hersenen worden minder gevoelig voor de lichaamseigen neurotransmitters. Niet alleen voor dopamine, maar ook voor andere neurotransmitters zoals endorfine. Deze neurotransmitters binden normaal gesproken aan een ontvanger (receptor) op de hersencellen.

Drugs hebben effecten op deze receptoren. De receptoren kunnen:

Toenemen in aantal. Hierdoor kunnen neurotransmitters of de drugs op meerdere plekken binden. Het gevoel dat deze neurotransmitters en/of drugs veroorzaken wordt hierdoor versterkt.

Afnemen in aantal. Hierdoor kunnen neurotransmitters op minder plekken binden. Hierdoor kunnen normale gevoelens zoals angst minder sterk gevoeld worden. Dit gevoel wordt normaal gesproken veroorzaakt doordat de natuurlijke neurotransmitters binden aan de receptoren. Omdat de bindingsmogelijkheden afnemen, neemt het te veroorzaken gevoel ook af.

Veranderen; als de receptoren van vorm veranderen kunnen de neurotransmitters niet meer binden of juist veel beter binden.

Drugsgebruikers zijn constant bezig met de drug en verlangen hevig naar het gebruiken van de drugs (hunkering). Ze komen in een zich steeds herhalend patroon wat moeilijk te doorbreken is.

Dit gedrag komt in dergelijke mate voor dat het dagelijkse leven hieronder lijdt. Deze mensen worden verslaafd genoemd.

Waardoor raakt iemand verslaafd?

De kans op verslaving wordt door verschillende factoren beïnvloed. Het is hierdoor erg moeilijk te voorspellen of iemand wel of niet verslaafd raakt. De belangrijkste oorzaken van verslaving zijn: Soort drugs; afhankelijkheid treedt in verschillende mate op bij de verschillende mid-

delen. Zo zijn heroïne en nicotine bij veel mensen al na enkele keren gebruiken verslavend, terwijl cannabis minder verslavend is. Dit komt doordat drugs zoals heroïne het beloningssysteem sterker beïnvloeden. Dit is dan ook sterker verslavend.

Genetische factoren; erfelijke factoren spelen waarschijnlijk voor 40-60% een rol bij de ontwikkeling van een verslaving. Welke genen (stukjes DNA) precies een rol spelen is nog niet volledig duidelijk.

Omgevingsfactoren; ook de omgeving en jeugd van een persoon speelt mee in de kans om een verslaving te ontwikkelen. Ook ingrijpende gebeurtenissen en stress kunnen een oorzaak zijn.

Behandeling Verschillende soorten verslaving hebben vele diverse gevolgen en vereisen ieder hun eigen behandeling. Bij alle verslavingen, zowel drugs als gedragsverslavingen, is het belangrijk dat de verslaving in een vroeg stadium wordt herkend. De eerste symptomen worden vaak opgemerkt door de naaste omgeving. Als er een vermoeden is van een verslaving, is het verstandig om hulp in te schakelen. De huisarts of zelfhulpgroepen kunnen oplossingen bieden.

Zo hebben jongeren met psychische problemen een grotere kans om verslaafd te raken.

Verslaving is een keuze. Als je ergens aan begint waarvan jij weet dat het verslavend kan worden, gaat het verslavend worden.

Hoe moeilijk het ook is, je kunt altijd met een verslaving stoppen. Kun je het alleen, dan werkt het snel. Lukt het niet alleen, dan is er voldoende hulp om je te helpen.

Doorgaan is een keuze en stoppen is een keuze. Vraag je te stoppen aan een verslaafde, dan volgt er vaak ontkenning. Het brein is aangepast en diend te worden omgezet.

Omdat alle verslavingen anders zijn en ook in verschillende mate verslavend zijn, bestaan er verschillende behandelingen. Zo zijn er behandelingen die vooral zijn gericht op de geestelijke oorzaken van verslaving (psychotherapie en zelfhulpgroepen).

Terwijl andere behandelingen zich richten op de lichamelijke effecten van verslaving.

Voorbeelden hiervan zijn medicijnen tegen ontwenningsverschijnselen en een detoxificatiekuur (ontgiftingskuur).

Methadon wordt gebruikt om de ontwenning van heroïne draaglijker te maken.

Om een gedragsverslaving te behandelen is de soort verslaving van belang voor de behandeling. Zo kan een gameverslaafde niet de toegang tot een computer volledig worden ontzegd, omdat computers bijna onmisbaar zijn in de moderne samenleving. Bij een gedragsverslaving komt gesprekstherapie het meest voor. bron: hersenstichting.nl

VERSLAVING IS EEN CHRONISCHE HERSENZIEKTE.

Wederom is de prefrontale cortex belangrijk bij het voorkomen van een verslaving.

Cortex is een cognitief proces, waarbij geput wordt uit ervaringen en herinneringen. Roken je ouders, dan is de kans dat jij gaat roken groot. Niet alleen vanuit het genetische oogpunt, maar ook uit het copieergedrag. Roken bestrijden doe je door ouders van het roken af te krijgen voordat er kinderen geboren worden.

Genetisch kan de gevoeligheid nog wel aanwezig zijn, maar het copieergedrag valt weg. Jongeren experimenteren, dus is de kans groot, dat er een verslaving op de loer ligt.

Verbieden gaat vaak niet werken, omdat de behoefte dan komt uit verzet. Toestaan is ook geen optie, omdat er dan bij de ouders over grenzen gegaan worden. Bemiddelen kan een optie zijn. Veel ouders maken gebruik van voor 18 jaar NIX en als beloning je rijbewijs. Het kan aantrekkelijk zijn, echter is geen garantie.

Lijdzaam toezien is geen optie, dus veel praten en je ermee blijven bemoeien. Voor het kind niet leuk, echter haalt de scherpe randjes wel weg.

BROODWINNINGSFASE WELKE SKILL

W

I

B E

N E

?

K

I

WAT I

LLS HEB IK?

T KAN K ?

25 - 35 jaar

W AT W

IL

IK

?

BROODWINNINGSFASE gaat over bestaansmiddel, inkomstenbron, kostwinning, gezinsuitbreiding, locatie, woning, hobbies, sport, vakanties.

