Hermes 35: Euskararen auzia: Darwin ala Babel by Sabino Arana Fundazioa

MARZO 2011 .

PENTSAMENDU ETA HISTORIA ALDIZKARIA. SABINO ARANA FUNDAZIOA. 2011. MARTXOA. 36. ZBK. 5

Nº 36

EUSKARA A DEBATE: DARWIN O BABEL

ANJEL LERTXUNDI ERRAMUN OSA JOAN I MARI BERNAT PATXI BAZTARRIKA ANDRES URRUTIA KONRADO MUGERTZA JOXEAN MUÑOZ

ERRAMUN OSA JOAN I MARI BERNAT PATXI BAZTARRIKA ANDRES URRUTIA KONRADO MUGERTZA JOXEAN MUÑOZ 2011. MARTXOA. 36. ZBK

ANJEL LERTXUNDI

EUSKARAREN AUZIA: DARWIN ALA BABEL

REVISTA DE PENSAMIENTO E HISTORIA. SABINO ARANA FUNDAZIOA. MARZO 2011. Nº 36. 5

Euskararen auzia: Darwin ala Babel. Indartsuenaren inposizioa ala dibertsitatearen eta aniztasunaren aldeko hautua. Izenburu hau jarri diogu, irakurle, eskuartean duzun Hermes honi. Ondo dakigu, ordea, hizkuntzen auzian dena ez dela bai ala ez, txuri ala beltz. Horregatik, izenburua izenburu, euskararen auziari modu berritzailean hurbiltzen saiatu gara, ohiko topikoetatik at. Europaren eraikuntza –euskararentzat mesede?-, elkarbizitza –posible ote?-, korpusaren garapena, irakaskuntzaren papera –hizkuntz ereduak, hiru ala bat?-, euskara, kultura eta sareak, identitatea eta hizkuntza… joko-zelai berri, zabal eta konplexu honetan kokatu dugu euskararen auzia, ohikoegiak zaizkigun hil kanpai, instrumentalizazio politiko zein zu pekataritik haratago. Eta jokalariek joko berria eskaini digute, hausnarketa berriak, proposamen eta emaitza berriak. Agian erosoago egongo ginen gure betiko gotorlekuetan, baina, guk nahi ala ez, XXI. mendeko hizkuntzen inguruko auziek/partiduek joko-zelai berrietan erabakiko dira.

erramun osa 4 ARGITARATZAILEA: SABINO ARANA FUNDAZIOA. ZUZENDARIA: JOSÉ ANTONIO RODRÍGUEZ RANZ. KOORDINATZAILEA: OLGA SÁEZ. ERREDAKZIO KONTSEILUA: BELÉN GREAVES, IÑIGO CAMINO, SEBASTIÁN GARCÍA TRUJILLO, IÑAKI MARTÍNEZ DE LUNA, ANDONI ORTUZAR, MARI KARMEN GARMENDIA, FERNANDO MIKELARENA, IRAT xE MOLINUEVO, OLAT z GONZÁLEZ ABRISQUETA, MANU CASTILLA, ASIER MUNIATEGI, JUAN LUIS BIKUÑA, MIKEL DONAZAR, IÑAKI BERNARDO, DANIEL INNERARITY, ARANT zA GANDARIASBEITIA, NINO DENTICI, JOSÉ LUIS MENDOZA, IRUNE ZULUAGA, AITOR BIKANDI. KOLABORATZAILEAK: ERRAMUN OSa, jOAN I MARI BERNAT, PATxI BAZTARRIKA, ANDRES URRUTIA, KONRADO MUGERT zA, JOXEAN MUÑOZ, NEREA AZURMENDI. DisEINUA: LOGORITMO. irudi lana: VICTOR ARRIZABALAGA. ARGAZKIAK: TxETxU BERRUEZO. ITZULPENA: GABRIEL PIEDRA. MOLDIZTEGIA: FLASH IMPRESIÓN. SABINO ARANA FUNDAZIOA: MANDOBIDE,6-3º. 48007 BILBAO. T: 94 405 64 50. idazkaritza@sabinoarana.org www.sabinoarana.org. L.G.: BI-986-01 ISBN: 1578-0058

JOAN I MARI BERNAT 6 PATxI BAZTARRIKA 14 ANDRES URRUTIA 22 KONRADO MUGERT zA 32 JOXEAN MUÑOZ 40 ELKARRIZKETA ANJEL LERTxUNDI 48

