Bytom i Okolice by Biuro Promocji Bytomia

EDWARD WIECZOREK

BYTOM I OKOLICE PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

BYTOM 2013

Projekt okładki: Krzysztof Więckowski ® Copyright by: Edward Wieczorek ® Copyright by: Gmina Bytom Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość wydawnictwa „Bytom i okolice przewodnik turystyczny” nie może być reprodukowana ani przetwarzana w sposób elektroniczny, mechaniczny, fotograficzny i inny; nie może być użyta do innej publikacji oraz przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych bez pisemnej zgody wydawcy i autora. Planiki Bytomia: Jarosław Krawczyk Korekta: Ewa Wieczorek Fotografie archiwalne pochodzą ze zbiorów Czesława Czerwińskiego Recenzent: prof. dr hab. Jan Drabina Konsultacja: Przemysław Nadolski

ISBN 978-83-62234-68-4

Wydawca: Urząd Miejski w Bytomiu ul. Parkowa 2, 41-902 Bytom www.bytom.pl Skład i łamanie Krzysztof Więckowski Zdjęcia: Edward Wieczorek, Tomasz Zakrzewski, Wojciech Sokolnicki, Janusz Moczulski, Maciej Galas, Krzysztof Kadis, UM w Bytomiu Druk: Multigraf S.C. ul. Bielicka 76c 85-135 Bydgoszcz Zdjęcie na okładce: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu / Tomasz Kiełkowski

Publikacja dofinansowana ze środków Śląskiej Organizacji Turystycznej.

Spis treści OD AUTORA........................................................................................................................

WPROWADZENIE.............................................................................................................. Położenie............................................................................................................................... Ukształtowanie powierzchni.............................................................................................. Budowa geologiczna i surowce naturalne......................................................................... Wody..................................................................................................................................... Gleby .................................................................................................................................... Lasy ....................................................................................................................................... Ochrona przyrody .............................................................................................................. Współczesny Bytom ........................................................................................................... Miasta partnerskie ..............................................................................................................

8 8 8 9 9 10 10 12 13 15

BYTOMSKIE DZIEJE .......................................................................................................

BYTOMSKIE ATRAKCJE ................................................................................................. Kultura wysoka ................................................................................................................... Rekreacja i sport ................................................................................................................. Bytomski industrial ............................................................................................................ Bytomska architektura xix i xx w. ..................................................................................... Bytomskie judaica ............................................................................................................... Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk” .......................................................................

24 24 25 27 33 35 36

BYTOMSKIE SPACERY..................................................................................................... M 1. Wokół Rynku – Jainty – Browarniana – Murarska – Kościelna – Pl. Grunwaldzki – Rycerska – Józefczaka – Pl. Klasztorny – Wałowa – Piastów Bytomskich – Rynek........................................................................................... M 2. Rynek – Gliwicka – Pl. Kościuszki – Piekarska – Powstańców Śląskich – Czarnieckiego – Pl. Słowiański – Prusa – Pl. Akademicki – Żeromskiego – Korfantego – Pl. Sobieskiego – Podgórna – Rynek .................................................. M 3. Pl. Jana III Sobieskiego – Piłsudskiego – Strzelców Bytomskich – Al. Legionów– Żeromskiego – Matejki – Piłsudskiego – Pl. Jana III Sobieskiego..................... M 4. Pl. Kościuszki – Wrocławska – Park Miejski – Didura – Pułaskiego – Batorego – Sądowa – Pl. Kościuszki ............................................................................. M 5. Pl. Sikorskiego – Moniuszki – Dworcowa – Pl. Kościuszki – Katowicka – Pl. Sikorskiego................................................................................................................... M 6. Pl. Wolskiego – Dworzec Kolejowy – Wzgórze Małgorzatki................................

OZNAKOWANE ŚCIEŻKI SPACEROWE....................................................................... M 7. Ścieżka spacerowa „Spacer po starym mieście”....................................................... M 8. Ścieżka spacerowa „Bytom – szlakiem tradycji i kultury”..................................... M 9. Staromiejska.................................................................................................................

73 73 73 73

39 47 57 63 66 69

M 10. Na wzgórze św. Małgorzaty...................................................................................... M 11. Do Rozbarku.............................................................................................................. M 12. Bytom okresu 1870-1945 ........................................................................................ M 13. Północna część śródmieścia.....................................................................................

73 73 74 74

BYTOMSKIE DZIELNICE................................................................................................. Bobrek.................................................................................................................................... Górniki.................................................................................................................................. Karb....................................................................................................................................... Łagiewniki............................................................................................................................. Miechowice............................................................................................................................ Rozbark.................................................................................................................................. Stolarzowice........................................................................................................................... Stroszek.................................................................................................................................. Sucha Góra........................................................................................................................... Szombierki............................................................................................................................

75 75 77 78 80 83 86 89 90 91 93

Z BYTOMIA ZA MIASTO................................................................................................. -SZLAKAMI PIESZYMI P 1. Szlak Husarii Polskiej (Bytom – Będzin)................................................................... P 2. Szlak Husarii Polskiej (Bytom - Tarnowskie Góry)................................................. P 3. Szlak Powstańców Śląskich......................................................................................... P 4. Szlak Tysiąclecia............................................................................................................ P 5. Szlak im. Z. Kleszczyńskiego....................................................................................... P 6. Szlak Karola Goduli...................................................................................................... P 7. Ścieżka dydaktyczna „Ciekawe drzewa Lasu Bytomskiego”.................................... P 8. Ścieżka dydaktyczna „Las Segiecki”............................................................................ P 9. Ścieżka dydaktyczna „Obszar Warowny Śląsk. Punkty oporu Łagiewniki i Godula”............................................................................................................ P 10. Ścieżka dydaktyczna „Szlak Matki Ewy”................................................................. -ROWEREM R 1. Bytom – Szarlej – Piekary Śląskie – Kopiec Wyzwolenia – Kozłowa Góra – Świerklaniec – Nakło Śląskie – Tarnowskie Góry – Piekary Rudne – Radzionków – Bytom ..................................................................................................... R 2. Bytom – Dąbrowa Miejska – Stolarzowice – Górniki – Ptakowice – Wilkowice – Miedary – Rybna – Opatowice – Tarnowice Stare – Repty Śląskie – rezerwat „Segiet” – Blachówka – Las Miejski – Miechowice – Bytom..................... R 3. Bytom – Miechowice – Stolarzowice – Górniki – Zbrosławice – Kamieniec – Księży Las – Łubie – Pyskowice – Zawada – Karchowice – Wieszowa – Rokitnica – Miechowice – Bytom................................................................................... R 4. Bytom – Brzeziny Śląskie – „Żabie Doły” – Łagiewniki – Godula – Orzegów - Ruda Śląska – Zabrze – Biskupice – Bobrek – Szombierki – Bytom...... R 5. Bytom – Brzeziny Śląskie – Brzozowice – Kamień – Bobrowniki – Dobieszowice – Wymysłów – Kozłowa Góra – Radzionków – Stolarzowice – Dąbrowa Miejska – Bytom............................................................................................... -KOLEJKĄ WĄSKOTOROWĄ..........................................................................................

97 100 104 107 109 111 113 113 114 114

115 119 123 127 133 136

-SAMOCHODEM Trasą zamków i pałaców...................................................................................................... Trasą kościółków drewnianych.......................................................................................... Trasą zabytków techniki......................................................................................................

140 143 145

INFORMACJE PRAKTYCZNE......................................................................................... Noclegi................................................................................................................................... Restauracje............................................................................................................................. Kawiarnie, herbaciarnie, cukiernie.................................................................................... Kluby, puby, drink bary....................................................................................................... Fast – food............................................................................................................................ Coś dla ducha........................................................................................................................ Sport i rekreacja....................................................................................................................

148 148 148 149 149 150 150 150

SKOROWIDZ MIEJSCOWOŚCI...................................................................................... BIBLIOGRAFIA...................................................................................................................

152 154

Panorama zachodniej części śródmieścia, foto UM

OD AUTORA W internetowym plebiscycie czekoladowej marki „Milka” na najmilsze miasto w Polsce, w 2013 roku tytuł ten zdobył Bytom, wyprzedzając Ostrów Wielkopolski i Mińsk Mazowiecki. Gród nad Bytomką stał się więc NAJMILSZYM MIASTEM W POLSCE. Kilka lat temu, z kolei, w plebiscycie na 7 cudów architektury województwa śląskiego, ogłoszonym latem 2009 r. wśród telewidzów TVS oraz internautów, użytkowników portalu MM Moje Miasto, najwięcej, bo aż cztery tytuły „cudu architektury województwa śląskiego” zdobyło miasto Bytom. W konkursie zagłosowało kilkadziesiąt tysięcy osób. Wybrali oni 7 spośród zgłoszonych początkowo do plebiscytu 77 obiektów: 1. Rynek w Bytomiu, 2. Elektrociepłownię Szombierki, 3. Halę widowiskową Spodek, 4. Tyskie Browary Książęce, 5. Pałac i park w Pszczynie, 6. Cmentarz Mater Dolorosa, 7. Szyb Krystyna. Tak więc prawie 760-letni Bytom stał się jedną z najatrakcyjniejszych miejscowości województwa śląskiego NAJMILSZYM MIASTEM W POLSCE. Jak przystało na jedno z najstarszych miast Górnego Śląska, Bytom posiada liczne opracowania dotyczące swej przeszłości. W głównej mierze to zasługa Towarzystwa Miłośników Bytomia, które niestrudzenie publikuje efekty badań historyków regionu. Istnieje jednak ciągle zapotrzebowanie na publikację bardziej popularną, przybliżającą wiedzę o historii i atrakcjach Bytomia w syntetycznej formie. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzi przewodnik turystyczny po Bytomiu z 1997 roku, którego niniejsze opracowanie jest czwartą, poprawioną wersją. Przewodnik przeznaczony jest w jednakowym stopniu dla samych bytomian, jak i turystów pragnących poznać Bytom. Może stanowić też pomoc dla młodzieży szkolnej, poznającej swoje miasto i region w ramach coraz bardziej popularyzowanej edukacji regionalnej. W przewodniku zastosowano tradycyjny układ przyjęty przez wszystkie niemal przewodniki po polskich miastach, obejmujący: część ogólną – geograficzno-historyczną, trasy piesze po śródmieściu, trasy piesze i rowerowe po okolicy, słowniczek krajoznawczy (w tym wypadku dzielnic Bytomia) oraz informacje praktyczne na temat zakwaterowania, gastronomii itp. Forma przewodnika uniemożliwia rozwodzenie się nad szczegółami i wszystkimi ciekawostkami, jakich w mieście nie brakuje. Zainteresowanych pogłębianiem wiedzy o mieście i jego okolicy odsyłam do licznych monograficznych, naukowych i popularnonaukowych opracowań, wymienionych w rozdziale „Wybrana literatura”. Dla lepszej orientacji w tekście, ciekawsze obiekty lub miejscowości na trasach pieszych i rowerowych wytłuszczono. Poszczególne trasy oznaczone są literowo (M – spacery po mieście, P – piesze, R – rowerowe, S – samochodowe). Dla przejrzystości narracji zastosowano także pisownię nazw ulic w skróconej formie (bez imion itp.). Aby uniknąć powtórzeń, zastosowano odsyłacz ( str. ...) do publikowanych wcześniej opisów obiektów czy tras. Zdając sobie sprawę z niedoskonałości tego opracowania, autor ma nadzieję, że Czytelnicy nadeślą swe krytyczne uwagi, sprostowania lub uzupełnienia pod adresem e-mail:krajoznawca@gmail.com. Z pewnością zostaną one uwzględnione przy kolejnych wydaniach. Miłej lektury i niezapomnianych wrażeń w poznawaniu Bytomia życzy Autor.

Wprowadzenie POŁOŻENIE Bytom ze swoją ponad dziewięćsetletnią historią należy do najstarszych miast Górnego Śląska. Ulokował się w centralnej części Wyżyny Śląskiej na tzw. Płaskowyżu BytomskoKatowickim, poprzecinanym dolinami kilku niewielkich rzek. Wraz z kilkunastoma sąsiednimi miastami tworzy aglomerację Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Pod względem obszaru zajmuje 13 miejsce wśród miast województwa śląskiego, zaś pod względem liczby ludności – 6 miejsce, za Katowicami, Częstochową, Sosnowcem, Gliwicami i Zabrzem. Po reformie administracyjnej, od 1.01.1999 r. Bytom jest jednym z 19 powiatów miejskich w województwie śląskim. Terytorium miasta obejmuje 69,44 km2, tworząc nieregularny wielobok, na osi północny-zachód – południowy-wschód, który określają współrzędne: 500 19’ i 500 25’ szerokości geograficznej północnej oraz 180 47’ i 180 58’ długości geograficznej wschodniej. Bytom sąsiaduje z następującymi gminami oraz miastami: Chorzowem, Piekarami Śląskimi, Radzionkowem, Rudą Śląską, Świętochłowicami, Tarnowskimi Górami, Zabrzem i Zbrosławicami.

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI Bytom położony jest na średniej wysokości 280-290 m n.p.m., chociaż w rejonie rezerwatu „Segiet” osiąga wysokość do 346 m n.p.m., zaś w dolinie Bytomki zaledwie 249 m n.p.m. Stała eksploatacja górnicza i ruchy górotworu powodują, że teren miasta zapada się: w porównaniu z danymi z 1949 r. centrum Bytomia o 6 metrów (np. Urząd Miejski 6,42 m), Miechowice od 10,5 do 16 metrów, a niezabudowany teren w Dąbrowie Miejskiej od 14 do 32 metrów. Centralne miejsce obszaru Bytomia zajmuje Wyżyna Miechowicka, która oddziela dolinę Dramy (na północnym zachodzie) od doliny Szarlejki i Brynicy (na północnym wschodzie) oraz Bytomki (na południu). Wyżynę Miechowicką, przechodzącą na wschodzie w Wyżynę Siemianowicką, przecina południkowo kilka potoków, będących dopływami Potoku Mikulczyckiego. Północną część miasta tworzy Garb Tarnogórski, będący częścią Grzbietu Wapienia Muszlowego – pasma triasowych wzniesień ciągnących się od doliny Odry i Góry Św. Anny po Jurę Krakowsko-Częstochowską w okolicy Dąbrowy Górniczej. Naturalna rzeźba tego terenu została przekształcona lub zatarta w wyniku wielowie8

kowej działalności górniczej i trudno ją dziś odtworzyć. Pojawiły się natomiast nowe, antropogeniczne formy rzeźby terenu – zwłaszcza na peryferiach miasta: stoliwa (płaskie hałdy), garby, nasypy lub niecki, misy, doły i przekopy. Największą powierzchnię tego przekształconego krajobrazu zajmują hałdy różnego pochodzenia oraz stawy, wypełniające wyrobiska powierzchniowe lub zapadliska powstałe w czasie wydobycia węgla. Dawne szybiki i niewysokie hałdy po XVIII i XIX-wiecznej eksploatacji rud z czasem porosły lasem, tworząc krajobraz zbliżony do naturalnego.

kruszconośnymi. Wiąże się z nimi występowanie rud cynku i ołowiu w postaci sfalerytu (blendy cynkowej) ZnS oraz galeny PbS i galmanu. W zagłębieniach erozyjno-krasowych dolomitów występują też niskoprocentowe rudy żelaza – limonity, wyeksploatowane w XIX wieku. W niecce bytomskiej występują trzy, nieraz wielopoziomowe, piętra bogatych złóż. Eksploatowane przez stulecia stanowiły tak dla Prus, jak i dla Polski podstawowe źródło rud cynku, ołowiu i metali towarzyszących (np. srebra – w średniowieczu). Powierzchniowe warstwy dolomitów, wapieni i margli wydobywa się do produkcji wapna, topników hutniczych, materiałów budowlanych, niższe warstwy to rudy żelaza i metali nieżelaznych – głównie cynku i ołowiu. Najniższym piętrem są złoża węgla kamiennego.

BUDOWA GEOLOGICZNA I SUROWCE NATURALNE Bytom leży na północnym skraju niecki węglowej i południowo-zachodnim obszarze kruszcowym, głównie cynku i ołowiu (niegdyś także srebra i rud żelaza). Warstwy geologiczne, stanowiące podłoże miasta, zdominowane są przez formacje karbońskie: karbon dolny, składający się głównie z wapieni, łupków i piaskowców, oraz karbon górny, zwany produktywnym, składający się z piaskowców, zlepieńców i łupków, wśród których występują różnej grubości pokłady węgla kamiennego. W wyniku działań górotwórczych warstwy karbońskie zostały sfałdowane i potrzaskane rozległymi uskokami, czego nie widać na powierzchni, bo pokryły je osady późniejsze. Warstwy karbońskie w rejonie Bytomia pokryte są utworami triasowymi, zwłaszcza pstrego piaskowca. Utwory górnej partii pstrego piaskowca obejmują morskie osady węglanowe (wapień muszlowy) wykształcone w postaci dolomitów, dolomitów wapnistych i wapieni dolomitowych, zwanych ogólnie dolomitami

WODY Bytom leży na wododziale Wisły i Odry, który przebiega mniej więcej od północnozachodniego skraju Miechowic do granicy Bytomia i Brzezin. Do dorzecza Odry należy Bytomka i jej dopływ Rokitnicki (Mikulczycki) Potok, zaś do Wisły – Szarlejka i Brynica. Największym ciekiem wodnym miasta jest Bytomka, biorąca swój początek w zachod-

niej części miasta w rejonie stacji kolejowej Bytom-Karb. Bytomka ma 18,6 km długości (z czego na terenie Bytomia ok. 7 km) i wpływa do Kłodnicy na terenie gliwickiej dzielnicy Sośnica. Jej prawobrzeżnym dopływem jest Potok Mikulczycki (w górnym odcinku nazywany Rokitnickim), który do 1821 r. stanowił zachodnią granicę diecezji krakowskiej. Wypływa on u podnóża wzniesienia 315 m n.p.m. w lesie miechowickim, ma długość 14,6 km (na terenie Bytomia ok. 5 km) i wpada do Bytomki w okolicy Zabrza-Maciejowa. Przez północną część Bytomia płynie potok Szarlejka z dopływem Segiet, który w okolicy Piekar Śląskich uchodzi do Brynicy. Jego długość wynosi 10,7 km. W granicach Bytomia występuje kilkadziesiąt stawów, utworzonych w wyniku działalności człowieka w zapadliskach terenu bądź wyrobiskach poeksploatacyjnych, zwłaszcza w dolinie Bytomki i Szarlejki. Ich najciekawsze skupisko – „Żabie Doły” – występuje na pograniczu Bytomia, Brzezin Śl. i Chorzowa ( Ochrona przyrody).

lasy. Nie są to naturalne lasy bukowe i mieszane, bo te wytrzebiono już na początku ery przemysłowej. Dzisiejsze tereny leśne porasta sosna i świerk z domieszką buka i innych drzew liściastych. Taki skład naraża bytomskie lasy na niekorzystny wpływ zanieczyszczeń powietrza. Pomimo destruktywnego oddziaływania przemysłu na przyrodę, na terenie miasta zachowało się wiele fragmentów przyrodniczo cennych, w tym najwartościowszy – rezerwat „Segiet”, utworzony w 1953 r. w celu ochrony 24,65 ha lasu bukowego, powstałego w wyniku naturalnego porośnięcia dawnych wyrobisk górniczych. Rezerwat położony jest na zboczu Srebrnej Góry w obrębie Lasu Segieckiego, należącego do leśnictwa Stolarzowice. Spośród trzech typów buczyn objętych ochroną, najciekawsza jest ciepłolubna buczyna storczykowa, tworząca 9-hektarowy płat na południowym stoku Srebrnej Góry. Drzewostan, osiągający wiek 130-150 lat, tworzy buk z niewielką domieszką lipy drobnolistnej i jaworu. W dobrze rozwiniętej warstwie krzewów występuje bez czarny i dereń świdwa, natomiast w runie spotkać można konwalię majową i barwinek pospolity. Poza nimi rosną tu inne ciekawe gatunki roślin: perłówka zwisła, kopytnik pospolity, fiołek leśny i podagrycznik pospolity. W runie zakwitają też liczne storczyki: obuwik pospolity, kruszczyk szerokolistny i rdzawoczerwony, buławnik czerwony i wielkokwiatowy, gnieźnik leśny oraz listeria jajowata. Drugim typem buczyny jest kwaśna buczyna niżowa, zajmująca 5-hektarowy płat na północnym stoku Srebrnej Góry. Drzewa osiągają wiek do 150 lat, a w warstwie krzewów występuje bez koralowy i bez czarny. W runie rośnie kosmatka owłosiona, borówka czernica, konwalijka dwulistna, starzec Fuchsa, szczawik zajęczy, wiechlina gajowa i perłówka zwisła. Rzadziej występuje tu wawrzynek wilczełyko, kopytnik, przylaszczka i obydwa kruszczyki. Trzecim wreszcie typem buczyny jest buczyna karpacka, tworząca 10-hektarowy płat na prawie płaskim szczycie Srebrnej Góry.

GLEBY Środowisko przyrodnicze Bytomia zostało drastycznie naruszone ponaddwuwiekową intensywną działalnością człowieka. Wszystkie jego elementy: gleby, wody, powietrze, szata roślinna i świat zwierząt zostały w znacznym stopniu przeobrażone. Wiele naturalnych krajobrazów znikło bezpowrotnie: naturalne koryta rzeczne, bagna, torfowiska, wilgotne łąki i rozległe powierzchnie naturalnych lasów. Przeobrażenia te dotknęły gleb, zmieniając ich naturalną strukturę. Niegdyś występowały na terenie Bytomia gleby bielicowe lub brunatnice, utworzone na osadach polodowcowych, a w dolinie Bytomki – na nanosach rzecznych. Dziś większość z nich pokrywana jest rokrocznie zanieczyszczeniami pyłowymi i chemicznymi z powietrza i wód gruntowych. W glebach stwierdzono też podwyższony poziom metali ciężkich, zwłaszcza ołowiu i kadmu. LASY Prawie 20% powierzchni miasta zajmują 10

Fragment bytomskiego lasu w okolicy uroczyska „Sędziwe buki”, foto Edward Wieczorek

Oprócz 150-letnich buków występują tu: bez czarny, jawor i jarzębina oraz bujne runo z kopytnikiem, perłówką zwisłą, podagrycznikiem pospolitym, gajowcem żółtym i miejscami konwalią majową. W rezerwacie żyje wiele ciepłolubnych owadów, cztery gatunki płazów, cztery gatunki gadów i ok. 60 gatunków ptaków lęgowych, m.in. charakterystyczny dla buczyn gołąb siniak oraz myszołów, puszczyk, krętogłów, dzięcioł czarny, mysikrólik i inne. Ssaki reprezentuje 25 gatunków, w tym nietoperze, zimujące w dawnych wyrobiskach kopalni „Fryderyk”: nocki – duży, Brandta i rudy, mroczek późny, gacki – brunatny i szary oraz rzadki ziębełek karliczek. W sąsiedztwie rezerwatu „Segiet”, w nieczynnym kamieniołomie dolomitu „Blachówka”, znajduje się stanowisko dokumentacyjne przyrody o pow. 6,0 ha, chroniące w celach dydaktycznych specyficzne formy krajobrazu ukształtowanego przez górnictwo skalne (odsłonięty profil dolomitów, dający geologiczny przekrój górnośląskiego triasu z wlotami dawnych wyrobisk podziemnych) z typową roślinnością kserotermiczną. Na Blachówce, tuż przy dojściu do rezerwatu rośnie kilkusetletnia lipa o obwodzie 4 m. Od południa z rezerwatem „Segiet” sąsiaduje dawny obszar górniczy „Hipolit”. Niegdyś eksploatowano tu rudy cynku i żelaza, a w okresie swego największego rozkwitu na „Hipolicie” istniało 30 szybów. Po dawnej eksploatacji górniczej pozostały liczne worpie (niewielkie hałdy), leje, kotlinki i ciągi nasypów. Całość porasta – podobnie jak „Segiet” – mieszany las bukowy z domieszką jaworu, dębu, brzozy, modrzewia i świerka z bogatym poszyciem (m.in. 1,5-metrowy okaz wawrzynka wilczełyko). Najstarszy okaz buka ma obwód pnia 508 cm, jest też buk o obwodzie 410 cm i jawor o obwodzie – 211 cm. W runie „Hipolita” występuje m.in. lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, kokoryczka wonna, konwalia majowa, podagrycznik pospolity i kopytnik pospolity. Interesującym pod względem przyrodniczym i krajobrazowym jest fragment bytomskiego lasu między Miechowicami, Ro-

kitnicą a Stolarzowicami. Choć występuje tu drzewostan stosunkowo młody, trafiają się także okazy starych drzew. W składzie dominują gatunki liściaste: buk, dąb szypułkowy i grab z domieszką brzozy, klonu pospolitego, jaworu i lipy drobnolistnej oraz liczne egzoty. W podszycie występuje czeremcha zwyczajna i późna, dereń świdwa, jarzębina i bez czarny. Rośnie tu też rzadki już krzew prawnie chroniony – wawrzynek wilczełyko, a w runie leśnym – konwalia majowa, kokoryczka wonna, kokoryczka wielokwiatowa, sałatnik leśny, kłosownica leśna, starzec gajowy i skrzyp leśny oraz najpiękniejszy polski kwiat chroniony – lilia złotogłów. Pomiędzy płatami jeżyn rośnie paproć – wietlica samcza. Wczesną wiosną zakwitają tu płaty zawilca gajowego i kokoryczy pełnej. Z roślin chronionych w runie występuje także kruszczyk szerokolistny i barwinek. Ten kompleks leśny jest schronieniem zwierzyny płowej i licznych gatunków ptaków. Fragment tego lasu objęto ochroną jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy pod nazwą: „Miechowicka Ostoja Leśna”, pow. 305,6 ha. W południowo-zachodniej części lasu sąsiadującej z miechowickim osiedlem, z inicjatywy działaczy bytomskiego oddziału PTTK postanowiono wyznakować ścieżkę dydaktyczną ukazującą najciekawsze gatunki i okazy drzew rosnących w tej okolicy, m.in.: buki pospolite o ob. 5 m i 5,38 m, choinę kanadyjską, jedlicę zieloną, sosnę czarną, tulipanowce amerykańskie, cisa pospolitego, sosnę limbę, sosnę wejmutkę, żywotnika zachodniego i inne. OCHRONA PRZYRODY Oprócz wspomnianego już rezerwatu „Segiet” i stanowiska dokumentacyjnego przyrody „Blachówka”, rozporządzeniem Wojewody Katowickiego w 1997 r. ochroną w drodze uznania za zespół przyrodniczo-krajobrazowy objęto stawy „Żabie Doły” na pograniczu Bytomia i Chorzowa. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie Doły” obejmuje obszar licznych zbiorników wodnych oraz okalające je nieużytki, hałdy osadów poflotacyjnych, podmokłe łąki i nie12

wy „Suchogórski Labirynt Skalny”. Wydobycie dolomitu i żelaziaka brunatnego pozostawiło na tym terenie głębokie dolinki, strome grzbiety z wychodniami dolomitu oraz liczne wąwozy, pagórki, kopce i wzniesienia ze stromymi stokami. Powstała w ten sposób rzeźba tworzy miejsce przypominające swym charakterem atmosferę labiryntu, co znajduje odpowiednie odzwierciedlenie w nazwie tego obszaru użytej po raz pierwszy przez Leonarda Kłosa w mapie „Lasy Bytomskie i okolice” (1997). Na tym terenie rozwinęła się interesująca szata roślinna, wśród której obecne są także rośliny objęte prawną ochroną gatunkową takie, jak dziewięćsił bezłodygowy i kruszczyk szerokolistny. Dendroflorę tego obszaru tworzą głównie takie gatunki drzew, jak brzoza brodawkowata, klon zwyczajny, jawor, lipa drobnolistna, sosna zwyczajna, dąb czerwony, robinia akacjowa i modrzew europejski oraz wiele gatunków krzewów. W jednym z powyrobiskowych zagłębień znajduje się oczko wodne, dogodne do rozrodu płazów. Decyzją Rady Miejskiej w Bytomiu z 25.01.2012 r. w zachodniej części Lasów Bytomskich na pograniczu Miechowic, Rokitnicy i Stolarzowic został utworzony zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Miechowicka Ostoja Leśna” o pow. 305,6 ha. Ochroną objęto tu tereny leśne, śródleśne polany, cieki i oczka wodne, stanowiące siedliska chronionych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt.

wielkie kępy zadrzewienia o pow. 226,24 ha (z tego 44,48 ha w granicach Bytomia). Przyroda stworzyła tu dogodne warunki dla roślin o różnych wymaganiach. Jedną z najważniejszych grup gatunków występujących na terenie „Żabich Dołów” są rośliny wodne i bagienne: rzęsa wodna, trzcina, mozga, turzyce. Wśród roślin zielnych blisko połowę stanowią rośliny łąkowe. Pomimo niekorzystnych warunków siedliskowych, zarejestrowano tu 92 gatunki roślin w tym dwa chronione: rokitnik zwyczajny i centurię. Już na początku lat osiemdziesiątych zaliczono „Żabie Doły” do obszarów ornitologicznie cennych w woj. katowickim. Stwierdzono tutaj występowanie 121 gatunków ptaków, w tym 17 nielicznych w skali całego Śląska, jak perkoz rdzawoszyi, zausznik, bąk, bączek, cyraneczka, cyranka, płaskonos, podgorzałka, świerszczak i remiz. Mają tu swe lęgi pójdźki, rożeńce, a także sporadycznie zimujące w Polsce – kokoszka wodna i kszyk. Badania wykazały też występowanie 18 gatunków (głównie pospolitych) ssaków, z najliczniejszą na Śląsku populacją chomika. W 2008 r. decyzją Rady Miejskiej obszar wyrobisk pogórniczych i grzęd skalnych na pograniczu Tarnowskich Gór i bytomskiej dzielnicy Sucha Góra, liczący 19,8 ha objęto ochroną jako zespół przyrodniczo-krajobrazo-

Panorama „Żabich Dołów”, foto UM

WSPÓŁCZESNY BYTOM Choć Bytom będzie niedługo obchodził swoje 760 urodziny, miasto jest nadal „młode”. Prawie 20 procent mieszkańców stanowią osoby do 19. roku życia, a kolejne 65 procent – osoby

w wieku produkcyjnym – do 60. roku życia. Społeczność Bytomia tworzy barwną mozaikę kulturową. Wspólne, niezwykle trudne losy bytomskiej społeczności spowodowały, iż miasto jest niezwykle tolerancyjne w stosunku do przejawów odmienności kulturowej i jednakowo życzliwie traktuje tak Górnoślązaków, jak i Kresowiaków, Romów czy Żydów. Współczesny Bytom odszedł już od swego przemysłowego wizerunku, ukształtowanego w latach sześćdziesiątych XX w., kiedy o Bytomiu mówiło się słowami poety: Śląsk śpiewa, głos ma węgiel i stal. Stopniowe wyczerpywanie się zasobów, przestarzałe technologie

i uciążliwość dla środowiska spowodowały, że nierentowne zakłady przemysłu ciężkiego zaczęto likwidować lub restrukturyzować. Jednak restrukturyzacja gospodarki spowodowała, że pod koniec 2012 r. było w mieście 10 966 osób bezrobotnych. Zatrudnionych w różnych podmiotach gospodarczych było natomiast ponad 32 tys. osób. Ale zmierzch „ery węgla” nie oznacza końca miasta, bowiem aktualnie działa na terenie Bytomia 13,8 tys. zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Współczesny Bytom, z dwudziestoprocentowym odsetkiem młodzieży w wieku edukacyjnym,

Widok z kawiarni na plac Kościuszki, foto Tomasz Zakrzewski

powoli zmienia oblicze – z miasta przemysłowego na miasto ludzi uczących się, o ambicjach intelektualnych i nadziei na atrakcyjną przyszłość. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. miasto stało się ponownie ośrodkiem akademickim. Aktualnie działa tu kilka placówek o statusie szkół wyższych, w których na 24 kierunkach młodzież studiuje około 100 specjalności: Wydział Teatru Tańca krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. L. Solskiego, Kolegium Nauczycielskie (współpracujące ściśle z Wydziałem Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego), Wydział Zdrowia Publicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, Zamiejscowy Ośrodek Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych, Zamiejscowy Ośrodek Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej w Katowicach i Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji. Warto też wspomnieć o bytomskiej Weekendowej Akademii Sztuk Pięknych z Katowic i prężnie działającym Bytomskim Uniwersytecie Trzeciego Wieku. W Bytomiu działają także 24 szkoły podstawowe, 16 gimnazjów, 19 szkoły ponadgimnazjalne o profilu zawodowym, 8 liceów ogólnokształcących i 1 szkoła artystyczna. Współczesny Bytom jest także miastem niezwykle przyjaznym dla kultury, zwłaszcza

tej „z wysokiej półki”, o czym szerzej w rozdziale: ATRAKCJE – Kultura Wysoka MIASTA PARTNERSKIE Bytom utrzymuje obecnie oficjalną współpracę z pięcioma miastami: Recklingahausen (RFN), Butte Silver Bow (USA), Vsetinem (Republika Czeska), Dmitrowem (Federacja Rosyjska) i Drohobyczem (Ukraina). Pierwszym miastem, z którym podpisano umowę partnerską, było 127-tysięczne Recklinghausen w Północnej Nadrenii-Westfalii. Zadecydowało o tym podobieństwo historii i rozwoju przemysłowego oraz fakt, że już od 1952 r. Recklinghausen było „miastem chrzestnym” dla wysiedlonych po 1945 r. mieszkańców Bytomia i okolicy. Przemiany 1990 r. pozwoliły na formalne nawiązanie współpracy obu miast. W 2001 r. podpisano w Bytomiu umowę z 30-tysięcznym Butte Silver Bow w Montanie w Stanach Zjednoczonych, będącym ośrodkiem górnictwa odkrywkowego rud miedzi, ołowiu i cynku, srebra i złota oraz przemysłu maszyn górniczych. Od 2004 r. Bytom utrzymuje partnerskie związki z 30-tysięcznym czeskim Vsetínem, znanym z przemysłu elektrotechnicznego, maszynowego, szklarskiego, drzewnego i spożywczego. W 2005 r. Bytom podpisał kolejną umowę partnerską ze 130-tysięcznym rosyjskim Dmitrowem, leżącym w obwodzie moskiewskim, ośrodkiem przemysłu maszynowego, poligraficznego, budowlanego, spożywczego, tekstylnego i odzieżowego. „Najmłodszym” miastem partnerskim jest Drohobycz na zachodniej Ukrainie, z którym umowę podpisano w 2011 r. Istotą wszystkich bytomskich umów partnerskich jest wspieranie kontaktów pomiędzy różnymi grupami mieszkańców miast, w płaszczyznach oświaty, kultury, gospodarki, sportu. Obejmują one także współpracę, wymianę doświadczeń i wiedzy władz miejskich w zakresie polityki społecznej, zarządzania komunalnego, ekologii i ochrony środowiska.

Bytomskie dzieje PREHISTORIA ok. 70 000 lat p.n.e. późny paleolit – najstarszy udokumentowany ślad pobytu człowieka w okolicy Bytomia – znalezisko czaszki z Siemonii koło Będzina; 5 500 - 4 000 lat p.n.e. mezolit – intensywne osadnictwo pomiędzy Kłodnicą, Brynicą i Przemszą – znaleziska z Zabrza-Biskupic, drapacz krzemienny z Szombierek; 1 800 - 400 lat p.n.e. epoka brązu – liczne ślady osadnictwa grupy śląsko-małopolskiej kultury łużyckiej na Rozbarku, Wzgórzu Małgorzatki, Szombierkach, Miechowicach (skorupy naczyń, kości, toporki kamienne), ślad osady w Kamieniu i cmentarzyska ciałopalnego w Radzionkowie; osadnictwo kultury łużyckiej, zniszczone prawdopodobnie przez Scytów; IV w. p.n.e. – IV w. n.e. okres wpływów rzymskich – osadnictwo kultury przeworskiej (Lugiowie i Wenedzi) w rejonie Szarleju, Brzozowic, Siemonii i Rybnej (ślady chat, ceramika, liczne znaleziska monet rzymskich); VII-VIII w. – intensywne osadnictwo słowiańskie nad rzeką Dramą; gród w Kamieńcu centrum „mikroregionu” bytomskiego; IX-X w. – Bytom w obrębie państwa wielkomorawskiego, potem czeskiego. 16

CZASY PIASTOWSKIE 990 – przyłączenie Śląska do państwa Mieszka I; pocz. XI w. – przypisywane Bolesławowi Chrobremu założenie grodu na Wzgórzu Małgorzatki; ok. 1123-1125 – pierwsza wzmianka o Bytomiu w dokumencie klasztoru benedyktynów w Tyńcu („in Bitom thargowe due taberne...” – w Bytomiu opłaty z targu i dwóch karczm); 1136 – wzmianka o kopaczach srebra w okolicy Bytomia w bulli protekcyjnej papieża Innocentego II, potwierdzającej nadania dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego; 1138 – w testamencie Bolesława Krzywoustego Bytom w granicach dzielnicy senioralnej; 1146-73 – rządy Bolesława Kędzierzawego; ok. 1165 fundacja romańskiego kościoła św. Małgorzaty w Bytomiu (napis na tympanonie Jaksy z opactwa benedyktynów na Ołbinie we Wrocławiu); 1179 – Kazimierz Sprawiedliwy przekazuje kasztelanię bytomską i oświęcimską swemu chrześniakowi Kazimierzowi – synowi księcia raciborskiego Mieszka Plątonogiego; 1231 – fundacja kościoła Najświętszej Marii Panny; 1241 – prawdopodobne zniszczenie osady targowej i grodu bytomskiego przez Tatarów (Mongołów); 1254 – lokacja miasta przez księcia opolskiego Władysława; 1281 – po śmierci księcia opolskiego Władysława, w wyniku podziału księstwa powstaje osobne księstwo bytomskie z Bytomiem, Siewierzem i Koźlem; Kazimierz, syn Władysława, zostaje pierwszym księciem bytomskim.

WE WŁADANIU CZESKIM 1289 – hołd lenny księcia Kazimierza królowi czeskiemu Wacławowi; do 1526 księstwo bytomskie w obrębie królestwa Czech; 1299 – założenie przez księcia bytomskiego Kazimierza szpitala Św. Ducha; 1327 – ponowne zhołdowanie księstwa bytomskiego przez Władysława królowi Czech Janowi Luksemburczykowi; 19.11.1335 – układ w Wyszehradzie, zrzeczenie się przez Kazimierza Wielkiego Śląska na rzecz Czech;

1355 – śmierć Bolesława, ostatniego Piasta bytomskiego; 1355-69 – spory o podział księstwa bytomskiego, zakończone podziałem miasta, zamku książęcego i całego księstwa między Konrada II Oleśnickiego i Przemysława I Cieszyńskiego; 1363 – przejazd przez Bytom króla Czech i Niemiec, cesarza Karola IV; 1367 – zabicie przez mieszczan księży Piotra z Koźla i Mikołaja z Pyskowic, obłożenie Bytomia interdyktem; 17

1369 – pierwsza wzmianka o ratuszu bytomskim; XIV/XV – upadek górnictwa kruszcowego w Bytomiu; 1408 – pierwsza wzmianka o szkole parafialnej; 1430 – zdobycie Bytomia przez husytów Zygmunta Korybutowicza i Dobka Puchały; 1459 – wykupienie przez księcia oleśnickiego cieszyńskiej części księstwa bytomskiego, koniec podziału księstwa; 1475 – król Węgier Maciej Korwin zajmuje księstwo bytomskie, dając w 1477 w zastaw Janowi z Żerotina ziemię bytomską i zamek w Świerklańcu; 1475 i 1515 – wielkie pożary miasta, spłonął m.in. zamek bytomski; 1498 – ziemię bytomską wraz z zamkiem w Świerklańcu kupuje książę opolski Jan II Dobry; 1508 – powstanie bytomskiego Bractwa Kurkowego.

stanowego; początek konfliktu rady miejskiej z właścicielem; 1656 – oficjalne zezwolenie na osiedlanie się Żydów w Bytomiu 19-20.08.1683 – pobyt w Bytomiu w drodze na Wiedeń Jana III Sobieskiego z małżonką;

POD BERŁEM HABSBURGÓW 1526 – Bytom wraz z całym Śląskiem pod berłem Habsburgów; 1532 – po śmierci Jana II Dobrego rządy nad państwem bytomskim przejmuje margrabia Jerzy Hohenzollern; 1543 – połączenie parafii Najświętszej Marii Panny i św. Małgorzaty; kościół św. Małgorzaty sprowadzony do funkcji kościoła cmentarnego; ok. 1565 – początek eksploatacji galmanu w okolicy Bytomia; 1569-1625 – parafia bytomska w rękach protestantów; 1588-89 – negocjacje austriacko-polskie w sprawie objęcia tronu po Stefanie Batorym z udziałem nuncjusza papieskiego Aldobraniniego (późniejszego papieża Klemensa VIII); 1598 – wzmiankowana pierwsza biblioteka w Bytomiu; 1606 – przekazanie przez cesarza Rudolfa II w zastaw za długi państwa bytomskiego Łazarzowi Henckel von Donnersmarckowi; 1618-48 – Bytom w wirze wojny 30-letniej, przemarsze wojsk, kontrybucje, rabunki, epidemie (m.in. 1634), upadek miasta; 1629 – przejęcie przez Donnersmarcków na dziedziczną własność bytomskiego państwa

1697 – ziemia bytomska uzyskuje status Wolnego Państwa Stanowego; 1704 – cesarski przywilej dla wrocławskiego kupca Jerzego von Giesche na wyłączność wydobycia galmanu na Górnym Śląsku (Szarlej, Bobrek, Stolarzowice). POD WŁADZĄ PRUS 1740-42 – pierwsza wojna śląska, Bytom przyłączony do Prus; 1742 – utworzenie pruskiego powiatu bytomskiego z siedzibą w Tarnowskich Górach; 1761-62 – w czasie III wojny śląskiej zajęcie Bytomia przez wojska austriackie 1766 – wprowadzenie poczty pieszej Bytom – Tarnowskie Góry (do tamtejszej stacji dyliżansów); przełom XVIII i XIX w. – ożywienie gospodarcze: wzrost liczby rzemieślników, zwłaszcza 18

sukienników i tkaczy, początek eksploatacji węgla kamiennego; 1800-27 – wyburzanie miejskich murów obronnych; 1806-13 – wojny Prus z Napoleonem, przemarsze wojsk, kontrybucje i epidemie powodują zubożenie i ubytek ludności Bytomia; 1808-1812 – reformy administracyjna Steina i Hardenberga likwidujące m.in. zwierzchność Donnersmarcków nad Bytomiem, zrównanie praw miasta i przedmieść, wprowadzenie równouprawnienia dla Żydów, ograniczenie uprawnień cechów poprzez liberalizację handlu, rzemiosła i działalności przemysłowej; 1810 – sekularyzacja 69 klasztorów na Górnym Śląsku, w tym bytomskiego klasztoru minorytów; 1813, 1831, 1847-48 – epidemie tyfusu i cholery; 1818 – reorganizacja powiatu bytomsko-tarnogórskiego, przeniesienie siedziby władz do Bytomia; 1818-26 – przebudowa ratusza; ok. 1820-60 – Bytom staje się głównym ośrodkiem handlowo-spedycyjnym zagłębia górnośląskiego, zwłaszcza konnych przewozów rudy i węgla (wekturancja); 1821 – założenie na gruntach Czarnego Lasu (obecnie Ruda Śląska i Świętochłowice) huty cynku „Klara”; 1821 – odłączenie dekanatu bytomskiego od diecezji krakowskiej i przyłączenie do wrocławskiej; 1831 – założenie w Dąbrowie kopalni rudy żelaza „Magdalena”; 1833 – wykupienie przez bytomskich ewangelików kościoła minorytów; 1838 – założenie w Czarnym Lesie huty żelaza „Zgoda” i huty cynku „Rosamunda”, a w 1840 – czynnej do dziś huty żelaza „Pokój”; 1848 – Wiosna Ludów w Bytomiu; ks. Józef

Szafranek i rolnik Mildner posłami powiatu bytomskiego do pruskiego Zgromadzenia Narodowego; powstanie Bytomskiego Klubu Demokratycznego; aktywizacja polskiego ruchu narodowego (działalność E. Smolki, J. Lompy, A. Mierowskiego i J. Łepkowskiego); założenie polskiego „Dziennika Górnośląskiego”; 1848 – budowa szpitala miejskiego; 1850 – otwarcie pierwszej w Bytomiu drukarni; 1851 – budowa szpitala Spółki Brackiej; 1855-56 – założenie na Rozbarku kopalń węgla: „Heinitz”, „Rosenberg”, „Fanny” i „Moritz” – od 1890 jako „Heinitz” (później „Rozbark”); 1855 – uruchomienie konnych linii wąskotorowych w okolicy Bytomia; 1856 – budowa huty żelaza „Vulkan” („Bobrek”); 1858-62 – budowa nowego gmachu sądu powiatowego i więzienia; 1859 – budowa, prowadzącej przez Karb linii kolejowej Tarnowskie Góry – Chebzie; 1859 – założenie w Bobrku kopalni galmanu „Regina” („Elżbieta”); 1859-60 – powstanie kopalń węgla „Centrum”, „Comet”, „Bytom”, „Karsten”, „Kaiser Wilhelm” – od 1880 jako „Karsten Centrum” (dziś „Centrum”); ok. 1860 – powiat bytomski ze swoimi 145,5 tys. mieszkańców najludniejszym powiatem państwa pruskiego; 1867 – otwarcie gimnazjum klasycznego, a w 1895 szkoły realnej; 1868 – budowa wodociągów miejskich i jednego z pierwszych na Górnym Śląsku krytego kąpieliska; 1868 – połączenie Bytomia z Wrocławiem linią Kolei Prawego Brzegu Odry, otwarcie dworca przy obecnej ul. Powstańców Warszawskich; 1869 – budowa murowanej synagogi, spalonej w czasie „kryształowej nocy” (9/10.11.1938). 19

W RZESZY NIEMIECKIEJ 1870 – utworzenie kopalni „Hohenzollern” (później „Szombierki”); 1871 – założenie z inicjatywy ks. Norberta Bonczyka Towarzystwa Św. Alojzego, prowadzącego działalność religijną, śpiewaczą i teatralną; 1872 – otwarcie dworca na linii Kolei Górnośląskiej; 1873 – wydzielenie z powiatu bytomsko-tarnogórskiego nowych powiatów katowickiego i zabrskiego, spadek znaczenia Bytomia jako ośrodka dyspozycyjnego; 1875 – założenie przez dra Franciszka Chłapowskiego pierwszej na Górnym Śląsku Czytelni Ludowej; 1877 – budowa neorenesansowego ratusza, spalonego w styczniu 1945; 1890 – Bytom pierwszym w zagłębiu górnośląskim miastem wydzielonym; 1894 – uruchomienie parowej linii tramwajowej Gliwice – Bytom – Piekary (od 1898 – zelektryfikowanej); 1895 – założenie bytomskiego gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (od 1901 Bytom siedzibą śląskiego okręgu „Sokoła”); 1899 – otwarcie budynku nowego starostwa powiatowego; 1901 – inauguracja działalności teatru bytomskiego w gmachu obecnej Opery; 1907 – utworzenie przy kop. „Heinitz” („Rozbark”) z inicjatywy Franciszka Pielera Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego dla Górnego Śląska; 1909 – założono Bytomskie Stowarzyszenie Historyczne i Muzealne (po II wojnie światowej reaktywowane w Dortmundzie); 1909 – powstał jeden z pierwszych na Górnym Śląsku klubów piłkarskich FC Britania Beuthen (od 1911 – SV Beuthen 09, zlikwidowany w 1945); 1910 – założenie Związku Śląskich Kół Śpiewaczych; 7.12.1918 – powstanie Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej z adwokatem Kazimierzem Czaplą na czele; 11.01.1919 – powstanie w Katowicach – prze-

niesionego potem do Bytomia – Głównego Komitetu Wykonawczego POW; komendantem powiatu bytomskiego zostaje Adam Całka;

12.05.1919 – uformowanie w Częstochowie 1. Pułku Strzelców Bytomskich Wojska Polskiego; 17-26.08.1919 – I powstanie śląskie, potyczki na terenie Bobrku, Karbia, Szombierek, Orzegowa i Goduli; 20.02.1920 – Wojciech Korfanty polskim Komisarzem Plebiscytowym; bytomski hotel „Lomnitz” siedzibą Polskiego Komisariatu Plebiscytowego; 19-25.08.1920 – II powstanie śląskie, opanowanie przez powstańców prawie całego powiatu bytomskiego i izolowanie (cernowanie) Bytomia; 20.03.1921 – plebiscyt na Górnym Śląsku; w Bytomiu na 40.091 głosujących 29 890 głosów (74,6%) oddano na Niemcy, a 10 101 głosów (25,2%) na Polskę; w powiecie na 107 126 głosujących 63 021 głosów (58,8%) oddano na Polskę, a 43 680 głosów (40,8%) na Niemcy; 3.05-11.06.1921 – III powstanie śląskie; cały powiat w rękach powstańców, Bytom po chwilowym opanowaniu przez powstańców – izolowany; 15.06.1922 – ostateczny podział Górnego Śląska: miasto wydzielone Bytom (bez Łagiewnik i Czarnego Lasu) i zachodnia część powiatu pozostaje w Niemczech; 1922-39 – Bytom miastem granicznym i waż20

nym ośrodkiem dyspozycyjnym niemieckiej części zagłębia węglowego; 1922-31 – Bytom siedzibą Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej; 1923 – zjazd organizacyjny I (śląskiej) dzielnicy utworzonego w 1922 Związku Polaków w Niemczech i zjazd założycielski Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Śląsku Opolskim; 1923 – największa katastrofa górnicza w dziejach górnośląskiego górnictwa: 31.01. wybuchł pył węglowy, a następnie pożar w kopalni „Heinitz” („Rozbark”), w którym zginęło 145 górników 1923-26 – uruchomienie polskich szkół mniejszościowych w Mikulczycach i Górnikach (1923), Wieszowej (1924), Dąbrowie Miejskiej (1925) i Bobrku (1926); 1923-30 – Bytom siedzibą Naczelnictwa ZHP w Niemczech i najprężniejszym na Opolszczyźnie ośrodkiem polskiego harcerstwa; 1925-29 – dynamiczny rozwój bytomskiego górnictwa węgla i rud (m.in. 80% rud cynku i 30% rud ołowiu ówczesnych Niemiec pochodzi z Bytomia); 1927 – przyłączenie do Bytomia gminy Rozbark; 1929 – budowa nowego dworca kolejowego, istniejącego do dziś; 1930 – otwarcie Akademii Pedagogicznej (w miejsce założonego w 1906 żeńskiego seminarium nauczycielskiego) – pierwszej szkoły wyższej w Bytomiu; 1930 – otwarcie Górnośląskiego Muzeum Krajowego; 1931 – likwidacja Kolei Prawoodrzańskiej, przeciętej granicą państwową; 1932 – otwarcie Gimnazjum Polskiego; 1939 – po wybuchu II wojny światowej przywrócenie granic powiatu sprzed 1922; 1940 – tworzenie obozów pracy przymusowej dla robotników cywilnych i jeńców wojennych przy wszystkich bytomskich kopalniach, hucie „Julia” i przedsiębiorstwach budowlanych.

a Niemcami o Miechowice; 27.01.1945 – zdobycie Bytomia przez oddziały Armii Czerwonej, gwałty, rabunki, podpalenia, rozstrzeliwanie mieszkańców Miechowic, Stolarzowic i Górników (ponad 450 osób); początek demontażu przez Sowietów obiektów przemysłowych i wywozu zapasów węgla; w wyniku działań wojennych i pofrontowych podpaleń zniszczenie m.in. ratusza i części kamienic przy rynku, ul. Gliwickiej i hotelu „Lomnitz”, zamku w Miechowicach, ogółem 478 kamienic, 134 obiektów gospodarczych, 35 przemysłowych i 80 użyteczności publicznej; 12.02.1945 – internowanie i wywózka do Związku Sowieckiego wszystkich mężczyzn w wieku 16-50 lat; 18.03.1945 – oficjalne przekazanie miasta administracji polskiej; Piotr Miętkiewicz (były dyrektor Gimnazjum Polskiego) pierwszym prezydentem, a dr Paweł Nantka-Namirski starostą powiatowym; 17.10.1945 – wybór pierwszej Miejskiej Rady Narodowej, Józef Pośpiech przewodniczącym; 29.11.1945 – premiera „Halki” po przeniesieniu siedziby Opery Śląskiej do Bytomia; 7.05.1946 – zmiana nazwy Szombierek (Schomberg) na Chruszczów 1947 – budowa osiedli domków fińskich w Miechowicach i Szombierkach 1949 – początek budowy osiedli „Zawadzkiego” przy ul. Chorzowskiej i „Stroszek” w Radzionkowie;

CZASY WSPÓŁCZESNE 25-27.01.1945 – walki między Rosjanami 21

śników Bytomia; oddanie do użytku sztucznego lodowiska; 1975 – w wyniku reformy administracyjnej przyłączenie do Bytomia nowych dzielnic – miasta Radzionkowa, Górników, Stolarzowic i Suchej Góry; 1985 – przywrócenie dzielnicy Chruszczów nazwy Szombierki 1988 – powołanie oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa, utworzenie kabaretu lwowskiego „Pacałycha”; 1989 – powołanie oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Ludności Pochodzenia Niemieckiego; 1.01.1998 – przywrócenie praw miejskich Radzionkowowi (bez Stroszka); 29.04.2000 – uroczyste otwarcie Rynku po gruntownej przebudowie, przywracającej charakter centralnego placu miasta. 2004 - obchody 750-lecia praw miejskich Bytomia

17.03.1951 – likwidacja powiatu bytomskiego: gminy Bobrek-Karb, Miechowice, Szombierki i Łagiewniki włączone jako dzielnice do miasta Bytomia; gminy Wieszowa, Stolarzowice, Miedary i Zbrosławice przyłączone do powiatu tarnogórskiego; gmina Rokitnica przekształcona w dzielnicę miasta Zabrze; 1951 – zebranie założycielskie oddziału PTTK; 1954 – piłkarze bytomskiej „Polonii” zdobyli Mistrzostwo Polski; 1955 – przeniesienie z Sosnowca do Bytomia Państwowej Szkoły Baletowej; 1956 – rozpoczęcie wydawania „Życia Bytomskiego”; 1959-60 – odbudowa zniszczonego rynku, stopniowe usuwanie śladów wojny w zabudowie mieszkaniowej miasta; 1961 – zakończenie budowy osiedla „Chruszczów I” (20 bloków); 1963 – inauguracja „Dni Bytomia”; 1966 – założenie Towarzystwa Miło-

Obszar średniowiecznego Bytomia na zdjęciu sprzed 2008 r., foto Janusz Moczulski

LICZBA MIESZKAŃCÓW BYTOMIA NA PRZESTRZENI WIEKÓW poł. XIV w. – ok. 1 500 rok 1532 – ok. 1 000 rok 1629 – 1 377 rok 1754 – 1 131 rok 1761 – 793 rok 1800 – 1 707 rok 1810 – 1 926 rok 1820 – 2 000 rok 1860 – 10 313 rok 1880 – 22 810 rok 1900 – 51 404 rok 1935 – 103 332 rok 1939 – 101 100 rok 1945 – ok. 80 000 rok 1946 VIII – 113 393 XII – 96 300 rok 1947 – 105 000 rok 1948 – 110 294 rok 1950 – 174 000 rok 1960 – 173 000 rok 1970 – 187 100 rok 1975 – 234 400 (przyłączono Radzionków) rok 1980 – 231 608 rok 1996 – 225 287 rok 1998 – 205 560 (odłączono Radzionków) rok 2000 – 201 300 rok 2010 – 181 617 rok 2012 – 161 371 Źródła danych: Bytom, zarys rozwoju miasta, Kraków 1979; Wiadomości statystyczne miasta Bytomia, Bytom 1949, Roczniki statystyczne WUS, Bytom – raport o stanie miasta.