Werk Het maakt in principe niet uit wat je doet voor werk. Je loopbaan begint pas en je kunt eigenlijk nog vele kanten op. Het belangrijkste is, dat als je in de ochtend opstaat, je zin hebt in de dag die komt. Jouw werkdag bepaald hoe jij in de avond weer huis keert. Hoe jij in het leven staat hangt af van jouw persoonlijk beeld bij hetgeen je onderneemt, ook al ben je afhankelijk van je werkgever, leidinggever, etc. Voel jij je niet thuis in je werk, dan stagneert jouw ontwikkeling. Het wordt tijd op zoek te gaan naar wie jij bent, wat je kunt en welke skills je hebt. Laat je desnoods adviseren.

Veel werknemers weten vooraf niet waar ze aan beginnen. Jouw ontwikkeling hoort een creatief proces te zijn. Je hebt te kijken naar jouw specifieke toegevoegde waarde voor je werk. Is dat er, dan kun je in ieder geval positiever met tegenvallers omgaan. Is jouw toegevoegde waarde niet van waarde of voelt het zo, dan kun je daarover praten en op zoek gaan naar passende maatregelen.

Als jij vindt dat je werkprestatie niet naar voldoening wordt beloond, kun je daar gesprekken over voeren. Is het zo, dat het je niets oplevert, kun je schakelen naar een nieuwe werkgever. Hoe ouder je wordt des te minder is het financiële van belang. Je zoekt dan meer naar vrijheid. Behalve als jij jouw EGO positie het belangrijkste vindt.

Je zult merken, dat je zelf afbreuk doet aan je ambitie, als sociaal mens, als je geld het belangrijkste gaat vinden. Geld is een beloning voor datgene jij bijdraagt. Meestal krijg je het niet voor niets en moet je er veel voor doen.

Als je gewend bent veel uren te draaien voor je werkgever, kan het je opbreken, als je thuis niet de rust kunt vinden om de werkdruk te verlagen. Als er na een drukke dag thuis ook nog eens veel van je gevergd wordt, dan is een acclimatiseringsmethode van belang. Als het ware betekent dat, als je gewerkt hebt, nog tijd nodig hebt om te schakelen. voor de een gaat dat snel, maar voor de ander kan het zeker een uur in belsag nemen. Belangrijk is dat je kiest voor de periode die jezelf nodig hebt. Je gezin heeft dan nog even te wachten, echter na de acclimatiseringsfase wordt er wel weer iets van je verwacht en terecht mogen ze daar gebruik van maken. Kinderen zien hun papa of mama weer eens en willen delen, spelen of hangen in de armen. Daar heb je energie voor nodig, vandaar de acclimatiseringsfase. zorg voor deze fase en beleef het zoals jij nodig hebt om van spanning weer te ontspannen.

Burn-out onstaat als je voortdurend over een langere periode roofbouw pleegt over jezelf.

Over je behoeftes, over je mogelijkheden. Je brandt je als het ware op (zie het magazine over burn-out).

De moeilijkste opdracht is achter je eigen grenzen zien te komen. Dat betekent intens veel luisteren naar je behoeftes en naar je lichaam. De signalen van ongenoegen voel je terug in je lichaam. negeer ze niet en pas je aan, ook al moet je op je werk of thuis schakelen naar een standje lager.

Relatie, gezin kost energie. Je hebt iets te onderhouden. Dat is de consequentie van de keuze die je gemaakt hebt. Als jij zelf niet toe bent aan gezinsuitbreiding en het wordt van je geeist, dan lloop je binnen de kortste keren tegen je beperkingen aan. Het sloopt je dan en vindt je terug in een voortdurende afhankelijkheid.

Als gezinsuitbreiding door de partners gewenst is geeft het een nieuwe dimensie in de relatie.

Zorg komt om de hoek kijken. al vanaf de zwangerschap tot de geboorte vraagt je echtgenote om de nodige aandacht, waarbij de hormonen nogal eens tegenstrijdig kunnen uitpakken. De één krijgt energie van de zwangerschap en de ander helemaal niet. Zelfs de seksuele verlangens kunnen veranderen in afstoten of juist enorme behoefte om bevredigd te worden. als de zwangerschap verder goed verloopt komt de geboorte welke zorgt voor slapeloze nachten. Afhankelijk van de gezondheid van je kind groei je in het ouderschap. ER komt ineens een enrome verantwoording op je af. Je hebt voor een gezin te zorgen of je dit nu wilt of niet, of dit nu uitkomt of niet. Je carrière kan hierdoor een probleem worden.

De eerste drie jaar na geboorte kunnen veel veranderingen opleveren in de keuzes die je hebt te maken. Ga je voor het vervolg van je carrière of zoek je geborgenheid bij je partner en kind?

Beiden lukt bijna niet en kost enorm veel energie. Voortdurend moet je keuzes maken. Vergeet niet dat het keuzes zijn die voortkomen uit een eerder gemaakte keuze, namelijk de wens voor het ouderlijk gezag. Je kunt niet achteraf zeggen: “had ik het maar geweten?” Je kunt het wel denken, echter het levert je niets op.

Uit die ene consequentie volgen vele anderen welke wellicht niet eens gewenst zijn. Zo vergaat het vele ouders. voortdurend wisselende gevoelens zorgen voor onzekerheid en twijfel, irritaties en frustraties. Kun je die niet handelen, dan begint de afbrokkeling van je relatie, wat ook weer zijn impact heeft in je werk.

Momenten die je kunt koesteren en gelukkig maakt. Spaar ze en wees er zuinig op. Je carrière kun je dus beter inhoud geven voor de gezinsuitbreiding. Na de gezinsuitbreiding en als de kinderen 6 jaar en ouder zijn, kun je weer groeien in je werk. Veel relaties ondervinden enorme druk en spanningen als er gezinsuitJe hebt in deze fase erg veel keuzes te maken. breiding is. Door af te stemmen en afspraken Ook ongewenste keuzes. Iedere keuze heeft te maken en je eraan te houden kun je meestal een eigen consequentie en bepaald hoe jij ver- door deze moeilijke tijd heen komen. Geniet der in je leven kunt genieten of niet. gelukkig van het kleine kind, want voordat je het weet is geeft je kind je mooie momenten. de tijd voorbij gevlogen.