EUSKARA: HIL KANPAIEN SOINUETATIK INDARBERRITzERA

IX. mendearen bukaera aldera hainbat ziren euskara hurrengo mendera irit siko ez zela uste eta ideia hori lau haizeetara barreiat zen zutenak. Hala ere, usteak ez ezik iragarpen apokaliptikoak ere ustel gertatu ziren orduan. Izan ere, euskarak XX. mendearen hasierara irit si bait zen, hori bai, hedadura geografikoaren, funt zionalaren eta hiztun kopuruaren aldetik are makalago... baina, euskara, euskaraz jarduten zuen hiztunerkidegoa bizirik zegoen. XX. mendean zehar ere, hainbatetan, euskara XXI. mendera irit siko ez zela iragart zen zuenik bazegoen bazterretan. Testuinguru horretan sakonduz, ezagunak dira, besteren artean, Euskal Herri kontinentalean euskarak mende berria ikusiko ez zuela Iparraldeko euskalt zale ezagunen esanak... eta hor... hor ere euskarak bizirik dirau, oraindik bizirik... eta bizirik dagoen artean indarberrit zeko aukerak ere hor diraute bizirik, orain, inoiz baino biziago!

Erramun OSA Sabino Arana Fundazioko Zuzendarit za bat zordeko kidea eta Mintegiko koordinat zailea

Hi z kunt zen eta hi z kunt zez baliat zen diren hiztun erkidegoen etorkizuna ez dago inon idat zita. Euskararen bilakaerak erakusten digu hori. Aitormena, araubide egokia, ahulduta dagoen hi z kunt zaren aldeko hi z kunt za politika eragingarria, herritarren aldekotasuna zein konpromiso beroa eta askotariko baliabideak. Horra hor ahuldutako hi z kunt za bat indarberrit zeko ezinbesteko osagaiak, euskararen lurraldeetan batetik bestera indarberrit zeak izan duen abiada –motelagoa zenbait tokitan, bizkorragoa bestetan– esplikat zeko helduleku gisa baliatu beharrekoak. Euskararen indarberrit zea ez dago pert sona edo elkarte/erakunde bakar baten eskuetan, denon eskuetan dago, inon egongo bada! Halakoetan ere ez baitago erantzukizun guztia inoren bizkar uzterik. Denok egin dezakegu are gehiago gure hizkuntza noranahikoagoa bilaka dadin. Zer gaude gu, gutariko bakoitza egiteko prest euskarak, Europako hizkuntzarik zaharrenak, hemengoak etorkizun oparoagoa izan dezan? Horra hor gutariko bakoitzak –ez utzi lagun hurkoaren bizkar galderaren erantzuna, otoi– erantzun beharreko galdera. Esan bezala euskarak garrantzi handiko urratsak egin ditu indarberritzearen noranzkoan. Inoizko hiztun gehien ditu, gazte belaunaldien artean batez ere. Indarberritze bizkorra bizi du EAEn, motelagoa Nafarroan eta, historian lehenbiziko aldiz, indarberritze zantzuak antzematen dira Iparraldean. Erabilera-eremuei dagokienez ere bere hedadura agerikoa da... eta erronka zaharren aldamenean (hiztunak eta erabilera-eremuak irabazi) berriak agertu zaizkio (euskaraz dakitenek euskara are gehiago baliatzea, euskaldun pasiboen ekarpena hizkuntza indarberritze kontuetan, eta abar). Kezka horrek, gogoeta-nahi horrek bultzatu du Sabino Arana Fundazioa “Euskararen indarberritzea XXI. mendean, perspektibak eta erronkak” izeneko mintegia antolatzera. Gogoeta-saioa bi egunetan egin zen; batetik, Bilbon, urriaren hogeian, Euskalduna Jauregian, Onda Vasca irratiarekin lankidetzan zuzenean emititu zena. Eusko Legebiltzarrean ordezkaritza duten alderdi guztiak gonbidatu ziren. Tamalez, Eusko Jaurlaritza sostengatzen duten bi alderdiak -PSE eta PP-, parte hartzeko konpromisoa hartu bazuten ere, azken unean ez ziren agertu; bestetik, Donostian, biharamunean, goiz eta arratsaldea iraun zuen saio mamitsuan. Bertan esku hartu zuten euskararen eremuan ari diren elkarte eta erakunde esanguratsuenak. Bihoazkie guztiei, esku hartu zuten guztiei, txostenak prestatzen aritu zirenei nola baita mintegiaren antolaketa erraztu zuten Fundazioko langileei ere nire eskerroneko hitzak. Hamargarren urteurrena dela eta, euskara ardatz duen HERMES aldizkariaren ale berezi honetan, Donostian hizlari jardun zutenen eta, azken orduko gertaera tamalgarri batengatik, hitzaldia ematerik izan ez zuen Joxan Muñoz adiskidearen idatziak datoz. Horrezaz gain, Nerea Azurmendi kazetariak Angel -Andu- Lertxundiri, 2010. urtean Saiakera Sari Nazionala jaso duenari egindako elkarrizketa bikaina dator, bi hizkuntzetan egina. Horra hor, ale honen edukia. Gogoeta... ideiak dira gizarteak mugiarazten, berritzen laguntzen dutenak. Gurea hori da! Ideiekin gure herria indartzen eta eraberritzen laguntzea, eskuetan ez baitugu beste ezer hori baino indartsuagoa, bidezkoagoa, demokratikoagoa, eragingarriagoa, bideragarriagoa eta iraunkorragoa izan daitekeenik!