Bytomskie atrakcje ponadpółwiecznego istnienia przewinęła się cała plejada najwybitniejszych polskich śpiewaków – wspomniany Adam Didur, Wiktoria Calma, Natalia Stokowacka, Bogdan Paprocki, Wiesław Ochman, Andrzej Hiolski, Romuald Tesarowicz – i tancerzy, np. Barbara Bittnerówna. Przez ten okres wystawiono ponad 240 premier oper i baletów, największym sentymentem darząc moniuszkowską „Halkę”, która w Bytomiu miała aż 7 różnych inscenizacji. Jedną z imprez, wyrosłą z tradycji bytomskiej Opery, jest Międzynarodowy Konkurs Wokalistyki Operowej im. Adama Didura, adresowany do młodych śpiewaków operowych. Jakby w cieniu wielkiej muzyki operowej wyrosły w Bytomiu zespoły kameralne: Bytomska Orkiestra Kameralna „Camerata Impuls” oraz Kwartet „Akademos”, święcące na deskach scen muzycznych Polski i świata tryumfy nie mniejsze, niż bytomska Opera. W latach 1991-2013 działał w Bytomiu, stworzony przez choreografa Jacka Łumińskiego, Śląski Teatr Tańca – pierwszy zawodowy ansambl tańca współczesnego, łączący elementy folkloru różnych grup etnicznych z awangardową ekspresją. Organizował on liczne warsztaty i seminaria dla tancerzy, choreografów, animatorów i menedżerów tej

KULTURA WYSOKA Być może wspomniana wcześniej różnorodność kulturowa przywieziona do Bytomia z różnych stron dawnej i obecnej Rzeczypospolitej spowodowała, że podatny grunt znajduje w mieście kultura na bardzo wysokim poziomie. Bez wątpienia najbardziej znaną placówką bytomskiej kultury jest Opera Śląska. Przed II wojną światową na Górnym Śląsku nie było stałego zespołu operowego. Dopiero w kwietniu 1945 r. przybyły na Śląsk ze zrujnowanej Warszawy znany artysta-śpiewak – Adam Didur –zaczął tworzyć przy katowickim Teatrze im. S. Wyspiańskiego zespół operowy. Dnia 14.06.1945 r. odbyła się w Katowicach premiera „Halki” S. Moniuszki, inaugurująca działalność Opery Śląskiej w Katowicach. Napływ artystów Opery Lwowskiej i repatriacja na Śląsk tamtejszych zespołów dramatycznych spowodowały jesienią 1945 r. konieczność tymczasowego (do czasu zbudowania w Katowicach gmachu operowego) przeniesienia zespołu Opery Śląskiej do Bytomia. 29.11.1945 r. odbyła się bytomska premiera „Halki,” inaugurująca działalność Opery Śląskiej w Bytomiu, pozostającej w tym mieście do dziś. Przez scenę Opery Śląskiej w ciągu jej 24

dziedziny kultury, które skupione były w ramach Międzynarodowych Konferencji Tańca Współczesnego i Festiwali Sztuki Tanecznej. Kontynuatorem tradycji ŚTT będzie Bytomski Teatr Tańca i Ruchu Rozbark, którego siedzibą będzie zrewitalizowana cechownia dawnej kopalni „Rozbark”. Od października 2008 r. działa także w Bytomiu filia Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie, kształcąca aktorów teatru tańca. Współczesny Bytom jest miastem przyjaznym dla twórców, słynnym z wielu interesujących zjawisk artystycznych. Już w latach czterdziestych działał tu Klub Literacki, założony przez Władysława Studenckiego, zaś na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych istniał przy ul. Jagiellońskiej klub studencki „Pyrlik” (działający w mieście nie posiadającym wyższej uczelni). Wśród wielu pyrlikowych inicjatyw do historii na pewno przejdzie festiwal MULIMARE (MUzyka, LIteratura,

Karin Stanek, „Ryczące Dwudziestki”, „Segars”, Jose Torres, Ewa Uryga, Gosia Andrzejewicz i zespół Lipali. Na kulturalnej mapie Bytomia i całego regionu ważną pozycję mają też imprezy: Festiwal Teatralny „Teatromania”, organizowany przez Bytomskie Centrum Kultury (BCK); Festiwal im. Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego, prezentujący muzykę dawną; Festiwal Sztuki Wysokiej – plenerowe widowisko multiartystyczne, organizowane przez Galerię Sztuki Użytkowej „Stalowe Anioły”. Ważną rolę w upowszechnianiu współczesnej sztuki zajmuje Centrum Sztuki Współczesnej „Kronika”, realizujące wiele ambitnych, często kontrowersyjnych projektów, związanych z teorią i praktyką artystyczną, muzyką, teatrem, filmem, dizajnem i architekturą. Barwną mozaikę kulturalną miasta uzupełnia działalność Bytomskiego Centrum Kultury, Muzeum Górnośląskiego oraz licznych galerii i klubów.

MAlarstwo i REszta). Przez lata Bytom rozsławili też liczni muzycy i piosenkarze, którzy tu mieszkali lub tu zaczynały się ich kariery:

REKREACJA I SPORT Jedną z głównych atrakcji Bytomia jest całoroczne centrum sportowo-rekreacyjne 25

Ale bytomski sport i rekreacja to nie tylko Dolomity, to przede wszystkim piłka nożna i niegdysiejsze sukcesy Polonii i Szombierek Bytom. To dzięki nim Bytom znalazł się na ustach kibiców całej Polski. Jak długo na Wawelu Zygmunta bije dzwon Tak długo nasza Polonia Zwyciężać będzie wciąż! – śpiewali niegdyś kibice bytomskiej Polonii. Ten klub sportowy, założony w okresie przedplebiscytowym w 1920 r., największe swe tryumfy święcił w latach sześćdziesiątych XX w. Drużyna piłkarska została wówczas dwukrotnie mistrzem Polski (1954 i 1962) i czterokrotnie wicemistrzem. Polonia jako pierwsza w Polsce zakwalifikowała się do pierwszej rundy Pucharu Europejskich Mistrzów Klubowych. Jako jedyny polski klub piłkarski zdobyła puchar europejski, wygrywając rozgrywki o Puchar Rappana w 1965 r. i Puchar Ameryki. Z bytomskiej Polonii wywodziło się 25 reprezentantów Polski, a takie nazwiska jak: Kazimierz Trampisz, Henryk Kempny, Jan Liberda, Edward Szymkowiak czy Zygmunt Anczok, były na ustach całego kraju. Nie mniejsze sukcesy odnosili w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych pływacy Polonii, a Gotfryd Grem-

Dolomity Sportowa Dolina w Bytomiu Suchej Górze, uruchomione w grudniu 2002 r. Zajmuje ono część terenu dawnego kamieniołomu dolomitu „Blachówka” o pow. 40 ha, a jego podstawowym obiektem jest całoroczny stok narciarski o różnicy wzniesień wynoszącej 31 m, na którym wytyczono trzy trasy narciarskie (z czego jedną pokrytą igelitem). Na stoku funkcjonują 3 wyciągi narciarskie o długości 300 m i jeden o długości 100 m. Stok jest oświetlony i przy temperaturze poniżej –3 st.C – sztucznie naśnieżany. Dla najmłodszych urządzono park zimowy z karuzelą do nauki jazdy na nartach. Na stoku urządzono też największy „railowy” snowpark w Polsce, „White Cross Superpark”, posiadający 21 przeszkód o różnym poziomie trudności. W Dolomitach Sportowej Dolinie funkcjonuje zimą naturalny tor saneczkowy i trasa dla quadów. Poza tym działają tu hotel, restauracja, wypożyczalnia sprzętu sportowego, sklep sportowy, park zabaw, trasy rowerowe i widokowe. W niedalekiej przyszłości planowane jest uruchomienie nowoczesnego Centrum Tenisowego z 4 krytymi kortami, kortami otwartymi, kręgielnią, boiskami do squasha i badmintona oraz z całą infrastrukturą odnowy biologicznej. Planowany jest także kompleks basenów.

Mecz Polonii Bytom, foto Tomasz Szemalikowski

lowski „Gandi” był 36-krotnym mistrzem Polski, reprezentantem kraju i olimpijczykiem. Nieco mniejsze sukcesy od Polonii miał Górniczy Klub Sportowy Szombierki Bytom, mistrz Polski w piłce nożnej w 1980 r. Sportowy wizerunek Bytomia przez minione pół wieku kształtowała piłka nożna; współczesny sportowy wizerunek Bytomia – zupełnie inne dyscypliny. Tryiumfy święcą

uderzenia na strzelnicy golfowej, czyli Driving Range. Liczne obiekty sportowe i rekreacyjne miasta, stadiony Polonii i Szombierek, nowa hala sportowa w Szombierkach, kryte baseny, korty tenisowe, a nade wszystko – mnóstwo młodzieży uprawiającej sport, każe przypuszczać, że o sportowym Bytomiu jeszcze nie raz będzie głośno.

narciarze wodni i judocy. Z bytomskich Czarnych wywodzi się dwukrotny mistrz olimpijski i wielokrotny medalista mistrzostw świata, Waldemar Legień. Bytomski sport rozsławili także: lekkoatleta Marek Plawgo, bokser Damian Jonak i łuczniczka Małgorzata Sobieraj-Ćwienczek. Aktualnie na terenie miasta działają aktywnie 32 kluby i stowarzyszenia sportowe, reprezentujące prawie 30 dyscyplin: od aikido do wodnej piłki. W 2013 r. oddano do użytku pierwsze 9 dołków pola golfowego Armada Golf Club, na zrewitalizowanych terenach hałd dawnej kopalni węgla kamiennego „Szombierki”. Oprócz gry w golfa można tu potrenować

BYTOMSKI INDUSTRIAL W ostatnich latach w Europie nastała moda na „industrial”, a turyści – prócz tradycyjnych zabytków architektury i atrakcji przyrodniczych – chcą poznać także dawne i współczesne zakłady przemysłowe, tradycyjne rzemiosła, chcą wreszcie towarzyszyć całym procesom technologicznym. W krajach, które transformację przemysłu ciężkiego mają już za sobą, w poprzemysłowych obiektach funkcjonują muzea, galerie, centra sportowe czy kulturalne, które stanowią jedną z turystycznych atrakcji. Wiele z takich obiektów wpisano na trasy Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Industrialnego ERIH (European Route of Industrial 27

Heritage). Do tego elitarnego grona potęg turystyki industrialnej postanowiło również dołączyć województwo śląskie. W 2006 r. turystom udostępniono unikalny w skali kraju Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Ten tematyczny, samochodowy szlak aktualnie tworzy 36 obiektów związanych z tradycją górniczą i hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, mediami oraz przemysłem spożywczym. Szlak prezentuje szerokie spektrum obiektów – od wciąż czynnych zakładów produkcyjnych z zabytkowym parkiem maszynowym, poprzez zakłady, zachowane jako skanseny, muzea przemysłu i techniki, na obiektach użyteczności publicznej kończąc. Także Bytom reprezentowany jest na Szlaku Zabytków Techniki za sprawą kolei wąskotorowej Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie ( str. 136) oraz zabudowań dawnej elektrowni „Szombierki” Budynek elektrowni „Szombierki”, dzięki widocznym z daleka charakterystycznym trzem kominom (z których najwyższy ma 120 m), stanowi nieodłączny element krajobrazu Bytomia. Zbudowało ją Gwarectwo Schaffgotschów, posiadające sporo odpadowego węgla i miału z sąsiedniej kopalni „Bobrek” (Gräfin Johanna) i nazwało „Elektrownia Górny Śląsk” (Kraftwerk Oberschlesien). Jej budynki zaprojektowane zostały przez Emila i Georga Zillmannów z Charlottenburga. Są one zbudowane z cegły klinkierowej, dekorowanej elementami z cegły glazurowanej, o formach modernistycznych. Nawiązują do stylistyki Zillmannów zastosowanej przy budowie szybu „Pułaski” („Carmer”) kopalni „Wieczorek” („Giesche”) w 1910 r. Elektrownię „Szombierki” uruchomiono w 1920 r., w oparciu o 4 kotły typu „Babcock” i turbozespół „WUMAG” o mocy 12,8 MW. W następnych latach powstało łącznie 19 kotłów oraz 4 turbozespoły. W 1925 r. na wieży elektrowni umieszczono zegar firmy „Siemens und Halske”, posiadający podświetlane czterostronne tarcze o średnicy ok. 5 m. Jest to drugi pod względem średnicy zegar w Polsce! 28

Po demontażu przez Armię Czerwoną w 1945 r., odbudowano ją, a w latach 70. XX w. przekształcono z elektrowni kondensacyjnej w elektrociepłownię. Od lat 90. XX w. jest stopniowo unieruchamiana. Jak przystało jednak na miasto przemysłu ciężkiego (jeszcze w latach 70. XX w. sześć kopalń węgla kamiennego, dwie huty, dwie elektrownie, zakłady górniczo-hutnicze metali nieżelaznych), Bytom posiada inne interesujące zabytki postindustrialne. SZYB KRYSTYNA Stanowiąca dominantę w krajobrazie południowej części miasta 57-metrowa wieża szybu „Krystyna” nie istniejącej już kopalni węgla kamiennego „Szombierki” („Hohenzollern”, „Paulus-Hohenzollern”) powstała w 1928 r. w miejscu pierwotnej wieży szybu „Kaiser Wilhelm” z 1873 r. Była to pierwsza na Górnym Śląsku wieża basztowa z elektrycznymi maszynami wyciągowymi, umieszczonymi na głowicy. Jej modernistyczna elewacja, wyłożona czerwonym klinkierem, wyglądem przypomina olbrzymi młot. W jej górnej części na wysokości 40,6 m umieszczono dwie maszyny wyciągowe o mocy 2700 KM i 2400 KM. Obie wyprodukowano w Hucie „Donnersmarck” w Zabrzu na bazie silników elektrycznych BBC Brown Boveri. Maszyny przenosiły napęd na dwa koła (o średnicy 6,5 i 7 m) z tarczą cierną Koeppego. Poniżej, na poziomie 30,5 m, znajdują się dwa koła dociskowe o średnicy 6 m. Kopalnia „Szombierki” po wielu perturbacjach została zlikwidowana w 1997 r., a większość budynków jej infrastruktury rozebrano w 2001 r. Od niedawna właścicielem znacznej części pokopalnianego terenu i samej wieży jest spółka deweloperska Armada, która zleciła czterem wiodącym pracowniom architektonicznym w regionie opracowanie koncepcji zagospodarowania poindustrialnej przestrzeni. W planach jest m.in. budowa profesjonalnego pola golfowego, osiedla domków jednorodzinnych, centrum handlowego i hotelowo-konferencyjnego. Przewidziano też zupełnie nowe funkcje dla samej wieży np: miejsca działań artystycznych, centrum fitness, a nawet minibasenu. 29

tak wysoko, by górnicy nie musieli każdorazowo pokonywać kilku pięter do góry i w dół. Po likwidacji kopalni pierwszą myślą było wyburzenie lampiarni, ale ocalała ona i przyjęła nową funkcję dzięki państwu Łukasikom, którzy byli inwestorami, oraz projektantom z Medusa Group Architects. Obiekt od razu został dostrzeżony przez środowisko architektoniczne i w 2004 r. otrzymał nominację do prestiżowej Europejskiej Nagrody Architektonicznej Fundacji Miesa van den Rohe, zaś w 2005 roku włączono go do wytypowanych przez architektoniczne Jury prestiżowych dwudziestu ikon polskiej architektury po 1990 r.

BOLKO LOFT Tradycje bytomskiego górnictwa kruszcowego sięgają wczesnego średniowiecza, o czym świadczą zarówno znaleziska archeologiczne, jak i zapiski w dokumentach (m.in. w słynnej bulli papieża Innocentego II z 1136 r.). Największy jednak rozwój kopalnictwa rud cynku i ołowiu nastąpił w drugiej połowie XIX wieku. Wówczas też na obrzeżach Bytomia powstało kilka kopalń, należących do różnych właścicieli. W 1904 r. zgłębiono na Rozbarku szyb „Drieschel” kopalni „Fiedlersglück” („Bolko”), na którym w 1908 r. ukończono budowę wieży i maszyny wyciągowej, a także kolejki napowietrznej do płuczki w pobliskim Szarleju. Po podziale Górnego Śląska zbudowano nową trasę kolejki linowej – do kopalni „Neue Viktoria” na pograniczu Karbia i Dąbrowy Miejskiej. W latach sześćdziesiątych XX w. zasoby rud cynku w okolicy Bytomia wyczerpały się. Sam szyb nadal pełni ważną rolę w odwadnianiu bytomskich pogórniczych wyrobisk, zaś część nieużywanych budynków sprzedano lub wynajęto. Opuszczoną i niszczejącą lampiarnię i markownię, wznoszącą się na ośmiu 8-metrowych betonowych filarach, na początku XXI w. kupił architekt Przemysław Łukasik i zaadaptował ją na pierwszy w Polsce loft, czyli wielkopowierzchniowe mieszkanie w dawnym obiekcie przemysłowym. Lampiarnia powstała w latach sześćdziesiątych XX w. dla ułatwienia przemieszczania się górników z szatni do szybu. Celowo pomieszczenie lampiarni i markowni ustawiono

SIŁOWNIA HUTY „BOBREK” W sąsiedztwie czynnej jeszcze koksowni „Bobrek”, na terenie zlikwidowanej już huty „Bobrek” („Vulcan”, „Julia”) przy ul. Konstytucji stoi historyzujący budynek dawnej siłowni (elektrowni) huty. Zbudowano go w latach 1900-1913, nadając klinkierowej elewacji pewne cechy neoromanizmu (półkoliste zamknięcia okien, półkolumny, fryz). To jeden z nielicznych zachowanych budynków huty, zaliczającej się niegdyś do największych na Górnym Śląsku, założonej w 1856 r. przez kupca Otto Friedländera. Po II wojnie światowej usunięto z niego urządzenia energetyczne, przekształcając w wielofunkcyjną halę (m.in. w latach 50. XX w. odbywały się w niej zawody pięściarskie). TRAMWAJ LINII 38 Pierwsza linia tramwajowa połączyła Bytom z Piekarami i Gliwicami w 1894 r. Była to 30

zarazem pierwsza linia tramwajowa na Górnym Śląsku. Na początku tramwaje były parowe, zaś w obrębie zabudowy miejskiej – konne, a od 1898 r. – elektryczne. Pomimo rozwoju sieci między miastami ówczesnego okręgu przemysłowego, komunikacja nie docierała do wszystkich miejscowości. W tej sytuacji władze Bytomia w listopadzie 1913 r. uruchomiły własną sieć tramwajową, na którą składały się trzy linie: I Bytom – Karb – Miechowice; II Karb – Dąbrowa Miejska; III Bytom Rynek – zajezdnia przy ul. Piekarskiej. Ta ostatnia linia nieprzerwanie funkcjonuje do dziś. Tramwaje bytomskie (Stadtische Strassenbahn Beuthen) na początku obsługiwały wozy typu LHB (Linke Hofmann Breslau). Po drugiej wojnie światowej w chorzowskim Konstalu uruchomiono produkcję wozów typu N. Właśnie jeden z takich wozów, zbudowany w 1949 r., do dziś obsługuje linię 38 długości 1340 m, prowadzącą ul. Piekarską – od kościoła Świętej Trójcy do dawnej zajezdni tramwajowej za skrzyżowaniem ul. Piekarskiej z ul. Powstańców Śląskich. Na linii tej znajdują się cztery przystanki (początkowy, końcowy i dwa pośrednie). Tramwaj N na linii 38 jest obecnie najstarszym w Europie wozem, obsługującym regularne kursy liniowe. Starsze od niego (np. w Lizbonie czy Pradze) kursują okazjonalnie lub na potrzeby turystów. Co ciekawe, od 14 lat obsługuje go Paweł Lison, który od 50 lat jest pracownikiem tramwajów. Prowadzony przez niego wóz ma dzwonek uruchamiany pociągnięciem linki i ręcznie zamykane drzwi, drewniane siedzenia i piasecznicę pod siedzeniami, która w deszczowe lub śnieżne dni po-

maga kołom poruszać się po śliskich torach. W dni powszednie tramwaj linii 38 kursuje od 5.00 do 19.00 a w niedziele i święta – w godzinach 10.00-17.00 trzy razy w ciągu godziny (co 20 minut).

WIEŻA CIŚNIEŃ Dominantą północnej części miasta, a zarazem ciekawym zabytkiem techniki wodociągowej, jest wieża ciśnień, zbudowana w 1934 r. przy ul. Oświęcimskiej. Wieża zastąpiła starą, pozostałą po podziale Górnego Śląska w 1922 r. w polskiej części. Ze względu na niebezpieczeństwo szkód górniczych posadowiono ją na specjalnych fundamentach, dających trzy punkty podparcia. Dodatkowo zastosowano łożyska staliwne, które umożliwiały wychylenie się wieży, nie naruszając jej statyki. Całość konstrukcji zaprojektowano tak, by w razie jakiegokolwiek wychylenia, zbiornik mogący pomieścić 1000 ton wody pozostał stabilny. Mająca rzut dziewięciokąta i wysokość 44,3 m wieża składa się ze zbiornika o średnicy 14 m i wysokości 8 m, mogącego pomieścić 1000 ton wody, oraz ażurowego, żelbetowego korpusu. Oprócz żelbetowych 9 podpór, fun31

dament łączy ze zbiornikiem wody murowana klatka schodowa, w której również umieszczono przewody wodociągu. Całość nakryto płaską kopułą z nadbudówką, do której prowadzą kręte schody z poziomu dna zbiornika. Na dobudówce znajduje się platforma, z której roztacza się rozległy widok na Bytom i najbliższą okolicę. Wieża nie została udostępniona zwiedzającym ze względów higienicznych i bezpieczeństwa. Są pomysły na jej komercyjne wykorzystanie. OCZYSZCZALNIA ŚCIEKÓW Bytomska oczyszczalnia ścieków przy ul. Łagiewnickiej śmiało mogłaby pretendować do obiektu Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, ale ubiegła ją w tym oczyszczalnia gliwicka, przy której utworzono Muzeum Techniki Sanitarnej. Bytomska oczyszczalnia powstała w l.1903-1906 wg proj. inż. Maxa Rosenquista, natomiast obiekty architektoniczne (maszynownię i spalarnię śmieci) projektował radca budowlany Carl Brugger. Budynki przez niego zaprojektowane nawiązują do uproszczonych form secesyjnych. Ścieki komunalne były wstępnie oczyszczane w piaskownikach, po czym przez odszlamiacze trafiały do 85 złóż biologicznych i do Bytomki. Bytomska oczyszczalnia była pierwszą biologiczną oczyszczalnią na terenie Niemiec i stanowiła w dziedzinie techniki sanitarnej obiekt wzorcowy. Przebudowano ją i powiększono w l. 1933-1935 (m.in. nowa instalacja mechanicznego oczyszczania wstępnego, nowa oczyszczalnia biologiczna, instalacja do pozyskiwania biogazu), a dawną spalarnię przerobiono na warsztat mechaniczny. Po przebydowie i rozbudowie bytomska oczyszczalnia stała się w latach trzydziestych jedną z najnowocześniejszych na terenie całych Niemiec. Do czasów współczesnych oczyszczalnia dotrwała z niewielkimi przeróbkami. Jej pracę zakończono w 2004 r. z chwilą uruchomienia nowoczesnej oczyszczalni „Centralnej” w sąsiedztwie rzeki Szarlejki. TEREN PO KOPALNI ROZBARK Wszystkich wjeżdżających do miasta od strony Chorzowa, witają zrujnowane bu-

dynki dawnej kopalni „Rozbark” („Heinitz”). Nie jest to najlepsza wizytówka, ale gmina Bytom, która od 2009 r. jest właścicielem terenu, pragnie nadać budynkom nową funkcję. Kopalnia „Rozbark” zaczęła wydobycie węgla w 1877 r., a zakończyła w 2004 r. Jej właścicielem był początkowo bytomski kapitalista Otto Friedländer, później spółka Spadkobiercy Jerzego Giesche („Georg von Giesches Erben”). W czasach spółki, na przełomie XIX i XX w. powstało kilka budynków, zachowanych do dziś. Są to: cechownia z 1911 r., kotłownia z 1915 r. i sąsiadująca z nią maszynownia szybu „Bończyk” z 1907 r. Właśnie te trzy obiekty, wraz z charakterystycznym murem oporowym, wpisane zostały w 2007 r. do rejestru zabytków województwa śląskiego. Niewątpliwie najcenniejsza architektonicznie jest cechownia, zaprojektowana przez Emila i Georga Zillmannów z Charlottenburga. Jej „falujący” dach przykrywa salę zborną, w której kręcono m.in. sceny z filmu „Perła w koronie” Kazimierza Kutza. Również ciekawy architektonicznie jest budynek maszy-

się na niego imprezy i wydarzenia w różnych miejscach miasta. Autorzy projektu chcą pokazać, że architektura Górnego Śląska ma w sobie dużo uroku, a turyści i Ślązacy odkryją na nowo pokopalniane dzielnice, zachwycą się urokiem dawnych familoków i opuszczonych zakładów pracy. Być może takie podejście zadecydowało o wspomnianym we wstępie do Przewodnika uhonorowaniu aż dwóch bytomskich obiektów poprzemysłowych miejscem na liście 7 cudów architektonicznych województwa śląskiego. Alternatif Turistik zaowocowała także wypożyczalnią rowerów przy CSW Kronika. BYTOMSKA ARCHITEKTURA XIX I XX W. Koniec XIX w. zaowocował w Bytomiu niezwykłym boomem budowlanym. Sprzyjał temu rozwój przemysłu i handlu, dzięki którym bogacili się mieszkańcy miasta, oraz dogodne warunki kredytowe dla inwestorów. Pojawiło się wówczas mnóstwo kamienic o niezwykle strojnych fasadach, prezentujących cechy eklektyzmu i historyzmu. Kamienice posiadały bogate portale i gzymsy, wykusze, kopuły i wieżyczki, a we wnętrzach klatek schodowych nie brakowało boazerii, okładzin marmurowych, witraży czy dekoracji ceramicznych. Wspomniany boom zaowocował także licznymi budowlami publicznymi, zwłaszcza kościołami. Ich projektantami byli głównie miejscowi mistrzowie murarscy (Baumeister) jak np. Jan i Adam Kowollikowie, Albert Klehr, Theodor Ehl, Konrad Segnitz, Franz Sotzik, Wilhelm Wieczorek lub projektanci z innych miast: Hans Poelzig z Berlina (Miejska Sala Koncertowa), Hugo Heer z Wrocławia (kaplica Mater Dolorosa), Maks Giemsa z Katowic (kościół św. Jacka), Otto Lindner ze Stuttgartu (kościół Podwyższenia Krzyża Świętego). Proces budowlany nadzorowali miejscy radcy budowlani (m.in. Paul Jackisch, Carl Brügger, Albert Stütz i Heinrich Beck). Historyzmowi i eklektyzmowi od początku XX w. zaczęła towarzyszyć secesja. Ta bytomska szczególnie operuje kolorystyką fasad,

nowni szybu „Bończyk”, z klinkierowej cegły, z pięcioma dużymi, ostro sklepionymi otworami okiennymi. W zrewitalizowanej cechowni znajdzie swą siedzibę Bytomski Teatr Tańca i Ruchu – kontynuator działalności Śląskiego Teatru Tańca. ALTERNATIF TURISTIK Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w maju 2009 r. zrealizowało projekt Alternatif Turistik, który obejmował kilkanaście wycieczek z przewodnikiem po postindustrialnych terenach Bytomia i innych rejonach Górnego Śląska, spotkania z artystami, koncerty, warsztaty, projekcje filmowe, a także pikniki na hałdach i cross golf – czyli golf na nieużytkach – w tym wypadku na hałdach. Animatorami projektu byli: architekt Przemo Łukasik, Marcin Doś, autor przewodnika „Indunature”, oraz Stanisław Ruksza, szef CSW Kronika. Alternatif Turistik rozpoczął długofalowy, multidyscyplinarny projekt „Made in Bytom”, mający formę festiwalu industrialnego, łączącego w całość kulturę i przemysł. Festiwal nie ma wyznaczonych ram czasowych, a składają

często wykładanych ceramiką. Bytomską secesję reprezentują głównie gmachy proj. C. Brüggera: szkoły – IV LO im. B. Chrobrego z 1903 r. (pl. Sikorskiego), szkoły przy pl. Klasztornym 2 z 1911 r. i al. Legionów 6 z 1904 r., dawny Szpital Górniczy (Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 4) z 1912 r. (al. Legionów 10), dawny Królewski Instytut Higieny z 1905, obecnie Sanepid (ul. dr. Rostka), willa burmistrza Bruninga z 1901 r. (al. Legionów 4). Do grupy budowli secesyjnych należy też kilka kamienic: Dworcowa 22 z 1904 r., proj. Kurz; Dworcowa 19, Moniuszki 11, 13, 15; Dworcowa 10 z 1906 r., proj. Königsberger; Jainty 20 z 1902 r, proj. Hohmann i Neumann; Kościelna 2, Rynek 20, 21 i 22 – wszystkie z 1903 r.

Bytomskie budowle modernistyczne nawiązują wprost do architektury funkcjonalistycznej, zapoczątkowanej przez szkołę niemieckiego Bauhausu i działalność Waltera Gropiusa, Petera Behrensa czy Ludwiga Mies van der Rohe. Co ciekawe, bytomski funkcjonalizm jest czerwony (a nie – jak w większości przypadków – jasny), od klinkierowych cegieł elewacji. Przykładem jest tu poczta i hala ekspedycyjna (ul. K. Miarki) z 1925 r. oraz niewielki budynek dawnego Związku Pracowników Handlowych z 1929 r. – obecnie punkt NFZ (ul. K. Miarki 10). Modernistyczna jest też, opisywana wcześniej, wieża wyciągowa szybu „Krystyna” kopalni „Szombierki”, bytomski dworzec kolejowy z l. 1929-1930, zeszpecony przebudową w latach 70. XX w., a także kilkanaście budowli użyteczności publicznej. Styl ten reprezentują m.in.: gmach Muzeum Górnośląskiego z l. 1929-31, proj. H. Hettlera i A. Stütza, oraz Zespół Szkół Mechaniczno-Samochodowych, proj. O.Goltza z l. 192728 (obydwa przy pl. Sobieskiego), dawny gmach Urzędu Miasta (Katowicka 18), dawny Urząd Pracy – obecnie Zespół Szkół Elektryczno-Elektronicznych (Katowicka 35) z 1930 r., gmach kina Gloria (Rynek) z 1930 r. Warto też wspomnieć o budynkach szkolnych: I LO z 1929 r., proj. Stütza i Wolfa (ul. Strzelców Bytomskich), II LO im. Żeromskiego z 1930 r. proj. H. Het-

Dużą grupę budowli stanowi bytomska moderna, kształtowana w latach 20. i 30. XX w. 34

tlera (ul. Żeromskiego), modernistycznym skrzydle Średniej Katolickiej Szkoły Żeńskiej (obecnie wydziały Śląskiego Uniwersytetu Medycznego) z 1927 r., proj. T. Ehla (róg ul. Piłsudskiego i Piekarskiej), Gimnazjum nr 1 z 1938 r. (róg ul. Chrzanowskiego Tarnogórskiej) i Gimnazjum Nr 6 z 1936 r. (róg ul. Pułaskiego i Siemiradzkiego) – obydwa proj. Stütza i Brücka – oraz Zespół Szkół Ogólnokształcących z 1932 r., proj. H. Hettlera (róg ul. Powstańców Śląskich i Mickiewicza). Jednym z najbardziej wyrazistych przykładów bytomskiej awangardowej, zgeometryzowanej moderny jest kryte Kąpielisko Miejskie z l. 1929-31, proj. C. Schmidta (ul. Parkowa), które tworzy kilka nakładających się prostopadłościanów, pokrytych klinkierem i jasną glazurą. Osobną grupę przykładów stanowią zespoły mieszkalne powstałe w latach 20. i 30. XX w., dla rozwiązania nabrzmiałych problemów mieszkaniowych. Najczęściej składają się z dwu-, trzypiętrowych domów, o prostej, nowoczesnej formie architektonicznej, bez zbędnych dekoracji, o odpowiednim standardzie wyposażenia (prąd, woda, wc). Dominują one do dziś w zabudowie wielu ulic (np. Miarki, Matejki, Witczaka, Strzelców Bytomskich, Woźniaka, Fałata, Kolejowej). BYTOMSKIE JUDAICA Żydzi pojawili się w Bytomiu na początku XIII w., ale w wyniku średniowiecznych prześladowań wypędzono ich z miasta w połowie wieku XV. Około 1639 r. zostają ponownie sprowadzeni przez hr. Łazarza Henckel von Donnersmarck. Pod koniec XVIII w. powstaje w Bytomiu gmina żydowska, która zakłada swój cmentarz na wale w okolicy dzisiejszej ul. Piastów Bytomskich i Józefczaka. Edykt emancypacyjny z 1812 r. wprowadza równouprawnienie Żydów. Bytomscy Żydzi mieli znaczący udział w początkach industrializacji miasta (m.in. Moritz Friedländer i Szymon Löwi założyli w Czarnym Lesie hutę „Klara” i „Pokój”, a w Bobrku hutę „Wulkan”). W 1809 r. zbudowano na pl. Grunwaldzkim pierwszą synagogę, rozebraną w 1864 r. W 1869 r. w jej miejscu po-

wstała synagoga w stylu mauretańskim, spalona w czasie Kryształowej Nocy 9/10.11.1938r., której istnienie przypomina odsłonięta w 2007 r. pamiątkowa płyta na placu Grunwaldzkim, ze stosowną tablicą oraz wizerunkiem nie istniejącej synagogi. Okres władzy hitlerowskiej przyniósł kres bytomskiej społeczności żydowskiej. Część wyemigrowała, a część osadzono w obozach koncentracyjnych. Dziś garstka Żydów, pochodzących głównie z Kresów Wschodnich, posiada swój dom modlitwy w dawnym hotelu „Hamburger Hof ” przy pl. Grunwaldzkim 6.

O historii Żydów bytomskich przypominają dziś trzy miejsca: wspomniany plac Grunwaldzki, pierwotny cmentarz żydowski przy obecnej ul. Piastów Bytomskich oraz nowszy cmentarz przy ul. Piekarskiej. Pierwszy z cmentarzy powstał na dawnych wałach w XVIII w. i był wykorzystywany do pochowku do końca XIX w. (1897 r.). Pochowano na nim m.in. czterech bytomskich rabinów: Mosesa Israela Freuda, Mendla Cohna, Israela Deutscha i Jakuba Jecheskela Levy. Na początku lat sześćdziesiątych XX w. na polecenie ówczesnych władz miasta zlikwidowano kirkut, a istniejące jeszcze macewy przewieziono na cmentarz komunalny. W latach dziewięćdziesiątych zbudowano z nich „ścianę pamięci” na 35

nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Piekarskiej (szerzej o nim – spacer 2). O starym cmentarzu przypomina tablica pamiątkowa przy ul. Piastów Bytomskich. FORTYFIKACJE OBSZARU WAROWNEGO „ŚLĄSK” Obszar Warowny „Śląsk” to ciąg fortyfikacji stałych, zbudowanych przez Polskę w latach 1934-39, między Tąpkowicami i Niezdarą na północy a Mikołowem na południu. Zachowana do dziś linia obronna stanowi najlepiej zachowany fragment polskich fortyfikacji, stanowiąc jednocześnie zabytek polskiej myśli obronnej okresu międzywojennego. W skład Obszaru Warownego „Śląsk” weszło siedem głównych punktów oporu: „Wzgórze 310” w zakolu Brynicy na polach wsi Bobrowniki, „Wzgórze 305” nad szosą Czeladź – Bytom, „Łagiewniki”, „Godula”, „Nowy Bytom”, „Szyb Artura”, „Wzgórze 304” w Radoszowach – uzupełnionych 17 samodzielnymi schronami bojowymi pierwszej linii, 6 schronami drugiej linii (Kochłowice – Zgoda – Lipiny – Łagiewniki) oraz punktem dowodzenia na wschodnim stoku Wzgórza Wyzwolenia w Chorzowie. Typowy obiekt OW „Śląsk” to schron bojowy, często dwukondygnacyjny, wykonany z żelbetu o grubości ścian do 2 m. Od strony wroga schrony były dodatkowo chronione wyprofilowanymi nasypami ziemnymi i maskowaniem. Większość obiektów posiada kopuły lub półkopuły pancerne, które służyły do obserwacji i prowadzenia ognia z broni maszynowej. Strzelnice miały ochronę przeciwrykoszetową, tworzoną przez uskokowe zawężanie otworu strzelnicy. Uzbrojenie stanowiły – w zależności od wielkości i przeznaczenia obiektu: ręczne karabiny maszynowe (rkm) Browning wz. 28 kalibru 7,92 mm, ciężkie karabiny maszynowe (ckm) Browning wz. 30 kalibru 7,92 mm, armatki przeciwpancerne Bofors wz. 36 kalibru 37 mm i armaty polowe kalibru 75 mm. Wejścia chronione były kratami przeciwszturmowymi i drzwiami pancernymi, często dwudzielnymi. Pomieszczenia wewnętrzne służyły celom zarówno bojowym, jak i socjalno-bytowym oraz magazynowym.

Miały własne zasilanie w prąd elektryczny, system wentylacji i łączność. Wokół schronów ciągnęły się umocnienia polowe: rowy łącznikowe, zasieki i przeszkody przeciwpancerne (kozły i rowy). Potyczki załóg schronów z Niemcami zaczęły się kilka dni przed wybuchem wojny. Uzbrojone grupy dywersantów Freikorpsu (często nieświadome, że bunkry obsadzono już załogami wojskowymi) robiły wypady na polską stronę, napotykając skuteczny opór Grup Fortecznych. W momencie wybuchu II wojny światowej Niemcy nie zaryzykowali frontalnego ataku na Obszar Warowny „Śląsk”, decydując się na działania dywersyjne i manewr oskrzydlający. W obecnych granicach Bytomia znalazło się kilka obiektów, leżących na terenie Łagiewnik. Ich obejrzenie umożliwia ścieżka dydaktyczna, wyznakowana kolorem niebieskim, zaczynająca się na granicy Bytomia i Chorzowa przy ul. Katowickiej 168 (przystanek tramwaju linii 6 i 19 Łagiewniki Cmentarz) przy schronie bojowym.

Bytomskie Spacery M 1. WOKÓŁ RYNKU – JAINTY – BROWARNIANA – MURARSKA – KOŚCIELNA – PL. GRUNWALDZKI – RYCERSKA – JÓZEFCZAKA – PL. KLASZTORNY – WAŁOWA – PIASTÓW BYTOMSKICH – RYNEK Trasa obejmuje teren miasta średniowiecznego, zamkniętego murami miejskimi. Do najciekawszych obiektów należą kościoły Wniebowzięcia NMP, Św. Ducha i Św. Wojciecha, a rozpoczynamy ją od historycznego centrum – Rynku.

W 1254 r. Bytom lokowano na prawie magdeburskim na 140 łanach flamandzkich (ok. 2.400 ha), ustalając urbanistyczny kształt miasta, który prawie niezmieniony przetrwał do dziś. Ośrodkiem miasta był rynek z ratuszem. Z narożników rynku wybiegały pod kątem prostym po 2 ulice oraz 2 dodatkowe w połowie dłuższych boków rynku. Pod koniec XIII w. miasto otoczono murem obronnym (rozbudowanym w XVI w. o dodatkowy wał ziemny), który przebiegał mniej więcej wzdłuż obecnych ulic: Rycerskiej, Józefczaka,

pl. Klasztornego, Wałowej, Dzieci Lwowskich, Browarnianej, Murarskiej i pl. Grunwaldzkiego. W murze, który zburzono na początku XIXw., znajdowały się trzy bramy miejskie: Krakowska, Pyskowicka i Gliwicka (pocz. XIXw .) oraz furty: Piekarska i Źródlana. Przez wieki zmieniał się wygląd rynku, zaś to co możemy obserwować dzisiaj, to wynik prac budowlanych z końca XIX i początku XX w., skutki działań wojennych w styczniu 1945 r. oraz nie zawsze trafionych powojennych inwestycji. Historyczny rynek był mniejszy, a jego 39

zachodnią pierzeję stanowiło przedłużenie ul. Krawieckiej (jej przebieg wyznacza pas łamanego kamienia wpuszczony w brukowaną nawierzchnię rynku). W pierzei tej od końca XIII w. wznosił się wielokrotnie przebudowywany ratusz. Jego ostatnia wersja z 1877 r. w stylu neorenesansowym spłonęła w styczniu 1945 r. Pod ratuszem i kamienicami tej części rynku zachowały się dwukondygnacyjne gotyckie piwnice, które stały się przedmiotem badań archeologicznych, prowadzonych w latach 1993-1999). Ozdobą rynku od czasu zakończenia prac archeologicznych w 1999 roku jest fontanna, stojąca na ogromnej płycie rynkowej wybrukowanej czerwoną kostką, za co niektórzy mieszkańcy już ochrzcili rynek mianem „placu czerwonego”. Przed fontanną ustawiono na cokole rzeźbę „Śpiącego lwa”, autorstwa Teodora Erdmanna Kalide, stanowiącą niegdyś zwieńczenie pomnika z 1873 r. mieszkańców Bytomia poległych w wojnie francusko-pruskiej. Pierwotnie pomnik stał na płycie rynku, później na placu Akademickim, a w l. 1952-53 już sam lew – w Parku Miejskim, po czym zniknął. Odkrył go w 2006 r. w Warszawie bytomski historyk Przemysław Nadolski. Po dwóch latach starań i burzliwej kampanii prasowej oryginał wrócił do Bytomia.

po II wojnie światowej) wzdłuż południowej pierzei. Miejsce do ul. Krawieckiej, podobnie jak całą pierzeję zachodnią, zajmuje plomba budowlana z lat sześćdziesiątych naszego wieku – „inwestycja 15-lecia PRL”. W zabudowie tej strony Rynku wyróżniają się kolejno kamienice: pod nr 26 modernistyczna z 1925 r.; pod nr 23 secesyjna z 1903 r.; pod nr 22 secesyjna z 1903 r. (proj. R. Ermann); pod nr 21 secesyjno-modernistyczna z 1909 r. (proj. K. Mainka); pod nr 20 secesyjna z 1903 r.; pod nr 20 secesyjna z 1903 r.; pod nr 19 modernistyczna z ok. 1925 r. Południowy narożnik zamyka funkcjonalistyczna kamienica z 1930 r., w której mieściło się m.in. kino „Gloria”. Wschodnią stronę Rynku także tworzy zabudowa współczesna z wyjątkiem narożnej, eklektycznej kamienicy przy ul. Krakowskiej 1. W zabudowie północnej pierzei Rynku na uwagę zasługują kamienice nr 7, 8, 9 i 12. W odrestaurowanej kamienicy pod nr 7 mieści się Biuro Promocji i Bytomia, z kolei dwie kamienice flankują wylot ul. Podgórnej: numer 8 eklektyczna z 1897 r. (proj. A. Bohm) i Rynek 9/Podgórna 7-9, eklektyczna z 1896 r. (proj. J. Uthler). Kamienica neorenesansowa pod nr 12 także pochodzi z 1896 r. (proj. J. Uthler). Pozostała zabudowa nie wyróżnia się niczym szczególnym. Znaczną część zajmuje plomba współczesna w miejscu zburzonych w latach pięćdziesiątych kamienic – m.in. Domu Gorywodów, po którym zostały wspaniałe gotyckie piwnice wykorzystywane przez restaurację „Piwnica Gorywodów”. Obchodząc rynek wokoło stajemy przed kościołem parafialnym Wniebowzięcia NMP, jednym z pięciu gotyckich kościołów halowych woj. śląskiego. Jeśli wierzyć XVI-wiecznemu zapisowi Mikołaja Liebentala, kościół ufundował książę opolski Władysław już w 1231 r., a więc 23 lata przed lokacją Bytomia na prawie magdeburskim. Ku tej dacie skłania się też większość historyków Bytomia.