Vele relaties eindigen in een scheiding. Een zeer ingrijpende keuze. Daar heb je over na te denken, te fantaseren en te communiceren. Als er een gevoel is om afscheid te nemen, ga dan eerst op onderzoek uit of het anders op te lossen is. Relatietherapie helpt je jouw ogen te openen en kan je behoeden voor verkeerde stappen. Vaak is onze EGO de veroorzaker van het niet willen aanvaarden, dat dingen anders lopen dan wij zouden willen. Scheiden doet lijden en zorgt vaak voor meer problemen dan dat je gewend was. Vaak herhaalt het vervelende gevoel zich bij een volgende partner. Je hebt namelijk je onbevredigende gevoel of niet gewenste gevoelens te onderzoeken.

Enorm veel keuzemomenten zul je ervaren en als jij een hoge zelfwaardering hebt, wordt het een stuk eenvoudiger. Bij een lage zelfwaardering komen er gedachten en gevoelens naar boven welke een enorme impact hebben op je toekomst.

BEZINNINGSFASE 35-50 jaar Ieder mens komt op een bepaalde leeftijd in een nieuwe zoekfase terecht. Afhankelijk van je opvoeding en verdere ontwikkeling krijg je rond je 35 ste (vroeger 40ste) nieuwe impulsen om te veranderen. Langzaam kom je erachter, wie je bent, wat je skills zijn en wat je wil. Veel loopbaantrajecten richten zich op werk, maar ook in je privé zoek je naar nieuwe uitdagingen. Het is een zoektocht naar een nieuwe weg die je wilt inslaan. Een bezinningsfase kan zelfs duren tot je 50ste.

Het zoeken naar de eigen “identiteit” gaat meestal gepaard met een aantal “dalen” in de zakelijke en privé-sfeer. Een cumulatie van “dalen” noemen we “de fuik”.

Deze fase is erg intensief, verwarrend en pijnlijk (niet alleen voor jezelf, maar ook je omgeving ziet je veranderen).

Oorzaken voor het verschuiven van de “zoekfase” van veertig naar ongeveer vijfendertig jaar: • Snelle economische ontwikkelingen en korte termijn visie confronteren hoger opgeleiden sneller met vervroeging van dit proces.

• Functieverschuiving van “generalist” naar “specialist”. Dit vanwege het grote aanbod van pas afgestudeerden met een specialistische vakkennis, terwijl de vorige generatie meer als “generalist” werd opgevoed.

• Samenleving verandert snel. Onze werkmethoden raken snel verouderd, onze omgangsvormen zijn verkild en onze wederzijdse afhankelijkheid is geminimaliseerd.

• De samenleving staat open voor ervaringen, ontwikkelingen en het eigen individu staat cen- Deze “fuik” heeft een aantal vaste eigenschaptraal. pen. De tijdslimiet van het “afdalen” en/of het “klimmen” is elastisch. Hierbij komt vooral de De verschuiving is afhankelijk van “eigen ont- opvoeding terug en deze is vaak bepalend wikkeling”. Als men lang is blijven stilstaan kan voor de tijdsduur. De beginfase is veelal onherde “zoek fase” pas beginnen op een latere leef- kenbaar voor de persoon in kwestie of voor zijn tijd en vaak door een ingrijpend voorval. omgeving.

Het vreemde is, dat de categorie die net aan het afdalen is, vaak bij selecties worden meegenomen, terwijl de “klimfase” snel wordt afgedaan als hopeloos en ongeliefd. Dat dit onterecht zal blijken te zijn, wordt beschreven in de “fuik van de 35-50 jarigen”.

I De “Cultuur Confrontatie fase “,is het begin van de afdaling in de fuik. Deze fase is de moeilijkst definieerbare fase, omdat het individu het zelf meestal nog niet realiseert en deze is ook moeilijk voor zijn omgeving in te schatten.

Een aantal kleine vormen van teleurstellingen, zowel zakelijk als privé, zijn meestal het signaal.

De Fuik van de 35 – 50 jarige In deze fase groeit de onvrede bij een vaste werkgever en dit resulteert vaak in ontslag. Dit Inleiding: kan diverse vormen van ontslag inhouden, zoals na fusies, na conflicten of gewoon door zelf De inhoud van de “fuik”, bestaat uit een aantal te gaan solliciteren. opeenvolgende “dalen” in de “zoek-fase” van de levenslijn. Het is uit onderzoek gebleken, De volgende stelling is een voorbeeld. Ben je dat deze fase de laatste tien jaar verschoven is vooraf weinig veranderd van werkgever, dan van 40 tot 50 jaar naar 35 tot 50 jaar. De rede begint hier meestal fase twee in de cirkel. Bij dat de periode nog steeds tot 50 jaar geldt een nieuwe werkgever ziet het er in eerste in(overigens zijn dit geen vaste getallen en kan stantie prima uit, maar na verloop van maandie voor een individu totaal anders zijn), heeft den ontdek je dat de onvrede die je bij je vorite maken met de resultaten uit het onderzoek ge werkgever had, wederom weer terugkomt. dat in 1997 gehouden is bij Werving & Selectie Aan het einde van het jaar wordt dan meestal opdrachten en inschrijvingen. Na toetsing van het jaarcontract niet verlengt of omgezet naar de resultaten kunnen we aannemen, dat een een vastdienstverband. Het kan ook zijn, dat je groot deel van de bevolking in de leeftijdsklaszelf kiest om opnieuw te gaan zoeken. se 35 – 50 jaar en uit de groep HBO-ers of Academici te maken krijgt, of te maken heeft, met een “midlife crisis”, die conform dit model kan verlopen.

II De “Cultuur Shock fase”, is het begin van een stukje herkenbaarheid. Je ervaart dingen, die je vooraf al eerder had meegemaakt en probeert dit te plaatsen in een context. In deze fase begint ook de zelfkritiek te ontwortelen en spiegel je de slechte ervaringen af op eigen functioneren. De tijd van onzekerheid is aangebroken.