URE GAIA

LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA

JOAN I MARÍ BERNAT

EX Secretario de Política Lingüística de la Generalitat de Cataluña

as lenguas viven, sobreviven, se proyectan hacia el futuro, en un medio social, político y económico concreto. Una lengua no vive por arte de magia en cualquier situación, ni existe al margen de las contingencias propias de la sociedad que la usa como vehículo de comunicación, de intercambio de ideas, de creación artística, y, en definitiva, como instrumento para moldear el mundo. Para crear un universo propio se necesita un vehículo lingüístico, que no solamente sirve para intercambiar ideas, sino que constituye un instrumento de creación de la realidad, de construcción social de la realidad.

El ámbito en que viven y se pueden proyectar hacia el futuro lenguas como el euskera o el catalán es el de la Unión Europea. La arena europea nos es ciertamente más propicia que el campo de juego estrictamen-

te español, por mucho que éste se haya dotado del instrumento a medio camino entre el estado jacobino y el estado plural que le confieren las comunidades autónomas. El proyecto europeo se va realizando paso a paso, paulatinamente, al ritmo propio de una maquinaria extraordinariamente compleja. Cuando hace algo más de medio siglo se puso en marcha el proyecto de Jean Monnet, no estaba muy claro que, pasados cincuenta años, se tratase claramente de una historia de éxito, como hoy podemos certificar que ha sido. Pensemos que Europa venía de guerras múltiples, de divisiones enconadas, de luchas fratricidas, y de dos guerras mundiales que habían asolado el continente. Imaginar un proyecto común que tuviera unas mínimas garantías de éxito, justo después de la Segunda Guerra Mundial, podía parecer una mera quimera de visionarios. Pero personajes como Jean Monnet, Robert Schumann, Alcide De Gasperi, Hans J. Spaak o Konrad Adenauer no dieron su brazo a torcer, y sembraron, en aquellos tiempos difíciles, la semilla de lo que hoy constituye la Unión Europea. Éste es nuestro campo de juego. En esta arena deberán dirimirse el futuro de las lenguas de Europa. De todas las lenguas: de aquellas que ocupan un espacio de intercomunicación, de las lenguas oficiales de los diversos estados (de grandes dimensiones, medianos, pequeños…) y de las lenguas no oficiales de ningún estado pero oficiales a nivel subestatal. E incluso, como no podría ser de otro modo, de las lenguas minoritarias. Pretender enfocar el proceso de regularización plena y de normalización social del uso de nuestras lenguas en cualquier marco que no sea éste, además de poco realista, sería completamente inadecuado. Además, entiendo que el marco de la Unión Europea, si jugamos bien nuestras cartas, puede ser mucho más favorable para nuestras lenguas de lo que lo ha sido el marco de los diferentes estados-nación. También considero, y no sólo a efectos prácticos sino

también desde un punto de vista ético y de solidaridad intereuropea, que todos nosotros debemos asumir plenamente este campo de juego. Un mundo sin interconexiones firmes ya no existe, por suerte para todos nosotros. Hoy en día el mundo se encuentra perfectamente interconectado, globalizado. Y debemos entender cómo funciona la globalización para que opere favorablemente para nuestras lenguas y nuestras culturas. Sé que voy contra corriente, en mi defensa del mundo globalizado. Pero estoy seguro que un mundo globalizado como el que se ha configurado a principios del siglo XXI es infinitamente mejor para el euskera o para el catalán que no la autarquía (o semiautarquía) que hemos padecido en diferentes etapas de nuestra historia. Renegar de la globalización y darle la espalda sería poco inteligente, poco productivo, y no aportaría nada bueno a los respectivos procesos de normalización lingüística.