Spacer wokół Rynku rozpoczynamy od wylotu ul. Piastów Bytomskich (przebito ją od ul. Józefczaka do dzisiejszego rynku dopiero

Najstarszy, gotycki kościół zbudowany z cegieł i kamienia wapiennego, po pożarze miasta w 1515 r. powiększono o późnogotycką 40

część zachodnią z wieżą i kruchtę południową, zaś w l. 1852-57 gruntownie przebudowano. Zrekonstruowano wówczas większość żeber sklepienia, przedłużono nawę główną i południową oraz pokryto wieżę smukłym, spiczastym hełmem. Po pożarze w styczniu 1945 r. kościół prowizorycznie zabezpieczono, a w l. 1957-65 gruntownie wyremontowano (dach, wzmocnienie murów, witraże). Z pierwotnego kościoła do naszych czasów zachowało się prezbiterium, wschodnia część nawy głównej i naw bocznych, zakrystia oraz sklepienie w prezbiterium i części nawy środkowej. Główny ołtarz (barokowy z Włoch), przeniesiono z muzeum w Berlinie w 1937 r., a obraz Wniebowzięcia NMP, który się w nim znajduje, malował Francesco Curradi w 1659 r. W południowej nawie znajduje się kopia obrazu Matki Boskiej Bytomskiej (zachował się oryginał z pocz. XV w.). Na ścianie południowej obok zakrystii wiszą dwa portrety książąt bytomskich (Kazimierza i jego syna Bolesława, arcybiskupa Ostrzyhomia) z końca XVII w., zaś obok chóru – obraz Wniebowzięcia NMP z ok. 1860 r., pędzla Bonawentury Emlera z Wiednia. Na uwagę zasługuje też epitafium Marianny Hauck z 1680 r. na ostatnim filarze nawy południowej. W kruchcie południowej nad dwudzielnym portalem wisi zabytkowy krucyfiks. W krypcie kościoła urządzonej w 1827 r., znajduje się nekropolia hrabiowskiej rodziny Henckel von Donnersmarck, przeniesiona z dawnego kościoła minorytów. Wśród nagrobków 14 członków rodu, m.in. epitafium hrabiny z Colonnów z 1773 r. i tablica pamiątkowa Józefa Erdmanna Henckel von Donnersmarck, śmiertelnie rannego w bitwie pod Lipskiem w 1813 r. Na dawnym, niewielkim cmentarzyku przylegającym do Rynku, umieszczono piaskowcowe rzeźby z ok. 1877 r.: Grupę Ukrzyżowania, św. Barbarę i św. Floriana (autor H. Heer). Ulicą Jainty idziemy w kierunku zachodnim. W zabudowie parzystej (prawej) strony wyróżnia się neorenesansowakamienica pod nr 12 z 1873 r. oraz narożny, dwukondygnacyjny dom przy ul. Webera 2 z 1858 r.

– jeden z najstarszych w Bytomiu. Po lewej (nieparzystej) stronie na uwagę zasługują kamienice: pod nr 15 – secesyjna z 1906 r.

(proj. F. Petzka); pod nr 17 – neorenesansowa z 1866 r. (proj. R. Satke); pod nr 19 – eklektyczna z 1897 r. (proj. J. Piontek). Pozostała część zabudowy nieparzystej strony ul. Jainty od ul. Dzieci Lwowskich aż do skrzyżowania z ul. Piekarską została wyburzona na początku lat osiemdziesiątych. Jej miejsce zajmuje obecnie galeria handlowa AGORA BYTOM ( spacer 2). 41

Za skrzyżowaniem z ul. Webera mijamy po prawej stronie pod nr 18 eklektyczną kamienicę z 1902 r. (proj. K. Segnitz) z księgarnią na parterze i sąsiadującą z nim pod nr 20 wyjątkowo urodziwą secesyjną kamienicę z 1902 r. (proj. M. Hohmanna i F. Neumanna). Z ul. Jainty skręcamy w prawo w ul. Browarnianą (jej nazwa pochodzi od browaru zajmującego niegdyś posesję pod nr 6). Teraz cały obszar zamknięty ulicami: Browarnianą, Webera, Jainty i Kwietniewskiego zajmuje wielopoziomowy kryty garaż oraz pomieszczenia biurowo-usługowe. Przecinamy ul. Webera z widocznym z lewej modernistycznym budynkiem Zespołu Szkół Ekonomicznych (1924 r.) z rzeźbami Uczennicy i Ucznia nad wejściem, autorstwa Thomasa Myrtka z Bytomia (1888-1935), uważanego za jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy śląskich pierwszej poł. XX w., i ul. Murarską dochodzimy do ul. Strażackiej. Z lewej strony widzimy budynek Szkoły Podstawowej Nr 3 z 1874 r. i remizę straży pożarnej, a z prawej – neogotycką plebanię parafii Wniebowzięcia NMP z lat 1893-94 (proj. A. Klehr). Dochodzimy do ul. Kościelnej. Pod nr 2 ciekawa, secesyjna kamienica z 1905 r. wykładana biało-niebieską glazurą (proj. W. Mokross). Ulicą Kościelną dochodzimy do pl. Grunwaldzkiego. Wg licznych hipotez w tym mniej więcej rejonie, wznosił się w średniowieczu bytomski zamek, wchodzący w obręb murów obronnych (podobnie jak zamek w Gliwicach). Parę wieków później – w 1869 r. – wybudowano tu okazałą synagogę w stylu mauretańskim (proj. Freuding), spaloną w czasie „Kryształowej Nocy” (9/10.11.1938 r.) i rozebraną. W jej miejscu wzniesiono w latach sześćdziesiątych budynek mieszkalny. Dla jej upamiętnienia w 2007 r. odsłonięto we wschodniej części placu obelisk z pamiątkowym napisem i wizerunkiem synagogi Trzymając się prawej strony placu, wąską uliczką wchodzimy na ul. Rycerską. Jeszcze do niedawna jej zabudowa wyznaczała przebieg dawnych murów miejskich, teraz ich przebieg wyznacza różnica poziomów ulic. Po

nieparzystej stronie ulicy (nr 1-11) zachowało się kilka domów neorenesansowych i secesyjnych z lat 90-tych ubiegłego wieku (m.in. pod nr 1 – dawny hotel „Biały Orzeł” zbudowany w 1860 r. na starych, kolebkowo sklepionych piwnicach). Ulicą Rycerską dochodzimy do Krakowskiej. Nieco niżej, przy skrzyżowaniu z ul. Korfantego, z lewej strony stoi neogotycka kapliczka z figurą Matki Boskiej i okazała, bogato zdobiona neogotycka kamienica producenta wódek Pissarka z 1894 r. (proj. K. Segnitz). Nieco dalej przy ul. Krakowskiej wznosi się barokowa kaplica Św. Ducha z 1721 r., pozostałość szpitala bożogrobców. Tuż za murami miejskimi Bytomia, przy gościńcu wiodącym do Sławkowa i Krakowa (dzisiejsza ul. Krakowska), powstał w 1299 r. z inicjatywy księcia bytomskiego Kazimierza szpital Św. Ducha – Hospiale Spiritus Sancti. Założyli go bożogrobcy z Miechowa, właściciele sąsiedniej wsi Chorzów, a środki na jego utrzymanie czerpali z 3 łanów ziemi i młyna

dowej) z 1871 roku. Po prawej stronie ul. Józefczaka widnieje estetyczna współczesna plomba architektoniczna. Dochodzimy do placu Klasztornego. To jedno z bardziej interesujących miejsc w Bytomiu. Po prawej stronie, przy ul. Józefczaka stoi budynek Zespołu Szkół Elektryczno-Elektronicznych, w którym do 1899 r. mieściło się Starostwo Powiatowe, a później część biur magistratu. Wschodnią pierzeję placu zajmuje barokowa bryła kościoła Św. Wojciecha i szkoła (w miejscu dawnego klasztoru). Między 1258 a 1268 r. książę opolski Władysław ufundował kościół Św. Mikołaja i klasztor minorytów, których wypędzono ok. 1430 r. Ich miejsce zajęli w 1440 r. franciszkanie bernardyni, którzy drewniany kościół i zabudowania klasztorne zastąpili budynkami murowanymi. Kilkakrotnie niszczony i odbudowywany kościół powiększono w 1783 r. o obecną nawę i kruchtę z wieżą. Po kasacie zakonu w 1810 r. w kościele był magazyn, a od 1833 r. – kościół ewangelicki. W budynku klasztornym ulokowano szpital wojskowy, a od 1816 r. szkołę. W 1945 r. kościół odebrali katolicy, zaś w 1952 r. wrócili do niego franciszkanie. Po gruntownym remoncie, w 1964 r. kościół otrzymał nowe wezwanie – Św. Wojciecha, choć dla wielu bytomian jest on „kościołem repatriantów”. W kwietniu 1997 r. umieszczono w kościele relikwie św. Wojciecha, sprowadzone z Pragi. W skromnym wyposażeniu wnętrza kościoła zwraca uwagę współczesny ołtarz z figurą patrona i płaskorzeźbami z jego życia, autorstwa Ludwika Konarzewskiego (juniora) z Istebnej oraz Droga Krzyżowa autorstwa Tadeusza Sadowskiego. Do kościoła przylega secesyjny budynek Szkoły Podstawowej Nr 2 z 1910 r. (proj. K. Brugger), zbudowany na miejscu dawnego klasztoru. Południową stronę placu zajmuje funkcjonalistyczny budynek Zespołu Szkół Elektryczno-Elektronicznych z ok. 1930 r. (dawny urząd pracy – Arbeitsamt). Vis á vis szkoły podstawowej stoi neogotycki budynek parafii ewangelickiej z 1898 r. (dawny dom diakonis), a obok niego eklektyczny budynek dawnej plebani

na Bytomce. Pierwotny budynek szpitalny i kościół przyszpitalny były drewniane, dopiero na początku XVIII w. w dokumentach wizytacyjnych pojawiają się wzmianki o budowlach murowanych. W 1721 r. prepozyt szpitala św. Ducha, Stanisław Stępowski wzniósł w miejscu zniszczonej nową kaplicę szpitalną, istniejącą do dziś. Zbudowano ją na planie ośmioboku, nakrytego namiotowym, ośmiopołaciowym dachem zwieńczonym sygnaturką. Wyposażenie pochodzi z XVIII w. i składają się na nie 3 barokowe ołtarze i ambona, autorstwa Jana Solskiego. Obok niej umieszczono dzwon z 1640 r. pochodzący z poprzedniej drewnianej kaplicy. Kontynuujemy wędrówkę ul. Józefczaka. Po lewej stronie widzimy boisko szkolne, które od strony położonej poniżej ul. Korfantego wzmacniają resztki dawnych murów obronnych i przylegający do prezbiterium kościoła Św. Wojciecha budynek dawnej szkoły powszechnej (obecnie Zasadniczej Szkoły Zawo-

ewangelickiej z 1830 r. (przebudowany w 1901 r.), będący siedzibą klasztoru franciszkanów i parafii św. Wojciecha. Z pl. Klasztornego idziemy ul. Wałową, której lewą stronę zajmują wzniesione na pozostałościach murów obronnych przeznaczone do wyburzenia domy. Tu także widać różnicę poziomów między ul. Wałową a leżącą poniżej dawnych wałów ul. Katowicką (dawna Dyngos). Mijamy targowisko przy zbiegu z ul. dra Rostka i dochodzimy do ul. Piastów Bytomskich. Niegdyś mury

miejskie prowadziły do obecnego pl. Kościuszki i ul. Browarnianej, ale ich dawny przebieg odcięła nowa zabudowa ul. Piastów Bytomskich. W podwórzu pod nr 3-5, po różnicy poziomów między ul. Józefczaka a Katowicką możemy stwierdzić ich dawny przebieg. Wiekowe drzewa, rosnące na tym podwórzu, to pozostałość starego cmentarza żydowskiego, który istniał tu od poł. XVIII w. do początku lat 60-tych XX w., o czym przypomina pamiątkowa tablica na ścianie domu. Ul. Piastów Bytomskich wracamy na Rynek. 46

M 2. RYNEK – GLIWICKA – PL. KOŚCIUSZKI – PIEKARSKA – POWSTAŃCÓW ŚLĄSKICH – CZARNIECKIEGO – PL. SŁOWIAŃSKI – PRUSA – PL. AKADEMICKI – ŻEROMSKIEGO – KORFANTEGO – PL. SOBIESKIEGO – PODGÓRNA – RYNEK

Trasa wiedzie przez dawne pyskowickie przedmieście i teren północnej części śródmieścia, zabudowywany po 1876 r. Na trasie ważne dla bytomian zabytki: kościół Św. Trójcy, sąd, poczta, dawna Akademia Pedagogiczna, Dom Polski „UL”, dawne starostwo powiatowe oraz najstarsze, zachowane cmentarze: Mater Dolorosa, żydowski i ewangelicki. reprezentacyjne miejsce Bytomia – Boulevard, a jego północną pierzeję tworzyło przedłużenie ul. Gliwickiej. Przez długi czas był to najładniejszy plac w mieście. Pośrodku przy wylocie ul. Dworcowej stała fontanna, zlikwidowana w 1907 r. Tu znajdowały się reprezentacyjne sklepy i lokale. Reprezentacyjność placu podkreślały jego nazwy (Cesarza Franciszka Józefa, Adolfa Hitlera, Józefa Stalina). Po wyburzeniu całego kwartału domów na początku lat 80-tych powstał rozległy skwer, zabudowany w l. 2008-2010 galerią handlową AGORA BYTOM, o pow. ok. 56 tys. m² łączącym funkcje

Z Rynku wchodzimy w ul. Gliwicką. Z lewej strony pod nr 17, w miejscu spalonego w 1945 r. hotelu „Lomnitz” (w l. 1920-1922 siedziby Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, a w l. 1922-31 – Konsulatu Polskiego), umieszczono w 1981 r. tablicę pamiątkową (proj. P. Szneli). Nieco dalej, pod nr 19 widnieje kolejna tablica z 1990 r. (proj. S. Pietrusy), ku czci Polskiego Komisarza Plebiscytowego i dyktatora III powstania śląskiego – Wojciecha Korfantego. Krótką ul. Gliwicką dochodzimy do pl. Kościuszki. Niegdyś było to drugie po rynku

handlową, rozrywkową, usługową i kulturalną. Na pięciu kondygnacjach znajduje się 120 sklepów, restauracje, multipleks sieci Cinema City, cfitness klub Pure oraz sala widowiskowa, z której mogą korzystać bytomskie instytucje kultury. Od południowej strony pl. Kościuszki pod nr 9 stoi modernistyczny budynek z 1910 r. (proj. Boswau i Knauer), zbudowany na miejscu wyburzonej poczty z 1886 r., mieszczący dziś m.in. znane kilku pokoleniom bytomian „Delikatesy” i Night Club (przed wojną ekskluzywna „Café Hindenburg”), a pod nr 11 róg ul. Katowickiej – ekspresjonistyczny budynek z ok.1930 r. z przeszklonym w 1995 r. narożnikiem. Przy wylocie ul. Józefczaka mijamy kamienicę z poł. XIX w., modernistycznie przebudowaną w 1920 r. (na jej gzymsie wieńczącym stoją pełnopostaciowe figury). Od strony ul. Dzieci Lwowskich stoi eklektyczna kamienica z końca XIX w. Zachodnią stronę pl. Kościuszki zamyka Sąd Rejonowy i więzienie. Kompleks sądowo-więzienny zbudowano

w 1894 r. w stylu północnego neorenesansu (proj. J. Heise). Na uwagę zasługuje niezwykle interesujący hol główny sądu, z krużgankami (obejmującymi cały parter i dwa piętra) i klatką schodową, wzorowany na włoskich pałacach XVII i XVIII w. Wzdłuż pierzei AGORY dochodzimy do sądu, skręcamy w prawo w ul. Piekarską. Po prawej stronie wznosi się strzelista sylwetka neogotyckiego kościoła Św. Trójcy (proj. P. Jackisch). W tym miejscu, na cmentarzu parafii NMP, stała w latach 1615-1878 gotycka kaplica Św. Trójcy. Po zlikwidowaniu cmentarza i zburzeniu kaplicy, z inicjatywy ks. Norberta Bonczyka zbudowano w latach 1883-86 obecny kościół, neogotycką plebanię, a w 1888 r. erygowano nową parafię. Jednowieżowy kościół tak konstrukcją, jak i dekoracją naśladuje budowle późnego „strzelistego” gotyku. Przy murze prezbiterium od wschodu stoi kamienna grupa Ukrzyżowania, ufundowana dla uczczenia śmierci Hugo Henckel von Donnersmarcka – jednego z fundatorów kościoła. Zniszczony oryginał z 1890 r. zastąpiono w 1926 r. kopią. Wypalony i zdemolowany w styczniu 1945 r. kościół odbudowano, wymieniając zniszczone ołtarze boczne i witraże. We wnętrzu kościoła na uwagę zasługuje neogotycki ołtarz główny z rzeźbami Buhla i obrazem Św. Trójcy na tle Bytomia, pędzla Fahnrotha. Polichromia z lat 1922-23, wykonana przez artystów Kowalewskiego z Katowic i Frankowskiego z Bytomia,

w latach 1858-62 w stylu neogotyckim (proj. P. Jackisch). Z tego okresu pozostały budynki więzienne i tylnia część sądu, bowiem korpus przedni sądu został przebudowany 48

została po zniszczeniach wojennych odnowiona i uzupełniona przez E. Czecha.

wędrówki ulicą Piekarską, za skrzyżowaniem z ul. Żeromskiego dochodzimy do zespołu zabytkowych cmentarzy. Do tego miejsca możemy także dojechać tramwajem linii 38, kursującym wzdłuż ul. Piekarskiej od kościoła Św. Trójcy do dawnej remizy za skrzyżowaniem z ul. Powstańców Śląskich. Po prawej stronie ul. Piekarskiej znajduje się cmentarz żydowski, zajmujący kwartał między ul. Żeromskiego i Prusa. Założono go w latach sześćdziesiątych XIX w. na gruntach darowanych przez Otto Friedländera. Wśród grobów bytomskich rodzin żydowskich Friedländerów, Löwich i Rosenthalów m.in. grób rabina dra Markusa Kopfsteina (zm. w 1924 r.), autora historii gminy żydowskiej w Bytomiu. W narożniku ul. Piekarskiej i Żeromskiego stoi dom przedpogrzebowy z 1866 r. Wzdłuż muru oddzielającego cmentarz od ul. Prusa urządzono „Ścianę Pamięci” (wg proj. M. Miodońskiego i S. Pietrusy) z zachowanych macew starego cmentarza żydowskiego (przy ul. Piastów Bytomskich). Wśród 15 całych płyt i kilkunastu uszkodzonych znajdują się nagrobki bytomskich rabinów: Freunda, Cohna i Deutscha oraz dwie macewy z XVIII w. W sąsiedztwie „Ściany Pamięci” stoi pomnik Żydów holenderskich zmarłych w czasie wojny na terenie Górnego Śląska, ufundowany w 1989 r. przez Fundację Grobów Wojennych (Oorlogsgravenstichting) z Hagi.

W sąsiedztwie kościoła Św. Trójcy wznosi się neorenesansowy gmach Poczty Głównej z 1908 r. (proj. K. Fischer), z ciekawą fasadą i bogato zdobionymi portalami. Pod nr 18 (narożny z ul. Piłsudskiego) stoi eklektyczny budynek szkolny wzniesiony etapami w 1894, 1909 i 1927 r. Historia tej placówki sięga 1865 r., kiedy sprowadzone z Wrocławia siostry szkolne de Notre Dame założyły szkołę żeńską. Początkowo była to szkoła elementarna, potem siedmioklasowa i gimnazjum, wreszcie od 1872 r. doszła szkoła rękodzielnicza. Nowoczesny na owe czasy budynek posiadał kilkadziesiąt sal lekcyjnych, salę gimnastyczną i teatralną. Po II wojnie światowej (do 1978 r.) część budynku zajmowało żeńskie I LO im. L. Radziejewskiej oraz szkoła gastronomiczna. Obecnie budynek zajmuje Wydział Zdrowia Publicznego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Nieparzystą stronę ul. Piekarskiej zajmuje typowa zabudowa z końca XIX i początku XX w. Po kilkunastu minutach 49

Po lewej stronie ul. Piekarskiej rozciąga się zabytkowy cmentarz katolicki „Mater Dolorosa”, założony w 1868 r. W 1882 r. z fundacji J. Garus wzniesiono na nim neogotycką kaplicę cmentarną Matki Boskiej Bolesnej (proj. H. Heer). W jej wnętrzu umieszczone jest epitafium znanego śląskiego poety, proboszcza parafii NMP, ks. Norberta Bonczyka, autora m.in. poematów „Stary kościół miechowski” i „Góra Chełmska”. Naprzeciw wejścia do kaplicy, przy głównej alei stoi grobowiec ks. Józefa Szafranka, proboszcza parafii NMP, działacza narodowego, posła do Ogólnoniemieckiego Zgromadzenia Narodowego w okresie Wiosny Ludów. Za kaplicą znajduje się grób Antoniego Józefczaka, działacza „Rodła”, a przy głównej alei – Józefa Kwietniewskiego, działacza „Rodła” i harcerstwa polskiego w Niemczech. Pod murem zachodnim cmentarza, naprzeciw głównego wejścia znajduje się zespół zrewaloryzowanych, neogotyckich kaplic o ciekawej architekturze. Jedna z nich jest grobowcem Ignacego Hakuby († 1910) – radnego miejskiego, założyciela licznych fundacji na rzecz Bytomia. Na uwagę zwiedzających zasługują liczne jeszcze XIXwieczne grobowce, zaś zainteresowani historią mogą dojrzeć wśród grobów współczesnych nazwiska osób tworzących najnowsze dzieje miasta: działaczy społecznych, nauczycieli, artystów. Idąc dalej ul. Piekarską w kierunku północnym, mijamy po lewej stronie drugą część cmentarza „Mater Dolorosa” z 1886 r., zaś po prawej – na budynku pod nr 70 – kamień upamiętniający śmierć w 1808 r. Mateusza Spyry (Spiery), będący repliką oryginału, wyko-

naną w 1947 r. Choć dotyczy ona faktu zupełnie nieistotnego dla historii miasta, stanowi rodzaj historycznej ciekawostki. Po kilku minutach dochodzimy do skrzyżowania z ul. Powstańców Śląskich. Przed nami, obok dawnej remizy tramwajowej, widnieje funkcjonalistyczny Dom Żałoby z lat 1933-1934, fragment projektowanego, nowego cmentarza komunalnego, który znajduje się nieco dalej – za dawną remizą Tramwajów Bytomskich. Skręcamy w prawo w ul. Powstańców Śląskich. Jej lewą, parzystą stronę zajmują dwa cmentarze z 1897 r.: ewangelicki i katolicki, obydwa użytkowane do dzisiaj. Za cmentarzem katolickim – zespół budynków Państwowych Szkół Budownictwa, przedwojennej Akademii Pedagogicznej. W 1908 r. na północnym skraju śródmieścia zbudowano eklektyczny gmach żeńskiego Królewskiego Seminarium Nauczycielskiego. W 1929 r. w tym budynku ulokowano Akademię Pedagogiczną (od 1934 r. Wyższą Szkołę Nauczycielską), drugą na Górnym Śląsku (po Akademii Rolniczej w Prószkowie) i jedyną wówczas w Bytomiu uczelnię wyższą. W latach 1930-38 istniał na niej Wydział Polski, kształcący przyszłych nauczycieli polskich szkół mniejszościowych w Niemczech. Na potrzeby Akademii w l. 1935-36 kompleks rozbudowano o frontowe skrzydło w stylu funkcjonalizmu (proj. Kattendidt). Za budynkami PSB widoczna jest 38-metrowa wieża wodna na ażurowych podporach. Kiedy ją budowano w 1935 r., zastosowano nowatorskie rozwiązanie – przegubowe łączenie szkieletu wieży (ze względu na szkody górnicze). 50

30-tych XX w. Dochodzimy do skraju pl. Akademickiego z narożną podcieniową kamienicą po prawej stronie i ekspresjonistycznym gmachem Wydziału Stomatologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, zamykającym plac od północy. Plac Akademicki, podobnie jak Słowiański, powstał w wyniku nowego planu zabudowy Bytomia z 1907 r. Ma on owalny kształt, jego centrum stanowi budynek Akademii, wzniesiony w 1925 r. jako prezydium policji (po II wojnie światowej miało tu swoją siedzibę Bytomskie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego). Środek placu zajmuje skwer z fontanną z 1947 r. (proj. Józef Sawicki i Tadeusz Sadowski), wschodnią pierzeję tworzy zharmonizowana z architekturą centralnego gmachu funkcjonalistyczno-ekspresjonistyczna zabudowa mieszkaniowa z lat 20. XX w., zaś zachodnią – modernistyczna zabudowa z ok. 1910 r. Na wysokości PSB skręcamy z ul. Powstańców Śląskich w ul. Czarnieckiego. Przy niej, wśród willowej zabudowy, wznosi się kościół św. Barbary, zbudowany w l. 1928-31 (proj. A. Kickton). Postawiono go z cegły na szkielecie żelbetowym w stylu nowoczesnego funkcjonalizmu z elementami neobaroku. We wnętrzu na uwagę zasługuje bogato rzeźbiony w drewnie i polichromowany ołtarz główny (rzeźb. Schreiner) – dar wrocławskiego kardynała A. Bertrama – oraz ołtarze boczne i droga krzyżowa (A. Figel). Ulicą Czarnieckiego dochodzimy do pl. Słowiańskiego. Jego środek zajmuje skwer z placem zabaw (w l. 1925-45 w tym miejscu wznosił się pomnik Selbstschutzu, militarnej organizacji walczącej przeciwko powstańcom śląskim), zastąpiony później (usuniętą w 2009 r.) rzeźbą „Żagiel”, autorstwa Józefa Sawickiego i Henryka Fudali, zaś otacza go secesyjno-modernistyczna zabudowa z ok. 1910 r. Z placu skręcamy w lewo w ul. Prusa. Jej lewą, parzystą stronę zajmują secesyjno-modernistyczne kwartały kamienic z l. 1910-14, zaś prawą stronę kwartał funkcjonalistyczno-ekspresjonistycznego budownictwa mieszkaniowego z lat

Pod przewiązką gmachu Wydziału Stomatologii wracamy na ul. Prusa i kontynuujemy wędrówkę w kierunku wschodnim. Przy skrzyżowaniu z ul. Lenartowicza mijamy z prawej strony budynek dawnego Bractwa Strzeleckiego z 1912 r., przebudowany w 1974 r. Po II wojnie światowej był on siedzibą Miejskiego Domu Kultury, a od 1992 r. także Śląskiego Teatru Tańca. W budynku mieści się obecnie Bytomskie Centrum Kultury. 51

Skręcamy w prawo i ul. Lenartowicza dochodzimy do ul. Żeromskiego. Z lewej – widoczna od strony prezbiterium sylwetka neoromańskiego kościoła św. Jacka ( spacer 3), a na wprost – funkcjonalistyczny gmach II LO im. S. Żeromskiego z l. 1929-30. Zostawiając liceum z lewej strony, skręcamy w lewo i wchodzimy w ul. Korfantego. Po prawej stro-

nie widnieje kwartał zabudowań neogotyckich „starych koszar” z 1894 r. (proj. Brook), zajmowanych obecnie przez niektóre wydziały Urzędu Miejskiego, po lewej stronie, u zbiegu z ul. Sokoła w budynku sprzed 1890 r. – Dom Polski „UL”. W obejmującym kilka budynków kompleksie (do naszych czasów pozostała jedynie dawna kawiarnia) w latach 1910-22 kon-

centrowało się polskie życie narodowe, a „UL” był siedzibą Gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (zał. w Bytomiu w 1895 r.), Polskiego Zjednoczenia Zawodowego, Związku Towarzystwa Polek, chórów „Halka” i „Jedność” oraz amatorskiego teatru. Rolę Domu Polskiego upamiętnia tablica z 1959 r. na ścianie frontowej.

Przestrzeń między ulicami Sokoła, Korfantego, Piłsudskiego i Żołnierza Polskiego zajmował niegdyś rozległy plac zwany błoniem miejskim (Staedtische Aue), a później placem Moltkego, na którym funkcjonowało targowisko. W 1926 r. powstał funkcjonalistyczny projekt zagospodarowania przestrzeni placu, opracowany przez architekta O. Goltza. Z owego projektu zrealizowano dwa gmachy: zajmujący północno-zachodni narożnik placu budynek Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych z lat 1927-1929 oraz zajmujący południowo-wschodni narożnik gmach Muzeum Górnośląskiego z lat 1929-1931. W 1974 r. połączył obydwa budynki gmach Miejskiej Biblioteki Publicznej, który tym samym podzielił pl. Jana III Sobieskiego na dwie części. Po lewej stronie ul. Korfantego 36 (róg Sokoła) stoi secesyjna kamienica z 1905 r. (proj. E. Arndt), dostosowana wystrojem do sąsiadującego z nią zespołu dawnego Starostwa Powiatowego (Landratury). W 1818 r. siedzibę starostwa bytomskotarnogórskiego przeniesiono do Bytomia, lokując ją początkowo w ratuszu, potem przy pl. Klasztornym. Po nadaniu Bytomiowi statusu miasta wydzielonego (powiatu grodzkiego), starostwo powiatowe „wiejskie” ulokowano na Rozbarku (ul. Klukowiecka – dzisiejsza Korfantego była historyczną granicą Bytomia i Rozbarku), budując dla niego w latach 1897-99 okazałą eklektyczną siedzibę (proj. W. Kern). Jej ozdobą jest sala konferencyjna z pięknym kasetonowym, polichromowanym stropem. Po II wojnie światowej do 1951 r. willa była siedzibą starostwa, potem przejęło ją górnictwo. Po gruntownym remoncie i restauracji w latach 80. XX w., obiekt stał się filią Muzeum Górnośląskiego. Na wewnętrznym ogrodzeniu posesji urządzono lapidarium detali architektonicznych z części rozebranych budynków przy pl. Kościuszki i ul. Sądowej. Vis á vis dawnego starostwa znajduje się prześwit w głównym gmachu Muzeum Górnośląskiego. Tędy wchodzimy na pl. Jana III Sobieskiego. Budynek muzealny zbudowano w 1930 r. jako siedzibę Górnośląskiego Muzeum 55

zentowane są najistotniejsze dziedziny życia ludności Górnego Śląska, zgrupowane w kilkunastu tematach: wesela w regionie przemysłowym i na Pogórzu Cieszyńskim (ubiory, zwyczaje, wygląd izb mieszkalnych); zwyczaje i prace gospodarskie w poszczególnych porach roku; targi, jarmarki i odpusty; czas wolny od pracy; zwyczaje górnicze; rzemiosło wiejskie. Z kolei stałe wystawy przyrodnicze prezentują przy pomocy dioram florę i faunę Górnego Śląska. Część eksponatów można dotykać. Zwiedzaniu towarzyszą nagrania ptaków leśnych, choć nie tylko, bo po chwili możemy znaleźć się w centrum burzy z głośnym łoskotem piorunów. Tak więc ta wyjątkowa ekspozycja oddziałuje zarówno na wzrok, słuch, jak i dotyk widza Z pl. Jana III Sobieskiego idziemy ul. Podgórną do Rynku. W jej eklektyczno-historyzująco-modernistycznej zabudowie wyróżnia się pod nr 8 neobarokowa kamienica z końca XIX w. i – zamykająca kwartał między pl. Grunwaldzkim a Rynkiem – kamienica nr 7/9, eklektyczna z 1896 r. Mijamy z lewej pl. Grunwaldzki ( spacer 1) i dochodzimy do Rynku.

Krajowego (Oberschlesisches Landesmuseum), placówki powstałej z inicjatywy założonego w 1909 r. Bytomskiego Towarzystwa Historycznego i Muzealnego. Od 1910 do ok. 1928-29 r. muzeum miało swoją siedzibę przy Rynku, w miejscu obecnego kina „Gloria”. Po zbudowaniu nowego gmachu umieszczono w nim zbiory z dziedziny archeologii, przyrody, etnografii i historii Bytomia. W 1938 r. ulokowano w budynku muzealnym Górnośląską Bibliotekę Krajową, która z księgozbiorem liczącym 90 000 woluminów była drugą, co do wielkości, placówką na Śląsku po wrocławskiej Bibliotece Uniwersyteckiej. Jej tradycje kontynuował do 1996 r., zlikwidowany bytomski oddział Biblioteki Śląskiej z Katowic. W gmachu głównym Muzeum Górnośląskiego prezentowane są wystawy stałe: „Z życia ludu śląskiego XIX-XX w.” (etnograficzna), „Przyroda Górnego Śląska. Wody i mokradła” oraz „Środowisko przyrodnicze Górnego Śląska. Lasy”. Ponadto w gmachu głównym znajduje się galeria malarstwa polskiego XIX i XX w. oraz sala wystaw czasowych. Na wystawie etnograficznej, trzeciej już w powojennej historii muzeum, pre-

M 3. PL. JANA III SOBIESKIEGO – PIŁSUDSKIEGO – STRZELCÓW BYTOMSKICH – AL. LEGIONÓW– ŻEROMSKIEGO – MATEJKI – PIŁSUDSKIEGO – PL. JANA III SOBIESKIEGO

Trasa prowadzi przez północną część śródmieścia, pokazując najciekawsze obiekty tej części miasta (I LO, dawne Gimnazjum Polskie, kościoły Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Jacka) i typową dla końca XIX i początku XX w. architekturę historyzmu, secesji i modernizmu. XIX-wieczna architektura ul. Piłsudskiego ustępuje miejsca zabudowie z lat 20. i 30. naszego wieku. Warto zwrócić uwagę na narożną kamienicę z prawej strony wylotu ul. Drzymały z ciekawą, prawie dwumetrową rzeźbą bytomskiego smoka. Dochodzimy do skrzyżowania z ul. Strzelców Bytomskich. Po prawej widzimy kwartał funkcjonalistycznej zabudowy mieszkaniowej, zamykający przestrzeń między ul. Piłsudskiego, Woźniaka i al. Legionów; po lewej stronie, przy ul. Strzelców Bytomskich widoczny ekspresjonistyczny budynek I Liceum Ogólnokształcącego (dawniej Staatliches Realgymnasium) z 1929 r. (proj. A. Stütz i M. Wolff). Skręcamy w prawo w ul. Strzelców Bytomskich. Z lewej strony przy skrzyżowaniu z ul. Chrzanowskiego stoi funkcjonali-

Z placu Jana III Sobieskiego idziemy w kierunku zachodnim ul. Piłsudskiego. Jej zabudowę tworzą kamienice czynszowe z końca XIX w., uzupełnione plombami z lat 20. XX w. Dominują w niej kamienice neorenesansowe: po lewej stronie nr 54-58 – kamienice z ok. 1890 r.; po prawej pod nr 65 – ekspresjonistyczna kamienica z 1925 r.; pod nr 57 (róg Chrobrego 2) – eklektyczna kamienica narożna z 1897 r. (proj. A. Kowollik) – do 1998 r. siedziba bytomskiego Oddziału PTTK. Do ul. Piekarskiej towarzyszy nam podobna zabudowa (m.in. pod nr 42 interesująca neorenesansowa kamienica z 1894 r. proj. J. Wygascha). Po lewej stronie róg ul. Piłsudskiego i Piekarskiej zajmuje eklektyczny budynek szkolny z lat 1894 i 1909, rozbudowany w 1927 r. spacer 2). Za skrzyżowaniem z ul. Pieka( ską mijamy dwa zespoły kamienic neorenesansowych i secesyjnomodernistycznych (nr 6-20 i 13-21) i dochodzimy do skweru między ul. Powstańców Warszawskich i Kraszewskiego, wyznaczającego przebieg dawnej linii Kolei Prawoodrzańskiej. Po prawej stronie wznosi się Pomnik Wolności z 1968 r. (proj. Tadeusz Wrzecionek) – obelisk i płaskorzeźba z postaciami powstańców śląskich i żołnierzy, z datami 1919-21 i 1939-45. 57

siedem lat swego istnienia, przerwanego dopiero wybuchem II wojny światowej, wypuściło ono 64 maturzystów. Przez cały ten okres gimnazjum narażone było na różnorakie szykany władz niemieckich, zwłaszcza po dojściu do władzy Hitlera. W czasie wojny wielu nauczycieli i uczniów gimnazjum zginęło. Po wojnie ci, którzy przeżyli, wrócili do Polski (m.in. ostatni dyrektor gimnazjum Piotr Miętkiewicz był pierwszym powojennym burmistrzem Bytomia).

styczny budynek Gimnazjum Nr 1 z charakterystyczną płaskorzeźbą trzech nagich chłopców. Zbudowana ok. 1938 r. szkoła była jedną z najnowocześniejszych placówek na Górnym Śląsku. Także z lewej strony pod nr 25 stoi neorenesansowa willa z 1890 r. (dawny dom architekta Wygascha), zaś z prawej, przy skrzyżowaniu z al. Legionów – gmach Szpitala Obserwacyjno-Zakaźnego. Zbudowano go w 1911 r. dla kompleksu wydawniczego „Katolika”. Był też siedzibą licznych polskich organizacji społecznych i kulturalno-oświatowych, a w latach 1932-39 – siedzibą Gimnazjum Polskiego w Bytomiu. Działalność Gimnazjum Polskiego i redakcji „Katolika” w budynku na rogu al. Legionów upamiętnia tablica, umieszczona w 1960 r. na narożnej elewacji. Po rozdziale Górnego Śląska, na mocy konwencji genewskiej zaczęły powstawać w okolicy niemieckiego Bytomia polskie szkoły mniejszościowe. Oprócz 5 szkół podstawowych uruchomionych w latach 1923-26, zaczęto zastanawiać się nad otwarciem średniej szkoły mniejszościowej. Wymagania niemieckich władz oświatowych, aby placówka taka miała minimum 220-300 uczniów, uniemożliwiały potraktowanie jej jako szkoły publicznej, zdecydowano się więc na inne rozwiązanie: 8.11.1932 r. otwarto w Bytomiu pierwsze w Rzeszy polskie gimnazjum prywatne. Przez 60

Po przeciwnej stronie al. Legionów stoi kościół Podwyższenia Krzyża Św. z lat 193637 – konstruktywistyczno-monumentalna wizja architekta Otto Lindera. Zbudowano go na planie kolistej rotundy, przesklepionej kopułą z prostopadłościenną wieżą z boku. W wyposażeniu znajdują się m.in. rzeźby czterech Ewangelistów (rzeźb. Ghilberti), ołtarz główny (proj. Sutor) i witraże (proj. Mayer). Na placu kościelnym odsłonięto w październiku 2009 r. pomnik ks. Jerzego Popiełuszki, autorstwa Grzegorza Łagowskiego. Dalszą wędrówkę kontynuujemy al. Legionów. Po jej lewej stronie widzimy zabudowania Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego nr 4, w dawnym Zakładzie dla Inwalidów. Zbudowany w 1910 r. (proj. K. Brugger) secesyjno-modernistyczny kompleks był kontynuacją działającego od XIII w. najstarszego bytomskiego szpitala św. Ducha (po którym pozostała kaplica przy ul. Krakowskiej). Za szpitalem pod nr 6 stoi secesyjny budynek Szkoły Podstawowej Nr 5 z 1904 r. (proj. K. Brugger) i sąsiadująca z nim pod nr 4 – dawna willa burmistrza Brüninga, secesyjny budynek z 1901 r. (proj. K. Brugger) z ciekawą ceramiczną dekoracją elewacji (motyw drzewa z herbem Bytomia). Pod nr 2, na rogu z ul. Kraszewskiego stoi neogotycki budynek dawnego konwiktu biskupiego z 1900 r. (proj. P. Jackisch) – obecnie siedziba Polsko-Japońskiej Wyższej Szkoły Komputerowej. Prawą stronę al. Legionów

zajmuje zabudowa z lat 30-tych naszego wieku. Ponownie przecinamy skwer przy ul. Kraszewskiego w miejscu dawnej Kolei Prawoodrzańskiej i mijając cmentarz Mater Dolorosa dochodzimy do ul. Piekarskiej ( spacer 2). Od tego miejsca al. Legionów przechodzi w ul. Żeromskiego. Idąc nią mijamy po lewej z cmentarz żydowski ( spacer 2) i neogotyckie zabudowania Szpitala Miejskiego nr 1 z 1890 r. Dochodzimy do skrzyżowania z ul. Bolesława Chrobrego. Po prawej stronie stoi nowo-

czesny gmach Zespołu Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich, za którym – nieco niżej przy ul. Bolesława Chrobrego – neogotycki budynek Szkoły Podstawowej Nr 24, wzniesiony ok. 1890 r. jako szpital garnizonowy. Parzystą stronę ulicy zajmuje jednolita zabudowa: od ul. Piłsudskiego do ul. Żeromskiego – historyzująca z ok.1890 r., zaś od ul. Żeromskiego do pl. Słowiańskiego – secesyjna i secesyjno-modernistyczna z ok.1904 r. Przecinamy ul. Bolesława Chrobrego i ul. Żeromskiego zmierzamy w kierunku widocznego kościoła św. Jacka. Wzdłuż typowej dla Bytomia zabudowy z koń61

ca XIX w. dochodzimy do pl. Akademickiego z lewej ( spacer 2) i zabudowań dawnych koszar – z prawej. Część budynków koszarowych od strony ul. Żeromskiego wykorzystywana jest obecnie przez Warsztaty Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych. Funkcjonalistyczno-ekspresyjny budynek banku zamyka narożnik pl. Akademickiego. Po lewej stronie mieści się przedszkole, które zasłania dawny Dom Strzelecki – siedzibę Bytomskiego Centrum Kultury ( spacer 2). Po prawej stronie, za skrzyżowaniem z ul. Korfantego, wznosi się ekspresjonistyczny gmach II Liceum Ogólnokształcącego im. S. Żeromskiego. Dochodzimy do ul. Matejki, znajdującej się już na historycznym Rozbarku. Przed nami widnieje neoromańska bryła kościoła parafialnego św. Jacka z lat 1908-11 (proj. M. Giemsa), zbudowanego zamiast rozebranej kaplicy Św. Jacka z 1875 r. Kościół jest dwukondygnacyjny (w przyziemiu krypta św. Józefa), zbudowany

w miejscu, w którym zgodnie z tradycją wygłaszał kazania dominikanin św. Jacek Odrowąż. Wzorowany na katedrze w Limburgu kościół posiada bogatą dekorację rzeźbiarską, wykonaną w piaskowcu (rzeźb. M. Beule). Stylowe wyposażenie (ołtarz, ambona) jest autorstwa rzeźbiarza Schneidera, zaś polichromię (zachowaną jedynie w krypcie) ścian i stropów wykonał artysta malarz O. Kowalewski z Katowic. Spod kościoła ul. Matejki dochodzimy do ul. Piłsudskiego. Za skrzyżowaniem widzimy secesyjno-modernistyczny budynek Szkoły Podstawowej Nr 9 z 1910 r. Skręcamy w prawo, mijamy z prawej budynek dawnego Starostwa Powiatowego (filia Muzeum Górnośląskiego) i główny gmach muzealny ( spacer 2) i dochodzimy do pl. Jana III Sobieskiego.

M 4. PL. KOŚCIUSZKI – WROCŁAWSKA – PARK MIEJSKI – DIDURA – PUŁASKIEGO – BATOREGO – SĄDOWA – PL. KOŚCIUSZKI

Biegnąca w kierunku zachodnim trasa pokazuje obiekty użyteczności publicznej: Urząd Miejski, park, kryte kąpielisko, dawny szpital bracki oraz ciekawy kwartał XIX-wiecznej zabudowy wzdłuż ul. Sądowej. jące do dziś, funkcjonalistyczne w stylu kryte kąpielisko (proj. C. Schmidt). U zbiegu ul. Wrocławskiej i Kolejowej znajduje się skwer w miejscu zlikwidowanego w latach 60-tych naszego wieku starego cmentarza ewangelickiego z 1851 r. Kontynuując wędrówkę ul. Wrocławską, skrajem parku, mijamy z prawej gmach Urzędu Miejskiego, zbudowany w 1915 r. jako siedziba Sądu Cywilnego. Na skwerze Z pl. Kościuszki ( spacer 2) idziemy ul. Wrocławską, zostawiając z lewej strony zes- między Urzędem Miejskim a ul. Wrocławską pół sądu i więzienia. Mijamy z prawej grupę ka- odsłonięto w listopadzie 2008 r. Pomnik Ofiar mienic: pod nr 1 – neorenesansową z 1906 r. (proj. Terroru Komunistycznego. Za skrzyżowaniem J. Schlesinger), pod nr 3 – secesyjną z 1903 r., z ul. Chrzanowskiego wchodzimy w głąb parmodernistyczne nr 5 - 11 i dochodzimy do ku, na skraju którego wita nas blaszany „Peskrzyżowania z ul. Powstańców Warszawskich. Z prawej widzimy funkcjonalistyczny budynek banku z lat 192223, zaś po przeciwnej stronie ulicy zaczyna się Park Miejski. Na jego skraju rzeźba siedzącego mężczyzny, autorstwa Tadeusza Sadowskiego. Założony ok. 1870 r. na 43 ha park miał odizolować centrum miasta od kopalni Karsten-Centrum. We wschodniej części ulokowano w 1868 r. budynek wodociągów miejskich i łaźnię miejską. Ok. 1930 r. budynek rozebrano, a w latach 1930-31 zbudowano w pobliżu nowe, istnie-

W pobliżu, przy ogrodzeniu kąpieliska stał drewniany kościół św. Wawrzyńca z 1530 r., przeniesiony tu w 1901 r. z Mikulczyc, który spłonął 14 listopada 1982 r. Opuszczamy park w pobliżu zachodniego ogrodzenia kąpieliska, skręcamy w lewo i wzdłuż ul. Wrocławskiej idziemy do przejścia na wysokości ul. Didura. Po drodze mijamy po prawej stronie eklektyczno-secesyjne wille z ok.1900 r. Z ul. Wrocławskiej skręcamy w ul. Didura i dochodzimy do eklektyczny willi z 1925 r., mieszczącej Urząd Stanu Cywilnego. W latach 1932-39 istniała w niej bursa Gimnazjum Polskiego. Ulicą Didura dochodzimy do ul. Pułaskiego. Z prawej strony widzimy funkcjonalistyczny budynek Szkoły Podstawowej Nr 36 z 1936 r. Skręcamy w lewo w ul. Pułaskiego. Po prawej stronie pod nr 9 przy zbiegu z ul. Skłodowskiej-Curie stoi kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i dom OO Jezuitów, rzadki przypadek istnienia kościoła w zabudowie zwartej. Budynek powstał w 1925 r. jako sala widowiskowo-treningowa Towarzystwa Sportowego „Naprzód” (Sportverein „Vorwärts”), w 1928 r. dokonano jego adaptacji i przebudowy na cele sakralne (proj. Neumann). Ulicą Pułaskiego dochodzimy do ul. Bato-

gaz”, rzeźba Jacka Wichrowskiego z 2001 r. Zostawiamy z lewej baseny kąpieliska miejskiego i dochodzimy do dawnego ZOO. Jeszcze do lat 60-tych naszego wieku znajdowały się tu niedźwiedzie, małpy i egzotyczne ptaki. Obecnie dawny niedźwiedzi wybieg wykorzystywany jest jako kawiarenka letnia „Pod misiami”, a jej ozdobą jest rzeźba stylizowanych misiów, autorstwa Józefa Sawickiego i Henryka Fudali. Na północ od dawnego ZOO, na niewielkim sztucznym wzniesieniu (Górze Miłości) znajdowało się niegdyś alpinarium. Zachodni kraniec parku zamyka zespół stawów i „Aleja Muz”, autorstwa Tadeusza Sadowskiego.