Je blijft nieuwe werkgevers zoeken en zult ervaren, dat je niet meer de eerste keus bent.

Depressiviteit kan zich ontwikkelen (afhankelijk van de gemoedstoestand van het individu) en de periodes van ziek thuis nemen toe. Je daalt verder af in de “fuik”. Doordat je je gevoelens op jezelf richt, denk je bij de herkenning ervan al snel, dat je het probleem de baas kunt. Echter uit de praktijk blijkt, dat dan de afdaling in de fuik pas echt begonnen is. Dit noemen we de “kreukel zone”. Niets staat meer vast en is van zelfsprekend.

III De “Kritieke fase”, is eigenlijk de belangrijkste fase in deze crisis. Het eindpunt van het “dal” is inzicht en je wordt gedreven door eigen persoonlijke ontwikkeling. Tijdens de vorige fase heb je vaak ook ervaren, dat de mensen die je vertrouwde en een onderdeel van je leven vormen, afstand hadden genomen. De verantwoording van het proces ligt alleen op eigen schouders. Dit kan kritiek zijn.

Als er in deze fase nog steeds niet genoeg eigen waarde is ontwikkeld en eigen inzicht aanwezig is, dan bestaat de kans, dat je de “klim” niet meer aankunt. Je bent verdwaald en valt uit de route. Je geeft nog steeds af op anderen en geef de ander vaak ook nog de schuld van je misère. Misschien heb je net een scheiding achter de rug of kom je niet meer aan werken toe. Je hebt professionele hulp nodig. Niet in de zin van adviseurs, maar meer psychotherapie. Terug naar je eigen “roots”.

Als je toch in jezelf blijft geloven en de achterliggende periode met veel zelfkritiek hebt doorstaan, kun je moed opbrengen om te beginnen aan de “klim”. De top is weliswaar niet in zicht, maar de kracht neemt toe.

IV De fase van de “innerlijke groei” is er één van vallen en opstaan. De “klim” is ingezet en af en toe merk je, dat je weer terugvalt en onzeker

bent. Die onzekerheid is een onderdeel van je leven en ook daar geloof je in. De kracht neemt toe. Je hebt weliswaar vaak niet de functie die je enige tijd geleden had bereikt of het kan voorkomen dat je totaal ander werk verricht, maar je voelt de innerlijke rust groeien. Met name de eigenwaarde groeit en je begint de “klim” niet zonder kracht. Je maakt regelmatig keuzes en merkt al snel, dat je de eigen grenzen leert ervaren en erkennen.

Je krijgt weer vrienden en kennissen en ziet het leven weer rooskleuriger. De top is nog lang niet in zicht en dat merk je al snel, want deze fase gaat zowel omhoog als naar beneden.

Terugval betekent: loslaten. De “klim” bestaat weer uit een aantal herkenbare situaties. In het model wordt dit uitgedrukt door middel van een “innerlijke groei thermometer” (zie thermometer).

V De mooiste fase is als de top inzicht is. Je voelt je sterk en van binnen ben je krachtig. Je merkt ook dat je grip krijgt op je omgeving en dat successen toenemen, naarmate de klim vordert. Voor werkgevers betekent het de meest loyale en flexibele werknemer, die zijn grenzen kent en krachtig overkomt. Als leidinggever zal hij vele processen met succes kunnen belonen.

Deze fase is niet wetenschappelijk opgebouwd, maar uit eigen ervaring ontwikkelt.

Diepte en Breedte van de “fuik” is afhankelijk van het individu en wordt door ieder persoonlijk ervaren. Dit kan te maken hebben met “normen en waarden” uit de eerste drie periodes van de levenslijn (van 0 tot 30 jaar).

De Cirkel:

vaak met enkele kleine afdalingen vervolgd wordt. Overigens worden de afdalingen steeds Tijdens de afdaling in de “fuik” krijg je te maken kleiner en meten we innerlijke groei. met “cultuur confrontatie” en “cultuur shock”.

Deze twee fasen bevatten vele “conflicten” en De herkenbaarheid van fase 1 in de “klim”, ligt “teleurstellingen”. De cirkel is het model voor op een niveau van herkenning, maar nog geen Vereniging met het innerlijke. De onzekerheid de werksituatie. speelt nog steeds een rol. De wil om te groeien 1.

Uit het onderzoek is gebleken, dat deze is aanwezig, de grenzen zijn bekend, alleen het methodiek afhankelijk is van de leeftijd. Als je een worden met die grenzen is nog het pronet in de “zoek” periode bent aangeland, heb bleem. je meestal al een onzekere periode achter de rug. Een periode waarbij wisselend werk vaker aan de orde is gekomen. Zit je juist aan het einde qua leeftijd (45-50 jaar), dan merkten we al snel, dat er een stabiele periode tijdens de broodwinners fase aanwezig was. Veel kandidaten hadden een lange stabiele groei bij de zelfde werkgever meegemaakt. Nu na fusie of conflicten is de “drive” verandert.

2.

In ieder geval is er een stuk herkenbaarheid te halen uit de c.v. van de kandidaat.

Wordt een periode van langere tijd bij de zelfde werkgever opgevolgd door korte perioden, of is er een sabbatical year toegevoegd of is de kandidaat begonnen aan een reeks functies op “interim” niveau. Deze aanduiding geeft meestal aan, dat de persoon in kwestie “dalende” is in de fuik. Deze situatie is een belangrijk element voor de tijdsfactor van het gehele proces. Je kunt het vaak jaren uit houden in deze situatie, alvorens verder af te dalen. Meestal bepaald je omgeving het vervolg van de route.

Fase 2 van de “klim” herkent men door meer stabiliteit in de uitstraling, met name als het over het innerlijke gaat. Men geeft eigen grenzen al vrij snel aan, maar vervalt vaak nog steeds in ‘n ongeduldig houding. Want nu weten we toch wie we zijn en waarom handelen we er niet naar. Deze onzekerheid straalt men toch nog af en betekent veelal een afdaling.