EUROPA: UNIDAD EN LA DIVERSIDAD Aunque, como todos sabemos, una cosa es ser creyente y otra muy diferente es ser practicante (como diría mi buen amigo Pat xi Baztarrika), la Unión Europea ha dispuesto como divisa propia el lema de “Unidad en la diversidad”. Que la Unión Europea exprese como intención propia la voluntad de mantener la propia diversidad constituye un elemento favorable para el futuro de las diversas lenguas de Europa (también para las lenguas minorizadas y para las lenguas minoritarias que malviven a lo largo y ancho de nuestro continente).

Un mundo globalizado como el que se ha configurado a principios del siglo XXI es infinitamente mejor para el euskera o para el catalán que no la autarquía (o semiautarquía) que hemos padecido en diferentes etapas de nuestra historia

La diversidad, por pura necesidad en el proceso de construcción europea, ya ha pasado a formar parte de la identidad de la Europa en construcción. La diversidad, si Europa acaba consolidándose plenamente como proyecto político, se encontrará en el meollo de la construcción política europea. Y la diversidad resulta muy difícil de asumir a medias. Supongamos que no asumimos plenamente la diversidad, sino que ponemos puertas al campo:

3~7. LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA. JOAN I MARÍ BERNAT

¿dónde situaríamos el listón? ¿qué lenguas deberíamos defender, y cuáles no deberían ser objeto de protección? ¿dónde ponemos la frontera?

Si para que Europa tenga en cuenta mi lengua, nuestra comunidad de hablantes debe convertirse en un estado miembro, entonces no tenemos más remedio que optar por la independencia política

Ciertamente, la actual Unión Europea pone la frontera en las lenguas oficiales de los diferentes estados miembros. Pero se trata de una frontera meramente coyuntural. Por qué razón debemos tener en cuenta solamente las lenguas propias de los estados miembros y no todas las lenguas oficiales en el interior de algún estado. Y, en cualquier caso, por qué razón deberíamos tener como único parámetro de respeto lingüístico la oficialidad de las lenguas, y no las aportaciones que las diversas comunidades lingüísticas han hecho al conjunto de la Humanidad.

Cuando se acepta la diversidad como base de la unidad, estamos en el buen camino. Doscientos años de jacobinismo estatal nos han demostrado con creces que el unitarismo no solamente no genera, necesariamente, una reducción de la diversidad, sino que se limita a incluir, en muchos casos, elementos malsanos en las relaciones entre comunidades humanas. Y, una vez establecido el principio que se está a favor de la diversidad, resulta ya más fácil establecer en qué consiste la diversidad (aunque se haga por mera reducción al absurdo). ¿Por qué la diversidad a tener en cuenta ha de basarse solamente en las lenguas oficiales de los estados miembros? Quienes propugnan una tal idea tal vez no noten que, de una manera indirecta, y seguramente sin tener ni la más mínima intención de hacerlo, están contribuyendo claramente a fomentar el independentismo. Si para que Europa tenga en cuenta mi lengua, nuestra comunidad de hablantes debe convertirse en un estado miembro, entonces no tenemos más remedio que optar por la independencia política: Europa nos deja claramente establecido que ésta es nuestra única opción. Ciertamente existirían otras posibilidades, pero la nueva lógica pasa por la aceptación del conjunto de la diversidad existente, y no solamente de una parte de ella.

SOBRE LA GESTIÓN DE LA DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA POR PARTE DE LA UNIÓN EUROPEA

Al mostrar la propia gestión de la diversidad lingüística existente en el interior de la Unión Europea, Europa no hace gala de su divisa básica: Unidad en la diversidad. Se remarca, fundamentalmente, la unidad de los estados. Y no queda claramente reflejada en ningún tipo de política lingüística propia, ni la unidad de Europa ni la diversidad existente en el seno de nuestra parte del mundo. La política lingüística (o las políticas lingüísticas, en plural) que se está llevando a cabo en el seno de la Unión Europea demuestra (demuestran) fundamentalmente la falta de cohesión y de fuerza del propio proyecto europeo. En el seno de la Unión Europea tenemos estados que promueven una política lingüística plenamente igualitaria en su interior (tal seria, con ligeras correcciones, el caso de Bélgica, o el caso de Finlandia); otros, en cambio, reconocen la propia diversidad sin reconocer la igualdad (el Reino de España se encuentra en esta posición). Y existen incluso estados miembros de la Unión Europea, estados que pertenecen a la Europa política desde el principio de gestación del proyecto europeo, que ahora mismo no podrían entrar a formar parte de la UE porque no cumplen los Principios de Copenhague en cuanto a política lingüística (dentro del respeto a la pluralidad y la diversidad) se refiere (el ejemplo paradigmático de este grupo de estados es Francia). No existe, por tanto, una política lingüística europea. La Unión Europea aún no tiene suficiente consistencia política, en la actualidad, como para incidir decididamente en la política lingüística de cada uno de sus estados miembros. Se limita, pues, a recoger aquello que los estados miembros consideran oportuno en materia de política lingüística. Así, que Bélgica tenga tres lenguas oficiales, Irlanda o Finlandia tengan dos y España o Grecia tengan una –oficial exclusiva del estado- no supone ningún problema para la política lingüística que