Aleja Muz w Parku Miejskim, foto Edward Wieczorek

rego. Do skrzyżowania z ul. Chrzanowskiego towarzyszy nam kompleks budynków Szpitala Miejskiego nr 2 – dawnego szpitala Spółki Brackiej z końca XIX w., do którego przylega przeszklona rotunda Wojewódzkich Zakładów Ortopedycznych z połowy lat 60. XX wieku. Lewą stronę ul. Batorego (nr 34 do 10) zajmuje zwarta pierzeja kamienic secesyjnych i neorenesansowych z lat 1894-1905, zaś prawą – od skrzyżowania z ul. Chrzanowskiego – zabudowa modernistyczna z lat 1913-20. Przejściem podziemnym przechodzimy pod ul. Kolejową, dochodząc do ul. Powstańców Warszawskich. Po prawej stronie (Batorego 1) stoi funkcjonalistyczny budynek dawnego OEW (Oberschlesische Elektrizität Werke) z lat 30-tych naszego wieku, a przed nami na rogu ul. Powstańców Warszawskich i Sądowej – secesyjna kamienica z ok.1900 r., z ciekawą dekoracją szczytów (sfinksy i lwy). Przechodzimy na ul. Sądową. Po lewej widnieje neogotycki kompleks więzienno-sądowy, po prawej stronie w jednorodnej pierzei neorenesansowych kamienic, charakterystycznych dla budownictwa bytomskiego lat 70. i 80. XIX wieku cofnięta nieco w głąb – neorene-

sansowa willa rzeźbiarza A. Kapsta z 1886 r. (proj. E. Würtemberg). Ulicą Sądową dochodzimy z powrotem do pl. Kościuszki, mijając pod nr 1 modernistyczny budynek dawnego kina z 1910 r.

M 5. PL. SIKORSKIEGO – MONIUSZKI – DWORCOWA – PL. KOŚCIUSZKI – KATOWICKA – PL. SIKORSKIEGO Trasa ukazuje najciekawsze obiekty w rejonie placów Sikorskiego, Kościuszki i ul. Dworcowej: dawne Gimnazjum Klasyczne, Gimnazjum Realne i Operę Śląską.

Wędrówkę rozpoczynamy na pl. Sikorskiego, powstałym w wyniku projektu zagospodarowania przestrzennego miasta z 1876 r. Plac jest ważnym węzłem komunikacji tramwajowej. Jego środek zajmuje zadrzewiony skwer. Zachodnią pierzeję tworzy zwarty ciąg kamienic: pod nr 4 – eklektyczna z 1896 r. (proj. A. Powollik), pod nr 6 – neogotycka z 1896 r. (proj. A. Powollik), pod nr 8 i 10 - eklektyczne z 1890 r. i pod nr 12 - neorenesansowa z 1887 r.

działalność w pomieszczeniach wynajętych od prywatnych właścicieli. W l. 1867-70 wg proj. P. Jackischa wzniesiono dla niego gmach w stylu neogotyckim. W 1888 r. placówkę upaństwowiono jako Królewskie Gimnazjum Katolickie. Po wojnie ulokowano w nim siedzibę szkoły muzycznej. We wnętrzu znajduje się neogotycka aula (sala koncertowa) i prowadząca do niej reprezentacyjna klatka schodowa.

(proj. H. Morawietz). Narożnik południowozachodni zamyka neogotycki gmach Szkoły Muzycznej Stopnia Podstawowego i Licealnego im. F. Chopina (dawne Gimnazjum Klasyczne, później Hindenburga). Dzieje katolickiego gimnazjum klasycznego sięgają 1866 r., kiedy rozpoczęło ono

We wschodniej pierzei dominuje secesyjny gmach IV Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego, zbudowany w latach 19011903 (proj. K. Brugger) dla Szkoły Realnej (Oberrealschule). Charakterystyczna elewacja z białej glazurowanej cegły z dekoracją roślinną, herbem Bytomia i wieżą zegarową domi66

popiersie Fryderyka Chopina z 1957 r., autorstwa Aleksandra Żurakowskiego, zaś od strony ul. Moniuszki – pomnik Stanisława Moniuszki z 1971 r. – dzieło Tadeusza Sadowskiego. Trasa naszej wędrówki wiedzie z pl. Sikorskiego, obok gmachu Opery w lewo w ul. Moniuszki. Mijamy gmach i dyrekcję Opery i dochodzimy do zbiegu ulic Miarki i dr. Rostka. Przy ul. Moniuszki 25 (róg dr. Rostka) wznosi się secesyjny budynek dawnego Królewskiego Instytutu Higieny, zbudowany w 1905 r. (proj. K. Brugger) – obecnie siedziba bytomskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Narożna elewacja wyłożona została białą glazurą z dekoracją imitującą klasyczne kolumny.

nuje nad całym placem, stanowiąc jedno z najbardziej rozpoznawalnych miejsc Bytomia. Na gmachu szkoły umieszczono w 1975 r. tablicę upamiętniającą XXX rocznicę zwycięstwa nad faszyzmem. Na prawo od gmachu liceum znajduje się neorenesansowa willa z 1893 r. (pierwsza siedziba Reichsbanku). Na klombie przed willą w latach 1910-45 wznosił się konny pomnik Fryderyka Wielkiego. Jego odsłonięcia dokonał osobiście cesarz Wilhelm II. Na lewo od budynku liceum wzniesiono w latach 1899-1901 eklektyczny, dwufasadowy budynek teatru miejskiego i domu koncertowego (proj. A. Bohm), w którym po II wojnie światowej ulokowano Operę Śląską. W 1927 r. prof. H. Poelzig przeprojektował wnętrze sali koncertowej (dzisiejsza sala ćwiczeń baletu). Główny obiekt, tzn. sala teatralna, zachował klimat epoki: bogate stiuki i złocenia, oryginalny żyrandol oraz dwa poziomy balkonów widowni, dochodzące do samej sceny. Po pożarze sali baletowej w 2000 r., odbudowano ją w nowoczesnym kształcie, co wielu odbiorcom może się wydać dysonansem z eklektycznym kostiumem Opery. Przed gmachem Opery od strony placu stoi

z 1876 r. (dawny Zakład Św. Roberta), mieszcząca Dom Opieki Społecznej „Caritas”, powstała przez rozbudowę pierwszego szpitala Spółki Brackiej z 1851 r. Po lewej stronie widzimy od nr 18 do 12 – modernistyczne kamienice z l. 1909-10, pod nr 10 – secesyjną kamienicę z 1906 r. (proj. Königsberger), pod nr 8 – neorenesansową kamienicę z 1997 r. (proj. K. Hermann) i pod nr 4 – klasycyzujący budynek banku z końca XIX w. Początek ul. Dworcowej zajmują kamienice eklektyczne i neorenesansowe z lat 90-tych XIX w., a narożnik z pl. Kościuszki – modernistyczny budynek z 1910 r. (proj. Boswau i Knauer), zbudowany na miejscu wyburzonej poczty z 1886 r. Przy wylocie ul. Dworcowej na pl. Kościuszki stoi brązowa rzeźba bytomskiego Świetlika z 2004 r. autorstwa Bogumiła Burzyńskiego. Dochodzimy do pl. Kościuszki spacer 2), skręcamy w prawo i wracamy ( ul. Katowicką do pl. Sikorskiego. W historyzująco-modernistycznej zabudowie ulicy warto zwrócić uwagę na kamienice pod nr 15 (róg Piastów Bytomskich) z 1874 r. (proj. R. Satke) i pod nr 14 (róg pl. Sikorskiego) – eklektyczna z neobarokowymi detalami. Kończymy wędrówkę na pl. Sikorskiego.

Po przeciwnej stronie ul. Miarki widoczny jest zespół funkcjonalistycznych budynków z początku lat 30. XX wieku naszego wieku, zbudowanych z czerwonej, klinkierowej cegły: dawna siedziba kupieckiego związku zawodowego z 1929 r. – obecnie punkt NFOZ – (proj. K. Kozlik) Urząd Celny i budynek poczty (Miarki 2). Nie wchodząc w ruchliwą ul. Miarki, wracamy ul. Moniuszki zabudowaną eklektycznymi, secesyjnymi i neorenesansowymi kamienicami z lat 90. XIX wieku. Mijamy pl. Sikorskiego i neogotycki budynek Szkoły Muzycznej, przechodzimy skrzyżowanie z ul. Jagiellońską i dochodzimy do ruchliwego deptaku – ul. Dworcowej. Ta ważna dla miasta arteria, będąca osią dawnego Przedmieścia Gliwickiego, łączyła dawny Boulevard (pl. Kościuszki) z dworcem Kolei Górnośląskich. W latach 1898-1927 kursował po niej tramwaj o prześwicie torów 785 mm. W latach dwudziestych XX w. linię tramwajową przeniesiono na ul. Jagiellońską i Powstańców Warszawskich. Skrzyżowanie ul. Moniuszki i Dworcowej flankują secesyjne kamienice: Dworcowa 19 – z 1905 r. (proj. F. Sotzik), Dworcowa 22 – z 1905 r. (proj. W. Heller), Dworcowa 17 – z 1904 r. (proj. Kurtz). Skręcamy w prawo w ul. Dworcową. Po prawej stronie pod nr 15 – neorenesansowa kamienica z 1893 r. (proj. E. Würtemberg), pod nr 13 – secesyjno-modernistyczna z 1870 r., przebudowana w 1910 r. (proj. T. Ehl), pod nr 11 – neorenesansowa z 1889 r. i pod nr 7 – neorenesansowa kamienica 68

M 6.

PL. WOLSKIEGO – DWORZEC KOLEJOWY – WZGÓRZE MAŁGORZATKI Krótka trasa pokazuje dworzec bytomski i wzgórze Małgorzatki, historyczne jądro osadnictwa nad Bytomką, miejsce po bytomskim grodzie. strony przylega do placu linia kolejowa z budynkiem dworca i halą peronową. Pierwszy etap rozwoju kolejnictwa na Górnym Śląsku, za sprawą silnego lobby antykolejowego (głównie osób trudniących się wekturancją – czyli spedycją konną), ominął Bytom. Linia Kolei Górnośląskiej, przeprowadzona w l. 1842-46, przebiegała w odległości 6 km od miasta (Chebzie), a jej łącznik z Tarnowskimi Górami uruchomiony w 1859 r. przeprowadzono przez Karb, tj. 3 km od miasta. Dopiero w 1868 r. połączono Bytom przez Tarnowskie Góry z Wrocławiem linią Kolei Prawego Brzegu Odry (Rechte-Oder-UferEisenbahn). Równocześnie zbudowano przy obecnej ul. Powstańców Warszawskich, na wysokości budynku Zarządu Kolei Dojazdowych Śl. DOKP, pierwszy bytomski dworzec. W 1872 r. otwarto drugą linię kolejową, łączącą Bytom z Gliwicami i Chorzowem w ramach Kolei Górnośląskich. Powstał wtedy drugi bytomski dworzec, a w 1896 r. – obok niego trzeci, zbudowany w stylu neorenesansowym. Po podziale Górnego Śląska zlikwidowano Kolej Prawoodrzańską i jej dworzec, zaś w miejscu dwóch budynków Kolei Górnośląskich zbudowano w l. 1929-30 funkcjonalistyczny budynek obecnego dworca wraz z halą peronową, pełniącego funkcję stacji granicznej. Jako ciekawostkę związaną z bytomskimi kolejami warto wspomnieć, że w okresie międzywojennym kursował stąd do Berlina pociąg pospieszny „Latający Ślązak”, pokonujący

Wędrówkę rozpoczynamy na pl. Wolskiego, mieszczącym dworzec komunikacji autobusowej. Jego północną stronę między ul. Kolejową a Powstańców Warszawskich stanowi zabudowa współczesna w miejscu dawnej linii Kolei Prawoodrzańskiej, a odcinek między ul. Powstańców Warszawskich i Dworcową zamykają eklektyczne, secesyjne oraz modernistyczne kamienice z lat 1900-06. Od południowej 69

Bytomki (Kaczawy) i mokradłami, król Bolesław Chrobry zbudował zamek myśliwski. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie w tym miejscu drewniano-ziemnego grodu w XI w., przypisanego Kazimierzowi Odnowicielowi. W tym samym czasie, w poł. XII w. pojawia się na terenie grodu murowany romański kościół św. Małgorzaty, przedstawiony na tzw. tympanonie Jaksy z wrocławskiego Ołbina. Po zniszczeniu pierwotnego grodu Mieszko Plątonogi zbudował ok. 1200 r. nowe umocnienia, stanowiące siedzibę kasztelana bytomskiego, jednak po uczynieniu z Bytomia stolicy księstwa przez Kazimierza II i budowie po 1281 r. zamku książęcego i murów miejskich, gród na wzgórzu Małgorzatki traci znaczenie. Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach gród i romański kościół zniszczono, ale w aktach XVI-wiecznych wizytacji kościel-

tę trasę w 4,5 godziny. Pod koniec lat 60. XX w. przebudowano elewację dworcową, zasłaniając klinkierową cegłę płytami szklanymi. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nadano jej obecny wygląd. Przejściem pod dworcem dochodzimy do ul. Zabrzańskiej. Od południowej strony stacji kolejowej znajduje się przystanek wąskotorowej kolejki turystycznej ( Z BYTOMIA ZA MIASTO). Przechodzimy przez ul. Zabrzańską i lewym ramieniem ul. Małgorzatki wchodzimy na wzgórze z neogotyckim kościołem i cmentarzem. To najstarsza część miasta, pozostałość wczesnośredniowiecznego grodu kasztelańskiego. Według tradycji, na wzgórzu zwanym jeszcze przez niektórych autorów w nowożytnych czasach Sutuhali, otoczonym wodami rzeki 70

nych wymienia się już na wzgórzu kościół drewniany, który po przyłączeniu w 1660 r. parafii św. Małgorzaty do parafii NMP stał się kościołem cmentarnym. W czasie proboszczowania ks. N. Bonczyka rozebrano drewniany kościół, budując na jej miejscu w 1881 r. kościół neogotycki (proj. J. Kowollik). W XX w. wzgórze uległo dalszym przeobrażeniom. W 1934 r. na jego północnowschodnim stoku zbudowano klasztor księży werbistów, którzy w 1940 r. objęli utworzoną powtórnie parafię św. Małgorzaty.

Dzisiejsze wzgórze Małgorzatki w niczym nie przypomina historycznego grodziska: wśród masy grobów wznosi się niewielki neogotycki kościółek, a całość otacza ceglany mur. Tuż za murem zaczyna się nieciekawa współczesność: oczyszczalnia ścieków i nieużytki dawnej kopalni „Szombierki”, niemniej jednak przez szacunek dla prawie tysiącletniej historii tego miejsca należy je odwiedzić.

OZNAKOWANE ŚCIEŻKI SPACEROWE W 2004 r. z okazji 750-lecia Bytomia Oddział PTTK im. Stefana Lachowicza wyznakował w centrum miasta dwie ścieżki spacerowe, oznaczone dwoma przylegającymi trójkątami, tworzącymi kwadrat: białym i czerwonym oraz białym i zielonym. Obie zaczynają się na rynku w sąsiedztwie Biura Promocji Bytomia. Ponieważ pokrywają się one z proponowanymi wyżej trasami spacerowymi po mieście, pomijamy ich opis. M 7. ŚCIEŻKA SPACEROWA „SPACER PO STARYM MIEŚCIE” znaki czerwone (dwa trójkąty, tworzące kwadrat: biały i czerwony), Rynek – ul. Podgórna – pl. Grunwaldzki – ul. Rycerska – ul. Krakowska – ul. Józefczaka – pl. Klasztorny – ul. Józefczaka – ul. Gliwicka – pl. Kościuszki – kościół Świętej Trójcy – ul. Jainty – kościół NMP – Rynek M 8. ŚCIEŻKA SPACEROWA „BYTOM – SZLAKIEM TRADYCJI I KULTURY” znaki zielone dwa trójkąty, tworzące kwadrat: biały i zielony), Rynek – ul. Podgórna – pl. Grunwaldzki – pl. Jana III Sobieskiego – ul. Korfantego – ul. Żeromskiego – kościół. św. Jacka – ul. Sokoła – ul. Korfantego – ul. Krakowska – ul. Józefczaka – pl. Klasztorny – ul. Józefczaka – ul. Gliwicka – ul. Piastów Bytomskich – pl. Sikorskiego – ul. Moniuszki – ul. Jagiellońska – pl. Wolskiego – ul. Zabrska – wzgórze Małgorzatki – dworzec PKP – pl. Wolskiego - ul. Dworcowa – pl. Kościuszki – kościół Świętej Trójcy – ul. Wrocławska – ul. Chrzanowskiego – ul. Strzelców Bytomskich – al. Legionów– ul. Piekarska – ul. Piłsudskiego – ul. Webera – ul. Murarska - kościół NMP – Rynek *** W 2010 r. Wydział Kultury i Sportu UM zakończył pierwszą fazę projektu 5 tras spacerowych po śródmieściu Bytomia i jednej trasy rowerowej pod nazwą „Bytom na szóstkę”, opracowanych na podstawie m.in. niniejszego przewodnika. Nie zostały one jeszcze fizycznie wyznakowane (kwadrat, składający się z dwóch przylegających trójkątów: białego i kolorowego). By nie powtarzać już szczegółów, dotyczących poszczególnych obiektów, przytoczmy tylko ich przebieg: M 9. STAROMIEJSKA (znaki zielone): Rynek 7 – ul. Podgórna – pl. Grunwaldzki - ul. Korfantego – ul. Krakowska – kościół Świętego Ducha – ul. J. Józefczaka – pl. Klasztorny – ul. Szymanowskiego – Rynek – ul. Gliwicka – pl. Kościuszki – ul. Orląt Lwowskich – ul. Jainty – ul. Webera – ul. Mariacka – ul. ks. Koziołka – Rynek M 10. NA WZGÓRZE ŚW. MAŁGORZATY (znaki czerwone): Rynek 7 – ul. Piastów Bytomskich – pl. Sikorskiego – ul. Moniuszki – ul. Jagiellońska – ul. Miarki – wiadukt pod linią kolejową – ul. Zabrzańska – ul. Małgorzatki (na wzgórze św. Małgorzaty i z powrotem) – przejście pod dworcem kolejowym – pl. Wolskiego – ul. Powstańców Warszawskich – ul. Moniuszki – ul. Dworcowa – pl. Kościuszki – ul. Gliwicka – Rynek M 11. DO ROZBARKU (znaki żółte): Rynek 7 – ul. Podgórna – pl. Jana III Sobieskiego – Muzeum Górnośląskie – ul. Piłsudskiego – ul. Korfantego – ul. Żeromskiego – ul. Matejki 73

– kościół św. Jacka – ul. Witczaka – ul. Musialika – ul. Rodziewiczówny – ul. Konopnickiej – ul. Floriańska – pl. sw. Barbary – ul. św. Kingi – ul. Rodziewiczówny – ul. Brzezińska – ul. Witczaka – ul. Piłsudskiego – ul. Matejki – ul. Szkolna – ul. Korfantego –ul. Rycerska – Rynek M 12. BYTOM OKRESU 1870-1945 (znaki niebieskie): Rynek 7 – ul. Jainty – ul. Piekarska (do poczty i z powrotem) – ul. Wrocławska – Urząd Miejski – ul. Chrzanowskiego – ul. Strzelców Bytomskich (do LO nr 1 i z powrotem) – al. Legionów– ul. Piekarska (do cmentarzy: Mater Dolorosa i żydowskiego i z powrotem) – ul. Piłsudskiego – ul. Strażacka – Rynek M 13. PÓŁNOCNA CZĘŚĆ ŚRÓDMIEŚCIA (znaki czarne): Rynek 7 – ul. Strażacka – ul. Piłsudskiego – pl. Jana III Sobieskiego – ul. Żołnierza Polskiego - pl. Akademicki – ul. Prusa – ul. Mickiewicza – ul. Powstańców Śląskich – ul. Woźniaka – ul. Akacjowa – aleja Marka – ul. Grottgera – kościół św. Barbary – ul. Czarnieckiego – pl. Słowiański – ul. Chrobrego – ul. Webera – ul. Murarska – ul. ks. Koziołka – Rynek

Bytomski rynek z lotu ptaka, foto UM

Bytomskie Dzielnice (uchwała XVI/104/91 z poprawkami z 1995 r. – uchwała XXI/286/95) daje możliwość tworzenia samorządowych dzielnic mieszkańcom: Bobrka, Górników, Karbia, Łagiewnik, Miechowic, Radzionkowa Starego z Rojcą, Stolarzowic, Stroszka, Suchej Góry, Szombierek i Śródmieścia z Rozbarkiem. Decyzja Rady Ministrów w sprawie przywrócenia Radzionkowowi z Rojcą statusu miasta z dniem 1 stycznia 1998 r. układ ten nieco zmieniła. Poniższy słownik obejmuje te jednostki, które niegdyś funkcjonowały jako samodzielne wsie, osiedla, gminy, bądź dzielnice miasta.

Zalążkiem przedlokacyjnego Bytomia był gród na wzgórzu Małgorzatki, w pobliżu którego rozwinęła się z czasem osada. W średniowieczu obejmowała ona owal, obwiedziony murami obronnymi, poza którymi pozostawały przedmieścia (Błotnica, Dyngos, Gliwickie i Krakowskie), wsie i folwarki, z czasem włączone w obręb miasta. W nowożytnych czasach dawne śródmieście zaczęło obrastać koloniami, które – choć stanowiły odrębne jednostki osadnicze – nigdy nie stały się samodzielnymi osadami (Małe Pole „Kleinfeld”, Dąbrowa Miejska, Stare i Nowe Górecko). Pierwszą wsią przyłączoną do miasta był w 1927 r. Rozbark. Kiedy w 1951 r. zlikwidowano powiat bytomski, do miasta – na statusie dzielnic – włączono samodzielne do tej pory gminy: Bobrek-Karb, Łagiewniki, Miechowice i Szombierki. Po kolejnej reformie administracyjnej w 1975 r. do Bytomia przyłączono: gminę Stolarzowice z Górnikami, miasto Radzionków z jego dzielnicami i przysiółkami – Rojcą, Stroszkiem, Wiktorem, Suchą Górą i Blachówką. Ta sama reforma z 1975 r. zlikwidowała podział miasta na dzielnice, tworząc jednolity organizm miejski. Odrębność dzielnic wynikała tylko z tradycji historycznych. Dopiero uchwalony w 1991 r. Statut Miasta

BOBREK W obrębie miasta od 1951 r. Powstał prawdopodobnie jako osada książęcych łowców bobrów na Bytomce i jej dopływie Bobrku. Najstarsza wzmianka o osadzie rolników i kopaczy galeny pochodzi z 1369 r., a pierwszym znanym właścicielem wsi był Mikołaj Maszkowski, wymieniany w 1532 r. Wieś była niewielka. W tym czasie w Bobrku odnotowano 4 nazwiska (w Szombierkach 20, a w Miechowicach - 29). Urbarz z 1785 r. wymienia właścicielkę dóbr – Annę Gottliebe von Hochberg z domu von Doleczik, 6 kmieci, 10 całych zagrodników, 4 zagrodników połówkowych 75

Mieszkańcy Bobrka wzięli aktywny udział w trzech powstaniach, ale po podziale Górnego Śląska pozostawiono gminę w Niemczech. W latach 1926-33 działała tu polska szkoła mniejszościowa, a od 1948 r. do 1984 r. istniało w Bobrku III Liceum Ogólnokształcące, zwane „bytomskim Cambridge” – pierwsza placówka szkolnictwa średniego ulokowana w środowisku typowo robotniczej gminy. Zabudowa Bobrka stanowi przykład osady robotniczej. Najbardziej charakterystycznym fragmentem dzielnicy jest zespół kolonii robotniczych. Składają się nań 2 kolonie huty i młyn. W 1821 r. nastąpiło uwłaszczenie bobreckich kmieci. Bobrek dzielił historię ziemi bytomskiej, nie omijały go wojny i klęski żywiołowe (m.in. trzęsienia ziemi w 1785 i 1858 r., epidemia cholery w 1866/67 r.). W roku 1842 nabył Bobrek Karol Godula, a po jego śmierci przejęła wieś spadkobierczyni, Joanna Grycik. W latach 1874-1928 Bobrek był samodzielną gminą, a w latach 1928-1951 – gminą wspólnie z Karbiem. W poł. XIX w. podupadła wieś stała się osadą przemysłową. W 1844 r. Karol Godula zbudował na pograniczu Bobrka i Rudy hutę cynku „Bobrek” (zlikwidowaną w latach latach 90. XIX w.), a w 1856 r. spółka „Vulcan” – hutę żelaza „Vulcan” („Julia”, „Bobrek”). Obok huty żelaza istniała tu w latach 1901-22 huta cynku „Flora”. W 1822 r. zbudowano na pograniczu Bobrka, Miechowic i Karbia kopalnię galmanu „Elżbieta” (zlikwidowana w 1891 r.), w pobliżu której w l. 1907-1910 gwarectwo Schaffgotschów zbudowało kopalnię węgla „Gräfin Johanna” („Bobrek”). Przez Bobrek przeprowadzono w roku 1859 linię kolejową z Chebzia do Tarnowskich Gór, a w 1880 r. z Zabrza Biskupic do Bytomia, budując jednocześnie dworzec kolejowy Bobrek. W 1898 r. połączono Bobrek z Bytomiem i Zabrzem linią tramwaju elektrycznego. W sąsiedztwie linii kolejowej w 1928 r. zbudowano karbidownię i cegielnię. W 1938 r. gwarectwo Schaffgotschów uruchomiło w Bobrku kopalnię węgla „Berve”, przyłączoną po wojnie do kopalni „Bobrek”.

„Julia”: pierwsza w rejonie ul. Konstytucji, Pasteura, Stalowej, Piecucha, z l. 1888-89; druga – w rejonie ul. Konstytucji, Jochymczyka, Żwirowej, Czajkowskiego z l. 1907-22. Uzupełniają je 2 kolonie kopalni węgla kamiennego „Gräfin Johanna” (Bobrek): trzecia – w rejonie ul. Wytrwałych, Konstytucji, Baczyńskiego, Zabrzańskiej, z l. 1909-1912 i czwarta – w rejonie ul. Zabrzańskiej i Ustronie, z l. 1912-20. Budynki są przeważnie 4-rodzinne, 2-kondygnacyjne. Mają urozmaicone elewacje z zastosowaniem „pruskiego muru” i ceglanych dekoracji. Przy ul. Konstytucji wznosi się neoromański kościół parafialny Św. Rodziny, zbudowany w 1902 r. (proj. L. Schneider z Opola). Polichromię wnętrza wykonał K. Platzek, ołtarz główny – J . Ritteser z Grödeln w Tyrolu, witraże – firma Mayer z Monachium, a organy – firma Rieger z Karniowa. Na ścianie kościelnej od strony cmentarza umieszczony jest pomnik mieszkań76

w sąsiedztwie ul. Pod Brzozami znajduje się betonowy schron z lat II wojny światowej. Przy ul. Konstytucji w obrębie zabudowań zlikwidowanej huty „Bobrek”, ciągnących się w kierunku Karbia, znajduje się wpisany do rejestru zabytków historyzujący budynek dawnej siłowni huty „Bobrek” z l. 1900-13. Na pograniczu Bobrka i Szombierek rozciąga się park „Fazaniec”, pozostałość dawnego parku Schaffgotschów z poł. XIX w., z prowadzoną do 1928 r. hodowlą bażantów (od niemieckiej nazwy bażanta – nazwa parku).

ców poległych w I wojnie światowej. Napisowi: „DASS IHR AUFSTŪNDET UND SPRACHET ZU UNS! BOBREK SEINE GEFALLEN” (Bobrek swoim poległym) towarzyszą płaskorzeźby, których autorem jest Ernst Neumeister ze Stuttgartu. Na cmentarzu obok kościoła znajduje się m.in. pomnik powstańców śląskich. Za kościołem przy ul. Konstytucji znajduje się zespół szkół specjalnych w budynkach z ok. 1890 r., a po przeciwnej stronie – klasztor sióstr elżbietanek z 1902 r., a nieco dalej – Dom Związków Katolickich z ok. 1910 r. (obecnie przedszkole). Teren na prawo za klasztorem i przedszkolem to dawny obszar dworski Bobrka. Nieco dalej, w rejonie stadionu KS „Stal-Bobrek” znajdowała się w l. 1844-85 huta cynku Karola Goduli, później Schaffgotschów (ulica nosi nazwę Stara Cynkownia). Także przy ul. Konstytucji 43 wznosi się modernistyczny budynek dawnego zarządu gminy, natomiast przy ul. Stalowej – drewniany kościół ewangelicko-augsburski zbudowany w 1932 r. pod patronatem Huty „Julia” wg katalogowego projektu architekta Kurta Nietzscha, a wykonano z prefabrykatów firmy Christoph & Unmack z miasta Niesky na Łużycach, obecnie filia parafii ewangelickiej z Miechowic. W jego pobliżu z stoi budynek dawnego szpitala hutniczego z 1890 r. i dawne kasyno hutnicze z 1900 r.

GÓRNIKI W obrębie miasta od 1975 r. W latach 178182, na terenie należącym do wsi Ptakowice, 10 kolonistów z głębi Niemiec założyło osadę Friedrichswille (Wola Fryderyka), ale już wcześniej wspomina się o położonej w tym miejscu kolonii Górniki. Działalność górnicza związana z parafią w Reptach była tutaj prowadzona już w XIII w. W połowie XIX w., w miejsce wyeksploatowanej galeny srebrno-ołowianej, zaczęto wydobycie galmanu. W 1840 r. założono w Górnikach kopalnię „Leopold”, w 1842 r. „Arnold”, „Vorsehung” („Opatrzność”), „Anton” i „Planet”. Tę ostatnią wyposażono nawet w maszynę parową. W wyniku działalności górniczej wzrosła liczba mieszkańców osady ze 121 w 1819 r. do 595 w 1861 r. W 1845 r. Górniki nabył Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca; występują one wówczas jako kolonia w gminie Stolarzowice. Utworzona w 1926 r. parafia Chrystusa Króla w Stolarzowicach objęła także mieszkańców Górnik. W 1874 r. uruchomiono tu szkołę podstawową, a w 1923 r. jedną z pierwszych w powiecie bytomsko-tarnogórskim polską szkołę mniejszościową. W wyniku podziału Górnego Śląska Górniki pozostały wraz ze Stolarzowicami w Niemczech, choć za Niemcami głosowało tylko 58 osób, a za Polską – 487. Po II wojnie światowej wraz ze Stolarzowicami należały do powiatu bytomskiego (do 1951 r.), a potem tarnogórskiego (do 1975 r.). Choć jest to część 200-tysięcznego miasta, do dziś zachowała swój wiejski charakter.

Warto też wspomnieć o innych ciekawych obiektach Bobrka. Na skarpie potoku Bobrek, 77

Do obiektów wartych uwagi należą dwa zabytkowe wozy strażackie z pocz. XX w., ustawione przy remizie strażackiej oraz Pomnik Pamięci Pokoleń na skwerze przy ul. Żołnierskiej 6. Pierwotny z 1958 r., projektu sołtysa Górnik Ignacego Papiórka zdewastowano w 1983 r. W jego miejscu stanął obelisk z „Powstańczą Pietą”, autorstwa Tadeusza Sadowskiego.

Karb był kolonią Miechowic, przekształconą przez Franciszka Aresina po budowie kopalni galmanu „Maria” w osadę robotników kopalnianych. W latach 1875-1928 stał się samodzielną gminą, a w latach 1928-51 – gminą wspólnie z Bobrkiem. Rozwój osady nastąpił w połowie XIX wieku. W latach 1840-42 przeprowadzono przez Karb tzw. „Wielką szosę” z Wrocławia do Krakowa, z którą w 1848 r. skrzyżowała się tutaj droga „Górnicza”, prowadząca od Wygody w Mikołowie do Dąbrowy Miejskiej. Od 1854 r. biegły przez Karb dwie linie wąskotorowe z Tarnowskich Gór i kopalni „Maria” w kierunku Chorzowa i Rudy. Zbudowano wówczas istniejący do dziś dworzec wąskotorówki. W 1859 r. przeprowadzono odnogę Kolei Górnośląskiej z Chebzia do Tarnowskich Gór, w związku z czym Karb stał się najbliższą w okolicy Bytomia stacją kolejową, uzyskując z nim połączenie omnibusowe. Budynek stacyjny z 1859 r., przebudowany w latach 1897-1900, został spalony w 1945 r. W 1890 r. połączono Karb 3-kilometrowym odcinkiem toru z Bytomiem.

W latach 1870-72 uruchomiono w sąsiedztwie Karbia kopalnię węgla „Karsten Centrum”, a w latach 1907-10 – „Gräfin Johanna”. Spowodowało to napływ ludności i rozwój gminy. W ciągu zaledwie pięćdziesięciu lat ludność Karbia wzrosła dziesięciokrotnie (1858 – 456 mieszk.; 1900 – 4123 mieszk.; 1928 – 7786 mieszk.).

KARB W obrębie Bytomia od 1951 r. W dokumencie z 1451 r. pojawia się po raz pierwszy nazwa „Karw” na określenie stawu na pograniczu obszaru miejskiego i wsi Miechowice. 78

Już w 1867 r. zbudowano w Karbiu szkołę, a w latach 1895 i 1901 – dwie kolejne. W 1913 r. połączono Karb z Bytomiem i Miechowicami linią tramwaju elektrycznego, z odnogą do Dąbrowy Miejskiej. W 1908 r. oddano do użytku siedzibę gminy, a w 1909 r. – parafialny kościół Dobrego Pasterza. Obok kościoła od 1903 r. stał niewielki klasztor sióstr Służebniczek NMP, mieszczący także ochronkę dla dzieci.

Karb był typowym zapleczem noclegowym dla funkcjonujących na obrzeżach zakładów. Kilka drobnych przedsiębiorstw (Wilhelmswerk – późniejszy Schikora-Gerdes z 1895 r. – obecnie BZUT, firmy budowlano-montażowe P. Stasch, H. Rösner, Fabryka Lin i Drutów z 1926 r.) nie przynosiło gminie odpowiednich wpływów i w 1928 r. połączono ją z Bobrkiem, tworząc gminę Bobrek-Karb. Dziś nad pozostałością dawnej zabudowy Karbia dominują dwie 56-metrowe wieże neogotyckiego kościoła Dobrego Pasterza z 1909 r. (proj. Sliwka z Zabrza), stojącego przy ul. Konstytucji. W jego pobliżu, przy ul. ks. Popiełuszki, znajduje się plebania i dom parafialny (obecnie klasztor), zbudowane równocześnie z kościołem. Na rogu ul. Konstytucji i ul. ks. Popiełuszki zachował się, postawiony w 1925 r., pomnik mieszkańców poległych w I wojnie światowej. Z dawnej zabudowy ocalał też budynek dawnej gminy z 1908 r. na rogu ul. Falistej i Racławickiej, budynki szkolne z lat 1897 i 1901 przy ul. Konstytucji oraz kilka starych domów przy ul. Konstytucji (m.in. restauracja z ciekawą dekoracją elewacji – pancernikiem). Szkody górnicze, spowodowane wydobywaniem węgla „na zawał”, doprowadziły do wyburzenia w latach 19802012 całych kwartałów zabudowy z końca XIX wieku, dwudziestolecia międzywojennego, a nawet z lat 70. XX w. między ulicami Miechowicką, Falistą i Młodzieżową.

Według danych z 1910 r. większość mieszkańców mówiła po polsku (na 6083 – 4361), dlatego aktywnie uczestniczyli oni w trzech kolejnych powstaniach śląskich. Po plebiscycie Karb pozostał w Niemczech. 79

ŁAGIEWNIKI W obrębie miasta od 1951 r., jako wieś wzmiankowana w dokumencie lokacyjnym Bytomia z 1254 r. Prawdopodobnie istniały już dużo wcześniej jako osada służebna grodu bytomskiego, której mieszkańcy trudnili się

wyrobem łagwi – naczyń drewnianych, skórzanych lub metalowych do przechowywania płynów w czasie podróży – stąd nazwa osady. Niegdyś obejmowały rozległy obszar między Bytomką a Rawą, podzielony po 1532 r. na trzy wsie: Łagiewniki Górne, Średnie i Dolne. 80

go na kaplicę. W 1910 r. zbudowano drugą, a w 1912 r. trzecią szkołę powszechną. W latach 1895-96 wzniesiono w Łagiewnikach neoromański kościół parafialny św. Jana Nepomucena. W 1904 r. połączono Łagiewniki Górne i Średnie w jedną gminę Hohenlinde, budując dla niej siedzibę zarządu w 1910 r. W 1908 r. założono park zwany „Zieleńcem”. Na terenie Łagiewnik Górnych uruchomiono w 1822 r. kopalnię węgla „Florentyna” (od 1936 r. „Łagiewniki”, po 1971 r. zlikwidowana), a w 1826 r. obok niej hutę cynku „Marienwunsch” („Życzenie Marii”), zlikwidowaną w 1870 r. Najważniejszym jednak zakładem Łagiewnik stała się – zbudowana przez Huberta von Tiele-Wincklera w 1857 r. – Huta „Hubertus” (zlikwidowana „Zygmunt”,). Obok niej rozwinęły się liczne zakłady przetwórcze i mechaniczne (m.in. w halach unieruchomionej huty cynku zaczęto produkować kotły). Równolegle z rozwojem przemysłu następował przyrost ludności, choć nie był on tak dynamiczny, jak w innych gminach w okolicy Bytomia (w 1845 r. Łagiewniki wraz z koloniami liczyły 1207 mieszkańców, zaś w 1894 r. – 5163).

W 1791 r. uruchomiono na gruntach Łagiewnik Dolnych kopalnię węgla „Książę Karol Heski” (później „Król”), w 1798 r. hutę żelaza „Królewską”, a obok niej w 1809 r. hutę cynku „Lydognia”. Osada robotnicza, wyrosła na gruntach Łagiewnik Dolnych wokół tych zakładów, otrzymała nazwę Królewskiej Huty (Königshütte) i była najprężniej rozwijającą się częścią Łagiewnik. W 1802 r. uruchomiono tu państwową szkołę dla dzieci wszystkich wyznań, w 1804 r. pocztę, a w 1810 r. szpital (przeniesiony w 1840 r. do nowego budynku). W 1856 r. zbudowano kolejną szkołę, w 1844 r. neogotycki kościół ewangelicki im. Elżbiety, proj. A. Sollera. W latach 1852-53 wybudowano neogotycki kościół katolicki św. Barbary. Dekretem królewskim wyłączono tereny Królewskiej Huty z obszaru Łagiewnik i powiatu bytomskiego, nadając jej w 1868 r. prawa miejskie. Po odłączeniu Królewskiej Huty w Łagiewnikach nie było szkoły, szpitala ani kościoła. Pierwszy budynek szkolny oddano w 1874 r., a po przeniesieniu szkoły w 1879 r. do nowej siedziby przeznaczono

W czasie spisu ludności w 1910 r. na 10 853 mieszkańców 6988 osób wskazało na polski jako język ojczysty. W I powstaniu śląskim powstańcy po rozbrojeniu oddziału Reichswehry musieli wycofać się z gminy; w II i III powstaniu śląskim zdobyli Łagiewniki i utrzymywali je do rozwiązania powstania.. Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. Łagiewniki włączono do Polski, do powiatu świętochłowickiego. W przededniu II wojny światowej doszło na granicy do potyczek oddziału samoobrony powstańczej i Batalionu Obrony Narodowej z atakującymi od strony Bytomia dywersyj-

Centrum Łagiewnik zachowało do dziś charakter osady robotniczej z przełomu XIX i XX wieku. Przy ul. Cyryla i Metodego stoją liczne domy z tego okresu oraz dawny ratusz z 1910 r. i kościół parafialny z l. 1895-96, proj. P. Jackischa. Wg tradycji wcześniej istniała w Łagiewnikach drewniana kaplica, potem użytkowano na cele sakralne dawny budynek szkolny. Wnętrze kościoła posiada jednolite, neoromańskie wyposażenie, wykonane przez Buhla z Wrocławia. W pobliżu ratusza, przy ul. Prostej znajduje się eklektyczna remiza strażacka, zbudowana ok. 1910 r. Także przy ul. Cyryla i Me-

nymi oddziałami Freikorpsu. Dnia 3.09.1939r. do Łagiewnik wkroczyli Niemcy. W czasie okupacji przy hucie „Hubertus” działał obóz pracy dla jeńców alianckich i przymusowych robotników z Polski i Ukrainy (w 1944 r. – 800 osób). Dnia 27.01.1945 r. oddziały niemieckie wycofały się w kierunku Raciborza, a do gminy wkroczyła Armia Czerwona.

todego na wysokości zabudowań dawnego dworu, stoi pomnik trzech żołnierzy poległych 1.09.1939 w czasie walki o hutę „Zygmunt”, ale do najciekawszych obiektów Łagiewnik należy średniowieczny, kamienny krzyż pokutny przy ul. Cyryla i Metodego naprzeciw domu nr 62, określany przez niektórych autorów jako Krzyż Cyryla i Metodego. Na szczególną uwa82

gę zasługuje też położona między Szombierkami a Łagiewnikami kolonia Zgorzelec. Ta zbudowana w l. 1897-1901 kolonia robotnicza obejmuje 37 identycznych, czterorodzinnych budynków mieszkalnych, tzw. „familoków”, dziś w większości niezamieszkałych. Jej rewitalizacja prowadzona jest przez gminę Bytom wspólnie z krajem związkowym Północna Nadrenia-Westfalia i wspólnotą mieszkaniową z Recklinghausen w RFN. Ponieważ stanowi ona cenny przykład zespołu urbanistycznoarchitektonicznego z okresu największego rozwoju przemysłu na terenie Górnego Śląska, została w 1994 r. wpisana do rejestru zabytków.

le. Choć już w średniowieczu wydobywano tu galenę ołowio- i srebronośną, do początku XIX w. była to wieś zaniedbana. Jej rozwój nastąpił po zakupieniu Miechowic przez Ignacego Domesa w 1812 r. W 1817 r. rozpoczął on budowę pałacu, przebudowanego po 1844 r. przez Franciszka Wincklera, a w 1818 r. otwarto pierwszą miechowicką szkołę. Przełomową datą w dziejach wsi był rok 1823, kiedy uruchomiono na gruntach Miechowic jedną z największych na Górnym Śląsku kopalnię galmanu „Maria”. W roku 1850 założono na Górze Gryca publiczny park, budując na niej jednocześnie

MIECHOWICE Część Bytomia od 1951 r., posiadająca bogatą i udokumentowaną historię. Po raz pierwszy wzmiankowana już w 1336 r. jako wieś książęca (do pocz. XV w.). Od połowy XVI do końca XVIII w. Miechowice były podzielone na dwie odrębne części: Dolne i Górne. Wielokrotnie zmieniali się też ich właścicie-

neogotycką kaplicę św. Barbary. W latach 1856-64 postawiono nowy kościół Świętego Krzyża w pobliżu zburzonego starego kościoła miechowskiego z 1657 r., opisanego w poemacie Norberta Bonczyka „Stary kościół miechowski”. Schyłek wieku XIX wiąże się z działalnością Ewy von Tiele Winckler, założycielki Zgromadzenia Diakonis i ośrodka charytatyw83

niej części dzielnicy, zaś większość starej zabudowy wyburzono. Do najważniejszych, zachowanych obiektów, związanych z historią Miechowic, należy neogotycki kościół parafialny Św. Krzyża z lat 1857-64 (wieża z 1894 r.) proj. A. Sollera, stojący przy ul. ks. Frenzla. W jego wnętrzu znajduje się m.in. wspaniała rzeźba Madonny z karraryjskiego marmuru, dłuta znanego śląskiego rzeźbiarza Teodora Erdmanna Kalide, zaś podziemia kryją szczątki właścicieli Miechowic: Domesów, Aresinów i Wincklerów. Z kościołem sąsiaduje cmentarz parafialny z grobami rodziców poety ks. Norberta Bonczyka, znanych miechowickich rodzin (np. Kuhnów, Madejskich), ofiar katastrofy górniczej w kopalni „Prusy” z 1905 r. oraz pomordowanych w 1945 r. Inną historyczną pamiątką Miechowic jest pozostałość pałacu Tiele Wincklerów (zwanego zamkiem) w parku od strony ul. Dzierżonia. Pałac, zbudowany przez Ignacego Domesa ok. 1817 r., został przebudowany i rozbudowany przez Franciszka Wincklera i Huberta von Tiele Wincklera

nego „Ostoja Pokoju” (1890 r.). W 1896 r. zbudowano w Miechowicach kościół ewangelicki. Kolejny etap w rozwoju gminy stanowi otwarcie kopalni węgla „Prusy” („Preussengrube”, „Miechowice”, zlikwidowana) w 1904 r. Dwa lata później gminę zelektryfikowano. W 1913 r. linia tramwajowa połączyła Miechowice z Karbiem i Bytomiem, a rok później rozpoczęto budowę kościoła pod wezwaniem Bożego Ciała (ukończonego w 1917 r.). W okresie międzywojennym zbudowano m.in. ratusz (zburzony w 1998 r.) i budynek poczty, a już w czasie wojny (1942) elektrownię „Miechowice”. W czasie plebiscytu w Miechowicach oddano za Polską 4530 głosów, a za Niemcami – 1747 głosów. Po podziale Górnego Śląska pozostały w Niemczech. W trakcie walk o osadę w dniach 25-27.01.1945 r. i po jej zdobyciu, Rosjanie wymordowali ponad 450 mieszkańców. Dzisiejsze ponad 23-tysięczne Miechowice to przede wszystkim nowe osiedle mieszkaniowe w północno-zachod-

w 1844 i 1860 r. Pałac otrzymał wówczas kostium neogotyku angielskiego, a charakterystyczna, blankowana „jaskółcza” wieża dominowała nad osadą. Pałac został spalony przez Rosjan w styczniu 1945 r., a wypalone mury wysadzono w 1954 r. W dawnym parku pałacowym zachowało się kilka zabytkowych drzew, m.in. platan klonolistny o ob. 568 cm, klon pospolity – 262 cm, jesion wyniosły – 217 cm, dąb szypułkowy – 333 cm i miłorząb japoński – 220 cm. Zabytki Miechowic uzupełniają: neobarokowy kościół Bożego Ciała z lat 1914-17 proj. T. Ehla przy ul. Stolarzowickiej; neogotycki klasztor Sióstr Elżbietanek p.w. Najświętszej Marii Panny z 1897 r. przy ul. Warszawskiej; zespół zabudowań gminy ewangelickiej przy ul. Matki Ewy z neogotyckim kościołem (1896 r.), plebanią (1894 r.), „Ostoją Pokoju” (1890 r.), Domkiem Matki Ewy (1902 r.) i „Ciszą Syjonu” (1905 r.). Przy kościele znajduje się skromny grób Matki Ewy, a w pobliżu wznosi się nowoczesny budynek „Ostoi Pokoju” z 1995 r. W „Domku Matki Ewy” mieści się izba muzealna. Na Górze Gryca wznosi się neogotycka kaplica ŚŚw. Barbary (1850 r.).

Przez wieki przylegający od wschodu i północnego wschodu do murów miejskich Rozbark doświadczał tych samych losów, co Bytom. Czasem bywało nawet gorzej, jak w 1474 r., kiedy oddziały tatarskie, wspierające wojska polskie walczące z Maciejem Korwinem, nie mogąc zdobyć Bytomia, spaliły całkowicie Rozbark.

ROZBARK Wieś książęca Rosenberg (Różane Wzgórze) po raz pierwszy wymieniona była w dokumencie księcia Konrada Oleśnickiego z 1369 r., o podziale Bytomia między książętami oleśnickimi i cieszyńskimi. Rozbark przypadł wówczas księciu cieszyńskiemu Przemysławowi Noszakowi. Choć wymieniony dopiero pod koniec XIV w., był jednak Rozbark osadą dożo starszą. Miejscowe legendy wiążą ją z osobą św. Jacka Odrowąża, który w połowie XIII w. na wzgórzu zwanym Sroczym (teren dzisiejszego wysypiska śmieci za ul. Jana Pawła II) lub Różanym („mons rosarum”) głosił kazania. Być może lokacja osady nastąpiła po najeździe mongolskim, w ramach średniowiecznej kolonizacji na prawie niemieckim. Centrum dawnej osady skupiało się wzdłuż obecnych ulic Witczaka i Staromiejskiej, a przy zbiegu ul. Witczaka i J. Piłsudskiego istniał do lat 70. XX w. dawny ratusz gminy Rozbark, zaadaptowany z dworu folwarku Górecko.