Fase 3 richt zich voornamelijk op stabiliteit en herkenning van eigen waarde. Het einde is nog niet in zicht, maar we weten ons snel aan te passen. Onze eisen zijn niet meer zo groot en de werkomgeving biedt ons weer vooruitzichten.

Vertrouwen in de medemens keert terug, doordat we zelf onszelf beter profileren.

We spreken al direct over onze grenzen, zijn loyaal naar de werkgever en zien veelal het geluk dichterbij komen. De fout die we nu wederom kunnen maken is geen geduld te hebben met de acceptatie van de nabije omgeving.

Fase 4 is uiteindelijk de voorlaatste fase naar de 3.

Sabbatical leave of ziekte of werkeloos- top. We zullen innerlijk niet meer inzitten over heid bepalen het vervolg van je afdaling. Be- onze eigen grenzen en kwaliteiten, maar kijken langrijk is, dat er een einde komt aan het eeu- nu meer om ons heen. We worden nu ook beter wig ronddraaien in de cirkel. Uiteindelijk zal het door de omgeving begrepen en gewaardeerd. vervolg van de afdaling ingezet kunnen wor- Afdalen is nu niet meer mogelijk. den om in de kritieke fase te komen.

De laatste fase levert ons weinig problemen op. Vitaal zijn we en zitten weer vol energie.

De Innerlijke Groei Thermometer Het vertrouwen is enorm en een krachtige persoonlijkheid staat voor u. Iemand die in zijn In de kritieke fase leren we met communicatieve vaardigheden scoort en andeonze gevoelens om te gaan en ren meekrijgt, helpt en een gevoel voor eigen herkennen we onze grenzen. Toch waarde meegeeft. Inmiddels leren wij van onze breekt nu een ingrijpende fase aan. keuzes die we gemaakt hebben.

Want iedere keer worden we geconfronteerd met een gevoel van geluk en hierdoor kunnen we weer snel terugvallen in het oude ritueel.

Vandaar dat het pad naar boven

bron: De Fuik 1997 - Ruud van Lent - VLConsultancy B.V.

ALLES WAT JE DOET HEEFT CONSEQUENTIES Een oceaan van informatie De omgeving waaruit mensen van middelbare leeftijd informatie moeten ontvangen en beoordelen is gigantisch. Alle informatie die afkomstig is van bijvoorbeeld de schoolgaande kinderen, de partner, alles wat te maken heeft met het huishouden, financiële planning, huisonderhoud, zorg voor de bejaarde ouders, onderhouden van de sociale contacten en nog veel meer. Ook bestaat die informatie uit de feiten en opinies uit dag- of weekbladen, het nieuws op TV, de prijsvergelijking die via internet wordt uitgevoerd en de gedachten die de huisarts ontvouwt over het gezondheidsprobleem waar de betrokken persoon nu al een tijdje last van heeft. Ook het lawaai uit de computergames die de opgroeiende dochter speelt en de voortdurende aanwezigheid van een mobiel bellende zoon behoren tot de informatie die deze middelbare persoon dient te verwerken. Belangrijke informatie is ook emotioneel of motivationeel gekleurd: de geringschattende blik van de dochter, de interesse van die spannende collega, de boze stem van de zoon die klaagt over het huiswerk. Al deze informatie moet door de zintuigen worden verwerkt en door het brein worden beoordeeld in termen van ‘hoe belangrijk is dit voor me?’ en ‘dien ik mijn gedrag aan te passen?’.

De verantwoordelijkheid is enorm toegenomen. Naast je eigen proces krijg je ook te maken met de processen van je dierbaren. Dat is erg omvangrijk. Ineens worden keuzes maken enorm naar de voorgrond gehaald en zijn de consequenties vaak niet te overzien. Denk maar aan een slippertje, welke je partner te horen krijgt of je minnares die je erop nahoudt en aandacht vraagt. Complexe besluiten dien je te nemen, waar je niet achter staat, maar vaak opgedrongen door omgeving. Vaak wordt er ook voor je gekozen, waarbij jij de keuze hebt op te volgen en dat kunnen enorme ingrijpende zaken zijn. Je hebt dan letterlijk geen keuze. Later kun je hieraan terug denken, want alles heeft een oorzaak. Als jij van jezelf de oorzaak begrijpt, kun je beginnen met compassievol om te gaan met jezelf en anderen. De pijn ebt weg. Je hoeft geen spijt te hebben, want alles heeft een oorzaak. Vreemdgaan komt of uit je jeugd, of uit jarenlange trubbels waarbij jij geen knopen hebt durven doorhakken. De oorzaak heb je te onderzoeken. Als het thuis niet fijn meer is, merkt je werk dat ook en andersom. Dus heb je de stress factoren op te lossen en in te dammen.

Uiteindelijk leidt het hele proces zich naar een fuik en jij bepaalt zelf in hoeverre je afdaalt of blijft ronddwalen. Pak je leven weer op en groei, ontwikkel en vooral leer.

HET ZWITSER-LEVEN GEVOEL 50 - AOW

De laatste fase in je loopbaan betekent een waardevolle periode. Je bent als het goed is niet meer op zoek naar je skills. Je neemt genoegen met wie je bent en wat je kunt. Tenminste als je alle voorgaande periodes in veiligheid en vertrouwen bent doorgekomen. Ben je dat niet, dan is het gevolg afhankelijk van de schade die je hebt opgelopen.

Hoe maak je keuzes? Meestal weloverwogen vanuit het brein waar de vele ervaringen in opgesloten zitten. Je weet alles van consequenties. Je maakt doelbewust stappen en automatiseert processen. Je kijkt in het hier en nu. Je focus is gericht op het heden.

Tegenvallende keuzes accepteer je makkelijker. Je leven lijkt beter in harmonie te zijn, mits Het maken van keuzes gaat je beter af, want je natuurlijk alle voorgaande processen goed je weet waar je aan toe bent. Heb jij een zwit- hebt doorlopen. Zo niet, dan is het nu de tijd serleven gevoel dan kies je uit luxe. Heb je dat hulp te zoeken. niet, dan kun je kiezen uit overleving. Er is geen goede en verkeerde keuze, want je ervaringen Je gezonde leven of ongezonde leefstijl bedie je hebt opgeslagen leveren je voldoende paalt hoe jij je voelt. Krijg je te maken met ziekalertheid op. Alertheid om te overleven, om je tes doordat je vroeger gerookt hebt, verslaafd zelf te beschermen, om nog iets van je leven te geweest bent of slecht je grenzen bewaakt maken. hebt, dan zijn dat de consequenties die je hebt te doorleven. Hoe sneller je het proces accepIn de praktijk hangt het af van je ervaringen in teert, des te sneller kun je jezelf aan de nieuwoorden en daden. Heb je er een zooitje van we (vaak pijnlijke) situatie overgeven. Het heeft gemaakt, dan krijg je het zwaar. Ben je vroeger geen enkele zin in deze leeftijdsfase schuld geaan de drugs geweest of heb je nog steeds voelens te ontwikkelen. Je kunt wel spijt hebverslavingen (roken, alcohol) dan lijdt jouw li- ben. Schuld gevoel levert je niets op. Je blijft chaam daar enorm onder met vervelende ziek- hangen in een vernietigend oordeel over jezelf. tes tot gevolg. De consequenties worden let- Gevoel van spijt kun je omzetten in het aanvaarterlijk gevoeld, beleefd en vormen weer een den van de situatie. uitdaging om te overleven.

Vraag om hulp en praat open over je momenDaarom is het van levensbelang dat je voor- ten van spijt. Veel ouderen schamen zich voor gaande levensfasen compleet bent doorgeko- hun eigen gemaakte keuzes in het leven. Door men. Ik doel hierop, dat je inmiddels voldoende te investeren in schaamte ontwikkel je geen weet van de consequenties uit je gedragingen empatische relatie met jezelf. We hebben alen handelingen zijn. Zo niet, dan wordt het tijd lemaal fouten gemaakt en door deze te erkehulp te zoeken. nen bepaald in hoeverre jij je ontwikkeld hebt.

Bij veel fouten en deze te erkennen groeit je Het lichaam geeft je grenzen aan. Als het goed wijsheid en leervermogen. Door je fouten weg is pas jij je aan om je niet te veel te belasten. Je te moffelen of niet te benoemen, blijf je rondleeft in rustiger vaarwater. Heb je al jaren de- draaien met een lage zelfwaardering en zijn de zelfde relatie, dan zul je dit nu ook voortzetten, gevolgen vaak nog rampzaliger. ook al voel jij je niet thuis in je relatie. Je zoekt niet snel grenzen op. Doe je dat wel, dan zijn Bij 50 plus komt het aan op vergeving. Verde gevolgen pijnlijker en kunnen hele levens geving van je zonden en daden en vergeving op de kop zetten. Denk aan Andre Hazes, Her- van anderen. Je bent niet afgetakeld en haalt man Brood hoe zij aan hun einde zijn gekomen. enorm veel energie uit het vermogen te vergeGeestelijk niet meer in staat normaal te func- ven. Het komt je gezondheid ten goede. Maar tioneren en nog 1 werkelijke daad verrichten, of je het doet is wederom een keuze! De consenamelijk uit het leven stappen. Hoe wanhopig quenties zijn wederom voor jou! heb je dan geleefd? Normaal hoort dat nu niet meer in deze leeftijdsfase plaats te vinden.

Je doet de dingen die je altijd al wilde doen.

GOED

voor een dominante man, omdat je dat gewend bent. Een bepaalde periode in je leven is dat geen enkel probleem, echter het verandert als jij beseft dat het ook De beste keuze bestaat niet komt voort anders kan. Je innerlijk wordt betrouwuit onze gedachten, omdat wij bij het baar en je luistert meer naar je gevoel. maken van keuzes altijd blijven afwegen. Je vertrouwen groeit.

Als je een impulsieve gedragsstijl hebt, ben je ongeduldig en overweeg je niet wat alternatieven van je behoefte zijn. Je doet gewoon direct een besluit nemen.

Als jij daar later spijt krijgt over de gemaakte keuze is het je les om eerst tot tien te leren tellen. Aan de andere kant is impulsiviteit een karakter eigenschap welke je niet hebt te negeren. Het maakt je ook een mooi mens. voorbeeld: Je wilt een nieuwe TV kopen. Hoe ga je dan te werk? Ga je naar modellen kijken op het internet? Daarna onderzoek je de verschillen en ga je naar een winkel om het zelf te zien. Vervolgens ga je weer op internet op zoek naar prijzen. Televisies veranderen ieder jaar in aanbod en model. Je maakt een keuze en besteld de TV. Op dat moment is er al een nieuw model in de markt. Krijg je dan spijt van je keuze?

Hetzelfde gebeurt bij auto’s, huizen, vakanties. Je ervaart pas achteraf of het een goede of verkeerde keuze was. Krijg je spijt, dan kijk je niet graag meer naar jouw keuze.

Foute keuzes ontstaan vaak, als jij je niet hebt voorbereid. Maak een analyse van je behoefte en ga op onderzoek uit.

Nu is het kiezen van een partner een heel ander verhaal. Vaak kies je types zoals je eigen ouders of grootouders. Als je een dominante vader had, kies je onbewust

FOUT

Maak je een verkeerde keuze dan ben je eigenlijk een geluksvogel. Zo voelt het niet, maar de mens leert alleen van zijn fouten. Foute keuzes geven je inzicht in hoe jij afwegingen maakt bij verschillende keuzes.

Het gaat pas een probleem worden, als jij weinig zelfcompassie bezit. Als jij jezelf veroordeeld en als je een lage waardering hebt. Dan vervalt de keuzevrijheid in iets ergs. Iets waar je bang van wordt en zorgt voor twijfel. Als je overal over gaat twijfelen volgt er vanzelf een depressie. Het gekke is dat je dan onbewust kiest voor pijn, leed en verderf.

Je kunt ook kiezen voor een gemakkelijker omgang bij het maken van verkeerde keuzes. Want wanneer is een keuze goed of wanneer is een keuze een foute keuze?