Od początku XIX w. z niewielkiej wsi z dwoma folwarkami, dwoma młynami, 9 kmieciami, 37 zagrodnikami i 8 chałupnikami zaczął się Rozbark przeistaczać w ruchliwą osadę przemysłowo-usługową. Dawni rolnicy zaczęli trudnić się spedycją konną czyli wekturanctwem, która do czasu uruchomienia w Bytomiu kolei była jednym z głównych źródeł dochodu ludności. Rozbarczanie przez wieki należeli do parafii NMP w Bytomiu, a pierwszą budowlą sakralną w osadzie była drewniana kaplica św. Jacka z 1740 r., którą w 1801 r. zastąpiła kaplica murowana, a po jej pożarze w 1868 r. – kolejna z 1875 r. Dopiero w latach 1908-11 Rozbark doczekał się okazałego neoromańskiego ko86

ścioła św. Jacka (proj. Maxa Giemsy), zaś od 1915 r. stał się samodzielną parafią. Rozwój osady nastąpił w poł. XIX w. W 1842 r. zbudowano w Rozbarku pierwszą szkołę (w latach 1885 i 1895 – dwie kolejne). W 1856 r. rodzina Friedländerów rozpoczęła eksploatację złóż węgla w kopalniach „He-

wspomniana wekturancja spowodowały, że Rozbark rozwijał się szybciej, niż inne osady na obrzeżach Bytomia, a liczba ludności wzrosła z 558 w 1830 r. do 13 915 w 1900 r. W 1879 r. uruchomiono w Rozbarku szpitalik, a w 1894 r. linię tramwajową z Bytomia przez Rozbark do Piekar oraz zajezdnię na kolonii

initz”, „Rossberg”, „Fanny” i „Moritz”, skonsolidowanych w 1870 r. w kopalnię „Heinitz” („Rozbark”), a konsorcjum Donnersmarcków w 1859 r. – eksploatację rud w kopalni „Fiedlersglück” (obecny szyb „Bolko”). W 1882 r. uruchomiono przy wąskotorowej stacji Rozbark warsztaty naprawcze dla całej sieci Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, przeniesione w 1888 r. na nowe miejsce przy obecnej ul. Brzezińskiej. Pod koniec XIX w. działał tu także browar, huta szkła, warsztat naprawy maszyn i cegielnia. Wydobycie węgla, rud cynku i ołowiu oraz

Nowe Górecko (rejon ul. Witczaka – Tramwajarzy). W okresie międzywojennym na gruntach wsi Rozbark uruchomiono w l. 1925-28 kopalnię rud cynku i zakład flotacyjny „Neue Blei Scharley” (po 1945 r. „Orzeł Biały”). Długo utrzymywany rolniczy charakter wsi spowodował, że tu w sąsiedztwie dużego miasta utrzymał się do lat 60. XX wieku – ludowy strój górnośląski, zwany potocznie „rozbarskim”. Na początku XX wieku był Rozbark ważnym ośrodkiem życia polskiego w Bytomiu. Tu w Domu Narodowym „UL” mieściło się w latach 1910-22 Gniazdo Towarzystwa 87

Gimnastycznego „Sokół”, Polskie Zjednoczenie Zawodowe, Związek Polek. Tu także powstał w 1913 r. pierwszy na terenie obecnego Bytomia chór „Halka”. W drugim i trzecim powstaniu śląskim powstańcy opanowali gminę, blokując Bytom. Po plebiscycie Rozbark pozostał w Niemczech. W 1927 r. włączono go do Bytomia. Z Rozbarkiem związanych jest kilka znaczących osób: tu urodził się Grzegorz Gerwazy Gorczycki (1667-1734), kompozytor i muzyk epoki baroku, Paul Habraschka (1897-1966) ludowy pisarz i humorysta, a także zasłużona dla polskości Śląska rodzina Kachlów. Wygląd dzisiejszego Rozbarku to skutki wyburzeń z powodu szkód górniczych w wyniku rabunkowego wydobycia węgla w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych

XX w. Całe szczęście, że dominanta Rozbarku – stojący przy ul. Witczaka kościół Św. Jacka z dwiema 57-metrowymi wieżami, pozostał w niezmienionym kształcie, nadanym mu przez Maxa Giemsę w l. 1908-11. Przy ul. przy ul. Staffa rozciąga się rozbarski cmentarz, założony w 1920 r. na dawnych pokopalnianych nieużytkach. Wśród pochowanych na nim jest 4 powstańców śląskich poległych w bojach w okolicy Kędzierzyna, kilkunastu mieszkańców Rozbarku i żołnierzy niemieckich zabitych przez Rosjan w styczniu 1945 r. i kilku miejscowych księży. Wśród nowszych pochówków na uwagę zasługują dwaj bracia z rodziny Kachlów: Józef (19131983) działacz narodowy i plebiscytowy, sekretarz Związku Polaków w Niemczech, naczelnik ZHP w Niemczech oraz Franciszek (19061995), działacz harcerski. Najważniejszym jednak grobem jest mogiła ofiar wybuchu pyłu węglowego i pożaru podziemi kopalni „Heinitz” („Rozbark”) w 1923 r. Zginęło wówczas 145 górników, z których 117 pochowano we wspólnej mogile na Rozbarku. Była to największa katastrofa górnicza na Górnym Śląsku. Niedaleko cmentarza w kompleksie ogródków działkowych przy ul. Ułańskiej znajduje się Bytomski Ogród Botaniczny, założony przez dr. Leopolda Kobierskiego pod koniec lat 60. XX w. Teren ogrodu obejmuje 5600 m2, a zgromadzono w nim 308 gatunków roślin. Przy ul. Kruszcowej znajduje się obiekt, który w ostatnich latach zrobił niesamowitą ogólnopolską furorę: „Bolko Loft”: budynek dawnej lampiarni Szybu „Bolko” kopalni rud cynku „Nowy Dwór” (dawniej Fiedlersglück), zaadaptowany przez architekta Przemo Łukasika na loft (patrz ATRAKCJE BYTOMIA). Na Rozbarku na uwagę zasługują także dwa ciekawe budynki szkolne: przy ul. Matejki (SP Nr 9) i ul. Królowej Jadwigi (SP Nr 6) oraz interesujące zespoły mieszkalne z końca lat 20. XX w. – zwłaszcza przy pl. św. Barbary i ul. Konopnickiej. Przy tej ostatniej, na elewacji domów pod nr 11 i 13 zachowały się płaskorzeźby Waltera Tuckermanna, przedstawiające sceny rodzajowe i legendy z jego rodzinnych Karko88

nie galmanu „Alexander”, „Antonia” i „Heinrich”, a w 1842 r. pięć dalszych, z których największą była „Werona”. W 1882 r. pola górnicze w okolicy Stolarzowic włączono do państwowej kopalni rud „Fryderyk” z Tarnowskich Gór. Eksploatacji zaprzestano w 1909 r. Pod koniec XIX w. otwarto w wynajętym domu szkołę, budując dla niej w 1898 r. własny budynek. W 1914 r. Józef Hojka założył we wsi chór „Cecylia”, będący członkiem Związku Śląskich Kół Śpiewaczych w Katowicach. Po podziale Górnego Śląska Stolarzowice pozostały w Niemczech. We wsi ulokowano dwa przejścia graniczne z Polską. W latach międzywojennych nastąpił w Stolarzowicach prawdziwy boom budowlany. W 1926 r. zbudowano na terenie dawnego folwarku „Kreuzberg” nowe osiedle mieszkaniowe, a w latach 1928-30 – podobne osiedle z 32 domami na terenie dawnego folwarku „Helenka”. W 1938 r. wzniesiono na terenie osiedla Kreuzberg (dziś – Osiedle Wolność)

noszy (autorstwa Tuckermana są także płaskorzeźby na Gimnazjum Nr 1 i figura „Chłopca na niedźwiedziu” przy ul. Fałata). Najnowszą wizualną atrakcją Rozbarku jest podwórko przy ul. Brzezińskiej 2-4, imitujące ogródek włoskiej kawiarenki, efekt konkursu „Zielone podwórka” Fundacji All For Planet. STOLARZOWICE W Bytomiu od 1975 r., wcześniej wieś w powiecie tarnogórskim. Już w średniowieczu rozwijało się w okolicy Rept i Stolarzowic górnictwo kruszcowe. Wówczas zapewne powstała osada górnicza, należąca do parafii w Reptach. W dokumencie z 1545 r. wymieniona jest po raz pierwszy wieś Stolarzowice. W XVIII w., kiedy Stolarzowice należały do rodziny von Wilczek, wymienione są istniejące we wsi trzy folwarki: Dolny, Helenka i Folwark Paczyńskiego. W 1839 r. całość dóbr nabył hr. Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca, uruchamiając tu w 1840 r. kopal-

stych w rejonie ul. Gombrowicza – typowego przykładu budownictwa mieszkalnego Republiki Weimarskiej. W polu między ulicami: Gombrowicza a Krzemienną znajduje się betonowy bunkier, stanowiący fragment niemieckich umocnień granicznych sprzed 1939 r. Między Stolarzowicami, Miechowicami, Suchą Górą a Dąbrową Miejską rozciąga się kompleks leśny z fragmentami przyrodniczo cennych biocenoz, stanowiący zaplecze rekreacyjne mieszkańców Bytomia i Zabrza (patrz LASY). STROSZEK W granicach Bytomia od 1975 r. Położony ok. 3 km na zachód od centrum Radzionkowa – Stroszek (Strosek) był folwarkiem należącym do dóbr dworsko-rycerskich w Radzionkowie. Pierwsza wzmianka pochodzi z dokumentu 1459 r., wydanego przez zarządców Bytomia, Świerklańca i Nakła. Dotyczy potwierdzenia granicy między Bytomiem i Stroszkiem na rzeczce Belcze (Bielczy) – prawdopodobnie Szarlejki. W 1625 r. wspomina się już o folwarku, w dokumencie z 1625 r., wystawionym przez Piotra de Horniga (ówczesnego właściciela Radzionkowa) dla Andrzeja Cellariego z Lublińca. Od 1701 r. do 1945 r. należał do siemianowickiej linii hrabiowskiej rodziny Donnersmarcków. Do czasu uruchomienia kopalni węgla kamiennego „Radzionków” (1874 r.) tereny wokół Stroszka i sąsiedniej Rojcy porastał las dworski, a na Stroszku mieściła się leśniczówka „borowego lasów radzińskiech”. Od poł. XVIII w. między Stroszkiem a kolonią Wiktor istniał zwierzyniec dworski (rewir łowiecki) Donnersmarcków. W 1859 r. skrajem Stroszka przeprowadzono linię kolejową, łączącą Chebzie (Kolej Górnośląską) z Tarnowskimi Górami (po jej trasie biegną obecnie tory wąskotorówki Bytom – Miasteczko Śl.). Po 1950 r., w okresie planu 6-letniego, rozpoczęto na Stroszku budowę dużego osiedla mieszkaniowego dla 5 tys. Mieszkańców nazwanego wówczas imieniem marszałka Rokossowskiego. Osiedle ogranicza od wschodu szo-

wieżę ciśnień i Dom Młodzieży (dziś – restauracja „U Mnicha”). Także w okresie międzywojennym stanął w Stolarzowicach neobarokowy kościół parafialny Chrystusa Króla (1928-29) proj. Recka. W 1928 r. przedłużono linię tramwajową z Rokitnicy na Helenkę, a w 1938 r. z Helenki do centrum Stolarzowic. W dniach 25-27.01.1945 r. w Stolarzowicach Armia Czerwona wymordowała 74 mieszkańców wsi i ok. 30 mieszkańców z sąsiednich Miechowic, w tym wikarego parafii Bożego Ciała, ks. Jana Frenzla. Po II wojnie światowej Stolarzowice należały do powiatu bytomskiego, a po jego likwidacji w wyniku reformy administracyjnej z 1951 r. – do powiatu tarnogórskiego. W 1954 r. odłączono od Stolarzowic na rzecz Zabrza osiedle Helenka, a w 1958 r. awansowano Stolarzowice do rangi osiedla miejskiego. Po reformie administracyjnej w 1975 r. włączono je do Bytomia. Dzisiejsze Stolarzowice składają się z dwu części: historycznego centrum – z kościołem parafialnym z 1929 r., cmentarzem, kilkunastoma domami mieszkalnymi z końca XIX i początku XX w., przebudowanym budynkiem dawnego dworu – oraz osiedla z lat dwudzie90

szybikach i sztolniach galenę srebrno-ołowianą. W połowie XVI w. istniało tu 290 szybów, a sieć chodników była tak splątana, że XIX-wieczni górnicy bali się do nich wchodzić w obawie zagubienia. Po wyczerpaniu rud galeny podjęto w połowie XVIII w. wydobycie galmanu, a kiedy w 1784 r. uruchomiono królewską kopalnię „Fryderyk”, przyłączono do niej pola górnicze Suchej Góry i Bobrowników, lokując jednocześnie w Suchej Górze centralną płuczkę. Wydobycie w tym rejonie

sa Bytom – Tarnowskie Góry, od zachodu linia kolejki wąskotorowej, od południa linia kolejowa Bytom – Tarnowskie Góry, a od północy szosa Radzionków – Stolarzowice. W 1963 r. zbudowano na Stroszku dużą zajezdnię tramwajową i połączono go z Bytomiem linią tramwaju nr 19. Na wschód od Stroszka rozciąga się Osiedle gen. Jerzego Ziętka, zwane potocznie - Sójczym Wzgórzem, budowane w latach 80. XX w. W l. 1987 erygowano na nim parafię św. Stanisława Biskupa i rozpoczęto budowę kościoła parafialnego. SUCHA GÓRA Do Bytomia włączona od 1975 r., wcześniej wieś w powiecie tarnogórskim (na krótko, od 1973 r. razem z Blachówką (dotychczas przysiółek Bobrownik) znalazła się w granicach Radzionkowa). Założona w 1778 r. Położona na wypiętrzeniu grzbietu wapienia muszlowego osiąga wysokość do 345 m n.p.m. Już w XIII i XIV w. na gruntach Suchej Góry i sąsiedniej Srebrnej Góry (okolice Blachówki) prowadzono ożywioną działalność górniczą, wydobywając w prymitywnych 91

osiągnęło punkt kulminacyjny w 1884 r., a po 1903 r. całkowicie je zarzucono. W 1874 r. w sąsiednim Radzionkowie hr. Hugo Henckel von Donnersmarck z Siemianowic uruchomił kopalnię węgla „Radzionków”, a w 1889 r. rozpoczęto eksploatację dolomitu dla hutnictwa w kopalni „Blachówka” i w 1903 r. w kopalni „Bobrowniki”. Rozwojowi górnictwa kruszcowego towarzyszył rozwój osady. Liczba ludności z 215 w 1795 r. wzrosła w ciągu stu lat do 1156 osób. Jednak wzrostowi liczby ludności nie towarzy-

szył rozwój infrastruktury. Pierwszą szkołę otwarto w 1868 r. w wynajętym budynku, wcześniej dzieci chodziły do sąsiedniego Radzionkowa. Pierwszy budynek szkolny zbudowano w 1875 r., kolejny w 1918 r. Aż do wybuchu II wojny światowej w Suchej Górze nie było lekarza, apteki, poczty i telefonu. W 1914 r. założono w Suchej Górze polski chór mieszany „Św. Barbary”. Po podziale Górnego Śląska przyłączono wieś do Polski. Dopiero w 1950 r. otwarto tymczasowy kościół, w 1957 r.

erygowano parafię, a w 1959 r. konsekrowano kościół parafialny św. Michała Archanioła, proj. inż. J. Olpińskiego. Sucha Góra nie posiada zabytków architektonicznych, a jednym z najstarszych zachowanych obiektów jest neogotycka kaplica z 1896 r. przy skrzyżowaniu ul. Strzelców Bytomskich z ul. Niepodległości. Największą atrakcją turystyczną Suchej Góry są stare wyrobiska i zarośnięte hałdy pogalmanowe w rejonie kulminacji tzw. Góry Cipiorg (340 m n.p.m.), tworzące prawdziwy labirynt sąsiadujący z parkiem „Grota” oraz nieczynne już kamieniołomy dolomitu, które wraz z rzadkimi gatunkami roślinności naskalnej chronione są one jako 6-hektarowe stanowisko dokumentacyjne przyrody „Blachówka”. W pobliżu znajduje się rezerwat „Segiet”.

ka i Miechowic kopalni galmanu „Maria”, duża część mieszkańców Szombierek podjęła się spedycji konnej (wekturancji), dającej znaczne profity. W 1826 r. podupadłe dobra rycerskie Szombierki nabył Karol Godula, przeprowadzając w 1829 r. uwłaszczenie chłopów i budując w Szombierkach w l. 1841-45 swój pałac. Po jego śmierci majątek odziedziczyła Joanna Grycik, późniejsza hrabina Schaffgotsch. W 1854 r. odkryto tu złoża węgla i w l. 186973 uruchomiono kopalnię „Hohenzollern” (od 1882 r. „Paulus-Hohenzollern”, potem „Szombierki”) – wówczas najnowocześniejszą na Górnym Śląsku (m.in. w 1883 r. zastosowano tu po raz pierwszy w Europie podziemny elektrowóz). Od tej pory nastąpił szybki rozwój osady, a liczba ludności wzrosła w latach 18551910 sześciokrotnie. W 1854 r. w wyniku epidemii cholery zmarła jedna trzecia mieszkańców wsi. Pozostali zbudowali w l. 1859-63 jako wotum neogotycką kaplicę św. Józefa, dla której ks. J. Szafranek przekazał obraz Matki Boskiej, zwanej Bytomską. Na kościół parafialny przyszło mieszkańcom czekać do 1904 r. Poświęcono wówczas neogotycką świątynię Najświętszego Serca Pana Jezusa. Równocześnie z kościołem oddano do użytku plebanię, cmentarz i klasztor sióstr elżbietanek. Pierwszą szkołę w Szombierkach uruchomiono już w 1820 r., a pierwszy budynek, tzw. „siwą szkołę”, zbudowano w 1829 r., powiększając go o dodatkowy w 1892 r. Nowoczesną szkołę otwarto w 1909 r. przy obecnej ul. Zabrzańskiej. W 1859 r. przeprowadzono przez wieś bitą drogę do Bobrka, a w 1870 – do Goduli. W 1896 r. uruchomiono pierwsze lampy gazowe, a w 1900 r. – wodociąg. Przez Szombierki przeprowadzono w 1898 r. dwie linie tramwaju elektrycznego: przez Bobrek do Zabrza i przez Godulę do Chebzia. Mieszkańcy Szombierek aktywnie uczestniczyli we wszystkich trzech powstaniach śląskich, zdobywając wieś i izolując Bytom. Po plebiscycie ustanowiono na rzece Bytomce granicę polsko-niemiecką, a na skraju niemieckich Szombierek utworzono posterunki celne.

SZOMBIERKI W Bytomiu od 1951 r. (w latach 1946-1990 nosiły nazwę Chruszczów), jako wieś wspomniane w dokumencie z 1369 r.

Już w XVI w. rozpoczęto na szombierskich polach poszukiwania rud kruszconośnych, a w 1768 r. uruchomiono kopalnię węgla „Król Dawid” (zamkniętą po 1820 r.). Jeszcze na początku XIX w. była to typowo rolnicza wieś, licząca 34 domy i 166 mieszkańców. Stopniowe przekształcanie Szombierek w osadę przemysłową o charakterze miejskim nastąpiło w poł. XIX w. Po uruchomieniu na pograniczu Bobr93

figurę Matki Boskiej, tzw. „Panienkę”, pierwotnie dłuta Jana Jandy. Po uszkodzeniu oryginału w 1968 r. firma Schaefera z Piekar Śląskich wykonała wierną kopię figury. Drugim zabytkowym obiektem sakralnym jest neogotycka kaplica św. Józefa z 1863 r., w której do 1974 r. znajdował się oryginał XV-wiecznej Madonny Bytomskiej, z grupy tzw. Madonn Piekarskich. Obraz wrócił na dawne miejsce w kościele NMP w Bytomiu, zaś w jego miejscu umieszczono wierną kopię. Trzeba też wspomnieć, że dla nowego osiedla w północnej części dzielnicy zbudowano w l. 1987-2000 kościół Wniebowstąpienia Pańskiego, wg. proj. Huberta Wagnera . Przy ul. Zabrzańskiej znajduje się budynek gminy z 1910 r. oraz szkoła z 1909 r. Z dawnej zabudowy mieszkalnej pozostały niewielkie fragmenty między ul. Zabrzańską, Witosa, Piątka, Orzegowską i Modrzewskiego. Na pograniczu Szombierek i Bobrka rozciąga się park „Fazaniec”, pozostałość dawnego parku Schaffgotschów z poł. XIX w., z prowadzoną do 1928 r. hodowlą bażantów. Drugim terenem wypoczynku mieszkańców dzielnicy jest kompleks sportowo-rekreacyjny przy ul. Modrzewskiego, zbudowany na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych na miejscu dawnych hałd kopalni „Szombierki”, na terenie którego oddano w 2010 r. do użytku halę sportową „Na Skarpie”, proj. wrocławskiej Pracowni Projektowej „Maćków”.

W 1920 r. uruchomiono w Szombierkach elektrownię „Oberschlesien” („Szombierki”), a w 1924 r. brykietownię. W czasie II wojny światowej miejsce górników powołanych do wojska zajmowali robotnicy przymusowi i jeńcy – głównie sowieccy. W 1945 r. Rosjanie zamordowali 14 mieszkańców gminy i w niewyjaśnionych okolicznościach podpalony został pałac Karola Goduli. Rozporządzeniem Ministerstw Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z 7.05.1946 r. zmieniono nazwę Szombierek na Chruszczów. W 1948 r. zbudowano w Szombierkach osiedle domków fińskich, a w połowie lat sześćdziesiątych rozpoczęto budowę nowego osiedla mieszkaniowego, które po dwudziestu latach zmieniło oblicze dzielnicy. Pozostała do dziś zabytkowa zabudowa Szombierek usytuowana jest wzdłuż ul. Zabrzańskiej. Należy do niej przede wszystkim kościół parafialny Najświętszego Serca Pana Jezusa, neoromański z lat 1903-04, proj. Wilhelma Wieczorka. Kościół był kilka razy przebudowywany i remontowany z powodu szkód górniczych. Ołtarze i ambona z rzeźbami czterech ewangelistów wykonał E. Mrowietz, zaś obrazy Najświętszego Serca Pana Jezusa, Niepokalanego Poczęcia i Św. Barbary malowała M. von Öer. Przed kościołem od strony wschodniej umieszczono 94

Odwadniający szyb „Ewa” i panorama Szombierek z wieży szybu „Krystyna”, foto Edward Wieczorek

Z Bytomia za miasto SZLAKAMI PIESZYMI Przez okolice Bytomia biegnie pięć nizinnych znakowanych szlaków turystycznych. Opracowali je na przełomie lat 60. i 70. XX w. działacze bytomskiej Komisji Turystyki Pieszej, m.in: ks. dr Jerzy Pawlik (Szlak Husarii Polskiej i Szlak Powstańców Śląskich), mgr Zygmunt Kleszczyński (Szlak Tysiąclecia) i Bogusław Wall (Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego). Ze względu na charakter przewodnika nie będziemy opisywać całego przebiegu szlaków, a jedynie odcinki nadające się na jednodniowe wycieczki z Bytomia (wyjątkiem jest tu opis Szlaku im. Z. Kleszczyńskiego liczącego w całości 13 km). Niestety, stan znakowania na tych szlakach pozostawia wiele do życzenia. Sugeruję więc trzymać się opisu i korzystać z planu miasta (miast). Szlak Husarii Polskiej, znaki czerwone, nr ewidencyjny KA - 26 Będzin – 14,2 km Dąbrówka Wielka – 22,5 km Bytom – 40,2 km Tarnowskie Góry – 55,4 km Grzybowice – 69,7 km Gliwice – 84,3 km Pilchowice – 95,1 km Rudy – 115,1 km Markowice – 134,3 km Racibórz – 146,4 km Pietrowice Wielkie – 156 km Krzanowice. P 1. Odcinek Bytom - Będzin – 22,5 km Od ul. Piekarskiej spod kościoła Św. Trójcy idziemy ul. Jainty do kościoła Mariackiego i przez Rynek ul. Rycerską dochodzimy do ul. Krakowskiej. Mijamy kościółek Św. Ducha, dochodzimy do podziemnego przejścia pod ul. Witczaka, przechodzimy na jej drugą stronę i lewą stroną ul. Siemianowickiej idziemy w kierunku Brzezin Śląskich. Szlak biegnie po dość wygodnej ścieżce pieszo-rowerowej. Mijamy z lewej zabudowania i ogródki działkowe, a z prawej – dawne Zakłady GórniczoHutnicze „Orzeł Biały”. Za wiaduktem skręcamy w lewo w ul. Kotucha, którą dochodzimy do w ul. Roździeńskiego. Skręcamy w prawo w ul. Roździeńskiego. Na skrzyżowaniu widoczne są jeszcze pozostałości torowiska zlikwidowanej linii tramwajowej nr 8 [4,5]. Ul. Roździeńskiego dochodzimy do centrum Brzezin Śląskich. Z prawej strony mijamy dawny budynek straży pożarnej z pocz. XX w. i dawny ratusz Brzezin Śląskich (w latach 1951-75 Brzeziny Śląskie posiadały prawa miejskie, a od 1975 r. są dzielnicą Piekar Śląskich) z przełomu XIX i XX w. Zostawiamy z lewej centrum Brzezin Śląskich, niegdyś osady na granicy Kamienia i Dąbrówki Wielkiej, założonej w 1880 r., z eklektycznym kościołem Najświętszego Serca Pana Jezusa z l. 1913-15, proj.

Ludwiga Schneidera. Warto też wspomnieć, że na miejscowym cmentarzu pochowany jest ks. Jan Frenzel, wikary miechowicki, zamęczony przez Rosjan po zdobyciu Miechowic w 1945 r. Ulicami Roździeńskiego i Przyjaźni dochodzimy do Dąbrówki Wielkiej. Na wysokości tablicy informującej o granicach Dąbrówki Wielkiej po lewej stronie ulicy zachował się spory schron bojowy nr 60 Grupy Bojowej „Brzeziny” Obszaru Warownego „Śląsk”, zbudowany w 1936 r. (szerzej o Obszarze Warownym „Śląsk” przy trasie XX). Dochodzimy do wiaduktu nieczynnej już linii kolejowej, za którym w perspektywie ul. Przyjaźni widoczny jest okazały gmach dawnej szkoły (obecnie Warsztatów Terapii Zajęciowej) z 1867-1910. Za wiaduktem kolejowym skręcamy po schodkach w prawo, w ul. Szymańskiego, mijamy budynek nieczynnej stacji kolejowej [7,3], skręcamy w lewo i ul. Jagiellońską przechodzimy przez centrum Dąbrówki Wielkiej. Dąbrówka Wielka była wsią wzmiankowaną już w 1277 r., od 1323 r. stanowiła własność klasztoru cystersów z Mogiły pod Krakowem. W 1538 r. spustoszoną w czasie wojen husyckich wieś zakupiło miasto Bytom, do którego należała do 1922 r. (od 1975 r. dzielnica Piekar Śląskich). Od XIII w. rozwijało się w okoli97

cy górnictwo srebra i ołowiu (w XVI w. pracowało tu 350 szybów górniczych), a obecnie nieczynną kopalnię „Rozalia” wykorzystuje się do celów wodociągowych. Jeszcze dziś w czasie świąt kościelnych można w Dąbrówce spotkać kobiety w tradycyjnych „rozbarskich” strojach ludowych. Idąc ul. Jagiellońską mijamy z prawej neogotycki kościół parafialny Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych z 1902 r., proj. L. Schneidera, w którego ściany wmurowano tablice pamiątkowe ku czci mieszkańców poległych w obu wojnach światowych i powstaniach śląskich, i dochodzimy do ul. gen. Sadowskiego. Skręcamy w lewo, a po chwili – na skrzyżowaniu – w prawo, w ul. Przyjaźni. Idąc cały czas w kierunku wschodnim, mijamy z prawej schowane w zieleni zabudowania dawnej kopalni „Rozalia”, eksploatowanej przez Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągowe i utrzymując kierunek na wprost (wschód) przez pola idziemydo dzielnicy Siemianowic Śląskich – Przełajki [11,5]. Na granicy Piekar Śląskich i Siemianowic Śląskich, na tzw. Sośniej Górze, mijamy bezstylową kapliczkę św. Izydora (patrona rolników) z 1953 r. Tuż przed widocznym w daleka silosem polna droga się rozwidla. Wybieramy kierunek w prawo (ul. Żniwna), mijamy z prawej cmentarz przełajski, a z lewej – kościół Wniebowzięcia NMP z l. 1948-51, proj. Jana Kapołki i przy kapliczce przydrożnej dochodzimy do ul. Wiejskiej. Przełajka jest najdalej na północ wysuniętą dzielnicą Siemianowic Śl. o wybitnie wiejskim charakterze, wzmiankowaną już w 1313 r. Na ul. Wiejskiej skręcamy w prawo i idziemy kilkaset metrów do przystanku komunikacji miejskiej Przełajka Biblioteka, za którym skręcamy w lewo. Polną ścieżką dochodzimy do grobli i mostku nad Brynica. Przekraczamy go i jesteśmy na terenie czeladzkiej dzielnicy Madera. Tu na ul. Przełajskiej skręcamy w lewo i idziemy równolegle do biegu Brynicy. Na rozwidleniu dróg wybieramy gruntową w prawo i dochodzimy do asfaltowej ul. Boleradz. Przecinamy ją i kawałek prawo-skos, następnie w lewo idziemy skrajem parku „Rozkówka” do

Grodźca. Polna ścieżka wyprowadza nas na ul. Kołłątaja, którą dochodzimy do ul. Róży Luksemburg, skręcamy w lewo i na następnym skrzyżowaniu ul. Limanowskiego dochodzimy do centrum Grodźca – na wprost kościoła św. Katarzyny z lat 1729-31, rozbudowanego w l. 1931-32.

Pierwsza wzmianka o Grodźcu pojawia się już w 1257 r., kiedy należał on do norbertanek z krakowskiego Zwierzyńca. W 1795 r. dobra grodzieckie przejął rząd pruski, a po nim kolejni właściciele, m.in. w l. 1842-1945 rodzina Ciechanowskich. Z ich inicjatywy zbudowano w Grodźcu pierwszą w Polsce a piątą na świecie fabrykę cementu portlandzkiego (od 1975 r. nieczynna). W Grodźcu od 1823 r. prowadzone jest też wydobycie węgla kamiennego. Poza szlakiem znajduje się zespół pałacowo-parkowy Ciechanowskich z poł. XIX w. (obecnie - ośrodek pomocy społecznej). Na krzyżowaniu skręcamy w lewo w ul. Wojska Polskiego, a następnie w prawo w ul. Chopina, Pod nr 1 mijamy zabytkową neobarokową willę dyrektora cementowni „Solvay” z pocz. XX w. (obecnie Dom Pomocy Społecznej) i za jej ogrodzeniem skręcamy w lewo. Zaczyna się podejście kamienistą ścieżką pod kulminację Góry św. Doroty, zwanej popularnie Dorotką. W trakcie podejścia kilkakrotnie otwiera nam się rozległy widok na panoramę tej części Zagłębia: od osiedli sosnowieckich i 28 piętrowego wieżowca Wydziału 98

w którym dziś mieszczą się militaria ze zbiorów Muzeum Zagłębia. Miasto przechodziło różne koleje losu: król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo składu soli bałwanowej, Zygmunt August prawo przygranicznych jarmarków; w 1574 r. bawił w mieście w drodze na Wawel król Henryk Walezy, a w 1683 r. – zdążający pod Wiedeń – król Jan III Sobieski. Od czasów szwedzkiego potopu spalone i wyludnione miasto zubożało. Na przełomie XIX/XX w. miasto i okolica odżyły dzięki odkryciu pokładów węgla kamiennego, uruchomieniu kolei i licznych fabryk. Od 1866 r. do 1975 r. było siedzibą powiatu. Wśród zabytków Będzina na szczególną uwagę zasługuje zamek kasztelański z poł. XIV w., zniszczony w 1655 r. i po 1793 r., odbudowywany w 1834 r. i w l. 1952-56. Na wzgórzu zamkowym rozciąga się park założony w 1801 r. Także tu znajduje się kirkut żydowski z XVIII-wiecznymi nagrobkami. Obok zamku wznosi się kościół parafialny św. Trójcy z 1365 r. kilkakrotnie przebudowywany (m.in. w XVIII w.) oraz kościół cmentarny św. Tomasza z XVIII w. (przebudowany w 1834 r.). Za Czarną Przemszą w Gzichowie w niewielkim parku krajobrazowym stoi późnobarokowy pałac z 1702 r., przebudowany w 1. poł. XIX w.

Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śl. w Sosnowcu (zwanym „Żyletą”) na południu, poprzez kominy Elektrowni „Jaworzno III”, kominy Elektrociepłowni „Będzin”, Syberkę i Wzgórze Zamkowe, po zabudowę Łagiszy. Wreszcie dochodzimy na polanę szczytową Góry św. Doroty 382 m n.p.m. [16]. Na niej stoi kościół św. Doroty z 1653 r. Przechodzimy przez polanę szczytową na osi kościoła i schodzimy kamienistą ścieżką od wsch. strony. Z góry schodzimy wspólnie ze znakami zielonego Szlaku 25-lecia PTTK ścieżką do ul. Mickiewicza, na której skręcamy w lewo i pod wiaduktem przechodzimy ruchliwą szosę E-75 (Katowice-Siewierz). Za wiaduktem skręcamy w prawo i przez obszar chronionego krajobrazu „Las Grodziecki” dochodzimy do ul. Wolności w rejonie będzińskiego Osiedla Zamkowego. Skręcamy w lewo, a następnie w prawo i ulicami Skośną i Bursztynową między domami Gzichowa docieramy do zespołu pałacowo-parkowego Mieroszewskich – Muzeum Zagłębia w Będzinie [21]. Będzin jest najstarszym miastem na pograniczu śląsko-małopolskim. Już w IX w. p.n.e. na wzgórzu zamkowym znajdowała się osada kultury łużyckiej, potem ok. X w. n.e. – gród wczesnośredniowieczny. Kazimierz Wielki zbudował tu w poł. XIV w. zamek kasztelański,

Obchodzimy mur zespołu pałacowo-parkowego i przez furtkę od str. południowej wchodzimy na jego teren. Przecinamy park aż do ul. Świerczewskiego, na której skręcamy w prawo. Przechodzimy przez ulicę, i wzdłuż al. Kołłątaja kierujemy się ku widocznemu będzińskiemu zamkowi. Tuż przed wejściem na jego teren omijamy go łukiem w prawo i po kamiennych schodkach dochodzimy do Parku Miejskiego. Opuszczamy go głównym wejściem i kierujemy się w lewo. Dochodzimy do cmentarza, za którego ogrodzeniem skręcamy w lewo. idziemy wzdłuż al. Kołłątaja obok muru cmentarnego. Mijamy cmentarny kościół św. Tomasza Kanterberyjskiego i na końcu cmentarza przechodzimy na drugą stronę ruchliwej alei Kołłątaja. Ul. Sączewskiego dochodzimy do budynku Starostwa Powiatowego z 1911 r. i pomnika „Bojownikom o Wolność, skręcamy w prawo, dochodzimy do pl. 3-go Maja z pomnikiem „Poległych za wolną Polskę” z 1995 r. i za placem skręcamy w lewo w zamienioną na promenadę ul. Małachowskiego, którą dochodzimy do początku szlaku przed modernistycznym budynkiem stacji kolejowej Będzin-Miasto (proj. Edgar Norwerth, Stanisław Hempel 1931) [22,5].

P 2. Odcinek Bytom - Tarnowskie Góry – 18,2 km Ruszamy z pl. Kościuszki, spod kościoła Św. Trójcy wspólnie ze znakami niebieskimi Szlaku Powstańców Śląskich, skręcamy w ul. Piekarską, którą idziemy do końca ( str. 48). Mijamy z lewej Dom Żałoby i dawną remizę tramwajową i wzdłuż ogro-

dzenia Cmentarza Komunalnego dochodzimy do przejazdu przez tory kolejowe. Przecinamy tory i skręcamy w prawo do kępy drzew, w których niszczeje neogotycka kapliczka „Mario Wspomóż” [2,5] z 1905 r., zbudowana w miej-

scu kapliczki przydrożnej, przy której – według legendy – z 19 na 20 sierpnia 1683 r. obozowały wojska Jana III Sobieskiego. Od kapliczki idziemy w kierunku płn. (na wprost) , później wsch. (w prawo) i gruntową drogą dochodzimy do skarpy, u podnóża której przebiega autostrada A1 i jej zjazdy. Nadal gruntową drogą obok ogrodzenia zakładu Rimsa Plus i do asfaltowej drogi, będącej przedłużeniem ul. Witczaka. Ulicą Witczaka przekraczamy tory kolejowe, mijamy z lewej strony dawne niemieckie domy celne, dochodzimy do ul. Kędzierzyńskiej, na którą skręcamy w lewo i na światłach przechodzimy na drugą stronę al. Jana Pawła II (obwodnicy wschodniej miasta). Tu biegnie wygodna ścieżka pieszo-rowerowa, którą idziemy w kierunku widocznego z lewej strony wiaduktu kolejowego, Za wiaduktem ścieżka skręca w prawo i omijając rozjazdy obwodnicy i autostrady A1 doprowadza nas do ronda komunikacyjnego w piekarskiej dzielnicy Szarlej. Wieś Piekary istniała już w XII w., a po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1277 r. w dokumencie erygującym parafię w Kamieniu. Kilkadziesiąt lat później, w 1303 r. zbudowano pierwszy piekarski kościół św. Bartłomieja. Kiedy w 1683 r. przejeżdżał przez Piekary król Jan III Sobieski z odsieczą Wiedniowi, był to 100

już uznany ośrodek kultu maryjnego dzięki cudownemu obrazowi Matki Boskiej Piekarskiej (przyjmuje się, że został namalowany w 2. poł. XVII w.). Za sprawą proboszcza ks. Alojzego Ficka w połowie XIX w. Piekary stały się duchową stolicą Górnego Śląska i największym wówczas ośrodkiem wydawniczym, zwanym „Lipskiem Górnośląskim”. Historia Piekar aż do podziału Górnego Śląska nierozerwalnie łączy się z historią Bytomia. Od zarania notuje się w okolicy Piekar wydobycie rud żelaza, srebra i ołowiu, a od XIX w. także rud cynku. W 1811 r. spadkobiercy Gieschego założyli tu kopalnię galmanu „Szarlej”, będącą do poł. XIX w. największą na Górnym Śląsku. W poł. XIX w. znajdowało się tu 7 kopalń galmanu, wapiennik i młyn wodny. W 1896 r. od Piekar odłączono Szarlej, który do 1934 r. był samodzielną gminą. Po podziale Górnego Śląska przyłączono obie gminy do Polski (do 1939 r. w pow. świętochłowickim, do 1975 r. w pow. tarnogórskim). W 1939 r. nadano Piekarom Śląskim (przymiotnik „Śląskie” od 1935 r.) prawa miejskie z mocą od 1.01.1940 r., jednak wybuch II wojny światowej przesunął tę datę o 7 lat. Obecnie Piekary Śląskie zajmują obszar 39,67 km2 i liczą 60 tys. mieszkańców. W mieście działają m.in. dwie kopalnie węgla („Andaluzja” i „Julian”), przemysł metalowy, elektroniczny, odzieżowy, rzemiosło i inne. Na światłach przechodzimy w kierunku stacji benzynowej BP i kontynuujemy naszą wędrówkę w kierunku płn. – główną ulicą Piekar Śląskich – Bytomską. Mijamy z prawej charakterystyczny budynek Wojewódzkiego Szpitala Chirurgii Urazowej (dawnego szpitala Spółki Brackiej) z l. 1914-24, następnie – także z prawej – budynek Urzędu Miejskiego i z lewej - Miejskiego Domu Kultury i siedziby Radia Piekary. przed Domem Kultury odsłonięto w 2012 r. pomnik Wawrzyńca Hajdy (1844-1923), nazywanego „śląskim Wernyhorą”, ociemniałego poety i działacza patriotycznego, inicjatora usypania w Piekarach Kopca Sobieskiego w 1863 r., która to idea doczekała się realizacji dopiero w 1937 r. Nieco dalej, po prawej stronie – na

zapleczu Urzędu Skarbowego – w nowoczesnym pawilonie Miejskiej Biblioteki Publicznej (ul. Kalwaryjska 62D) mieści się Izba Regionalna, prezentująca – głównie – stroje śląskie. Idąc wzdłuż ul. Bytomskiej mijamy z prawej skwer z pomnikiem „Bojowników o Społeczne i Narodowe Wyzwolenie” z 1960 r.

Nieco dalej pod nr 129 znajduje się Zakład Sztuki Kościelnej Schaeferów (rok zał. 1898), jedyny w kraju wytwórca wielkich rzeźb sakralnych (od 0,8 do 2 m wys.). W perspektywie ul. Bytomskiej widoczne są dwie wysokie 60-metrowe wieże neoromańskiego kościoła parafialnego Najświętszej Marii Panny i Św. Bartłomieja, mającego od 1962 r. status „Bazyliki Mniejszej”. Zbudowano go w l. 1842-49 z inicjatywy ks. A. Ficka (proj. D. Grötschel). 101

W klasycystycznym ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Piekarskiej. Do kościoła przylega tzw. Rajski Plac, miejsce powitania pielgrzymek i początek dróżek kalwaryjskich. W latach 1886-95 na wzgórzu sąsiadującym z kościołem parafialnym zbudowano Kalwarię z 14 kaplicami drogi krzyżowej, 15 kaplicami różańcowych i 11 innymi budowlami. Jej centrum stanowi neogotycki kościół Przemienienia Pańskiego z 1896 r. (proj. J. Kapackiego). Do Kalwarii przylega cmentarz parafialny, na którym pochowany został m.in. Wawrzyniec Hajda. Mijamy bazylikę i na skrzyżowaniu z ul. Papieża Jana Pawła II skręcamy w lewo. Mijamy z lewej zabudowania dawnego folwarku Donnersmarcków (obecnie hotel i restauracja i po niecałych 200 metrach skręcamy w prawo. Tu spotykamy znaki zielonego Szlaku Tysiąclecia. Polną drogą idziemy w kierunku widocznego Lasu Lipka. Za lasem skręcamy w lewo, następnie w prawo i dochodzimy do zabudowań Kozłowej Góry. Ulicami Zgrzebnioka i Plebiscytową dochodzimy do dawnego terenu dworskiego w Kozłowej Górze [9] , skręcamy w lewo w ul. Powstańców Śląskich i obok sadu docieramy do wsi Orzech. Orzech jest wsią wzmiankowaną już

w 1277 r. i podobnie jak wiele podbytomskich miejscowości, osada swój rozwój zawdzięczał od XVI w. eksploatacji rud srebra i ołowiu, a od początku XIX w. – żelaza. Na wschód od wsi na wzgórzu wśród sadów na początku XIX w. Donnersmarckowie z pobliskiego Świerklańca zbudowali sztuczne ruiny niewielkiego zameczku. Do naszych czasów zachowały się fragmenty murów oraz baszta. Między domami szlak skręca w lewo w ul. Nakielską, którą przecinamy tory kolejowe i obok wapienników dochodzimy do stacji kolejowej w Nakle Śląskim [14,5]. Nakło wzmiankowane było już w 1372 r. jako wieś rycerska. W XVI w. należała do Nakielskich, którzy zbudowali tu swój zameczek, przebudowany później przez Henckel von Donnersmarcków, którzy przejęli dobra nakielskie w 1671 r. W Nakle już od XIV wieku funkcjonowały wapienniki, czynne do 1959 r., kiedy przerobiono je na prażalnię dolomitu. W centrum wsi, poza szlakiem wznosi się neogotycki pałac z 1856 r. siemianowickiej linii Henckel von Donnersmarcków, zbudowany z ich inicjatywy neoromański kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1892 r. oraz rodzinne mauzoleum z 1898 r. 102

Ścieżką wzdłuż torów kolejowych idziemy w kierunku Tarnowskich Gór. Przechodzimy pod wiaduktem obwodnicy tarnogórskiej i docieramy do ul. Cegielnianej w Tarnowskich Górach. Nadal równolegle do torów kolejowych dochodzimy do ul. Dąbrowskiego, skręcamy w lewo i przejściem nad torami kolejowymi dochodzimy do niewielkiego parku na wzgórzu zwanym Galgenberg, otaczającego Klasztor oo. Kamilianów i kościół św. Jana Chrzciciela. Park i neogotycki klasztor założono w l. 190607 w celu leczenia nałogowych alkoholików. Wzdłuż ogrodzenia parku dochodzimy do ul. Bytomskiej, skręcamy w prawo, potem w lewo w ul. Legionów. Na wysokości dawnego pałacu Donnersmarcków na Karłuszowcu (obecnie Technikum Odzieżowe) skręcamy w prawo i ul. Miarki i wąskimi zaułkami dochodzimy do Rynku w Tarnowskich Górach [18,2].

Tarnowskie Góry zawdzięczają swoje powstanie i rozkwit górnictwu rud srebra i ołowiu. Około 1490 roku nastąpiło na gruntach wsi Tarnowice Stare odkrycie złóż galeny, po którym zaczęły się prace górnicze i lokacja miasta w 1526 r., nazwanego Tarnowskimi Górami. Rudę srebra i ołowiu wydobywano ze zmiennym szczęściem. Po wyeksploatowaniu płytkich pokładów, górnikom zaczęła przeszkadzać woda. Do jej usunięcia stosowano różne „machiny”, ale najskuteczniejszą metodą osuszania pokładów było drążenie sztolni. W 1787 r. uruchomiono do osuszania pokładów pierwszą na kontynencie europejskim (poza Anglią) maszynę parową. Miasto gościło w swej historii wielu słynnych ludzi, m.in. króla Jana III Sobieskiego z Marysieńką, Augusta II Mocnego, Augusta III Sasa, Karola XII, J. W. Goethego i J. U. Niemcewicza. W dawnym zajeździe Sedlaczka (wcześniej było w nim starostwo) w Rynku mieści się Muzeum Regionalne. Także przy Rynku stoi eklektyczny ratusz z lat 1896-98, największa tego typu budowla na Górnym Śląsku, oraz neoromański kościół ewangelicki z 1900 r. Na południe od Rynku wznosi się kościół farny św. Piotra i Pawła. Zbudowano go w 1531 r. jako świątynię protestancką w miejscu drewnianego kościoła z 1529 r. W 1630 r. w czasie wojny 30-letniej został on odebrany protestantom i przekazany nielicznej wówczas społeczności katolickiej. Konsekrowano go dopiero w 1670 r. pod wezwaniem św. Apostołów Piotra i Pawła. We wnętrzu zachowały się cenne renesansowe płyty nagrobne starosty Ziemi Bytomskiej Ullricha Pogrell (zm. w 1556 r.) i Magdaleny Janiczkówny (zm. w 1614 r.). Ta ostatnia płyta jest jedną z najstarszych z inskrypcją w języku polskim. Przy Rynku i ul. Gliwickiej zachowało się kilkanaście kamienic podcieniowych z XVI i XVII w. oraz dawny urząd górniczy i szkoła protestancka z 1598 r., a przy ul. Górniczej – dawny XVIII-wieczny zajazd, tzw. „dworek” (obecnie siedziba Oddziału PTTK). Pod Tarnowskimi Górami pozostało do dziś ponad 60 kilometrów starych sztolni, których fragmenty stanowią główną atrakcję turystyczną miasta. 103

Szlak Powstańców Śląskich, znaki niebieskie, nr ewidencyjny KA - 27 (Bytom – 10,5 km Rojca – 21,3 km Repty Stare – 29,6 km Zbrosławice – 54,3 km Toszek – 62,5 km Dąbrówka – 72,7 km Jemielnica – 83,6 km Strzelce Opolskie – 102,7 km Góra Św. Anny – 121,4 km Kędzierzyn Koźle – 138,9 km Dziergowice – 148,5 km Kotlarnia – 162,6 Sierakowice – 184,2 km Gliwice). P 3. Odcinek Bytom - Zbrosławice – 29,5 km Szlak Powstańców Śląskich zaczyna się pod dworcem PKP, skąd ul. Dworcową wraz ze znakami zielonego Szlaku Tysiąclecia prowadzi do pl. Kościuszki. Tu szlak zielony odchodzi w lewo w ul. Wrocławską, natomiast ul. Jainty dochodzi czerwony Szlak Husarii Polskiej. Spod kościoła Św. Trójcy wspólnie ze znakami czerwonymi skręcamy w ul. Piekarską i oboma szlakami idziemy aż do Piekar Śląskich, do bazyliki przy ul. Bytomskiej ( P 2. Odcinek Bytom - Tarnowskie Góry). Tu szlak czerwony biegnie dalej ul. Bytomską, natomiast szlak niebieski skręca w lewo, w ul. Górzystą i doprowadza nas do widocznego Kopca Wyzwolenia [8], usypanego w latach 1932-37 dla uczczenia 250 rocznicy przemarszu wojsk Jana III Sobieskiego pod Wiedeń i trzech powstań śląskich (proj. E. Zaczyński, wysokość kopca od podstawy 30 m, wysokość bezwzględna 356,4 m n.p.m.). Zostawiając kopiec z lewej, szlaki prowadzą ku widocznej Księżej Górze (Górze Powstańców Śląskich) w Radzionkowie. Po drodze przecinamy piekarską obwodnicę i mijamy z lewej nieczynny wapiennik. Z krawędzi góry widoczna jest rozległa panorama okolic Bytomia: las kominów od Biskupic po Siemianowice. Na Księżej Górze (357 m n.p.m.) znajduje się park z basenem i torem saneczkowym. W okresie międzywojennym działała tu szkoła szybowcowa Aeroklubu Śląskiego, po wojnie „zagłuszaczka” zachodnich stacji radiowych. Szlak przechodzi przez las i ul. Zejera wchodzi między zabudowę Radzionkowa. Według miejscowej legendy założył go Radzim Gaudenty, brat św. Wojciecha, który przybył tu w X w. Faktem jest, że już w dokumencie z 1326 r. wspomniana jest parafia radzionkowska. Jej szybki wzrost w wiekach średnich następował za sprawą górnictwa

kruszcowego w okolicy. Pod koniec XVI w. odkryto tu obfite pokłady galmanu (używanego wówczas do produkcji mosiądzu) oraz rud żelaza, które w 1619 r. zaczął eksploatować miejscowy dziedzic, Joachim Hornig de Horn. Prawdziwy rozwój wsi nastąpił na przełomie XIX i XX wieku. W 1840 r. odnotowano istnienie w Radzionkowie 16 czynnych i 5 unieruchomionych kopalń galmanu, także wtedy podjęto – zaniechanego pod koniec XVIII w. – wydobycia rudy żelaza dla donnersmarckowskiej huty „Laura” (od 1866 r. Zjednoczonych Hut „Królewska” i „Laura”). W poł. XIX w. rozpoczęto także przemysłową eksploatację kamienia wapiennego dla wapienników w Kozłowej Górze i Szarleju. Górnictwo kruszcowe funkcjonowało w Radzionkowie do ok. 1927 r. W 1874 r. hr. Hugo Henckel von Donnersmarck uruchomił na tzw. Buchaczu kopalnię węgla „Radzionków”, a w 1884 r. – hutę cynku „Łazarz”. W 1893 r. zbudowano nowy gmach szkolny, a w 1912 r. istniało już w gminie 5 szkół. W 1902 r. postawiono radzionkowski ratusz. Od 1951 r. (z przerwą w l. 1975-97) posiada prawa miejskie W Radzionkowie zachowała się zabudowa ukształtowana pod koniec XIX i na początku XX wieku. Przy ul. Męczenników Oświęcimia znajdują się: neogotycki ratusz radzionkowski z 1902 r. (proj. Wygascha), budynek komisariatu policji, w którym w okresie międzywojennym mieściła się niemiecka szkoła mniejszościowa, oraz kilka domów mieszkalnych pamiętających wiek XIX. W rynku (dziś pl. Letochów) stoi pomnik Czynu Powstańczego z 1966 r. Przedłużeniem ul. Męczenników Oświęcimia jest ul. św. Wojciecha, przy której znajduje się dawna remiza Ochotniczej Straży Pożarnej z 1902 r. i neogotycki kościół parafialny św. Wojciecha z 1875 r. (proj. Herzoga). W jego wnętrzu m.in. ołtarz główny z obra104

zem św. Wojciecha, malowany przez Wintera z Wrocławia. Najnowszą atrakcją Radzionkowa jest, uruchomione na Rojcy, w pierwszych dniach maja 2000 r., prywatne Muzeum Chleba (ul. Nałkowskiej 5, tel. 289-74-73). Z ul. Zejera skręcamy w lewo w ul. Zwycięstwa i dochodzimy do stacji kolejowej Radzionków-Rojca [10,5]. Szlak zielony odchodzi w prawo, a my za znakami niebieskimi aleją wzdłuż torów kolejowych docieramy do ul. Sikorskiego, skręcamy w prawo i dochodzi-

tomiast nasz niebieski szlak – w prawo i obok leśniczówki, alejami leśnymi dochodzi do szosy Stolarzowice – Radzionków i skraju Blachówki. Ul. Władysława Łokietka idziemy w kierunku zabudowań, skręcamy w lewo i docieramy do skraju rezerwatu „Segiet” [19], gdzie odchodzi czarny Szlak Segiecki do Pniowca. Szlak prowadzi nas przez teren rezerstr. 10) i otaczającego go lasu do watu ( Rept Śląskich.

my do skraju Stroszka. Obok ogródków działkowych ponownie spotykamy szlak zielony, razem z którym dochodzimy do restauracji „Pod Dębem” [13,5] w Parku im. E. Osmańczyka (Las Miejski) w Dąbrowie Miejskiej. Za restauracją szlak zielony odchodzi w lewo, na-

Dzisiejsza dzielnica Tarnowskich Gór – Repty Śląskie – jako wieś należąca do wrocławskich cystersów wzmiankowane były już w 1201 r. Od tego czasu w okolicy trwało wydobycie rud srebra i ołowiu (w 1247 r. przywilej górniczy księcia opolskiego Władysława). 105

Od 1824 r. Repty Śl. są własnością Donnersmarcków ze Świerklańca, którzy zbudowali w krajobrazowym parku na północ od wsi neorenesansowy pałac. W centrum Rept ze „Źródła Miłości”, omurowanego słupami granicznymi z międzywojennej granicy polskoniemieckiej, wypływa jeden z potoków źródłowych rzeki Dramy. Ulicą Długą i Witosa przechodzimy przez wieś. Na końcu ul. Witosa nasz niebieski Szlak Powstańców Śląskich krzyżuje się z czerwonym Szlakiem Husarii Polskiej, który dochodzi z prawej ul. Brzozową i biegnie dalej w lewo, w kierunku neogotyckiego kościoła św. Mikołaja z 1872 r., a my idziemy za znakami niebieskimi – w prawo ul. Repecką do skraju parku w Reptach [23]. Tu spotykamy żółty Szlak Gwarków Tarnogórskich, prowadzący do Kolonii Woźnickiej. Park krajobrazowy w Reptach Śląskich liczy 188 ha urozmaiconego – często egzotycznego – drzewostanu. Założono go w 1. poł. XIX w. jako otoczenie istniejącego wówczas zamku. W l. 1893-96 Donnersmarckowie wznieśli na terenie parku nowy, neorenesansowy zamek, który spłonął w 1945 r., a jego pozostałości rozebrano w latach sześćdziesiątych w czasie budowy Górniczego Centrum Rehabilitacji Zawodowej i Leczniczej (dziś Śląskie Centrum Rehabilitacji). W parku znajdują się dwa szyby („Ewa” i „Sylwester”) Sztolni Czarnego Pstrąga, stanowiącej fragment ponad 60-kilometrowych podziemi tarnogórskich. Sztolnię, wykutą w l. 1821-35 do odprowadzania wód podziemnych do rzeki Dramy, Towarzystwo Miłośników Ziemi Tarnogórskiej udostępniło w 1957 r. do zwiedzania i od tego czasu przejazd łodzią przez sztolnię stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych województwa katowickiego. Park repecki jest objęty ochroną jako Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy. Alejką obok szybów „Sylwester” i „Ewa” przechodzimy przez park i za ogrodzeniem doliną Dramy kierujemy się do szosy Zbrosławice - Tarnowskie Góry. Przekraczamy szosę i gruntową drogą w prawo skos dochodzimy

do skraju Wilkowic [26,5] i późnobarokowego pałacu Larischów z 1. poł. XVIII w. (obecnie Rodzinne Centrum Rozrywki „Alele” i restauracja „Pod Platanami”). Mijamy zespół podworski i skręcamy w lewo w polną drogę prowadzącą do Zbrosławic. Wieś Zbrosławice wzmiankowano w 1235 r., a w XIII w. uzyskały one nawet prawa miejskie. Od XIV do XIX w. wydobywano tu rudy galeny i galmanu. Obecnie są wsią gminną o typowo rolniczym charakterze. We wsi znajduje się kościół Wniebowzięcia NMP z gotyckim prezbiterium z 1. poł. XIV w., nawą z l. 1610-20, wielokrotnie przebudowywaną. Przy ul. Oświęcimskiej wznosi się pałac z 1756 r. zniekształcony wielokrotnymi przebudowami, a przy ul. Żwirki i Wigury – trzy schrony bojowe, stanowiące fragment niemieckich umocnień granicznych sprzed 1939 r. W pobliżu szosy Zbrosławice – Tarnowskie Góry znajduje się klasycystyczny wylot Sztolni Głęboka-Fryderyk z 1821 r. Niebieski Szlak Powstańców Śląskich dochodzi do centrum wsi w pobliżu kościoła parafialnego i przystanku PKM. Tu kończymy naszą wędrówkę [29,5].

106

Szlak Tysiąclecia, znaki zielone, nr ewidencyjny KA - 244 Bytom – 13,1 km Radzionków – 22,8 km Świerklaniec – 31,7 km Sączów – 45,1 km Przeczyce – 52,9 km Siewierz – 67,6 km Łazy – 74,7 Centuria – 87 km Podzamcze – 98,5 km Skarżyce. P 4. Odcinek Bytom - Świerklaniec – 21,2 km Szlak Tysiąclecia zaczyna się pod dworcem PKP, skąd ul. Dworcową wraz ze znakami niebieskiego Szlaku Powstańców Śląskich prowadzi do pl. Kościuszki. Tu szlak niebieski odchodzi wraz z czerwonym Szlakiem Husarii Polskiej w ul. Piekarską, natomiast szlak zielony, którym wędrujemy, skręca w lewo w ul. Wrocławską, mija z lewej zabudowania aresztu śledczego, z prawej kryte kąpielisko i wchodzi do Parku Miejskiego. Alejami przecina park w kierunku płn. zach. skraju. Tu opuszcza park i na skraju osiedla skręca w prawo. Dochodzi do ogrodzenia stadionu KS „Polonia” (zbudowanego w 1929 r. jako Hindenburg–Kampfbahn). Bytomską „Polonię”, która przez ponad

70 lat dostarczała wzruszeń licznym kibicom, założyli w 1920 r. działacze „Sokoła”, a pierwszym prezesem został Edmund Grabianowski. Po II wojnie światowej piłkarze „Polonii” sięgali nieraz po laury Mistrzów Polski (1954, 1962), zdobywców Pucharu Rappana (1965) i Pucharu Ameryki (1965). Za ogrodzeniem szlak skręca w lewo, i wzdłuż ogródków działkowych dochodzi do zachodniego skraju stadionu. Tu skręca w prawo i gruntową drogą prowadzi równolegle do ogrodzenia działek. Przecina tory tramwajowe linii 33(Bytom – Stroszek) [4]. Przez 500 m szlak prowadzi wzdłuż torów i ogródków działkowych, po czym przed linią wysokiego napięcia skręca mało czytelną dróżką w lewo – do alei topolowej, którą przechodzi pod wia-

107

duktem obwodnicy północnej Bytomia dochodząc do ul. Leśnej. Tu skręcamy w lewo i dochodzimy do skraju lasu, do ul. Celnej. Skręcamy w prawo i przechodzimy na jej drugą stronę, którą biegnie wygodna ścieżka pieszo-rowerowa. Przechodzimy wiaduktem nad autostradą A1 i za warsztatem samochodowym skręcamy w lewo, w ul. Dąbrowa Miejska. Po prawej mijamy stację kolejową BytomPółnoc [6,3], na której zaczyna się żółty Szlak im. Z. Kleszczyńskiego. Obydwa szlaki biegną razem aż do przecięcia drogi przez kolejkę wąskotorową, po czym szlak żółty prowadzi dalej skrajem szosy Bytom - Stolarzowice, zaś szlak zielony skręca w prawo i obok osiedla awaryjnego KWK „Powstańców Śląskich”, dochodzi do restauracji „Pod Dębem” (potocznie zwaną „U Wójcika”) [7,7]. Na skraju parkingu szlaki wchodzą w las, przecinają linię kolejki wąskotorowej i dochodzą do ogródków działkowych na osiedle Stroszek. Na ich wsch. skraju szlak niebieski odchodzi w prawo, zaś my, za znakami zielonymi, obchodzimy zachodnim skrajem całe osiedle Stroszek do ul. Władysława Łokietka. Skręcamy w prawo i za zajezdnią tramwajową w lewo w ul. Drzewną, którą dochodzimy do Suchej Góry [10,2] ( str. 91). Mijamy neogotycką kapliczkę i ul. 9 Maja dochodzimy do Parku Grota. Okrążamy park ulicami Galmanową i Prymasa Wyszyńskiego, skręcamy w prawo w ul. Kadłubka, ponownie skręcamy w prawo i polnymi drogami dochodzimy do ul. Długiej

w Radzionkowie. Skręcamy w lewo, następnie w prawo w ul. Gajdasa, którą dochodzimy do ul. Męczenników Oświęcimia i stacji kolejowej Radzionków-Rojca [13]. Tu ponownie spotykamy szlak niebieski. Za stacją skręcamy w lewo i równolegle do torów idziemy do ul. Zejera. Skręcamy w prawo i dochodzimy do lasu porastającego Księżą Górę (Górę Powstańców Śląskich). Za lasem z krawędzi Księżej Góry z prawej strony rozpościera się rozległy widok na przemysłowe otoczenie Bytomia od Biskupic po Piekary Śląskie. Mijamy z prawej nieczynny kamieniołom i wapiennik i kierujemy się prosto ku widocznemu Kopcowi Wyzwolenia w Piekarach Śląskich. Przy polnej drodze prowadzącej do kopca szlak niebieski odchodzi w prawo [15,6], my zaś za znakami zielonymi idziemy prosto i przed widocznymi zabudowaniami Piekar Śląskich skręcamy w lewo na polną miedzę. Tu dochodzi czerwony Szlak Husarii Polskiej i razem z nim idziemy do widocznego Lasu Lipka. Za lasem skręcamy w lewo, następnie w prawo i dochodzimy do zabudowań Kozłowej Góry. Ulicami Zgrzebnioka i Plebiscytową dochodzimy do dawnego terenu dworskiego w Kozłowej Górze

108

[19] . Tu szlak czerwony skręca w lewo, natomiast my szlakiem zielonym skręcamy w prawo w ul. Powstańców Śląskich. Mijamy z prawej zespół podworski i kaplicę z tablicą pamiątkową ku czci powstańców śląskich, dochodzimy do ul. Tarnogórskiej, skręcamy w lewo i po chwili w prawo, w ul. Pokoju. Szlak prowadzi obok cmentarza do podmokłego lasu „Dioblina” (nazwany tak od „diablego” młyna na Brynicy, który stał tu jeszcze na pocz. XX w.), przecina go i wyprowadza na skraj zapory wodnej na Brynicy, zamykającej zbiornik Kozłowa Góra (Jezioro Świerklanieckie) [21,2]. Zapora wodna w Kozłowej Górze powstała w l. 1938-40, jako jeden z elementów systemu obronnego Obszaru Warownego „Śląsk”. Do wybuchu wojny nie zdążono jej napełnić. Zbiornik zalano dopiero w 1940 r. Obecnie ma on 587 ha powierzchni i mieści 15,6 mln m3 wody dla celów wodociągowych Bytomia i Piekar Śląskich. Na koronie zapory zielony Szlak Tysiąclecia łączy się z niebieskim Szlakiem Świerklanieckim z Grodźca do Świerklańca. Razem z nim groblą z lewej strony jeziora dochodzimy do parku krajobrazowego, otaczającego zespół pałacowy Donnersmarcków w Świerklańcu. Tu kończymy nasz odcinek szlaku [22,8]. Park krajobrazowy w Świerklańcu o pow.

150 ha założony został w XVIII w. przez rodzinę Henckel von Donnersmarck. Nasadzono w nim ok. 60 gatunków drzew i krzewów (m.in. sosna limba, klon srebrzysty – dziś o obw. 530 cm, cis krzaczasty, sosna wejmutka, jodła kanadyjska, glediczia trójcierniowa, tulipanowiec i platan). Na skraju parku na wyspie wznosiły się niegdyś mury zamku kasztelanów bytomskich, od 1629 r. siedziby Donnersmarcków. Przebudowany w 1851 r. w stylu neogotyckim zamek był do 1945 r. siedzibą zarządu dóbr świerklanieckiej linii Henckel von Donnersmarcków. Spalony w 1945 r., został rozebrany po 1961 r. Drugą budowlą rezydencjonalną Donnersmarcków, wznoszącą się w parku, był nowy pałac z lat 1870-73, tzw. „Wersal Północy” (proj. H. Lefuel). Podobnie jak zamek neogotycki, został spalony w 1945 r i rozebrany po 1961 r. Do naszych czasów zachowały się jedynie grupy rzeźb E. Fremieta z 1872 r. i fontanna, stojące na dawnym tarasie pałacowym. W parku znajduje się też eklektyczny „Dom Kawalerski” z lat 1903-6 (proj. E. von Ihne) – obecnie hotel i restauracja, oraz neogotycki kościół pałacowy z mauzoleum Donnersmarcków z lat 1896-97 (proj. O. Raschdorff). Kościół wzorowany na berlińskim Monbijou, pierwotnie ewangelicki, dziś jest filią rzymsko-katolickiej parafii świerklanieckiej.

Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego, znaki żółte, nr ewidencyjny KA - 1095 Bytom Północ PKP – 3,6 km os.Miechowice – 7,1 km Miechowice, ośrodek szkoleniowy – 9,3 km Rokitnica – 13 km Grzybowice. P 5. Bytom Północ PKP - Rokitnica – 9,3 km Szlak zaczyna się na stacji PKP BytomPółnoc, skąd wspólnie ze znakami zielonego Szlaku Tysiąclecia biegnie szosą w kierunku Stolarzowic, następnie na wysokości przejazdu kolejki wąskotorowej – skręca w prawo i równolegle do torów dochodzi do restauracji „Pod Dębem” Tu szlak zielony odchodzi w prawo – w kierunku Stroszka, zaś Szlak im. Z. Kleszczyńskiego prowadzi w lewo, ulicą Sosnową do przepustu pod autostradą A1 i dalej leśnymi alejkami wyprowadza na skraj osiedla Miechowice [3,6]. Biegnąc początkowo brzegiem,

ponownie wchodzi do lasu, kluczy leśnymi alejkami, przekracza szosę Miechowice – Stolarzowice, mija malowniczą Dolinkę Trzech Stawów i dochodzi do zachodniego skraju osiedla w okolicy Ośrodka Pomocy Społecznej „Wędrowiec” [7,1]. Na pograniczu Miechowic i Rokitnicy szlak przekracza szosę Bytom – Pyskowice i lasem, obok kąpieliska otwartego, ul. Żniwiarzy dochodzimy do dworca autobusowego w Rokitnicy. [9,3] Jako wieś wzmiankowano Rokitnicę w 1310 r. Dzieliła się wówczas na 2 wsie o tej samej nazwie: wschodnią – należącą do księstwa 109

bytomskiego i diecezji krakowskiej – i zachodnią – należącą do Toszka i diecezji wrocławskiej. Ten stan rzeczy trwał aż do 1821 r., kiedy cały dekanat bytomski włączono do diecezji wrocławskiej. Rokitnica wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1858 r. Adolf von Tieschowitz, właściciel Rokitnicy i starosta bytomski, sprzedał dobra Hubertowi von Tiele-Wincklerowi. W 1899 r. hrabia Ballestrem uruchomił w Rokitnicy kopalnię węgla „Castellengo” (później „Rokitnica”). Dla górników kopalni zbudowa-

no w 1906 r. kolonię robotniczą, będącą wówczas najnowocześniejszą w Europie. W latach 1902-4 zbudowano w Rokitnicy Powiatowy Dom Nieuleczalnie Chorych i Sanatorium Powiatowe, a w 1910 r. – Powiatowy Dom Inwalidów i ośrodek kolonijny. W latach 1909-11 powstał neobarokowo-modernistyczny kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusowego (proj. prof. E. Kühn). W latach 20. XX w. rozpoczęto tu i w sąsiedniej Helence powiatowe inwestycje mieszkaniowe. W 1925 r. połączono Rokitnicę linią tramwajową z Miechowicami, w 1926 r. – z Wieszową, a w 1940 r. z Zabrzem przez Mikulczyce. W latach 192628 zbudowano Szpital Spółki Brackiej i ratusz (proj. T. Ehl). Zespół Szpitalny i Dom Inwalidów stał się po II wojnie światowej zapleczem Śląskiej Akademii Medycznej.

110

Szlak im. Karola Goduli, znaki skośne – biało-czerwone Zabrze-Makoszowy – 6 km Przyszowice – 9,3 km Chudów – 15 km Bujaków – 22,6 km Borowa Wieś – 28,9 km Kłodnica – 34,4 km Wirek – 38 km Nowy Bytom – 42,5 km Godula – 45 km Orzegów – 54 km Ruda – 56 km Bobrek – 60 Szombierki. P 6. Odcinek Szombierki - Bobrek - Ruda Śląska-Godula – 17,5 km Ten dydaktyczny szlak, wyznakowany przez działaczy rudzkiego oddziału PTTK, ma przybliżyć turystom sylwetkę śląskiego potentata cynkowego, Karola Goduli. Urodzony w 1781 r. w Makoszowach, zmarł w 1848 r. we Wrocławiu, skąd jego prochy przeniesiono w 1909 r. do kościoła parafialnego w Szombierkach. Był absolwentem gimnazjum cysterskiego w Rudach i zarządcą majątków hr. Ballestrema w Rudzie Śląskiej. W 1812 r. wspólnie z Ignacym Domesem zbudował kopalnię galmanu „Maria” w Miechowicach, a w 1826 r. nabył dobra rycerskie Orzegów i Szombierki. Miał w dzierżawie majątki Ballestrema w Rudzie i Biskupicach, jednocześnie nabywał kolejne kopalnie węgla, galmanu i huty cynku. W 1828 r. kupił Bobrek, a w 1848 r. Bujaków. Uciekając z Górnego Śląska przed epidemią

tyfusu i cholery, zmarł we Wrocławiu. Spadkobierczynią swojego olbrzymiego majątku uczynił 6-letnią Joannę Grycik, której król pruski nadał szlachectwo i tytuł „von Schomberg Godulla”. Joanna Grycik w 1858 r. wyszła za mąż za hr. Ulryka Schaffgotscha. Wyznakowany szlak kończy się w miejscu pochówku Karola Goduli, ale naszą wycieczkę tu zaczniemy. Spod kościoła parafialnego Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szombierkach idziemy ul. Zabrzańską w kierunku Bobrka, skręcamy w lewo w ul. Orzegowską, a następnie w prawo w ul. Godulską, którą dochodzimy do parku „Fazaniec” na granicy Szombierek i Bobrka. Przechodzimy przez park i dochodzimy do ul. Konstytucji w Borbku, w pobliżu kościoła parafialnego Świętej Rodziny. Tu skręcamy w lewo i wzdłuż ul. Stara Cynkownia dochodzimy do rzeki Bytomki, która w okresie międzywojennym stanowiła granicę między Rzeczpospolitą a Rzeszą Niemiecką. Z tego okresu zachowały się ruiny dawnego niemieckiego urzędu celnego w pobliżu rozwidlenia ulic: Stara Cynkownia i Bytomskiej. Za Bytomką skręcamy w prawo w ul. Potokową i polną drogą dochodzimy do ulic Żeromskiego i Skłodowskiej i do kościoła Matki Boskiej Różańcowej w Rudzie. Stąd ul. Kościelną docieramy do Muzeum Miejskiego im. M. Chroboka przy ul. Wolności 26 (tel. 42214-23). Na ul. Wolności skręcamy w lewo i dochodzimy w pobliże dworca kolejowego „Ruda Śląska”, skręcamy w prawo w ul. Piastowską, przechodzimy pod wiaduktem, mijamy park im. A. Kozieła, skręcamy w prawo w ul. Orzegowską, a po chwili – w lewo – w ul. Achtelika. Przez park dochodzimy do ul. Kilińskiego i – ponownie – Orzegowskiej. Idąc dalej docieramy do ul. Kardynała Hlonda i kościoła św. Michała Archanioła w Orzegowie. Od kościoła ul. Bytomską dochodzimy do Parku Mickiewicza w Goduli, za którym skręcamy w prawo 111

i ul. Karola Goduli kierujemy się do centrum Goduli i kościoła Ścięcia Św. Jana Chrzciciela (z ciekawym witrażem, przedstawiającym Joannę i Ulryka Schaffgotschów – spadkobier-

ców fortuny Karola Goduli). Spod kościoła możemy kontynuować wędrówkę Szlakiem Karola Goduli lub wrócić np. tramwajem linii „9” do Bytomia.

112

P 7. Ścieżka dydaktyczna „Ciekawe drzewa Lasu Bytomskiego”, biały kwadrat ze skośnym czerwonym paskiem, długość ok. 2,2 km. Ścieżka wyznakowana została w zachodnim fragmencie Lasu Bytomskiego w pobliżu leśniczówki Miechowice. Ma ona ok. 2.2 km długości i tworzy nieregularny romb. Jego wschodni wierzchołek sięga osiedla domków jednorodzinnych na przedłużeniu ul. Relaksowej. wierzchołek północny stanowi skrzyżowanie kilku dróg leśnych i żółtego turystycznego Szlaku im. Z. Kleszczyńskiego, zachodni wierzchołek stanowi kraniec Doliny Trzech Stawów, a południowy – sąsiedztwo Domu Pomocy Społecznej. Ścieżka umożliwia poznanie pospolitych jak i egzotycznych drzew, będących efektem nasadzeń XIX-wiecznych właścicieli tych lasów – rodziny von Tiele-Winckler oraz starostów bytomskich okresu międzywojennego. W drzewostanie występują m.in.: sosna czarna i sosna wejmutka, robinia akacjowa, wiąz górski i polny, klony pospolite, klony jawory i klony polne (paklony), buk zwyczaj-

ny odmiany lacinata z liśćmi strzępolistnymi i purpurowy, dąb szypułkowy, czerwony i błotny, limba, daglezja, tulipanowiec amerykański,

świerk kłujący i serbski, cypryśnik Lawsona, grujecznik japoński, lipa drobnolistna i choina kanadyjska. Nie brakuje też drzew sędziwych jak na przykład potężnego – jednego z najstarszych w lesie bytomskim – dębu szypułkowego o obwodzie 120 cm i wysokości 27 m. P 8. Ścieżka dydaktyczna „Las Segiecki”, biały kwadrat ze skośnym żółtym paskiem (z wyjątkiem czarno wyznakowanego odgałęzienia do punktu widokowego), długość 3,8 km. Ścieżka dydaktyczna „Las Segiecki” prowadzi przez otoczenie rezerwatu „Segiet” i składa się z ośmiu pól obserwacyjnych, które pozwalają na prześledzenie zróżnicowanej flory i fauny oraz wpływy człowieka na środowisko.. Jej początek znajduje się na przedłużeniu ul. Blachówka i leśną drogą, prowadzącą w kierunku Rept, biegnie w głąb lasu na stoku Srebrnej Góry. Pola obserwacyjne 1,2,3 obejmują teren lasów głównie bukowych z ich bogatym runem ( m.in. kopytnik, konwalia majowa, fiołek leśny, szczawik zajęczy i kruszczyk). Wzdłuż

ścieżki widoczne są worpie, często o średnicy ponad 10 m i głębokości 4 m. Wokół pola obserwacyjnego nr 4 dominuje las mieszany 113

ze świerkami, sosnami, brzozami i młodymi drzewami różnych gatunków; w podszyciu rosną gęsto krzewy malin i jeżyn. Od pola nr 4 ścieżka biegnie w kierunku południowym obok śródleśnych stawków w miejscu wyrobisk kopalni rud, m.in. żelaza do skraju lasu w dolinie Segieckiego Potoku z podmokłymi łąkami, naprzeciwko wzgórza na Hipolicie. Nad doliną króluje potężny buk o ok. 40 m wys. Ścieżka dydaktyczna prowadzi dawną drogą transportową urobku, obok buka o obw. 398 cm do ul. Blachówka. W pobliżu pola obserwacyjnego nr 7 rośnie dość licznie lilia złotogłów, zaobserwowano również dziewięćsiła bezłodygowego (rośliny prawnie chronione). Na podwórzu pierwszego domu rośnie wiekowa lipa o obw. 400 cm. Warto także czarnym szlakiem podejść do pola obserwacyjnego nr 8 na płaskowyżu nad nieczynnym kamieniołomem dolomitu „Blachówka”, skąd roztacza się wyjątkowo piękny widok na 50-metrową ścianę kamieniołomu. P 9. Ścieżka dydaktyczna „Obszar Warowny Śląsk. Punkty oporu Łagiewniki i Godula”, biały kwadrat ze skośnym niebieskim paskiem, długość ok. 7 km, z tego na terenie Bytomia ok. 4 km. Ścieżka pokazuje fragment fortyfikacji stałych OWŚ, położonych w bytomskiej dzielnicy Łagiewniki (przed II wojną światową leżących po stronie polskiej) i rudzkiej dzielnicy Godula. Trasa zaczyna się przy obok schronu bojowego na granicy Bytomia i Chorzowa (przystanek tramwajowy Łagiewniki cmentarz) i prowadzi obok cmentarza, drogą, biegnącą równolegle do ul. Chorzowskiej poniżej nasypu. Po ok. 300 m skręca w lewo skos i wzdłuż trasy dawnej linii kolei prawoodrzańskiej prowadzi do ul. Krzyżowej w Łagiewnikach, gdzie znajduje się kolejny schron bojowy. Następnie obok stadionu ŁKS Łagiewniki, na terenie którego wzniesiono schron bojowy piechoty. Ul. Krzyżową dochodzimy do ul. Świętochłowickiej, za którą przy ul. Spacerowej, obok ogrodzenia basenu, znajduje się ciężki schron bojowy (niegdyś z armatą polową 75 mm ).

Z ul. Spacerowej ścieżka dydaktyczna biegnie do ul. Fabrycznej, przy której na prywatnej posesji wznosi się kolejny obiekt fortyfikacyjny – dwukondygnacyjny schron bojowy z półkopułą pancerną. Ulicą Fabryczną dochodzimy do ogrodzenia zlikwidowanej huty „Zygmunt”, wzdłuż którego dochodzimy na teren Kolonii Zygmunt, do ul. Kolonia Zygmunt i jej przedłużenia – ul. Kolonia Zgorzelec. Równolegle do ulicy, z lewej strony na zalesionym terenie dawnych hałd i w zabagnionej dolinie Lipinki znajdują się dwa schrony bojowe, ostatnie na terenie Bytomia. Z ul. Kolonia Zygmunta możemy wrócić autobusem do centrum Bytomia, lub kontynuować wycieczkę do Rudy Śląskiej – Goduli. P 10. Ścieżka dydaktyczna „Szlak Matki Ewy”, licząca zaledwie 800 m trasa otwarta w 2011 r., prowadząca od Miechowickiego kościoła Św. Krzyża, ulicą Dzierżona obok ruin pałacu Tiele-Wincklerów, następnie ul. Matki Ewy – do zespołu ewangelickiego Ostoja pokoju i Domku Matki Ewy (Ewy von Tiele-Winckler). Na jej przebiegu ustawiono 5 bogato ilustrowanych tablic, informujących o historii kościoła Św. Krzyża, historii zamku i rodziny von Tiele-Winckler, o miechowickim kościele ewangelickim, o historii zespołu budowli charytatywnych „Ostoja Pokoju” i życiu i działalność samej Matki Ewy – najmłodszego dziecka Waleski i Huberta von Tiele-Winckler. ROWEREM W 2009 r. Galeria „Kronika” (tel. 32 28181-33) w ramach projektu Alternatif Turistik, założyła wypożyczalnię rowerów dla zainteresowanych zwiedzaniem Bytomia tym środkiem lokomocji. Na chętnych czeka 10 rowerów wypożyczanych nieodpłatnie. Obowiązuje dokument tożsamości (dowód osobisty, paszport) i 100 zł kaucji zwrotnej. Dla tych jednak, którzy dysponują własnym pojazdem proponuję kilka tras, umożliwiających poznanie okolicy Bytomia. Ponieważ część tras biegnie drogami publicznymi, apeluję o ostrożną i rozważną jazdę. 114

R 1. Bytom – Szarlej – Piekary Śląskie – Kopiec Wyzwolenia – Kozłowa Góra – Świerklaniec – Nakło Śląskie – Tarnowskie Góry – Piekary Rudne – Radzionków – Bytom (36 km) Wycieczka wiedzie przez atrakcyjne miejscowości w okolicy Bytomia, związane z rodziną Henckel von Donnersmarcków – od 1629 r. właścicieli ziemi bytomskiej. Podzieleni po wojnie 30-letniej na dwie linie: katolicką (bytomsko-siemianowicką) i protestancką (świerklaniecką) Donnersmarckowie gospodarzyli do 1945 r. w Świerklańcu, Kozłowej Górze, Nakle i Karłuszowcu (dzielnica Tarnowskich Gór). Atrakcją tej trasy jest także sanktuarium Matki Boskiej Piekarskiej i tamtejsza Kalwaria oraz park pałacowy w Świerklańcu (w kwadratowych nawiasach podano kilometry od początku wycieczki). Ruszamy z pl. Jana III Sobieskiego, skąd ulicami Korfantego, Żeromskiego, Lenartowicza i Prusa dojeżdżamy do ul. Witczaka. Jedziemy na północ w kierunku Szarleja. Na wysokości ul. Kruszcowej mijamy z lewej teren dawnej kopalni rud cynku i ołowiu „Bolko” („Fiedlersglück”, zał. 1859 r.) i pierwszy w Polsce loft, urządzony przez architekta Przemo Łukasika w dawnej lampiarni kopalni „Bolko” str. 30). Z ul. Witczaka skręcamy w pra( wo, w ul. Kędzierzyńską i dojeżdżamy do al. Jana Pawła II i na niej skręcamy w lewo. Równolegle do ruchliwej ulicy biegnie z prawej strony wygodna ścieżka pieszo-rowerowa, która doprowadza nas do ul. Bytomskiej na skraju Piekar Śląskich [4].

Wieś Piekary istniała już w XII w., a po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1277 r. w dokumencie erygującym parafię w Kamieniu. Kilkadziesiąt lat później, w 1303 r. zbudowano pierwszy piekarski kościół św. Bartłomieja. Kiedy w 1683 r. przejeżdżał przez Piekary król Jan III Sobieski z odsieczą Wiedniowi, był to już uznany ośrodek kultu maryjnego dzięki cudownemu obrazowi Matki Boskiej Piekarskiej (oryginał został namalowany w XV w.). Za sprawą proboszcza ks. Alojzego Ficka w połowie XIX w. Piekary stały się duchową stolicą Górnego Śląska i największym wówczas ośrodkiem wydawniczym, zwanym „Lipskiem Górnośląskim”. Historia Piekar aż do podziału Górnego Śląska nierozerwalnie

115

łączy się z historią Bytomia. Od zarania notuje się w okolicy Piekar wydobycie rud żelaza, srebra i ołowiu, a od XIX w. także rud cynku. W 1811 r. spadkobiercy Gieschego założyli tu kopalnię galmanu „Szarlej”, będącą do poł. XIX w. największą na Górnym Śląsku. W poł. XIX w. znajdowało się tu 7 kopalń galmanu, wapiennik i młyn wodny. W 1896 r. od Piekar odłączono Szarlej, który do 1934 r. był samodzielną gminą. Po podziale Górnego Śląska przyłączono obie gminy do Polski (do 1939 r. w pow. świętochłowickim, do 1975 r. w pow. tarnogórskim). W 1939 r. nadano Piekarom Śląskim (przymiotnik „Śląskie” od 1935 r.) prawa miejskie z mocą od 1.01.1940 r., jednak wybuch II wojny światowej przesunął tę datę o 7 lat. Obecnie Piekary Śląskie zajmują obszar 39,67 km2 i liczą 57,7 tys. mieszkańców. W mieście działa m.in. Zakład Górniczy Piekary (dawniej kopalnia węgla kamiennego „Julian”), przemysł metalowy, elektroniczny, odzieżowy, rzemiosło i inne. Przejeżdżamy przez Szarlej ul. Bytomską, mijając po prawej stronie monumentalny gmach Wojewódzkiego Szpitala Chirurgii Urazowej (dawny szpital Spółki Brackiej z l. 191424). Za skrzyżowaniem z ul. Wyszyńskiego po lewej stronie – Miejski Dom Kultury, zarazem siedziba „Radia Piekary”. Przed wejściem stoi pomnik Wawrzyńca Hajdy – niewidomego poety, kompozytora i działacza patriotycznego, zwanego „śląskim Wernyhorą”, autorstwa J. Kicińskiego (2012 r.). Po prawej stronie – siedziba Urzędu Miejskiego (budynek dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej), nieco dalej, na zapleczu Urzędu Skarbowego, w nowoczesnym pawilonie Miejskiej Biblioteki Publicznej (ul. Kalwaryjskiej 62D) mieści się Izba Regionalna, prezentująca m.in. stroje śląskie, a na skwerze – pomnik „Bojowników o Społeczne i Narodowe Wyzwolenie” (1960 r.). Nieco dalej pod nr 129 znajduje się Zakład Sztuki Kościelnej Schaeferów (rok zał. 1898), jedyny w kraju wytwórca wielkich rzeźb sakralnych (od 0,8 do 2 m wys.). W perspektywie ul. Bytomskiej widoczne są dwie wysokie 60-metrowe wieże eklektycznego kościoła parafialnego Najświęt-

szej Marii Panny i św. Bartłomieja, mającego od 1962 r. status „Bazyliki Mniejszej”. Zbudowano go w l. 1842-49 z inicjatywy ks. A. Ficka (proj. D. Grötschel). W klasycystycznym ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Piekarskiej – XVII wieczna replika oryginału, przeniesionego w 1702 r. do Opola (obecnie w katedrze Świętego Krzyża czczony jako MB Opolska). Do kościoła przylega tzw. Rajski Plac, miejsce powitania pielgrzymek i początek dróżek kalwaryjskich. W latach 1886-95 na wzgórzu sąsiadującym z kościołem parafialnym zbudowano Kalwarię z 14 kaplicami drogi krzyżowej, 15 kaplicami różańcowych i 11 innymi budowlami. Jej centrum stanowi neogotycki kościół Przemienienia Pańskiego z 1896 r. (proj. J. Kapackiego). Przy wejściu na Kalwarię wznosi się pomnik Jana Pawła II (Z. Brachmański 2005). Do Kalwarii przylega cmentarz parafialny, na którym pochowany został m.in. Wawrzyniec Hajda. Z ul. Bytomskiej na światłach za bazyliką skręcamy w lewo i wjeżdżamy ul. Wyzwolenia dość stromo, w kierunku Kopca Wyzwolenia [6,5 km] ( str. 104). Od kopca kamienistą, gruntową drogą, za znakami zielonego Szlaku Tysiąclecia jedziemy w kierunku Piekar i przed zaczynającymi się zabudowaniami dawnego dworu (obecnie hotel Kskręcamy w lewo w polną ścieżkę, która przecina las „Lipka” [8,5 km} i wyprowadza nas na skraju Kozłowej Góry [10 km]. Za lasem skręcamy w prawo, dojeżdżamy do szosy Piekary - Świerklaniec i skręcamy w lewo. Mijamy zabudowę wsi – obecnie dzielnicy Piekar Śląskich – i na wysokości ul. Polnej odnajdujemy na powrót zielony Szlak Tysiąclecia. Skręcamy w prawo w ul. Polną, która przechodzi w kamienistą dróżkę, przecinamy nieco podmokły las „Dioblina” (nazwany tak od „diablego” młyna na Brynicy, który stał tu ponoć w XVIII w.) i docieramy do zbiornika „Kozłowa Góra” [12 km] (Jeziora Świerklanieckiego), poj. 15,6 mln m3 i pow. 587 ha, zbudowanego na Brynicy w l. 1938-40. Groblą wzdłuż lewego brzegu, za znakami szlaku zielonego jedziemy do parku pałacowego w Świerklańcu [13,5 km]. 116

Park krajobrazowy w Świerklańcu o pow. 150 ha założony został w XVIII w. przez rodzinę Henckel von Donnersmarck. Nasadzono w nim ok. 60 gatunków drzew i krzewów (m.in. sosna limba, klon srebrzysty – dziś o obw. 530 cm, cis krzaczasty, sosna wejmutka, jodła kanadyjska, glediczia trójcierniowa, tulipanowiec i platan). Na skraju parku na

też eklektyczny „Dom Kawalerski” z lat 1903-6 (proj. E. von Ihne) – obecnie hotel i restauracja, oraz neogotycki kościół pałacowy z mauzoleum Donnersmarcków z lat 189697 (proj. O. Raschdorff). Kościół wzorowany na berlińskim Monbijou, pierwotnie ewangelicki, dziś jest filią rzymsko-katolickiej parafii świerklanieckiej.

wyspie wznosiły się niegdyś mury zamku kasztelanów bytomskich, od 1629 r. siedziby Donnersmarcków. Przebudowany w 1851 r. w stylu neogotyckim zamek był do 1945 r. siedzibą zarządu dóbr świerklanieckiej linii Henckel von Donnersmarcków. Spalony w 1945 r., został rozebrany po 1961 r. Drugą budowlą rezydencjonalną Donnersmarcków, wznoszącą się w parku, był nowy pałac z lat 1870-73, tzw. „Wersal Północy” (proj. H. Lefuel). Podobnie jak zamek neogotycki, został spalony w 1945 r. i rozebrany po 1961 r. Do naszych czasów zachowały się jedynie grupy rzeźb E. Fremieta z 1872 r. i fontanna, stojące na dawnym tarasie pałacowym. W parku znajduje się

Opuszczamy park i ul. Tarnogórską dojeżdżamy do Nakła [19 km]. Ta stara wieś, wzmiankowana w 1372 r., przypadła w 1671 r. Leonowi Ferdynandowi Henckel von Donnersmarckowi, protoplaście linii bytomsko-siemianowickiej (katolickiej) rodu. Od XIV w. działały tu wapienniki, przerobione w 1959 r. na prażalnie dolomitu wydobywanego w Suchej Górze. W XVI i XVII w. czynne były tutaj także kopalnie rud srebra i ołowiu. Przy ul. Głównej po jej lewej stronie w otoczeniu 3-hektarowego parku krajobrazowego widoczny jest neogotycki pałac bytomsko-siemianowickiej linii Donnersmarcków. Zbudowany w 1856 r., na miejscu XVI-wiecznego zamku 117

mieści dziś internat Zespołu Szkół Rolniczych. Po prawej stronie mijamy neoromański kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusowego z 1892 r., fundacji Łazarza Henckel von Donnersmarcka. Z tyłu za kościołem wznosi się neoromańskie mauzoleum nakielskiej linii Donnersmarcków z 1898 r. Nadal ul. Główną, a potem Nakielską, dojeżdżamy do centrum Tarnowskich Gór [22,5 km] ( str. 103). Po zwiedzeniu centrum i kościoła parafialnego św Piotra i Pawła z 1535 r., ul. Legionów jedziemy do dawnego obszaru dworskiego Karłuszowiec, siemianowicko-bytomskiej linii Donnersmarcków. Dawny budynek dworski z XVII w., wielokrotnie przebudowywany, mieści dziś Zespół Szkół Odzieżowych. Ulicą Legionów i Bytomską kierujemy się na południe. Po lewej stronie mijamy wzgórze z parkiem i zabudowaniami klasztoru oo. kamilianów (neogotyckiego z 1907 r.) – obecnie Szpitala Miejskiego nr 2 – i zabudowę osiedla Jana. Przekraczamy

tarnogórską obwodnicę i wjeżdżamy do Bobrownik, dzielnicy Tarnowskich Gór, niegdyś gminy o charakterze górniczym. Mijamy po lewej stronie neobarokowo-modernistyczny kościół parafialny Przemienienia Pańskiego z 1910 r. i ul. Radzionkowską przez dawne Piekary Rudne zmierzamy do Radzionkowa str. 104). Ulicami Ks. Knosały, [28,5 km] ( Śródmiejską i Szymały przejeżdżamy przez historycznie ukształtowane centrum z charakterystyczną zabudową małomiasteczkową, skręcamy w lewo pod wiadukt i ul. Nałkowskiej wjeżdżamy do Rojcy. Po prawej stronie pod nr 5 ma swą siedzibę Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek (obiekt Szlaku Zabytków Techniki woj. śląskiego), z lewej strony – teren zlikwidowanej kopalni węgla „Powstańców Śląskich” (dawniej „Radzionków”) [32 km]. Ul. Nałkowskiej dojeżdżamy do przedmieść Bytomia. Ulica Dworska doprowadza nas do ul. Piekarskiej, którą – mijając po drodze zabytkowe cmentarze: katolicki „Mater Dolorosa” oraz żydowski ( trasa 2) – zmierzamy do centrum miasta [36 km].

118

R 2. Bytom – Dąbrowa Miejska – Stolarzowice – Górniki – Ptakowice – Wilkowice – Miedary – Rybna – Opatowice – Tarnowice Stare – Repty Śląskie – rezerwat „Segiet” – Blachówka – Las Miejski – Miechowice – Bytom (54 km) Trasa wiedzie przez rolniczo-leśne pogranicze Bytomia i Tarnowskich Gór. Jej atrakcją są pałace w Rybnej, Miedarach i Wilkowicach, a także tereny przyrodniczo cenne: rezerwat „Segiet” i park pałacowy w Reptach Śląskich Wycieczkę zaczynamy na pl. Jana III Sobieskiego, skąd ul. J. Piłsudskiego jedziemy w prawo, w kierunku zachodnim. Mijamy historyzującą zabudowę z końca XIX i początku XX w. (m.in. pod nr 57/Chrobrego 2 eklektyczna kamienica narożna z 1897 r., proj. A. Kowollik). Dojeżdżając do skrzyżowania z ul. Piekarską mijamy z lewej budynek szkolny z 1902 r. ( trasa 2). Na kolejnym skrzyżowaniu z ul. Powstańców Warszawskich z prawej – Pomnik Wolności (proj. T. Wrzecionek), a XIX-wieczna architektura ul. Piłsudskiego

ustępuje miejsca zabudowie z lat 20. i 30. XX wieku. naszego wieku. Dochodzimy do skrzyżowania z ul. Strzelców Bytomskich. Po prawej widzimy kwartał funkcjonalistycznej zabudowy mieszkaniowej, zamykający przestrzeń między ul. Piłsudskiego, Woźniaka i al. Legionów; po lewej stronie, przy ul. Strzelców Bytomskich widoczny ekspresjonistyczny budynek I Liceum Ogólnokształcącego (dawniej Staatliches Realgymnasium) z 1929 r. (proj. A. Stütz i M. Wolff). Skręcamy w prawo w ul. Strzelców Bytomskich. Z lewej strony przy skrzyżowaniu z ul. Chrzanowskiego stoi funkcjonalistyczny budynek SGimnazjum Nr 1 z charakterystyczną płaskorzeźbą trzech nagich chłopców. Zbudowana w 1938 r. szkoła była jedną z najnowocześniejszych placówek na Górnym Śląsku. Z lewej strony pod nr 25 stoi neorenesansowa willa z 1890 r., zaś z prawej, przy skrzyżowaniu z al. Legionów– modernistyczny gmach Szpitala Obserwacyjno-Zakaźnego. Zbudowano go w 1911 r. dla kompleksu wydawniczego „Katolika”. Był też siedzibą licznych polskich organizacji społecznych i kulturalno-oświatowych, a w latach 1932-39 – siedzibą Gimnazjum Polskiego w Bytomiu ( str. 60). Za skrzyżowaniem z al. Legionów z prawej mijamy kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z l. 1936-37 (proj. O. Linder). W głębi al. Legionów widoczne zabudowania Szpitala Górniczego, w dawnym Zakładzie dla Inwalidów z 1910 r. (proj. K. Brugger). 119

Za kościołem po prawej stronie - ciekawy kwartał zabudowy tzw. Dom Kalidego (Kalide Haus) z końca lat 20. i pocz. lat 30.XX w., z bogatą dekoracją rzeźbiarską. Ul. Strzelców By-

huty gliwickiej. Przy ul. Reptowskiej znajdują się pozostałości krajobrazowego parku dworskiego (m.in. aleje grabowe, jodły kalifornijskie, bluszcz i barwinek), w którym na funda-

tomskich dojeżdżamy do Dąbrowy Miejskiej, mijamy z prawej kościół parafialny św. Józefa z 1928 r. (proj. T. Ehl) i skręcamy w lewo w kierunku Stolarzowic [4]. Drogą przez Las Miejski (park im. E. Osmańczyka) jedziemy do str. 89). Mijamy centrum Stolarzowic ( z lewej kościół parafialny Chrystusa Króla i zjeżdżamy w dół w kierunku zabudowań dworskich [15]. Na skrzyżowaniu skręcamy w prawo w ul. Ptakowicką i przez pola dojeżdżamy do dzielnicy Górniki ( str. 77). Przecinamy szosę Gliwice – Tarnowskie Góry i nadal ul. Ptakowicką docieramy do Ptakowic [20]. Tę niewielką wieś w gminie Zbrosławice wzmiankowano już w 1251 r., zaś w połowie XVI wieku było tutaj prawie 300 szybów wydobywczych rud srebra i ołowiu. Na początku XIX wieku wydobywano tu rudę żelaza dla

mentach XVIII-wiecznego dworu zbudowano budynek dyrekcji PGR (dziś Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa). Ul. Górnicką dojeżdżamy do ul. Wyzwolenia, skręcamy w prawo i na ul. Reptowskiej w lewo. Mijamy z lewej zabudowania folwarczne, za którymi szosa skręca na płn.-zach. Przejeżdżamy pod wiaduktem, przecinając szosę Kamieniec – Tarnowskie Góry i jedziemy w górę do Wilkowic [22,5]. Na skraju wsi mijamy z lewej zabudowania dawnego folwarku i niewielkiego park otaczającego późnobarokowy pałac Larischów z 1. poł. XVIII w. (obecnie Rodzinne Centrum Rozrywki „Alele” i restauracja „Pod Platanami”). Tu skręcamy w prawo i jedziemy do Miedar. Mijamy nieczynną stację kolejową Miedary, kościół parafialny św. Floriana z l. 1909-11 (proj. K. Korbsch) i odcho120

dzącą w lewo szosę do Wielowsi [25,7]. Za wsią szosa skręca w prawo, zostawiając z boku przysiółek Kopanina. Znajduje się tu eklektyczny pałac Fürstenbergów z 1889 r., mieszczący Dom Pomocy Społecznej. Otacza go zaniedbany park krajobrazowy z 1822 r. o pow. 6,6 ha. Z Kopaniny ul. Tarnogórską dojeżdżamy do Rybnej [28]. Mijamy z lewej późnobarokowy pałac otoczony zabytkowym parkiem krajobrazowym ze szpalerem 11 dębów – pomników przyrody. O wsi Rybna pierwsze wzmianki pochodzą z 1415 r., a od XVI w. wydobywa się na jej terenie rudy srebra i ołowiu. XVIII-wieczni właściciele Rybnej – rodzina Warkoczów – zbudowała w 1796 r. późnobarokowo-klasycystyczny, murowany pałac, w którym dziś mieści się Regionalne Centrum Kultury. W pobliżu szkoły w Rybnej skręcamy w prawo w ulice: Paderewskiego i Tołstoja. Dojeżdżamy do ul. Starowapiennej, skręcamy w prawo i przez Opatowice dojeżdżamy do Starych Tarnowic [32,7] – dzielnicy Tarnowskich Gór.