Alles hangt af van je eigen opvoeding.

Hoe je ondersteund werk als iets niet lukte. Werd je beschermt tegen het maken van fouten, dan ervaar je later veel meer stress en angst. Als kind mag je namelijk heel veel fouten maken. Dat mag ook op school. Op de middelbare is het ineens onverantwoord om fouten te maken, zeggen de docenten. Echter het is de docent welke de consequentie mag aanvaarden van leerlingen die achterblijven of afhaken. De docent kan het tekort aan zelfwaardering of vertrouwen nog enigszins corrigeren. Een vereiste is wel, dat de docent zelf goed overweg kan met zichzelf en een hoge zelfwaardering geniet.

Als volwassene eist de maatschappij, de wet, onze normen en waarden, dat je geen fouten mag maken. Erg kromme redenering en zeer pijnlijk. In ieder geval moeten wij de consequenties van ons handelen aanvaarden of wij dit nu willen of niet. En op deze wijze houden we onze kritische blik in stand. Als je weet Als je weloverwogen een keuze maakt, hoeveel wij andere be- en veroordelen, krijg je geen enkele garantie of het uit- dan schrik je van de aanwezigheid van eindelijk de juiste was. Dat ga je pas altijd be- en veroordeling. achteraf ervaren. De ervaringen zorgen voor inzicht en maken vervolg keuzes juist makkelijker. Je brein past zich aan de wijze van denken over het maken van keuzes. Vraag jezelf bij een verkeerde keuze altijd af: “vergaat nu de wereld?

Is dit nu het einde van mijn leven”? Het antwoord is in 99%: neen. Waar maak jij je dan druk om?

Confusius is een wijze filosoof van circa 560 jaar voor christus. Hij benoemde Een verkeerde keuze levert je stress op. het al: Je voelt het vaak in je buik (angst) of juist in je keel (boosheid). Door het gevoel aandacht te geven kun je het elimineren.

Door jezelf dom te vinden doe je jezelf te kort. Geen mens weet vooraf de consequentie. Waarom jij dan wel?

“wat je jezelf niet gunt, gun dat een ander ook niet”

Het rimpeleffect: alles wat je doet heeft gevolgen en niet alleen directe gevolgen, maar ook indirecte gevolgen die daarop volgen.

Zie het als een druppel die je in een emmer vol water laat vallen. Er ontstaan golven. Niet eentje, maar meerdere. Vervolgens botsen die golven tegen de randen van de emmer aan en komen daarom terug. Hierdoor botsen de golven tegen elkaar, maar ook weer tegen de plek aan waar ze zijn ontstaan.

Je acties hebben gevolgen, niet alleen voor de omgeving, maar ook weer voor jezelf.

Hoe weet je dan welke acties de juiste gevolgen opleveren?

Dat kan alleen als je een doel voor ogen hebt. Iets wat je wilt bereiken. Wat wil jij bereiken in je leven? Als je dat weet kun je jezelf met enige regelmaat, als je twijfelt of je iets moet doen, de volgende vraag stellen: “brengt dit mij dichter bij mijn doel” of “helpt dit mij tijdens mijn reis naar mijn doel toe?” Als het antwoord “ja” is, is de kans meer dan 90% dat alle gevolgen die jouw actie heeft jouw doel ondersteunt.

Het enige waar het dan nog vervelende gevolgen op kan leveren, is als je mensen in je omgeving hebt die jouw doel niet steunen en daardoor de gevolgen van jouw acties als vervelend ervaren en jou daar vervolgens door verlaten.

De vraag is of dit echt erg is, wil je deze mensen, die jou niet steunen, eigenlijk wel in je leven hebben? Natuurlijk mag je verdrietig zijn als je ze verliest, maar horen ze wel in jouw leven te zijn?

Neem bijvoorbeeld de volgende situatie in je hoofd: Je wilt een eigen praktijk beginnen, maar moet ook nog je kosten kunnen betalen. Is het dan verstandig om ook bij een ander bedrijf te gaan werken?

Als je met dat werk je kosten kunt betalen, is de kans groot dat het antwoord op deze vraag ‘ja’ is. Deze baan helpt jou weldegelijk op je reis naar je eigen praktijk toe. Het kost je misschien wel tijd, die je liever in het opzetten ervan zou besteden, maar als je je kosten niet kunt betalen, zet je jezelf onder druk en kun je niet meer je praktijk vanuit je hart met alle rust opzetten. Houdt wel je einddoel in de gaten en onderneem stappen om dat te realiseren, ook in tijdsbesteding.

Hoe kiezen bejaarden?

Hoe ouder de bejaarden worden, des te omvangrijker worden de keuzes. Wetende dat het hun laatste fase is in het leven. Bepalend voor keuzes maken is nu alles afgestemd op ervaringen. Het brein zit vol ervaringen. Ze leven op de dag en denken vaak aan datgene wat relevant is. Laat het brein en het lichaam het toe om ouder te worden, of is hun leefwijze bepalend hoe het brein en lichaam zich schikken?

Kunnen zij nog nadenken over consequenties?

Langzame achteruitgang dient zich aan na de AOW leeftijd.

Van die langzame achteruitgang, die veroudering, van de hersenen valt in de dagelijkse praktijk vele jaren lang weinig tot niets te merken. Want de hersenen hebben, net als veel andere organen, een grote hoeveelheid reservecapaciteit. Daardoor duurt het even voordat gebreken zichtbaar worden. Wel kan een eventuele achteruitgang dikwijls al met specialistisch mentaal onderzoek worden gemeten. De eerste praktische gevolgen uiten zich meestal onder stressvolle omstandigheden, zoals ziekte of grote (geestelijke) druk en vermoeidheid. Met het voortschrijden der jaren zullen mensen vaker melden dat het in hun bovenkamer niet meer altijd zo soepel loopt als vroeger. Dat geldt vooral voor het geheugen, maar ook voor het vermogen diverse dingen tegelijkertijd te doen of van taak en aandacht te wisselen. Maar het wordt ook moeilijker zich te concentreren. Dat wil echter niet zeggen dat ouderen geen ingewikkelde dingen meer zouden kunnen doen of niet meer in staat zijn om iets nieuws te leren. Dikwijls blijven vaardigheden die ooit zeer goed zijn aangeleerd en veel zijn beoefend tot op hoge leeftijd onaangetast – hoe ingewikkeld ze ook zijn. Wel is het leren van nieuwe vaardigheden voor het oudere brein dikwijls lastiger dan voor de jonge hersenen. Het doet echter wonderen als ouderen extra handvaten bij het leren worden geboden.