Wieś wzmiankowana w 1310 r., na jej gruntach powstało miasto Tarnowskie Góry. Znajduje się tu gotycki kościół parafialny św. Marcina z ok. 1400 r., przebudowany w 1707 r. w stylu barokowym i neogotycki kościół św. Marcina z 1902 r. Przy ul. Pyskowickiej wznosi się zespół dworski z renesansowym zamkiem Wrochemów z l. 1520-70, o dziedzińcu otoczonym z trzech stron krużgankami. Zamek posiada ozdobny portal renesansowy, pochodzący z zamku Niesytno i czworoboczną wieżę z ze stożkowatym hełmem. Obecnie pełni rolę placówki muzealno-konferencyjnej. Zabudowania dworskie zostały przekształcone na restaurację (stajnie), hotel (obora) i mieszkanie właściciela (spichlerz). Przejeżdżamy przez centrum Tarnowic Starych. Mijamy neogotycki kościół św. Marcina z 1902 r. i kościół zabytkowy i ul. Pyskowicką jedziemy do Parku Repeckiego ze Śląskim Centrum Rehabilitacji i Sztolnią Czarnego Pstrąga. Park krajobrazowy w Reptach Śląskich li-

121

czy 188 ha urozmaiconego – często egzotycznego – drzewostanu. Założono go w 1. poł. XIX w. jako otoczenie istniejącego wówczas zamku. W l. 1893-96 Donnersmarckowie wznieśli na terenie parku nowy, neorenesansowy zamek, który spłonął w 1945 r., a jego pozostałości rozebrano w latach sześćdziesiątych w czasie budowy Górniczego Centrum Rehabilitacji Zawodowej i Leczniczej (dziś Śląskie Centrum Rehabilitacji). W parku znajdują się dwa szyby („Ewa” i „Sylwester”) Sztolni Czarnego Pstrąga, stanowiącej fragment ponad 60-kilometrowych podziemi tarnogórskich. Sztolnię, wykutą w l. 1821-35 do odprowadzania wód podziem-

nych do rzeki Dramy, Towarzystwo Miłośników Ziemi Tarnogórskiej udostępniło w 1957 r. do zwiedzania i od tego czasu przejazd łodzią przez sztolnię stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych województwa katowickiego.

Przejeżdżamy przez park alejką obok szybów „Ewa” i „Sylwester” i dojeżdżamy do ul. Repeckiej [36,7], gdzie skręcamy w prawo i dojeżdżamy do skraju Rept Śląskich. Skręcamy w lewo w ul. Witosa, dojeżdżamy do szosy Tarnowskie Góry – Gliwice, przecinamy ją i ul. Długą dojeżdżamy do ul. Staszica. Skręcamy w prawo i po chwili w lewo w ul. Żeromskiego. Razem ze znakami niebieskiego Szlaku Powstańców Śląskich przejeżdżamy przez rezerwat „Segiet” do Blachówki [40,7] i szosy Radzionków – Stolarzowice. Tu skręcamy w prawo i trzymając się nadal niebieskiego szlaku dojeżdżamy do restauracji „Pod Dębem” [44,7] w bytomskim Lesie Miejskim. Ul. Sosnową prowadzącą od restauracji jedziemy cały czas prosto, przecinamy szosę Bytom – Stolarzowice i przepustem pod autostradą A1 dojeżdżamy do osiedla w Miechowicach. Zachodnim skrajem osiedla docieramy do ul. Stolarzowickiej [47,2] i skręcamy w lewo. Mijamy osiedle w Miechowicach i kościół parafialny Bożego Ciała, skręcamy w lewo i ul. Wolnego i Warszawską dojeżdżamy do parku na Górze Gryca. Tu skręcamy w lewo na ul. Miechowicką i mijając zabudowania Karbia wjeżdżamy do Bytomia. Ulicą Wrocławską obok Parku Miejskiego docieramy do centrum. Aby uniknąć objazdu jednokierunkowymi ulicami wokół śródmieścia, proponujemy przejść pieszo z rowerem do placu Jana III Sobieskiego, gdzie kończymy naszą wycieczkę [54].

122

R 3. Bytom – Miechowice – Stolarzowice – Górniki – Zbrosławice – Kamieniec – Księży Las – Łubie – Pyskowice – Zawada – Karchowice – Wieszowa – Rokitnica – Miechowice – Bytom (59 km) Trasa wiedzie przez malownicze tereny wiejskie gminy Zbrosławice, przyłączonej w latach 1922-51 do powiatu bytomskiego. Jej atrakcją są pałace w Kamieńcu i Łubiu, drewniany kościół w Księżym Lesie i niemieckie fortyfikacje graniczne w Zbrosławicach. Wycieczkę zaczynamy na pl. Jana III Sobieskiego, skąd do skrzyżowania ul. Strzelców Bytomskich i Chrzanowskiego jedziemy jak przy trasie R 2. Wjeżdżamy w ul. Chrzanowskiego. Z lewej mijamy gmach Urzędu Miejskiego (dawny Sąd Cywilny z 1914 r.), a z prawej – 43-hektarowy park miejski, założony po 1870 r. Skręcamy w prawo w ul. Wrocławską. Mijamy z lewej Bytomskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego i kilkanaście budynków willowych z przełomu XIX i XX w. Po prawej w parku znajduje się kąpielisko miejskie i cztery wieżowce z lat siedemdziesiątych, a za skrzyżowaniem z ul. Łużycką – zabudowania i hałdy kopalni węgla „Bobrek-Centrum” („Karsten-Centrum” z 1880 r.). Wjeżdżamy na nową estakadę nad torami linii kolejowej z Bytomia do Tarnowskich Gór. Z lewej strony widoczne są charakterystyczne trzy kominy Elektrociepłowni „Szombierki” – obiektu na Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego, a nieco bliżej – pozostałości po dawnej Fabryce Lin i Drutów, szyby kopalni „Bobrek” i dwie 46-metrowe wieże kościoła parafialnego w Karbiu [3], a z prawej – dawne Bytomskie Zakłady Urządzeń Technicznych. Ul. Miechowicką podjeżdżamy pod Górę Gryca (307 m n.p.m.), której wierzchołek z neogotycką kaplicą św. Barbary zasłaniają drzewa. Jesteśmy w Miechowicach. Skręcamy w prawo w ul. Warszawską. Z lewej strony nad zabudowaniami widzimy wieżę kościoła parafialnego Świetego Krzyża, także z lewej cmentarz parafialny, na którym po-

chowano m.in. ofiary sowieckiego terroru w styczniu 1945 r. Przecinamy pl. Słoneczny i ul. Wolnego w prawo zmierzamy do ul. Stolarzowickiej. Na wysokości kościoła Bożego Ciała skręcamy w prawo i mijając nowe osiedle mieszkaniowe wjeżdżamy w las [7]. Na jego zachodnim skraju zaczynają się Stolarzowice str. 89). Przejeżdżamy pod wiaduktem ( autostrady A1 i na skrzyżowaniu dróg w pobliżu dawnego dworu [10] ul. Ptakowicką jedziemy przez Górniki do Ptakowic [15]. Tę niewielką wieś w gminie Zbrosławice wzmiankowano już w 1251 r., zaś w połowie XVI wieku było tutaj prawie 300 szybów wydobywczych rud srebra i ołowiu. Na początku XIX wieku wydobywano tu rudę żelaza dla huty gliwickiej. Przy ul. Reptowskiej znajduje się zdewastowany park krajobrazowy, w którym na fundamentach XVIII-wiecznego dworu zbudowano budynek dyrekcji dawnego PGR. Ulicą Wyzwolenia kierujemy się na za-

123

chód, mijamy zabudowania Ptakowic, przejeżdżamy nieczynną linię kolejową Zabrze Mikulczyce – Tworóg Brynek (uruchomioną w 1928 r.), most na Dramie i wjeżdżamy do Zbrosławic [17,5]. Wieś nad Dramą wzmiankowana była już w 1235 r., a w XIII w. otrzymała prawa miejskie, których jednak nie wykorzystała. W XIII w. kwitło tu górnictwo galeny, a od 1822 r. do połowy XIX w. – galmanu. W tym czasie działały tu także 3 młyny, tartak, wapiennik i gorzelnia. Po plebiscycie w 1921 r., Zbrosławice pozostały w Niemczech, wchodząc do nowego powiatu bytomsko-tarnogórskiego. Jadąc przez wieś mijamy przy ul. Oświęcimskiej pałac z 1756 r. (wielokrotnie przebudowywany), zostawiając z boku (przy ul. Żwirki i Wigury) 3 niemieckie schrony bojowe sprzed 1939 r. Jadąc dalej mijamy z prawej strony ul. Stefana Batorego, przy której znajduje się Urząd Gminy i Sanatorium Dziecięce, urządzone w budynku z 1936 r. dawnego schroniska bytomskiego Hitlerjugend. W jego

pobliżu na wzgórzu 285 m n.p.m. znajdowało się w okresie międzywojennym szybowisko. Jadąc dalej mijamy ul. Kościelną, przy której stoi kościół parafialny Wniebowzięcia NMP z XV-wiecznym gotyckim prezbiterium i barokową nawą. W ołtarzu głównym stoi figurka łaskami słynącej MB Zbrosławickiej z 1575 r. Biegnąca równolegle do rzeki Dramy ul. Wolności prowadzi nas do Kamieńca. Po drodze z lewej strony – ośrodek jeździecki. Na skraju Kamieńca zalew na Dramie (pow.1,3 ha), utworzony w 1968 r. na potrzeby rekreacyjnosportowe. Kamieniec wzmiankowano ok. 1300 r., choć już w okresie kultury łużyckiej istniała tu osada obronna, a we wczesnym średniowieczu (VII-IX w.) istniał tu gród, zniszczony w czasie najazdu wielkomorawskiego Świętopełka w 875 r. W centrum znajduje się późnogotycki kościół parafialny św. Jana Chrzciciela z 1413 r., przebudowany w 2. poł. XIX w. W pobliżu, na wzgórzu wznosi się barokowy pałac, zbudowany w XVIII w. przez Löwencronów na funda124

mentach dawnego zamku Kokoszów (z przełomu XV i XVI w.). Po rozbudowie w 1873 i 1910 r. otrzymał neobarokowy wystrój wnętrz. Od północnego wschodu w 1910 r. dobudowano kaplicę pałacową. Pałac zajmuje obecnie Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci. Do pałacu przylega 6-hektarowy park krajobrazowy z końca XVIII w. z ciekawym drzewostanem (tulipanowiec amerykański, miłorząb dwuklapkowy, 3 sosny wejmutki, dąb kaukaski, buki purpurowe zwisające i inne) i dekoracyjną ruiną z 1887 r., tzw. „Mysią Wieżą”. Nasza trasa prowadzi obok wzgórza pałacowego, gdzie skręcamy w prawo [21,5], kierując się ul. Wiejską do Księżego Lasu. Tu, w centrum wsi [26], znajduje się najstarszy w woj. ślaskim kościół drewniany św. Michała Archanioła z 1494 r., z dobudowaną od frontu ceglaną przybudówką z 1910 r. Po obejrzeniu kościółka wracamy na południowy skraj Księżego Lasu i polną drogą obok gospodarstwa rolnego jedziemy na zachód – do Łubia [30]. Wieś tę wzmiankowano już w 1256 r., a do poł. XV w. była wsią książęcą. Na początku XIX w. nabył wieś John Baildon – Szkot, współtwórca nowoczesnego śląskiego hutnictwa (huty w Gliwicach i Królewskiej Hucie),

którego spadkobiercy zbudowali tu w 1869 r. klasycystyczny pałac, przebudowany w 1911 r. Dziś mieści się w nim Dom Opieki dla Dorosłych. Nieco na północ od pałacu, przy drodze do Jasiony i Brynku, stoi XVI-wieczny kościół parafialny Narodzenia NMP, przebudowany w stylu barokowym w l. 1730-39. Na cmentarzu w pobliżu kościoła zachowały się nagrobki rodziny Baildonów (John Baildon został pochowany na Cmentarzu Hutniczym w Gliwicach, a jego żeliwny nagrobek eksponowany jest na dziedzińcu Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych w Gliwicach). Z Łubia ul. Pyskowicką jedziemy na południe do Pyskowic [35]. Pyskowice wzmiankowano w 1256 r. jako wieś, a w 1327 r. jako miasto (przypuszcza się, że prawa miejskie otrzymały ok. 1260 r.). Należały do księstwa toszeckiego, a później państwa stanowego. W 1581 r. Jerzy von Redern skazał na śmierć burmistrza Tomasza Czecha za obronę praw mieszczan. Za to nadużycie musiał się zrzec zwierzchności nad miastem. W latach 1430 i 1433 miasto splądrowali husyci, a w 1627 r. – Szwedzi. Kilka razy trawiły je pożary, w tym największy w 1822 r. Pod koniec XVIII w. zaliczano Pyskowice do dużych miast z silnym rzemiosłem (m.in. sukiennicy i kuśnierze).

125

W XVIII i XIX w. działały tu huty żelaza. Do naszych czasów zachował się owalnicowy układ urbanistyczny starego miasta. Pośrodku rynku stoi klasycystyczny-neogotycki ratusz z 1822 r., przebudowany w 1860 r., przed nim barokowa figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1809 r. Także przy rynku i ulicach starego miasta zachowało się ok. 50 domów, zbudowanych po pożarze w 1822 r. Na północ od rynku stoi gotycki kościół parafialny św. Mikołaja z 2. poł. XV w., wielokrotnie przebudowywany (elewacja neogotycka, wystrój barokowy i rokokowy). Przy ul. Armii Krajowej – kościół cmentarny św. Stanisława Biskupa z lat 186568. Przy ul. Wyszyńskiego wznosi się barokowy budynek dawnego sądu i więzienia oraz neoromański gmach dawnego Seminarium Nauczycielskiego z 1849 r. W dzielnicy Zaolszany, przy ul. Gliwickiej, zachował się nie użytkowany cmentarz żydowski z poł. XIX w. Ulicą Wyszyńskiego opuszczamy Pyskowice, jadąc na wschód w kierunku Bytomia. Mijamy Zawadę z klasycystycznym kościołem filialnym św. Marka Ewangelisty z 1851 r. i Zabytkowy Zakład Wodociągowy „Zawada” z 1896 r. na skraju Karchowic (obiekt na Szlaku Zabytków Techniki woj. śląskiego). W centrum wsi stoi kościół parafialny św. Katarzyny Aleksandryjskiej, późnogotycki z ok.1500 r., rozbudowany na przeł. XIX i XX w. Jadąc nadal ul. Bytomską na wschód mijamy Boniowice i dojeżdżamy do skraju Wieszowy [44]. Po prawej stronie widnieje dawny zespół dworski z XVIII-wiecznym dworem Grotowskich, przebudowanym na budynek mieszkalny, oraz kuźnią i spichlerzem z pocz. XX w. Wieszową wzmiankowano już na pocz. XIV w., w 1338 r. Piotr z Paniów podarował 10 łanów w przysiółku Konary szpitalowi św. Ducha w Bytomiu. W XVI w. działało w Wieszowej kilka szybów galeny srebro-i ołowionośnej, a w 1840 r. kopalnia galeny „Leopold”, kopalnia rud żelaza, wapienniki i potażarnia. Od 1839 r. wieś należała do Donnersmarcków. Po podziale Górnego Śląska Wieszowa pozostała w Niemczech. W latach 1911-45 istniał tu chór mieszany „Jutrzenka”, a w okresie międzywo-

jennym działała polska szkoła mniejszościowa. Przy ul. Bytomskiej, którą jedziemy, znajduje się budynek szkolny z 1904 r. i neogotycki kościół parafialny Św. Trójcy z 1896 r. Ulicą Bytomską biegła w latach 1926-83 linia tramwaju nr 31 z Bytomia. Tylko kilkaset metrów dzieli Wieszową od Rokitnicy – dzielnicy Zabrza od 1951 r. Jako wieś wzmiankowano ją w 1310 r. Dzieliła się wówczas na 2 wsie o tej samej nazwie: wschodnią – należącą do księstwa bytomskiego i diecezji krakowskiej – i zachodnią – należącą do Toszka i diecezji wrocławskiej. Ten stan rzeczy trwał aż do 1821 r., kiedy cały dekanat bytomski włączono do diecezji wrocławskiej. Rokitnica wielokrotnie zmieniała właścicieli. W 1858 r. Adolf von Tieschowitz, właściciel Rokitnicy i starosta bytomski, sprzedał dobra Hubertowi von Tiele-Wincklerowi. W 1899 r. hrabia Ballestrem uruchomił w Rokitnicy kopalnię węgla „Castellengo” (później „Rokitnica”). Dla górników kopalni zbudowano w 1906 r. kolonię robotniczą, będącą wówczas najnowocześniejszą w Europie. W latach 1902-4 zbudowano w Rokitnicy Powiatowy Dom Nieuleczalnie Chorych i Sanatorium Powiatowe, a w 1910 r. – Powiatowy Dom Inwalidów i ośrodek kolonijny. W latach 1909-11 powstał neobarokowo-modernistyczny kościół parafialny Najświętszego Serca Jezusowego (proj. prof. Kühn). W latach 20. XX w. rozpoczęto tu i w sąsiedniej Helence powiatowe inwestycje mieszkaniowe. W 1925 r. połączono Rokitnicę linią tramwajową z Miechowicami, w 1926 r. – z Wieszową, a w 1940 r. z Zabrzem przez Mikulczyce. W latach 1926-28 zbudowano Szpital Spółki Brackiej i ratusz (proj. T. Ehl). Zespół Szpitalny i Dom Inwalidów stał się po II wojnie światowej zapleczem Śląskiej Akademii Medycznej. Przejeżdżamy przez Rokitnicę ul. Bytomską i przez miechowicki las, mijając basen kąpielowy i szyb zachodni kopalni „Miechowice”, dojeżdżamy do Miechowic [52,5]. Przez centrum dzielnicy z ruinami pałacu Tiele-Wincklerów i neogotyckim kościołem Św. Krzyża zmierzamy ku Górze Gryca, gdzie zamykamy pętlę naszej wycieczki. Ulicą Miechowicką i Wrocławską wracamy do centrum Bytomia [59].

126

R 4. Bytom – Brzeziny Śląskie – „Żabie Doły” – Łagiewniki – Godula – Orzegów - Ruda Śląska – Zabrze – Biskupice – Bobrek – Szombierki – Bytom (38 km) Trasa przebiega przez południowe obrzeża Bytomia: dzielnice Rudy Śląskiej i Zabrza, tereny silnie zurbanizowane. Choć nie ma ona w takim stopniu, jak pozostałe, walorów rekreacyjnych, pozwala zobaczyć kilka nielicznych już kolonii i osiedli robotniczych, tak charakterystycznych dla przemysłowej części Górnego Śląska. Początkowy odcinek trasy prowadzi przez atrakcyjne przyrodniczo Żabie Doły. Trasę rozpoczynamy na pl. Wolskiego do jej końca. Na wysokości restauracji skręcaprzed dworcem kolejowym, skąd jedziemy ul. my w lewo i za garażami – w prawo. PrzejeżMiarki. Po drodze mijamy z prawej zespół bu- dżamy między ogródkami do szerokiej alejki, dynków poczty i dawnego niemieckiego urzę- skręcamy w prawo i przed wiaduktem – du celnego, przykład funkcjonalizmu lat trzy- w lewo. Po chwili dojeżdżamy do asfaltowej ul. Kosynierów. Jesteśmy na skraju obszaru dziestych, przy skrzyżowaniu z ul. Moniuszki widoczny z lewej gmach Opery Śląskiej, a przy stawów użytku ekologicznego „Żabie Doły” ul. dr. Rostka – budynek dawnego Królewskie- [4] ( str. 12). go Instytutu Higieny. Na skrzyżowaniu Skręcamy w prawo i po chwili zaczynają z ul. Chorzowską skręcamy w lewo, a na kolej- nam towarzyszyć z obu stron akweny użytku nym skrzyżowaniu – w prawo w ul. Siemiano- ekologicznego. Dojeżdżamy do dwu wiadukwicką. Przejeżdżamy pod wiaduktem wschod- tów z prawej strony i skręcamy w kierunku niej obwodnicy Bytomia, mijamy z prawej zach. Za wiaduktami wjeżdżamy na ul. Krzyzabudowania dawnych Zakładów Górniczo- żową, prowadzącą do centrum Łagiewnik. Hutniczych „Orzeł Biały” i za kolejnym wia- Przejeżdżamy pod wiaduktem ul. Chorzowduktem wjeżdżamy do Brzezin Śląskich – skiej [6], mijamy z prawej strony schron bojodzielnicy Piekar Śląskich [3]. Na skrzyżowaniu wy (o OW „Śląsk” str. 36), ogrodzenie boiska z ul. Kotucha, skręcamy w prawo i jedziemy ŁKS „Łagiewniki” i dojeżdżamy do skrzyżowa-

Jeden ze stawów „Żabich Dołów”, foto Edward Wieczorek

127

nia z ul. Cyryla i Metodego, którą skręcamy w lewo [7]. Mijamy z lewej neoromański kościół parafialny św. Jana Nepomucena ( str. 80), następnie budynek dawnego ratusza, a nieco wyżej, za skrzyżowaniem z ul. Ludową z lewej dawne zabudowania dworskie, a z prawej – kamienny, średniowieczny krzyż pokutny [8]. Dojeżdżamy do ul. św. Piotra, skręcamy w prawo, przecinamy ul. Świętochłowicką i ul. Ostatnią jedziemy w kierunku Rudy Śląskiej. Mijamy kolonię Zygmunta i zabudowania na terenie dawnej huty „Zygmunt” i zjeżdżamy w dół, w las. Za lasem po prawej stronie rozciąga się malownicza kolonia Zgorzelec [10]. Ta zbudowana w l. 1897-1901 kolonia robotnicza obejmuje 37 identycznych, czterorodzinnych budynków mieszkalnych, tzw. „familoków”, dziś w części niezamieszkałych. Stanowi ona cenny przykład zespołu urbanistyczno-architektonicznego z okresu największego rozwoju przemysłu na terenie Górnego Śląska, dlatego została w 1994 r. wpisana do rejestru zabytków. Pod koniec lat 90. XX w. prowadzono przez władze Bytomia przy pomocy rządu Północnej Nadrenii-Westfalii próbę rewitalizacji osiedla, o czym informuje zniszczona tablica na budynku nr 19. W pobliżu rzeki Bytomki dojeżdżamy do ul. Goduli. Na Bytomce przebiegała międzywojenna granica pomiędzy Rzeszą Niemiecką a Rzeczpospolitą Polską; z miejsca, do którego dojechaliśmy, widać za mostem dawny niemiecki budynek celny. Na ul. Goduli skręcamy w lewo i jedziemy ku widocznym zabudowaniom Os. Powstańców na skraju dzielnicy Rudy Śląskiej – Goduli. Godula powstała na gruntach sąsiedniego Orzegowa po zbudowaniu w 1854 r. huty cynku „Godula” (zlikwidowanej i rozebranej po 1919 r.). Obok niej wyrosła kolonia robotnicza, która przyjęła nazwę od huty. W 1866 r. wyodrębniono z bytomskiej parafii NMP nową parafię w Goduli, a w latach 1867-71 zbudowano dla niej neogotycki kościół parafialny Ścięcia św. Jana Chrzciciela (proj. T. Linke), fundacji Joanny von Schaffgotsch z domu Gry-

cik, spadkobierczyni fortuny Karola Goduli. Na południowym krańcu dzielnicy pracuje od 1844 r. kopalnia węgla „Paweł”. Godula uzyskała status gminy w 1924 r., a od 1951 r. jest dzielnicą Rudy Śląskiej. Jadąc ul. Goduli mijamy z prawej na skraju osiedla jeden z wielu w tej okolicy schronów bojowych [12] Obszaru Warownego „Śląsk”, wyposażony w opancerzone stanowiska ckm, natomiast w pobliżu, przy ul. Romera, znajduje się tradytor artyleryjski ze stanowiskiem dla armatki 75 mm. Mijamy z prawej Park Mickiewicza z końca ubiegłego wieku, z kamiennym krzyżem z 1885 r. na jego skraju. Za parkiem – pozostałości starej zabudowy Goduli. Dojeżdżamy do pl. Niepodległości [13] z pomnikiem powstańców śląskich z prawej i szkołą z 1861 r. z lewej. Za szkołą wznosi się neogotycki budynek dawnego szpitala i kościół parafialny. W jego wnętrzu na szczególną uwagę zasługują dwa cenne witraże z 1911 r. proj. Glotzla z Salzburga, przedstawiające m.in. fundatorów: hrabiowską rodzinę Schaffgotschów i dyrektora generalnego dr. B. Stephana. Skręcamy w prawo w ul. Joanny i jedziemy do Orzegowa. Pierwsze wzmianki o wsi Orzegów pochodzą z XIII w. Była to typowa wieś rozsiana wzdłuż drogi z Bytomia do Czarnego Lasu. W 1826 r. podupadłe majątki Orzegów i Szombierki kupił Karol Godula, pionier przemysłu cynkowego na Górnym Śląsku, rozpoczynając eksploatację miejscowych bogactw naturalnych. Na obszarach należących do Orzegowa powstały z czasem dwie nowe osady: Chebzie i Godula. W 1858 r. zbudowano w Orzegowie pierwszą szkołę (do tej pory dzieci musiały chodzić na Szombierki), a w 1896 r. erygowano parafię, oddzielając Orzegów od bytomskiej parafii NMP. Od 1768 r. działała w Orzegowie kopalnia węgla „Król Dawid”, a od 1873 r. „Gothard” (później „Karol”). Na pograniczu Orzegowa i Rudy pracowały także: huta cynku „Karol” (1812-1908) oraz huta żelaza „Berta”, a w 1903 r. uruchomiono w Orzegowie koksownię.

128

Jadąc przez Orzegów ulicami Joanny i Kardynała Hlonda docieramy do najstarszej części dzielnicy [14,5]. Z lewej strony stoi neoromański kościół parafialny św. Michała Archanioła z 1895 r. (proj. W. Wieczorek), przebudowany w 1911 r. przez M. Giemsę. We wnętrzu – ciekawy ołtarz szafowy z płaskorzeźbionymi scenami ewangelicznymi oraz jedne z większych na Górnym Śląsku organy, na których w czasie inauguracji w 1929 r. koncertował kompozytor Feliks Nowowiejski. Obok kościoła znajduje się dawny budynek ratusza orzegowskiego, neogotycki z końca XIX w. (obecnie placówka szpitalna), zaś w pobliżu, przy ul. Małej – stara szkoła z 1858 r. Ulicą Kardynała Hlonda wracamy do skrzyżowania z ul. Orzegowską, skręcamy w prawo mijając z lewej stary cmentarz orzegowski z 1894 r. (m.in. nagrobek K. Latki, uczestnika powstania styczniowego i groby powstańców śląskich) i za wiaduktem kolejowym dojeżdżamy do dzielnicy Ruda. Początki Rudy sięgają przełomu XIII i XIV w.,

kiedy jako wieś biskupów wrocławskich należała do pobliskich Biskupic. Już w 1401 r. istniała tu huta ołowiu, a ówcześni właściciele – Rudzcy – posiadali tu murowany zamek, zniszczony w czasie wojny 30-letniej. W XVIII w. na terenie Rudy rozpoczęto wydobycie węgla kamiennego (1742 r. kopalnia „Brandenburg” – dziś „Wawel”). W 1812 r. uruchomiono na jej terenie olbrzymią cynkownię „Karol”, a później hutę żelaza „Bertha” i parową cegielnię. Rozwój osady spowodowało też przeprowadzenie w 1845 r. linii Kolei Górnośląskiej w 1845 r. i budowa w 1846 r. tzw. Bergwerkstrasse z Wygody (dziś Mikołów) przez Czarny Las, Kuźnice, Bobrek do Dąbrowy Miejskiej i szosy tarnogórskiej. W 1922 r. włączono Rudę do Polski, w 1939 r. otrzymała ona prawa miejskie, a w 1959 r. połączono ją z miastem Nowy Bytom, tworząc miasto wydzielone Ruda Śląska. Jadąc ul. Orzegowską mijamy z prawej zadrzewioną dolinę, z mocno zaniedbanym Parkiem im. W. Janasa i Grotą Lurdzką. Przy

129

skrzyżowaniu z ul. Matejki i neogotyckiej kaplicy św. Piusa X z 1870 r. skręcamy w prawo i dojeżdżamy do ul. Piastowskiej [16,5]. Po prawej stronie widoczna bryła neoromańskiego kościoła św. Józefa z l. 1902-04. W jego wnętrzu na uwagę zasługują płaskorzeźbione fryzy, ołtarz główny i boczne, dwie figury Aniołów dłuta berlińskiego rzeźbiarza Józefa Limburga oraz podziemna krypta pod prezbiterium, w której pochowani są członkowie hrabiowskiej rodziny Ballestremów, z fundatorem kościoła hr. Franciszkiem von Ballestrem (1835-1910) – przywódcą katolickiej partii „Centrum”, posłem do Reichstagu i jego przewodniczącym. Skręcamy w lewo w ul. Piastowską, która prowadzi nas pod wiadukt najstarszej na Górnym Śląsku linii kolejowej z Wrocławia do Katowic. Z lewej, tuż przed wiaduktem – jeden z zabytków dawnej techniki górniczej – Szyb „Franciszek” kopalni „Wawel”, zbudowany ok. poł. XIX w., z charakterystyczną neogotycką wieżą budynku straży pożarnej Za wiaduktem mijamy z prawej strony

eklektyczny budynek z końca XIX w. dawnej gospody książęcej i jesteśmy w centrum starej Rudy – na ul. Wolności. Po lewej stronie (nr 2 – 12), mijamy ciekawe, eklektyczne budynki z końca XIX w. Nieco wyżej po prawej stronie, przy skrzyżowaniu z ul. Kościelną – budynek narożny z rodzajem murowanej groty i sceną Ukrzyżowania z 1893 r. Obok znajduje się duży głaz narzutowy o ob. ok. 400 cm. Skręcamy w ul. Kościelną. Po obu stronach ulicy stoją ciekawe domy robotnicze z dwuspadowymi, łamanymi dachami i neobarokowymi szczytami. Na końcu po lewej stronie – neogotycki kościół Matki Boskiej Różańcowej z 1869 r. Z wyposażenia z epoki zachowały się konfesjonały, ołtarze boczne, stacje Drogi Krzyżowej i organy. Za kościołem przy ul. Porębskiej – cmentarz parafialny 1901 r., na nim m.in. pomnik-mauzoleum powstańców śląskich, pomnik górników – ofiar katastrof górniczych – i kaplica grobowa radcy górniczego Franciszka Pielera (wynalazcy lampy alkoholowej do badania zawartości metanu). Wracamy ul. Kościelną i ul. Staszica między domami osiedla robotniczego

Maszyna parowa w Skansenie Górniczym “Królowa Luiza”, foto Edward Wieczorek

130

z pocz. XX w. i dojeżdżamy do ul. Wolności na wprost budynku (1905-09) dawnego zarządu gminy, obecnie mieszczącego m.in. Muzeum Miejskie im. M. Chroboka. Skręcamy w prawo, mijamy kolonie ogródków działkowych i kolejną kolonię robotniczą „Karmańskie” (nazwaną tak od kopalni „Karol Emanuel”) i dojeżdżamy do skrzyżowania z ul. Zabrzańską, na którym skręcamy w prawo [20]. Po kilku minutach jazdy docieramy do drewnianego kościoła parafialnego św. Jadwigi, z 1929 r. w dzielnicy Zabrza – Zaborzu. Ta oryginalna świątynia została zbudowana z drewna ze względu na działanie szkód górniczych. Wzniesiono ją na planie owalu, kryjąc bryłę łamanym dachem z czterema wieżyczkami. Kilkaset metrów dalej, po prawej stronie mijamy niewielki skwer, na którym do niedawna stał Pomnik Rewolucjonistów, przeniesiony do Muzeum PRL-u w Rudzie Śląskiej – Bielszowicach. Także po prawej – neogotycki kościół św. Franciszka [23] z l. 1884-85, proj. J. Kowollika. We wnętrzu m.in. stacje Drogi Krzyżowej pędzla Fahnrotha, witraże w absydzie i organy z ok.1885 r. Mijamy kościół i Elektrociepłownię „Zabrze” z prawej strony. Za zabudowaniami elektrociepłowni 200-metrowy dojazd do Skansenu Górniczego „Królowa Luiza”. Istniejący na terenie założonej w 1791 r. kopalni węgla skansen obejmuje działającą parową maszynę wyciągową z 1915 r., budynki maszynowni i warsztatów, wieżę wyciągową szybu „Carnall” oraz sztolnię i podziemne wyrobiska przy pobliskiej ul. Sienkiewicza 43. Ulicą Wolności dojeżdżamy do centrum Zabrza [25], mijając z lewej zabudowania browaru i ekspresjonistyczny budynek I LO z l. 1926-28 z ciekawą dekoracją figuralną. Współczesne Zabrze to zespół kilku osad z różnych okresów. Najstarszą są Biskupice, wzmiankowane w 1243 r., zaś dzisiejsze centrum Zabrza to osada z pocz. XIV w. W poł. XVIII w. hr. Maciej Wilczek uruchomił w okolicy pierwsze zakłady przemysłowe i rozwinął osadnictwo w sąsiedztwie Zabrza (Maciejów, Pawłów Górny i Dolny, Kończyce).

W 1774 r. powstał tu wielki piec i fryszerka, a w 1790 r. królewska kopalnia „Królowa Luiza” – największa w ówczesnej Europie. Wieś Zabrze w 1826 r. nabył hr. Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck. Po 1873 r. wyłączone z powiatu bytomskiego Zabrze stało się siedzibą powiatu, ale prawa miejskie otrzymało dopiero w 1922 r., mając wówczas 65 tys. mieszkańców i miano „największej wsi w Europie”. W 1846 r. przeprowadzono przez Zabrze kolej, a w 1823 r. doprowadzono tu Kanał Kłodnicki. Od poł. XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu: huta „Donnersmarck” (1851 r.) – dziś „Zabrze”, fabryka kotłów parowych (1853 r.), fabryka lin (1855 r.), jedna z największych na kontynencie, kopalnia węgla „Guido” (1872 r.), „Ludwik” (1873 r.), „Zabrze Wschód” (1876 r.), koksownia „Zabrze” (1884 r.) i elektrownia (1896 r.) W 1903 r. posłem do parlamentu niemieckiego z okręgu Zabrze był Wojciech Korfanty. Chociaż w III powstaniu śląskim zabrzanie wystawili pułk im. S. Czarnieckiego, głosy na Niemcy w czasie plebiscytu przeważyły i po podziale Górnego Śląska Zabrze pozostało w części niemieckiej. Dziś Zabrze to nadal ważny ośrodek przemysłowy, naukowy (m.in. II Wydział Lekarski Śl. Akademii Medycznej, katedra i Klinika Kardiochirurgii, gdzie prof. Z. Religa dokonał pierwszej w Polsce transplantacji serca; Wydział Organizacji i Zarządzania Politechniki Śl.) i kulturalny (Teatr Nowy, filharmonia, dwa muzea). Z obiektów architektonicznych Zabrza na uwagę zasługują neoromańskie kościoły św. Anny (1902 r.) i św. Andrzeja (1866 r.); budynek dawnego starostwa (obecnie Muzeum Górnictwa Węglowego) z 1874 r.; kościół ewangelicki z 1874 r.; historyzujące gmachy sądu (1907 r.), poczty (1909 r.), dawnego ratusza (1896 r.) oraz Teatru Nowego (1901 r.). Szczególnie interesujący jest ekspresjonistyczny kościół św. Józefa z l. 1929-32, proj. D. Böhma. Zabrze jest miastem turystyki przemysłowej. Turystów przyciągają do niego Zabytkowa Kopalnia „Guido”, Skansen Górniczy „Królowa Luiza”, szyb „Maciej oraz Muzeum Gór131

nictwa Węglowego oraz rewitalizowana Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna. Na uwagę zasługują też zabytkowe kolonie robotnicze (Borsig, Zandka i Stara Rokitnica). W Zabrzu działa także Muzeum Miejskie i Miejski Ogród Botaniczny. Z ul. Wolności skręcamy w prawo w ul. Stalmacha, mijamy z prawej strony zakłady „Powen” i skręcamy w prawo w ul. Cmentarną. Na jej końcu, przy cmentarzu katolickim – po prawej stronie stoi„stalowydom” (Cmentarna 7d), zbudowany w 1927 r. w ciągu 6 tygodni, ze stalowych płyt. Nieco dalej, przy ul. Cmentarnej znajduje się zabytkowy cmentarz żydowski, założony w 1871 r., zgodnie z nakazem religii żydowskiej, poza obszarem zamieszkałym. Jego centralną oś wyznacza brukowana aleja obsadzona ponad stuletnimi robiniami. W drzewostanie zachowały się też trzy 150-letnie platany klonolistne, a całą niemal powierzchnię cmentarza porasta

bluszcz. W 14 kwaterach pochowano tu ok. 1000 zabrzańskich Żydów, a do dnia dzisiejszego wśród starodrzewu i łanów bluszczu zachowało się ponad 700 nagrobków, często o dużej wartości artystycznej. Najstarsze pochodzą z 1872 r. Wśród tradycyjnych, prostokątnych macew, trafiają się prawdziwe dzieła sztuki kamieniarskiej, z bogatą symboliką. Ulicą Cmentarną wracamy kawałek do ul. Siedleckiego, w którą skręcamy w prawo i po dojeździe do ul. Bytomskiej – ponownie w prawo. Przejechaliśmy przez osiedle patronackie pracowników huty „Donnersmarck” („Zabrze”), zbudowane w l. 1900-11, a zaprojektowane przez architektów berlińskich. W elewacjach zastosowano dekorację z „pruskiego muru”, a przestrzenie między domami obsadzono zielenią. Przy ul. Bytomskiej, po lewej stronie widoczne jest Centrum Handlowe „Platan”, zbudowane

na terenie huty dawnej „Zabrze”. Jadąc wzdłuż płynącej równolegle do ulicy rzeki Bytomki, dojeżdżamy po 2 km do dzielnicy Zabrza – Biskupic [28]. Wymienione w dokumencie z 1243 r. Biskupice były do 1524 r. wsią biskupów wro132

cławskich. Przez kolejne wieki zmieniały właścicieli, od 1748 r. w rękach Franciszka Wolfganga von Stechow i jego spadkobierców – Ballestremów. Po 1852 r. za sprawą A. Borsiga rozpoczęła się gwałtowna industrializacja gminy: w l. 1852-62 powstaje kopalnia „Hedwigwunsch” (Jadwiga); w 1864 r. wielkie piece, a w 1872 r. – stalownia; w l. 1868-73 kopalnia „Ludwik” i w 1884 r. – koksownia. Koncern Borsiga produkował głównie na potrzeby kolei, armii i floty niemieckiej. Wokół zakładów wyrosły kolonie robotnicze z zapleczem usługowym i administracyjnym. Przejeżdżamy ul. Bytomską przez centrum dzielnicy, mijamy z lewej neogotycki kościół św. Jana Chrzciciela z 1856 r. (proj. Albert), zaś z prawej ekspresjonistyczny dawny ratusz z 1925 r. i ciekawe, neogotyckie w formie domy robotnicze „Borsig” z l. 1900-01. Nieco dalej, także z prawej strony w rejonie ul. Okrzei – duże osiedle robotnicze Borsiga z l. 1863-71. Za zabudowaniami dzielnicy rozciąga się z lewej strony dawny kompleks zakładów Borsiga z kopalnią i koksownią „Jadwiga” [31]. Mijamy ogródki działkowe i nieużytki i dojeż-

dżamy do skraju Bobrka, dzielnicy Bytomia. W prawo odchodzi droga i linia tramwajowa do Rudy Śląskiej. Skręcamy w lewo, ku widocznej wieży kościoła parafialnego Św. Rodziny (1902 r.) w Bobrku ( str. 93), dojeżdżamy do skrzyżowania ul. Konstytucji z ul. Zabrzańską i skręcamy w prawo. Mijamy zespół osiedli robotniczych huty i kopalni „Bobrek”, przejeżdżamy przez wiadukt nad linią kolejową, która w 1859 r. połączyła Chebzie z Tarnowskimi Górami. Z lewej widoczna jest charakterystyczna sylwetka elektrowni „Szombierki” z 1920 r. Dojeżdżamy do centrum Szombierek [35]. Mijamy z lewej neogotycką kaplicę św. Józefa z 1863 r. i budynek dawnej gminy, następnie dawny obszar dworski i z prawej – kościół parafialny Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1904 r. ( str. 70). Jadąc nadal ul. Zabrzańską mijamy z prawej kopalnię „Szombierki” i po kilkuset metrach wzgórze Małgorzatka ( str. 75). Tu możemy zakończyć naszą wycieczkę rowerową, przechodząc podziemnym przejściem pod torami kolejowymi na pl. Wolskiego [38].

R 5. Bytom – Brzeziny Śląskie – Brzozowice – Kamień – Bobrowniki – Dobieszowice – Wymysłów – Kozłowa Góra – Radzionków – Stolarzowice – Dąbrowa Miejska – Bytom (41 km) Trasa prowadzi przez miejscowości otaczające Bytom od wschodu i północnego wschodu, także przez skraj Zagłębia. Wśród ciekawych obiektów m.in. drewniany kościół w Bobrownikach, dwór obronny w Dobieszowicach i schrony bojowe Obszaru Warownego „Śląsk” w Wymysłowie. Zaczynamy trasę na pl. Jana III Sobieskiego, skąd dojeżdżamy do dzielnicy Piekar Śląskich – Szarleju [4 km] ( trasa R 1). Na wysokości ronda Kopalni „Julian” w piekarskiej dzielnicy Szarlej skręcamy w prawo i nadal ścieżką pieszo-rowerową wzdłuż ul. Solidarności, dojeżdżamy do kolejnego ronda Kopalni „Andaluzja” na wschodnim skraju Szarleja. Skręcamy w prawo i nadal ścieżką pieszo-rowerową dojeżdżamy do kolejnego ronda na wsch. skraju Szarleja. Tu jedziemy kawałek w prawo ul. kard. S. Wyszyńskiego i przed wiaduktem autostrady A1 skręcamy w lewo – w ul. Czołgistów [6], która prowadzi

równolegle do autostrady. Przejeżdżamy przez most na Brynicy i skręcamy w prawo pod wiadukt autostradowy, za którym zaczyna się ul. Akacjową w Bobrownikach. Z ul. Akacjowej skręcamy w lewo - w ul. 1-Maja i w prawo – w ul. H. Sienkiewicza, którą dojeżdżamy do centrum wsi z drewnianym kościółkiem parafialnym św. Wawrzyńca. Kościółek zbudowano w 1669 r., a powiększono o część nawy i dwie wieże w 1888 r. We wnętrzu – polichromia Sokołowskiego z l. 1914-15 oraz barokowy ołtarz z XVII w. Za kościołem wznosi się nowy kościół parafialny z 2004 r., proj. inż. Romualda Maliny. 133

Przejeżdżamy długą ul. Sienkiewicza i skręcamy w lewo w ul. Polną, która doprowadza nas do skraju Dobieszowic. Skręcamy w lewo, w ul. Wolności i następnie w lewo – w ul. Kościuszki. Mijamy centrum Dobieszowic z zabytkowym dworem z XVII w. [16,5]. Zbudowano go z kamienia, jest potynkowany, kryty łamanym, czterospadowym dachem. We wnętrzu, na parterze zachowały się sklepienia krzyżowe, a na piętrze ciekawe, belkowe stropy. Dziś mieści się w nim Ośrodek Kultury i Urząd Stanu Cywilnego. Kontynuując jazdę w kierunku Piekar Śląskich, przed mostem na Brynicy docieramy do schronu bojowego nr 52 – Izby Muzealnej Obszaru Warownego „Śląsk” w Dobieszowicach-Wesołej (informacje o zwiedzaniu: Kamil Ferdyn, tel. kom (+48) 501 313 257, e-mail: dobieszowice@profort.org.pl). Po obejrzeniu schronu wracamy do zachodniego skraju Dobieszowic i skręcamy w lewo w ul. Żytnią i przez Wymysłów dojeżdżamy do zbiornika Kozłowa Góra (patrz trasa 1). Tu przy ul. Leśnej, na wysokości przystanku PKM i placu ćwiczeń OSP znajdują się

dwa kolejne schrony bojowe Obszaru Warowstr. 36). nego „Śląsk” [21] ( Zachowane w Wymysłowie schrony bojowe z kopułami strzelniczymi karabinów maszynowych służyły głównie obronie tamy zbudowanej w Kozłowej Górze, ale podobnie jak inne fortyfikacje OW „Śląsk” nie odegrały znaczącej roli w wojnie obronnej 1939 r. Przejeżdżamy przez koronę zapory i skręcamy w lewo, na ścieżkę, którą biegnie zielono znakowany Szlak Tysiąclecia. Przez las „Dioblina” (nazwany tak od „diablego” młyna na Brynicy, który stał tu jeszcze na pocz. XX w.) dojeżdżamy do zabudowań Kozłowej Góry. Ulicami: Pokoju, Tarnogórską i Powstańców Śląskich dojeżdżamy do kościoła parafialnego i dawnego zespołu dworskiego. Z dworu świerklanieckiej linii Donnersmarcków, spalonego w 1945 r., pozostał jedynie niewielki park, XIX-wieczna oficyna i mocno przebudowane budynki gospodarskie. Opuszczamy Kozłową Górę i ul. Radzionkowską dojeżdżamy do Radzionkowa ( str. 104) przejeżdżamy przez centrum 134

dzielnicy i skręcamy w kierunku Stolarzowic [26]. Mijamy z lewej nowe Osiedle im. „Gen. J. Ziętka”, przekraczamy szosę Bytom - Tarnowskie Góry i przez Stroszek docieramy do skraju Blachówki [31]. Tu znajduje się niezwykle ciestr. 10) kawy rezerwat przyrody „Segiet” ( i wyrobiska nieczynnego już kamieniołomu dolomitu „Blachówka”, chronione jako stanowisko dokumentacyjne. Szosą przez las ciągnący się między Miechowicami, Stolarzowicami a Reptami Śląskistr. 89). mi dojeżdżamy do Stolarzowic ( Mijamy z lewej dawne zabudowania niemieckiego Urzędu Celnego, potem kościół parafialny [33] i ul. Pochyłą, Rokitnicką (pod wiaduktem autostrady A1) i Stolarzowicką ponownie wjeżdżamy w las. Malowniczą szosą docieramy do nowego osiedla w Miechowicach, mijamy kościół parafialny Bożego Ciała, skręcamy w lewo i ul. Wolnego i Warszawską dojeżdżamy do parku na Górze Gryca [36]. Tu skręcamy w lewo na ul. Miechowicką i mijając zabudowania Karbia wjeżdżamy do Bytomia. Ulicą Wrocławską obok Parku Miejskiego dojeżdża-

my do centrum. Aby uniknąć objazdu jednokierunkowymi ulicami wokół śródmieścia, proponujemy przejść pieszo z rowerem do placu Jana III Sobieskiego, gdzie kończymy naszą wycieczkę [41].