Met zulke hulpmiddelen kunnen ouderen de aangeboden informatie beter structureren.

Ook kan het brein langer in condi- tie worden gehouden door een goede voeding, voldoende lichaamsbeweging, sociale contacten en hersengymnastiek. Waarbij moet worden aangetekend dat van de twee laatste activiteiten niet keihard is bewezen dat ze de geest soepel houden en de gevolgen van mentale veroudering ook echt tegengaan.

Net als lichamelijke veroudering, gaat de gees- weinig 90-plussers die niet lijden onder één of telijke veroudering bij de ene persoon sneller meer cognitieve gebreken die hun oorsprong dan bij de andere. En ook zullen er mensen zijn vinden in mentale veroudering. bij wie die achteruitgang zo vroeg inzet of snel verloopt dat er van een aandoening, zoals de Het brein is plastisch en wel tot op zeer hoge ziekte van Alzheimer leeftijd. Door een proces van trial and error of dementie, moet worden gesproken. Hoe het maar ook door oefening is het brein in staat ook zij, uiteindelijk zullen de mentale vaardig- om de belangrijke informatie te selecteren en heden, zoals het geheugen en het vermogen onbelangrijke informatie buiten te houden. nieuwe dingen te leren, van elke sterveling Daartoe moeten de hersenen ook leren kiemerkbaar minder worden als maar een vol- zen: wat is belangrijk en wat niet, welke prioridoende hoge leeftijd is bereikt. Er zijn slechts teit moet ik stellen? Ook moeten de hersenen leren om weerstand te bieden aan bepaalde prikkels en om impulsieve handelingen te onderdrukken. Immers, soms zijn prikkels zo dwingend aanwezig dat het brein niet in staat is om een verantwoorde keuze te maken.

Biologische factoren die invloed hebben op gezondheid, zoals ziekte, milde bloeddrukverhoging en diabetes kunnen het aftakelingsproces van het brein versnellen. Evenals een ongezonde leefstijl en waarschijnlijk ook het actief gebruiken van het brein. De achteruitgang in het cognitief functioneren is minder bij mensen die fysiek, cognitief of sociaal actief zijn. Alles hangt af van de keuzes die wij gemaakt hebben in ons voorliggende leven.

Nu blijkt ook hoe belangrijk het is om keuzes te hebben gemaakt. Het gaat even niet over de gopede of verkeerde keuzes, dat is irrelevant, want de mens leert van fouten. Met andere woorden betekent het, dat als je veel verkeerde keuzes hebt gemaakt in je leven, is dit een verrijking in je leven in plaats van een tekortkoming.

Hoe ouderen terugkijken op hun leven kan bepalend zijn voor het verlengen van een gezond systeem. Zien zij alleen de problemen en onverwerkte trauma’s, dan takelen ze sneller af, worden depressief en voelen zich eenzaam. Zelfmedelijden is dan ook een kreet die je vaak hoort in verzorgingshuizen.

Conclusie: we doen er goed aan ons leven te leven, met onze tekortkomingen, fouten en verkeerde keuzes. Verwerk de ervaringen.

Een mooie fase daarvoor is vanaf je 35 ste.

Vraag op tijd om geestelijke hulp.

Bij veel aanbod ga je als volgt te werk: stap 1 onderzoek de context.

Waar heb je het voor nodig?

Wat heb je nodig? stap 2 inventariseer wat het aanbod is. Kijk er naar en selecteer wat je mooi, lekker, etc. vind. stap 3 analyseer je behoefte Wat levert het me op?

Wat moet ik ervoor laten?

Wat moet ik ervoor doen?

Waar wil ik dit? (Bij wat voor soort organisatie, in welke omgeving?)

Wat moet ik ervoor doen, welke stappen moet ik zetten?

Wanneer wil ik dat? (Zijn er tussenstappen nodig?)

Wie kan me er meer over vertellen?

Maak een lijstje.

Wie moet ik teleurstellen?

Hoeveel tijd kost het?

Hoeveel geld kost het?

Hoeveel geld levert het op?

Welke stappen moet ik nemen?

Bij ingrijpende keuzes (bijv. scheiding, relatie, werk, op leven en dood): stap 1 analyseer de keuze Pak een vel papier en schrijf de voor- en nadelen op van de keuze. stap 2 voel wat de voordelen of nadelen met je doet (mediteer). stap 3 analyseer wat een bepaalde keuze jou oplevert. stap 4 analyseer wat een bepaalde keuze de ander oplevert. stap 5 maak gebruik van de tijd.

Is het moment nu om keuze te maken of gun jij jezelf en de ander nog tijd. stap 6 bespreek je gevoel en keuzes met een derde partij (coach, therapeut). Maak geen gebruik van vrienden, familie en naasten. Meestal kun je na 1 sessie jouw “beste” keuze benoemen.

stap 7 bespreek voorbereid je keuze met de ander (scheiding, werk). stap 4 als het te veel is maak je een Houd vast aan jouw beslissing. schifting op gevoel Op leven en dood is het een kwestie stap 5 zoek niet naar de beste keu- van de knoop doorhakken. Wat voor ze, dat kost veel tijd en informatie. Of alles geldt is, dat je altijd blijf staan achrespecteer dat je meer tijd nodig hebt. ter je keuze. Wijzig je keuze pas als je ontdekt dat alternatieven je keuze kunt wijzigen.

Leer je bewuste brein de juiste keuzes te maken

DE BESTE KEUZE BESTAAT NIET

Laat mij je helpen!

VLCounseling - Raadhuisplein 11 - 5161CG Sprang Capelle - 0610266452 www.vlcounseling.nl

www.zelfwaardering.com