135

KOLEJKĄ WĄSKOTOROWĄ BYTOM – MIASTECZKO ŚLĄSKIE Zaledwie sześć lat po uruchomieniu pierwszej na Śląsku linii (Wrocław - Mysłowice, l. 1842-46), zarząd Kolei Górnośląskiej S.A. przystąpił do budowy kolei wąskotorowej o prześwicie torów 785 mm, której działalność ograniczono wyłącznie do ruchu towarowego, głównie transportu produktów i fabrykatów przemysłu górniczego i hutniczego. Po uruchomieniu kilkunastu krótkich odcinków zbudowano w 1854 r. dwie główne linie, prowadzące z okolic Tarnowskich Gór do Wirku i z Karbia do Szopienic. Wkrótce do tych głównych linii podłączono liczne odgałęzienia i bocznice zakładowe, doprowadzając do powstania olbrzymiej sieci, która na początku XX wieku liczyła już 138,4 km i 427 rozjazdów. Zgodnie

z koncesją Górnośląskimi Kolejami Wąskotorowymi (Oberschlesische Schmalspurbahn) wożono jedynie towary. Ruch pasażerski rozpoczął się dopiero po 1945 r. Od stycznia do końca marca, kiedy linie normalnotorowe zajęte były przez transporty wojskowe i wywózkę z Górnego Śląska na wschód „trofiejnych” dóbr, na odcinku Katowice Wąsk. - Tarnowskie Góry Wąsk. odbywał się ruch pasażerski. Wcześniej, bo już od 1903 r. woziła pasażerów kolej wąskotorowa na linii Gliwice-Trynek – Racibórz-Płonia, ale tworzyła ona odrębne przedsiębiorstwo, nie związane z GKW. Po II wojnie światowej odbudowano zniszczoną sieć wąskotorową na Górnym Śląsku i podjęto normalną działalność transportową, ograniczając ruch pasażerski jedynie do linii Gliwice-Trynek – Rudy – Marklowice

136

(zawieszony w 1991 r.). W latach sześćdziesiątych nastąpiła modernizacja kolei wąskotorowych: trakcję parową zastąpiono spalinową, zmodernizowano sygnalizację, urządzenia nastawcze itp., ale rozbudowa kolei normalnotorowych, zmiany w sieci dróg i mostów, zaprzestanie wydobycia rud cynku i ołowiu oraz likwidacja wielu przestarzałych zakładów przemysłu ciężkiego spowodowały ograniczenie przewozów, a często likwidację całych linii Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej. Jej „ostatnimi mohikanami” pozostały kolejki o charakterze turystycznym: Bytom – Miasteczko Śląskie Zalew i przewidziana do uruchomienia Gliwice – Rudy. Pociąg turystyczny na trasie Bytom – Miasteczko Śląskie kursuje od połowy czerwca do końca września. Szczegółowy rozkład jazdy na http://www.gkw.pl/pl-rozklad.htm lub tel 513 872 200; 666 904 142 . Nasza trasa zaczyna się na stacji Bytom Wąskotorowa, po przeciwnej stronie bytomskiego dworca PKP (przejściem podziemnym w kierunku Szombierek i w prawo – do góry – na peron). Pociąg mija po lewej stronie pozostałość kopalni „Szombierki” z charakterystyczną wieżą szybu „Krystyna”

i szyb „Ewa” oraz nową zabudowę dzielnicy Szombierki, zaś z prawej strony – dworzec towarowy i tereny przemysłowe . Pociąg przejeżdża nad torami kolejowymi do Gliwic i Tarnowskich Gór, mija z lewej strony elektrownię „Szombierki”, zabudowę kopalni „Bobrek” i jedną z największych w Polsce stacji wąskotorowych Bytom-Karb Wąskotorowy Ponownie przejeżdża pod linią kolejową Tarnowskie Góry – Bytom i skrajem Karbia, obok pozostałości Fabryki Lin i Drutów oraz Bytomskich Zakładów Urządzeń Technicznych, równolegle z linią szerokotorową dociera do kompleksu leśnego Dąbrowy Miejskiej. Od stacji Bytom Północ tor kolejki wąskotorowej ułożony jest na dawnym torowisku odgałęzienia Kolei Górnośląskiej z Chebzia do Tarnowskich Gór (1859 r.). W Dąbrowie Miejskiej w pobliżu torów wąskotorówki znajduje się restauracja „Pod Dębem”, zbudowana w 1920 r. W jej sąsiedztwie przed I wojną światową powstała strzelnica wojskowa. Pociąg mija z prawej byłą kopalnię „Powstańców Śląskich” (dawniej „Bytom”), osiedle mieszkaniowe Stroszek i dociera do stacyjki Sucha Góra. Za nią z prawej widoczna duża 137

Fabryka Ceramiki Budowlanej „Jopek”, producent m.in. dachówek wawelskich, a niedługo potem olbrzymie wyrobisko kamieniołomu dolomitu „Bobrowniki”, uruchomionego w 1903 r., sięgające 70 metrów w głąb ziemi. Na wysokości Zakładów Dolomitowych, po lewej stronie toru, rozciąga się las segiecki z rezerwatem bukowym „Segiet” ( str. 10). Pociąg jedzie przez pola i łąki, zbliżając się do stacji Repty, sąsiadującą z Zabytkową Kopalnią Srebra w Tarnowskich Górach. Tu w kopalni, na poziomie 43 metrów pod ziemią, odbywa się zwiedzanie XVII- i XIXwiecznych chodników, komór wydobywczych i fragmentów sztolni odwadniającej (spływ łodziami ok. 270 m). Podziemne wyrobiska są efektownie iluminowane, a w chodnikach i komorach umieszczono dawne narzędzia i prymitywne urządzenia wydobywcze. Na powierzchni znajduje się muzeum historyczno-geologiczne oraz skansen maszyn parowych i lokomotyw (warto wspomnieć, że w Tarnowskich Górach uruchomiono w 1788 r. jedną z pierwszych na kontynencie europejskim maszynę parową). Za stacją Repty widzimy panoramę Tarnowskich Gór. Miasto zawdzięcza swoje powstanie i rozkwit górnictwu rud srebra i ołowiu. Około 1490 r. nastąpiło na gruntach wsi Tarnowice Stare odkrycie złóż galeny, po którym zaczęły się prace górnicze i lokacja miasta, nazwanego Tarnowskimi Górami. Rudę srebra i ołowiu wydobywano ze zmiennym szczęściem. Po wyeksploatowaniu płytkich pokładów, górnikom zaczęła przeszkadzać woda. Do jej usunięcia stosowano różne „ma-

chiny”, ale najskuteczniejszą metodą osuszania pokładów było drążenie sztolni. Do dziś pod Tarnowskimi Górami pozostało ponad 60 kilometrów starych sztolni, których fragmenty stanowią główną atrakcję turystyczną miasta. Po prawej stronie torów mijamy wzgórze z klasztorem i szpitalem oo. kamilianów, będące do poł. XVII w. miejscem straceń. Pociąg okrąża normalnotorową stację kolejową Tarnowskie Góry (największy w kraju węzeł kolejowy) i przez tereny leśne, wzdłuż drogi do Miasteczka Śląskiego, jedzie nad zalew „Nakło-Chechło”. Powstały w wyniku zalania wodą dawnych piaskowni zalew Nakło-Chechło jest jednym z miejsc rekreacji i wypoczynku sobotnio-niedzielnego mieszkańców aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – zwłaszcza Bytomia i Tarnowskich Gór. W latach siedemdziesiątych powstało wokół niego kilkanaście zakładowych ośrodków wypoczynkowych oraz ogólnodostępne pola biwakowe, plaże i punkty małej gastronomii. Jadąc nadal przez las, po 3 km kolejka dojeżdża do Miasteczka Śląskiego, osady wzmiankowanej w 1530 r., posiadającej od 1561 r. prawa miejskie. Przy rynku w formie rozszerzonej ulicy zachował się drewniany kościół Wniebowzięcia NMP z 1666 r. z wolno stojącą dzwonnicą, a obok niego murowany, neogotycki kościół parafialny Wniebowzięcia NMP z 1905 r. Na miejscowym cmentarzu znajduje się tablica ku czci powstańców śląskich i pomnik Obrońców Ojczyzny 1939-45. W pobliżu Miasteczka Śląskiego uruchomiono w 1968 r. hutę cynku.

138

139

SAMOCHODEM TRASĄ ZAMKÓW I PAŁACÓW Licząca ok. 170 km trasa: Bytom – Piekary Śląskie – Świerklaniec – Nakło Śląskie – Tarnowskie Góry – Tarnowice Stare – - Rybna – Strzybnica – Brynek – Tworóg – Koszęcin – Sadów – Jawornica – Kochcice – Lubliniec – Tworóg – Wielowieś – Toszek – Paczyna – Bycina – Pławniowice – Kozłów – Bytom, ukazuje zainteresowanym najciekawsze przykłady architektury rezydencjonalnej w okolicy Bytomia. Świerklaniec - pozostałość rozległego zespołu pałacowo-parkowego świerklanieckiej (protestanckiej) linii Henckel von Donnersmarcków. Niegdyś należał do niego gotycki zamek kasztelański z XV w., przebudowany ok. 1851 r., oraz neorenesansowy pałac, tzw. „Wersal Północy” z lat 1870-73 (proj. Hector Lefuel) – obydwa spalone w 1945 r. i rozebrane na pocz. lat 60. XX w. W rozległym 180-hektarowym parku z dawnego zespołu zachowały się: pałacyk, tzw. Domek Kawalerski z lat 1903-1906 (proj. Ernst von Ihne) – obecnie hotel – oraz neogotycki kościół ewangelicki i mauzoleum Donnersmarcków (proj. Otto

Raschdorff); w parku znajduje się taras dawnego pałacu z rzeźbami walczących zwierząt Emmanuela Fremieta, fontanna z 1872 r., muszla koncertowa z pocz. XX w., a na wyspie otoczonej fosą ruiny przyziemia dawnego zamku; do zespołu dworskiego należą też: dawna gospoda książęca, stajnie („Agroma”), zabudowania folwarczne, dawne ogrodnictwo i leśniczówka – wszystkie z końca XIX i początku XX w. Nakło Śląskie – neogotycki pałac bytomsko-siemianowickiej (katolickiej) linii Henckel von Donnersmarcków z 1856 r., w miejscu XVI-wiecznego zamku Nakielskich, przebudowany w 1891 r. do obecnego wyglądu; pa-

140

łac otacza 3-hektarowy park krajobrazowy z poł. XIX w.; w pałacu mieści się internat Zespołu Szkół Agroekonomicznych i Ogólnokształcących; obok kościoła parafialnego mauzoleum nakielskiej linii Henckel von Donnersmarcków, a w pobliżu – zabudowania dawnego folwarku. Tarnowice Stare – renesansowy zamek Wrochemów z XVI w., z zamurowanymi w późniejszym czasie krużgankami. Od 1820 r. pałac w rękach rodziny Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Ostatni z Donnersmarcków hr. Kraft był właścicielem Tarnowic do 1945 r. Po II wojnie światowej stanowił mieszkania pracowników PGR. Od 2000 r. w prywatnych rękach. Właściciel przywrócił mu pierwotny wygląd i udostępnił turystom w 2011 r. Rybna – późnobarokowo-klasycystyczny pałac Warkoczów z 1796 r., przebudowany w 2. poł. XIX w. przez Koschützkich, którzy przebudowali pałac, dodając m.in. ganek z balkonem i wprowadzając do wnętrza wiele detali w modnym wówczas stylu historyzmu; ostatni właściciel Egon von Koschutzki sprzedał pałac Przedsiębiorstwu Osadniczemu „Ślązak”; w okresie międzywojennym pałac był siedzibą tarnogórskiego Związku Strzeleckiego, a po 1945 r. pełnił m.in. funkcje mieszkaniowe; obecnie pensjonat i restauracja; pałac otacza niewielki, zbliżony planem do prostokąta park krajobrazowy z XVIII w. z 12 pomnikami przyrody. Brynek – neobarokowy pałac bytomskosiemianowickiej (katolickiej) linii Henckel von Donnersmarcków, zbudowany w latach 1905-1908 (proj. Karl Grosser) w miejscu poprzedniego pałacu myśliwskiego z poł. XIX w.; po 1945 r. siedziba Technikum Leśnego; w otoczeniu pałacu park krajobrazowy o pow. 45 ha z niewielkim ogrodem botanicznym oraz zabudowaniami gospodarczymi (stajnia, wozownia, wieża ciśnień z zegarem) z 1905 r. Tworóg – pałac późnobarokowo-klasycystyczny z 2. poł. XVIII w., w miejscu dawnego zamku wzmiankowanego w 1679 r.; przebudowany dla hr. Colonny w 1805 r. (arch. Fryderyk Wilhelm Wegner), powtórnie przebudowany

w latach 1922-23 dla księcia Adolfa Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina; pałac ma charakterystyczny, środkowy ryzalit fasady frontowej z głęboką półkoliście sklepioną wnęką na całą wysokość budynku i balkonem na żeliwnych kolumnach; w czasie III powstania śląskiego mieściła się tu siedziba powstańczego dowództwa grupy „Północ”; obecnie Urząd Gminy; obok pałacu pozostałości parku pałacowego z barokową kapliczką św. Jana Nepomucena z 1796 r. Koszęcin – klasycystyczny pałac z kaplicą i oficyną z 1830 r., wzniesiony z wykorzystaniem murów zamku z XVI-XVII w., wielokrotnie przebudowywany; pierwotnie posiadłość książąt opolskich, od 1819 r. w rękach książąt Hohenlohe-Ingelfingen; od 1953 r. siedziba Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny; w pałacu m.in. dawna sala balowa i salon Zielony, w sąsiedniej oficynie – Śląskie Centrum Edukacji Regionalnej i Izba Tradycji zespołu, w dawnej wozowni sala prób baletu, w kaplicy pałacowej – sala koncertowa; pałac otacza 12 ha parku krajobrazowego z pocz. XIX w. z pomnikowym drzewostanem; w pobliżu pałacu klasycystyczny budynek zarządu dóbr z 1810 r. – obecnie nadleśnictwo – oraz zabudowania gospodarcze z XIX w. Kochcice – neobarokowy pałac Karola Ludwika von Ballestrema z lat 1908-1909, otoczony rozległym 16-hektarowym parkiem: od południa, od strony podjazdu – w stylu francuskim, od północy – w stylu angielskim, z bogatym drzewostanem i niewielkim stawem; od 1963 r. pełni funkcję sanatorium, obecnie Wojewódzki Ośrodek Rehabilitacji; w sąsiedztwie pałacu kilka dawnych budynków gospodarskich z lat 1902-1903. Wielowieś – pałac z 1748 r., zbudowany przez hr. Verdugo, przebudowany przez hr. Hansa Huberta von Durant de Senegas na przełomie lat 1911/1912 przez dobudowanie oficyn; piętrowy, na planie litery „L”, w elewacji frontowej ryzalit wsparty na kolumnach, z boku portal wjazdowy z kartuszem herbowym (prawdopodobnie hr. Verdugo); obecnie ośrodek zdrowia; pałac otacza park krajobra141

zowy pow. 3,25 ha z 1891 r. (pierwotnie 10 ha) z ciekawą dendroflorą. Toszek – ruiny gotyckiego zamku z XV w., rozbudowanego po pożarze w 1570 r., a następnie w stylu barokowym przez Colonnów w latach 1650-1666; po pożarze w 1811 r. w ruinie, odbudowany częściowo w latach 1956-1963; zespół tworzą: budynek bramny z kamiennym portalem i kartuszem z herbem Colonny, czterokondygnacyjna wieża północna z XV w. i dawne stajnie z 1666 r., przekształcone w 1761 r. na oranżerię (obecnie sala widowiskowa), a także przyziemia innych budowli i pozostałości murów obwodowych; na stokach wzgórza ulokowany jest park romantyczny z XVIII w.; na przedzamczu dom burgrabiego z XVII w., połączony z zamkiem murem z bastejami z XVI w.; w zamku mieści się Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury. Bycina – niszczejący późnobarokowy pałac, zbudowany w 1700 r. przez Alberta Leopolda hr. Paczyńskiego na miejscu poprzedniego, z połowy XVII wieku, przebudowany po pożarze w 1767 r.; od strony dziedzińca – zamurowane krużganki, a od frontu – za-

murowany kamienny portal z kartuszem herbowym herbu „Topór”; w latach 1838-1933 dobra bycińskie należały do książąt Hohenlohe-Oehringen ze Sławięcic, potem w pałacu urządzono mieszkania dla pracowników rolnych; w sąsiedztwie pałacu pozostałości parku krajobrazowego. Pławniowice – eklektyczny pałac z lat 1882-85 (proj. Carl Heidenreich), na miejscu barokowego pałacu z lat 1732-37 Zygmunta Mikołaja von Goertz; do 1945 r. rodowa siedziba hrabiów von Bellestrem, później klasztor i pomieszczenia parafii; obecnie ośrodek edukacyjno-formacyjny diecezji gliwickiej; w dawnej kaplicy pałacowej – kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP; pałac otacza 3-hektarowy park krajobrazowy z bogatą dendroflorą, pomnikiem Giovanniego Baptisty Angelo Ballestrero di Castellengo – protoplasty rodu – i figurą MB z Dzieciątkiem z 1870 r.; w sąsiedztwie – wozownia z czasu budowy pałacu, folwark ze spichlerzem z 1888 r. oraz Dom Kawalerski z 1885 r.; obecnie ośrodek Caritas.

142

TRASĄ KOŚCIÓŁKÓW DREWNIANYCH Najciekawsze obiekty sakralnej architektury drewnianej wpisane zostały w 2003 r. na Szlak Architektury Drewnianej województwa śląskiego. Proponowana trasa: Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie – Piasek – Boronów – Koszęcin – Cieszowa – Koszęcin – Brusiek – Tworóg – Wielowieś – Sieroty – Zacharzowice – Pyskowice – Bytom, licząca ok. 120 km pokazuje część obiektów Szlaku. Miasteczko Śląskie – kościół pomocniczy Wniebowzięcia NMP z 1666 r. z wolno stojącą dzwonnicą drewnianą. Boronów – kościół parafialny MB Różańcowej z 1611 r., zbudowanym na planie krzyża greckiego. W jego wnętrzu unikalny komplet XVII-wiecznych plakiet procesyjnych z tajemnicami Różańca Św. Koszęcin– kościół parafialny (dawniej odpustowy) świętej Trójcy z 1724 r. Wewnątrz

rokokowy ołtarz główny, ołtarze boczne. Cieszowa – kościół św. Marcina z 1751 r. Brusiek – kościół św. Jana Chrzciciela z ok. 1670 r. Sieroty – kościół Wszystkich Świętych z 1707 r., z murowanym gotyckim prezbiterium z ok. 1470 r. Zacharzowice – kościół św. Wawrzyńca z ok. 1580 r.

143

144

TRASĄ ZABYTKÓW TECHNIKI Trasa: Bytom – Radzionków – Tarnowskie Góry – Wieszowa – Karchowice – Szałsza – Gliwice – Zabrze – Bytom, liczy ok. 70 kilometrów Proponowana trasa nie jest długa, ale niezwykle czasochłonna. Nie da się jej zwiedzić w ciągu jednego dnia, ba, nawet dwóch dni. Bliska odległość od Bytomia umożliwia powrót i ponowne rozpoczęcie zwiedzania w dogodnym momencie. Radzionków - Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek Jedyne w tej części Europy muzeum pokazujące historię chleba oraz narzędzia i maszyny do jego wytwarzania, otwarte w 2000 r. przez Piotra Mankiewicza. Zbiory piekarnicze uzupełnia rekonstrukcja dawnej izby szkolnej wraz z wystawą sprzętów, przyrządów i pomocy szkolnych oraz maszyn i urządzeń biurowych. Zwiedzający mają niepowtarzalną okazję własnoręcznego wypieku bułek. W 2009 r.

otrzymało prestiżową nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2008”. Tarnowskie Góry - Zabytkowa Kopalnia Srebra W 1975 r. udostępniono turystom fragment podziemnych wyrobisk, chodników i sztolni odwadniających kopalń rud ołowiu, srebra i cynku, działających od XV do początku XX w. W 2004 r. wraz ze sztolnią Czarnego Pstrąga wpisane na Listę Pomników Historii. Poprowadzona tu na głębokości ok. 50 m podziemna trasa turystyczna ma 1700 m długości, w tym 270-metrowy odcinek pokonywany łodziami. W budynku nadszybia znajduje się ekspozycja muzealna, bar i sklepik z pamiątkami, obok – skansen maszyn parowych.

145

Tarnowskie Góry - Sztolnia Czarnego Pstrąga Wpisany na listę Pomników Historii, unikalny, 600-metrowy fragment XIX-wiecznej sztolni „Fryderyk”, odwadniającej tarnogórskie podziemia, który pokonuje się łodziami. Jej wylot w pobliżu Ptakowic, w odległości 1 km ujęty został w zabytkową „Bramę Gwarków”. W 1787 r. staraniem F.W.Redena sprowadzono do odwadniania tarnogórskich podziemi z Cardiff w Anglii maszynę parową konstrukcji Hompfraya na licencji Watta-Boultona o 60-calowym cylindrze, pierwszą (poza Anglią), jakie zainstalowano na kontynencie. Drogą morską dostarczono ją do Szczecina, następnie Odrą do Koźla i wozami do Tarnowskich Gór. Ustawiono ją na szybie „Abrahama” i w 1788 r. uruchomiono. Niestety, pomimo dołożenia jej kolejnych 6 maszyn, wykonanych już na Śląsku w hucie Małapanew w Ozimku, wody nie ubywało. Dopiero wykucie sztolni odwadniających pomogło w eksploatacji rud cynku i ołowiu. Karchowice - Zabytkowa Stacja Wodociągowa „Zawada” W 1895 r. zbudowano w Karchowicach ujęcie wody dla aglomeracji górnośląskiej. Z najstarszego okresu zachował się budynek biura, w którym eksponowana jest część zabytkowych dokumentów i zdjęć. W czasie przebudowy zakładu w 1929 r. powstała modernistyczna ceglana pompownia, w której na dawnych stanowiskach pracy zachowało się kompletne wyposażenie ruchu parowego stacji pomp m.in.: zespoły pompowe, turbiny i kompresory z 1925 r. Zabytkowym urządzeniom towarzyszą współczesne urządzenia produkcyjne. Gliwice - Radiostacja Gliwice Stację nadawczą i maszt przy ul. Tarnogórskiej zbudowano w 1935 r. To jedna z najwyższych w świecie budowli z drewna (modrzewiowego), licząca 111 m, unikalny zabytek techniki. Budynek nadawczy obok masztu był 31.08.1939 miejscem hitlerowskiej prowokacji gliwickiej. Od 2005 r. stanowi Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów - filię Muzeum w Gliwicach. Gliwice Muzeum Odlewnictwa Artystycznego W 1991 r. Muzeum w Gliwicach otwarło swoją filię w hali z pocz. XIX w. dawnej Kró-

lewskiej Huty Żelaza (1796 r.), przekształconej na początku XIX w. w Królewską Odlewnię Żeliwa (obecnie Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych). W 2011 r. przeniesiono je do zrewitalizowanego kompleksu zabudowań kopalni „Gliwice” przy ul. Bojkowskiej. Wśród eksponatów ukazujących historię huty i odlewni jest wiele oryginalnych odlewów z XIX w., dzieła rzeźbiarzy i modelarzy związanych z hutą (Teodora Kalide, Leonharda Poscha, Wilhelma Augusta Stilarskiego). Zabrze - Skansen Górniczy „Królowa Luiza” Zespół obiektów jednej z najstarszych na Górnym Śląsku kopalń węgla, składający się z części powierzchniowej z wieżą szybu „Carnall” i czynną parową maszyną wyciągową z 1915 r. oraz części podziemnej wokół nie istniejącego już szybu „Wilhelmina”, na głębokości 35 m, z labiryntem chodników i wyrobisk długości 1560 m wraz z czynnymi urządzeniami do urobku węgla i kolejką podziemną. Zabrze - Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego „Guido” Unikatowy w skali europejskiej fragment kopalni założonej w 1855 r., po zakończeniu eksploatacji pełniącej funkcję węzła odwadniającego, kopalni doświadczalnej, a od 1982 r. – Skansenu Górniczego. Szybem „Kolejowy” odbywa się zjazd na głębokość 170 m i 320 m, gdzie w zachowanych wyrobiskach, chodnikach i komorach wyeksponowano narzędzia i maszyny górnicze – niektóre czynne. W podziemiach także „Poziom Sztuki” – kino, galeria, teatr, prezentacje multimedialne. W budynku nadszybia sklepik z pamiątkami. Zabrze - Szyb „Maciej” Zabudowania szybu „Maciej” z pocz. XX w. to dawny „West-Schacht” kopalni węgla kamiennego „Concordia”. Od 1995 r. szyb stanowi głębinowe ujęcie wody. W budynku maszynowni znajduje się czynna dwubębnowa maszyna wyciągowa Siemens-Schuckertwerke. Istnieje możliwość wejścia na wieżę wyciągową.

146

147

Bytom informacje praktyczne NOCLEGI Apart-Lux, ul. Józefczaka 5, te. 32 396-74-12, 783-705-656 Apartamenty Pod Lasem, Dąbrowa Miejska, ul. Leśna 7a, tel. 798-506-937 Apartamenty Energo, Łagiewniki, ul Ludowa 3, tel. 603-108-333 Hostel, ul. Strzelców Bytomskich 87, tel. 32 782-17-00 Hotel Prime, ul. Strzelców Bytomskich 87, tel. 32 782-17-82 Hotel Bristol, kat.** ul. Dworcowa 16, tel. 32 281-12-41 do 44, fax 32 281-12-44, e-mail: hotel@hotel-bristol.com.pl Hotel Bytom, ul. Zabrzańska 110, tel. 32 386-81 09 Hotelik Centrum Działalności Podwodnej, ul. Chorzowska 28a, tel. 32 282-22-21 Motel Staś, ul. Dąbrowskiego 2, tel. 32 280-70-80 Pensjonat 4 Pory Roku, ul. Blachówka 94 (Dolomity Sportowa Dolina), tel. 32 388-66-00 Motel Tramp, ul. Dolna 2, tel. 32 280-70-98, e-mail: biuro@tramp.bytom.pl Pokoje gościnne: Tarnogórska 5 (przy kortach tenisowych KS Górnik Bytom), tel. 32 281 78 70 Woźniaka 78, tel. 0697-847-395, 669 680 860 ul. Powstańców Śl. 10 (PSB), tel. 32 281 33 63, 32 281 60 76 BYTOM PO GODZINACH RESTAURACJE Alter Ego, pl. Grunwaldzki 6, tel. 32 386 27 98, 694-414-771 Angelo (pizzeria), ul. Stolarzowicka 26, tel. 32 280 76 30 Bottega, ul. Strażacka 3a, tel. 32 757-12-12 Brama, ul. Chrobrego 1, tel.32 282 04 88; 0601 398 308 Cafe Rene – Reaktywacja, ul. Żołnierza Polskiego 9, tel. 32 280 41 01 Champion, ul. Tarnogórska 5, tel. 660 77 57 28 Corleone (pizzeria), ul. Batorego 32, tel. 32 389 72 72 Desperado, ul. Konstytucji 93a, tel. 32 395 00 33 Dolce Vita (pizzeria), ul. Konstytucji 91, tel. 888 192 032 Fat Mamas (pizzeria), ul. Wrocławska (w budynku basenu), tel. 32 282 68 27 Gastro Saba, ul. Dolnośląska 25, tel. 0 501 283 602 Grota, ul. 9 Maja 58 (Sucha Góra), tel. 32 289 81 65 Guty w CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel. 32 396-25-55 Hakuro, ul. Piekarska 24, tel. 32 281 25 01 Italia (pizzeria), ul. Żołnierska 74 (Górniki), tel. 032 286 76 26 Jakub (bar restauracyjny), pl. Kościuszki 11, tel. 32 787 10 60 Janosik, ul. Piłsudskiego 15, tel. 32 282-94-61 Kalimera, ul. Strzelców Bytomskich 165, tel 32 289 05 99 Karczma u Młynarza, ul. Piekarska 55, tel. 32 395 95 95 Kościuszki 11, pl. Kościuszki 11, tel.32 281 60 57 148

Li Long (restauracja orientalna), ul. Podgórna 2, tel. 32 281 30 86 Mega (pizzeria), ul. Bławatkowa 9, tel. 32 280 36 95 Litera, Rynek 20, tel. 32 282 46 80 Naleśnikowy Zakątek, ul. Józefczaka 10, tel. 503 087 944 Nihonto (restauracja japońska), ul. Piłsudskiego 57, tel 784 605 404 Paula, ul. Zabrzańska 30, tel. 32 386 99 99 Piwnice Gorywodów, ul. Strażacka 8, tel. 32 283 19 33 Pod Cechem, ul. Pułaskiego 3, tel. 32 281 44 22 Pod Czaplą, ul. Moniuszki 8, tel. 32 281 18 53 Pod Dębem, ul. Sosnowa 1 (Dąbrowa Miejska), tel.32 281 18 54 Pod Progiem, ul. Blachówka 94 (Dolomity Sportowa Dolina), tel. 32 286 01 56 Pod Ratuszem, ul. Parkowa 2, tel. 32 786 84 11 Pod Starym Drzewem, ul. Piekarska 24, tel. 32 281 12 62 Pod Żurawiem (pizzeria), ul. Prusa 32, tel. 32 387 37 37 Riposta (pizzeria), ul. Szymanowskiego 2, tel. 32 286-88-88 Solo Pizza w CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel, 32 396-26-26 Sphinx, ul. Moniuszki 11, tel. 32 281 36 87 Stara Piekarnia, ul. Reptowska 4, tel. 32 280-22-00 Sycylia (pizzeria), Rynek 24, tel. 32 388 45 96 Telepizza, ul. Jainty 10, tel. 32 281 97 49 U Mnicha, ul. B. Czecha 33, tel. 32 286 79 55 Wyspa Smaku w CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel. 32 396-25-76 KAWIARNIE, HERBACIARNIE, CUKIERNIE Cafe Baccara, ul. Gliwicka 8, tel. 32 282 03 74 Cafe Bristol, ul. Dworcowa 16, tel. 32 281 12 41 Herbaciarnia Herbata, ul. Rycerska 3, tel. 534 666 772 Kawiarnia pod Różą w CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel. 600 267 964 Lodziarnia Grycan w CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel. 32 396 25 72 Suplement, ul. Jainty 9 (wejście od Rynku), tel. 32 787 01 56 U Michała, ul. Moniuszki 6, tel. 32 281 33 93 KLUBY, PUBY, DRINK BARY 9 Klub bilardowy, ul. Piłsudskiego 27, tel. 32 282 74 49 Pub 14, Rynek 14, tel. 504169170 Black & White, ul. Powstańców Warszawskich 2, tel. 32 286 90 20 Blender, ul. Piłsudskiego 60, tel. 510 353 185 Brama, ul. Chrobrego 1, tel. 32 745-42-23 Bristol Cafe, ul. Dworcowa 16, tel. 32 281 12 41 Gotyk AD 2000, ul. Kościelna 2, tel. 32 804 04 13 Jazz Club Szafa, ul. Rycerska 17, tel. 665-013-115, 693-150-759 Między wódką a zakąską, pl. Grunwaldzki 6, 505 787 873 Museum Music Republic, pl. Sobieskiego 2, tel. 32 282 00 21 Pub 19, ul. Strzelców Bytomskich 43a, tel. 0693 227 524 Pub London Calling, ul. Dworcowa 24 149

Pub na Rycerskiej, ul. Rycerska 7, tel. 32 282-51-04 Pub Rzym, ul. Mazurska 3, tel. 32 280 76 76 Santana Klub, ul. Niepodległości 17, tel. 32 387 81 46 Stara Piekarnia, Klub Filmowo-Muzyczny, ul. Reptowska 4, tel. 32 280 22 00 Stara Platforma, ul. Rynek 26, tel. 691 465 628 FAST – FOOD Doner Kebab Merhaba, ul. Moniuszki 19, tel. 032 280 68 58 KFC, pl. Kościuszki 9, tel. 32 281 66 82 Mc Donald’s, ul. Dworcowa 10, tel. 32 282 90 68 Mc Donald’s, ul. Konstytucji 107 (skrzyżowanie z ul. Miechowicką), tel. 32 387 13 70 Telepizza, ul. Jainty 10, tel. 32 281 97 49 COŚ DLA DUCHA Opera Śląska, ul. Moniuszki 21, tel. 281-34-31, www.opera-slaska.pl Muzeum Górnośląskie, pl. Jana III Sobieskiego 2, tel./fax 32 281-34-01, www.muzeum-bytom.pl Filia, ul. Korfantego 34 Bytomskie Centrum Kultury, pl. Karin Stanek 1, tel. 32 389-31-09, www.becel.pl Śląski Teatr Tańca, pl. Karin Stanek 1, tel. 32 281-82-53, 600-056-500, www.stt.art.pl Biuro Promocji Bytomia, Rynek 7, tel. 32 386-36-69 Galeria Kronika Centrum Sztuki, Rynek 26, tel./fax 32 281-81-33, http://www.kronika.org.pl Galeria Pod Sztrychem przy MDK nr 1, ul. Powstańców Warszawskich 12, tel./fax 32 281-25-08 Galeria Stalowe Anioły, ul. Jainty 17, tel. 32 387-02-85, Galeria Pod Czaplą, ul. Moniuszki 8, tel. 32 281-18-53 Galeria Rotunda MBP, pl. Sobieskiego 3 Galeria SPAP Plastyka Kolor, Rynek 6, tel. 32 281-54-39 Galeria Suplement, Rynek, tel. 32 787-01-56 Śląska Galeria Sztuki & Studio Artystycznych Realizacji, ul. Jainty 14, tel. 604-102-141, http:// www.galeriasar.pl/ Galeria Plastyka, ul. Piłsudskiego 30/3, tel. 666-854-276, e-mail: galeria.plastyka@vip.onet.pl Miejska Biblioteka Publiczna, pl. Jana III Sobieskiego 3, tel. 32 787-06-01 do 03, www.biblioteka.bytom.pl Cinema City, CH Agora, pl. Kościuszki 1, tel. 32 286-86-86, www.cinema-city.pl *** SPORT I REKREACJA HALA NA SKARPIE (wraz ze ścianką wspinaczkową), ul. Frycza Modrzewskiego 5a, tel. 48(32) 286 00 25 ARMADA GOLF CLUB (pole golfowe), ul. Zabrzańska 21D, tel: 668 040 226, 668 872 431 BASENY KRYTE OSiR, ul. Parkowa 1, tel. 32 281-27-70 Centrum Działalności Podwodnej, ul. Chorzowska 28a, tel. 32 282-22-21

150

KĄPIELISKA OTWARTE Zespół kąpielisk ul. Wrocławska (Park Miejski) KORTY TENISOWE KS Górnik, ul. Tarnogórska 5, tel. 32 281-78-70 Silesia Club Centrum Sportowe (korty tenisowe, squash), ul. Dzierżonia 19, 41-908 Bytom, tel. 691 493 100 GKS Szombierki, Szombierki ul. Modrzewskiego 3, tel. 32 281-34-61 Szybowe Ognisko TKKF, ul. Tarnogórska 1, tel. 32 281-58-82 CAŁOROCZNE CENTRUM SPORTOWO-REKREACYJNE Dolomity Sportowa Dolina, ul. Blachówka 94, tel. 32 388-66-00 LODOWISKO SZTUCZNE ul. Pułaskiego 71, tel. 32 282-51-55 OBSŁUGA TURYSTYKI PRZYJAZDOWEJ I USŁUGI PRZEWODNICKIE Oddział PTTK im. S. Lachowicza, ul. Żołnierza Polskiego 13, tel. 32 281-62-03 APTEKI CAŁODOBOWE NA DWORCOWEJ, ul. Dworcowa 24, tel. 32 281-01-65 IM. I. ŁUKASIEWICZA, ul. Chrzanowskiego 5, tel. 32 281-47-76 MAGICZNA, ul. Orzegowska 32, tel. 32 388-51-23 RYNEK, Rynek 6, tel. 32 386 36 06

151

Skorowidz miejscowości Będzin 16, 97, 98, 99-100 Biskupice 16, 76, 131, 132-133 Blachówka 12, 26, 75, 91, 92, 93, 105, 114, 122, 135 Bobrek 19, 20, 21, 22, 30, 75-77, 79, 111, 133 Bobrowniki 37, 133-134 Bobrowniki Śląskie 118 Brzeziny Śląskie 97, 127 Bytom pl. Akademicki 51, 62 ul. Batorego 65 ul. Browarniana 44, 46 ul. Czarnieckiego 51 ul. Didura 64 ul. Dworcowa 34, 68, 104, 107 ul. Gliwicka 21, 47, pl. Grunwaldzki 35, 44, 56 ul. Jainty 34, 41-42, 97 ul. Józefczaka 36, 45-46, ul. Katowicka 35, 68, pl. Klasztorny 34, 45-46, 55, ul. Korfantego 44, 54-55 ul. Kościelna 34, 44 pl. Kościuszki 47-48, 68 al. Legionów 34, 60-61, 119 ul. Matejki 62, 88 ul. Moniuszki 34, 127 Park Miejski 61-62, 106, 124 ul. Piastów Bytomskich 36, 46, 68 ul. Piekarska 30-31, 36, 48-50, 57, 99 ul. Piłsudskiego 35, 50, 55, 86, 119 ul. Podgórna 40, 56 ul. Powstańców Śląskich 50 ul. Prusa 51 ul. Pułaskiego 35, 64-65, Rynek 7, 34, 35, 39-41 ul. Sądowa 65 pl. Sikorskiego 34, 66-67 pl. Słowiański 51 pl. Jana III Sobieskiego 55-56 ul. Strzelców Bytomskich 35, 57, 60, 93, 119-120 pl. Wolskiego 69 ul. Wrocławska 63-64 wzgórze Małgorzatki 17, 70, 72 ul. Żeromskiego 35, 54, 61, 62 152

Dąbrowa Miejska 120 Dąbrówka Wielka 97-98 Dobieszowice 134, 135 Godula 111, 112 Górniki 22, 75, 77-78 Grodziec 98-99 Kamieniec 16, 124-125 Karb 78-79, 123, 137 Karchowice 126 Kozłowa Góra 102, 108, 109,117, 134 Kozłowa Góra zbiornik 109 Księży Las 125 Łagiewniki 21, 22, 37, 75, 80-83, 114, 127, 128 Łubie 125 Miechowice 10, 12, 13, 16, 75, 83-86, 109, 113, 122 Miedary 120-121 Nakło Śląskie 102, 117, 118, 140-141 Orzech 102 Orzegów 111, 128-129 Piekary Śląskie 11, 100-102, 115-116 Ptakowice 120, 123, 124 Pyskowice 125-126 Radzionków 22, 23, 75, 91, 104-105, 108, 118, 145 Repty Śląskie 89, 105-106, 113, 121-122, 145, 146 Rokitnica 22, 109-110, 126 Rozbark 16, 20, 30, 62, 75, 86-89 Ruda Śląska 19, 111, 114, 129-131 Rybna 121, 141 Segiet rez. 8, 10-12, 93, 105, 113, 138 Stare Tarnowice 103, 121, 141 Stolarzowice 12, 13, 21, 22, 75, 89-90, 120, 123, 135 Stroszek 21, 22, 75, 90-91, 105, 108, 137 Sucha Góra 12, 13, 22, 26, 75, 91-93, 108, 138 Szombierki 16, 21, 27, 28-29, 75, 93-94, 111, 133, 137 Świerklaniec 18, 109, 117, 140 Świerklaniecke Jezioro (F Kozłowa Góra zbiornik) Tarnowice Stare (F Stare Tarnowice) Tarnowskie Góry 18, 19, 103, 118, 138, 145-146 Wieszowa 21, 22, 126 Wilkowice 106 Zabrze 22, 131-132, 146 Zbrosławice 22, 106, 124 Żabie Doły 10, 12-13, 127

153

Wybrana literatura „Magazyn Bytomski”. Rocznik Towarzystwa Miłośników Bytomia, tomy 1970, 1973, 1980, 1982, Bytom 1970-82 „Radzińczanin”, roczniki 1998-2001 „Życie Bytomskie”, roczniki 1956-2013 Berezowski S., Turystyczno-krajoznawczy przewodnik po województwie śląskim, Katowice 1937. Biskup T., Droń M., Śmiałek T., Obszar Warowny „Śląsk”. Punkty oporu „Łagiewniki” i „Godula” ścieżka dydaktyczna, Bytom 2002 Bobek Ł., Stolarzowice dawniej i dziś. Bytom 1998 Bytom. Wykopaliska – Zabytki – Dokumenty, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1997. Bytom. Zarys rozwoju miasta, praca zbiorowa pod red. W. Długoborskiego, Kraków 1979. Cempulik P., Dobosz R., Ścieżka dydaktyczna na Garbie Tarnogórskim. 1. Las Segiecki, Katowice 1996. Cmentarze bytomskie od średniowiecza do współczesności, praca zbiorowa pod. red. J. Drabiny, Bytom 1999. Dąbrowski W., Kopalnia Węgla Kamiennego „Centrum-Szombierki” 1878-1998. Bytom 1998 Derus M., Kapliczki i krzyże przydrożne Bytomia, Bytom 2006 Die Architektur der Weimarer Republik in Oberschlesien, Ratingen-Hösel 1992. Drabina J., Czerwiński Cz., Nadolski P., Bytom na starych planach i pocztówkach, Bytom 1995. Drabina J., Fleischer M., Stare fotografie Bytomia z lat 1865-1922, Bytom 1995. Drabina J., Historia Bytomia 1254-2000, Bytom 2000. Drabina J., Historia Chorzowa 1257-2000, Chorzów 2007. Drabina J., Horwat J., Jedynak Z., Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe 1123-1492, Opole 1985. Drabina J., Miasta śląskie w średniowieczu, Katowice 1987. Dutkiewicz A., Panek M., Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Katowice 1980. Dworak J. S., Ratka A., Ruda Śląska. Przewodnik. Ruda Śląska 1985. Dzielnice Bytomia na starych fotografiach i planach, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1998. Dziewięć wieków Bytomia, praca zbiorowa pod red. F. Ryszki, Stalinogród 1956. Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk”. Historia, przewodnik, pod red. D. Pietruchy, Piekary Śląskie 2006 Gacek D., Pietrucha D., Piekary Śląskie i okolice, przewodnik historyczno-krajoznawczy, Piekary Śląskie 2007 Gajdzik B., Bytom i okolice, Warszawa 1954. Gano-Kotula A., Architektura śródmieścia Bytomia, Gliwice 1995. Gerliński H., Bytom. Krótki zbiór informacji o historii i osiągnięciach miasta, Bytom 1982. Gratza E., Junkert H., Heimatkunde von Beuthen OS, Breslau 1942. Halor. J., Soida K., Górnośląskie Koleje Wąskotorowe 150 lat, Bytom 2003 Historia KWK „Bobrek” i KWK „Miechowice”, praca zbiorowa pod red. Józefa Heblińskiego. Bytom 2002 Horwat J., Księstwo bytomskie i jego podziały, Gliwice 1990. Illustrierter Führer durch Beuthen (Ob.-Schles.) und Umgebung, Leipzig 1905. Jedynak Z., Ślęzak W., Kościół Najświętszej Marii Panny w Bytomiu, Bytom 1994. 154

Jeleśniański P., Syska A., Woźniakowska A., Jaszczyński K., Bytom – Warszawa. O lwach na dwa głosy, Katowice 2009 Jerczyński M., Koziarski S., 150 lat kolei na Śląsku, Opole - Wrocław 1992. Kaganiec M., Tajemnice bytomskich kamienic, Bytom 1997. Kłos L., Wieczorek E., Bytom i Wyżyna Miechowicka - przyroda i zabytki, Bytom 2002 Kłos L., Wieczorek E., Ciekawe drzewa lasu bytomskiego. Ścieżka dydaktyczna w Miechowicach. Bytom 2004 Kłos L., Wieczorek E., Miechowice, rowerem przez dzieje, Bytom 2005 Kłos L., Wieczorek E., Z biegiem Bytomki. Bytom 2009 Knosała J., Parafja Radzionkowska, Katowice 1926. Krawczyk J. A., Kuzio-Podrucki A., Zamki i pałace Donnersmarcków – Schlösser der Donnersmarcks, Tarnowskie Góry 2001. Krawczyk J. A., Minas M., Nadolski P., Tyczka P., Wroński J., Radzionków i Sucha Góra 90 lat temu, Radzionków 2001. Krawczyk J.A., Nadolski P., Atlas geograficzny Bytomia, Bytom 2007 Krawczyk J.A., Nadolski P., Atlas historyczny Bytomia, Bytom 2006 Krawczyk J., Nadolski P., Bytomskie pałace na dawnych mapach i pocztówkach. Bytom 2003 Kucia W., Wroński M., Hadaś T. B., Tarnowskie Góry i okolice. Przewodnik, Tarnowskie Góry 1994. Kuzio-Podrucki A., Nadolski P., Woźnicki D., Herbarz bytomski. Bytom 2003 Kuzio-Podrucki A., Wincklerowie. Ich dzieje i fortuna [w:] Katowice w 136 rocznicę uzyskania praw miejskich, praca zbiorowa pod red. Antoniego Barciaka. Katowice 2002 Larisch J., Dzieje parafii pod wezwaniem Serca Pana Jezusa w Bytomiu Szombierkach..., Bytom 1995. Larisch J., Historia Szombierek, Bytom 2011 Lasy bytomskie i okolice, mapa turystyczno-krajoznawcza, oprac. L. Kłos, Bytom 1997. Łabęccy H. Z., Kościoły i kaplice Bytomia, Bytom 1992. Majorczyk R., Historia górnictwa kruszcowego w rejonie Bytomia. Bytom 1985 Nadolski P., Bytom wczoraj, Beuthen O/S Gestern, Gliwice – Bytom 1996. Nadolski P., Z dziejów bytomskich wodociągów i kanalizacji, Bytom 2004 Neubach H., Zylla W., Oberschlesien im Überblick, Dülmen 1986. Nowak J., Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry 1927. Ofiary stalinizmu na ziemi bytomskiej, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1993. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Miechowicach, „Ostoja Pokoju”, Bielsko-Biała bdw. Pawlik J., Piekary Śląskie, Warszawa 1988. Perlick A., Beuthen O/S, Dülmen 1982. Rezerwaty przyrody województwa katowickiego, praca zbiorowa pod red. W. Beblo i S. Wiki, Katowice 1995. Rosenbaum S., Górniki [Friedrichswille]. Miejscowość i mieszkańcy. Bytom 2002 Rościszewski P., Trasy kolarskie województwa katowickiego (część płn.-zach.), Warszawa 1986. Schyma H., Bausteine zur Heimatkunde von Karf. Miechowice 1925 Soida K., Dzieje górnośląskich kolei wąskotorowych, Katowice 1989. Stütz A., Beuthen O/S, Berlin 1929. Szkice z dziejów Bytomia, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1984. Szydłowski J., Bytom. Pradzieje i początki miasta, Bytom 1966. Ślęzak W., Bytom za panowania Piastów, Bytom 1996.

155

Ślęzak W., Bytom za rządów Hohenzollernów i Hencklów von Donnersmarck 1532-1742. Dzieje i zabytki, Bytom 2000. Ślęzak W., Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako fundatorzy kościołów w okolicy Bytomia, Bytom 1994. Śmiałek T., Zabytkowe budynki szkolne śródmieścia Bytomia, Bytom 2007 Tarnowskie Góry. Zarys rozwoju powiatu, praca zbiorowa pod red. H. Rechowicza, Katowice 1969. Tiele-Winckler Ewa von, Matka Ewa. Katowice 1998 W pana Dworakowym rudzkim kalejdoskopie historycznym. Ruda Śląska 1994. Wieczorek E., Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, Katowice 2009 Wieczorek E., Zamki i pałace na turystycznych szlakach województwa katowickiego, część II, Katowice 1994. Wieczorek E., Zamki i pałace na turystycznych szlakach, Katowice 1992. Wrodarczyk R., Legendy starego Bytomia i okolic, Bytom 1994. Z dziejów dzielnic Bytomia, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1991. Zabytki Bytomia, praca zbiorowa pod red. J. Drabiny, Bytom 1988.

156

ISBN 978-83-62234-68-4 157