actualmente se desarrolla en el seno de la Unión Europea. Solo que se trata de dejar constancia de la política lingüística específica que se lleva a cabo en el seno de cada estado miembro, sin desarrollar, verdaderamente, una política lingüística propia de la Unión Europea. La incidencia que puede tener Europa en materia de política lingüística es puramente tangencial, periférica y no puede constituir en ningún caso motivo de preocupación para los estados miembros. Cabe suponer, en cambio, que un proceso en que aumente la cohesión de la Unión Europea y su fuerza como proyecto político, puede dar lugar a la configuración de una política lingüística paneuropea, que ultrapase las políticas lingüísticas específicas de cada uno de los estados miembros.

de migraciones a causa de avatares históricos o socioeconómicos. La aproximación de la UE a la diversidad de lenguas existentes en su propio seno es, pues, muy pobre. La variedad de situaciones y de circunstancias específicas es infinitamente más rica. Ni podemos poner todas las lenguas oficiales en el mismo saco, ni podemos poner las no oficiales de ningún estado miembro (o de la Unión Europea) bajo el rótulo de “lenguas minoritarias”, sin ningún otro tipo de explicación.

Por cuanto se refiere a las lenguas oficiales, tenemos una interlingua como el inglés, que acapara aproximadamente el sesenta por ciento de uso en el seno de las instituciones comunitarias. No se puede comparar su situación, por lo tanto, con el resto de lenguas oficiales, aunque la que más se le acerca, en el marco europeo, es el alemán. A distancia LENGUAS MAYORITARIAS, LENGUAS MIqueda el francés, lengua que históricamente había NORITARIAS Y MINORÍAS LINGÜÍSTICAS compartido con el inglés la primacía en la Unión. Por supuesto, el resto de lenguas ofiUna de las pruebas de la falta ciales quedan a una gran distancia de de entidad de la política lingüística a estas tres. En su momento, cuando nivel europeo viene dada por el hecho era miembro del Parlamento europeo, de que Europa solamente reconozca Ni podemos propuse que una lengua del Este (en la existencia en su seno de lenguas poner todas mi propuesta, el polaco) tuviera un oficiales y lenguas minoritarias, sin estatus especial, como lengua de uso las lenguas hacer ningún otro tipo de distinción. en las instituciones de la Unión Eurooficiales en Las lenguas oficiales de la Unión Eupea, hecho que me granjeó algunas el mismo ropea son aquellas que reconocen simpatías imprevistas en las filas de saco, ni como oficiales sus estados miembros los eurodiputados de Polonia. y que solicitan a la UE que también lo podemos sean de la Unión. El resto son consiPor cuanto se refiere a las poner las deradas, independientemente de las lenguas epigrafiadas como “minono oficiales características y circunstancias esritarias”, ocurre otro tanto. Algunas de ningún pecíficas de cada una de ellas, como de estas lenguas “minoritarias” goestado lenguas “minoritarias”. zan del estatus de lenguas oficiales miembro (o (en régimen de doble oficialidad o A la hora de determinar cuáles de cooficialidad) en sus respectivos de la Unión son las lenguas minoritarias, no se territorios: tal es el caso del gallego, Europea) establece ningún tipo de diferencia del catalán y del euskera. Nuestras bajo el rótulo entre aquellas que son mayoritarias en lenguas tienen un estatus específico de “lenguas territorios concretos, que constituyen en relación a la propia UE, después minoritarias”, una porción del territorio sobre el cual que el Reino de España presentara un estado tiene soberanía, y aquellas el memorándum especificando su sin ningún que se encuentran ya residualizadas. oficialidad en los respectivos territootro tipo de Tampoco se establece ningún tipo de rios, sin alcanzar la plena oficialidad explicación diferencia entre las lenguas que están a nivel europeo. Tanto el catalán históricamente asentadas sobre un como el vasco, de todos modos, determinado territorio y las que se han constituyen anomalías estadísticas establecido en él recientemente, fruto de grandes dimensiones, puesto que

4~7. LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA. JOAN I MARÍ BERNAT

5~7. LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA. JOAN I MARÍ BERNAT

su situación se parece mucho más –por volumen de hablantes, por producción literaria, por presencia en los ámbitos académicos– a lenguas como el danés, el finlandés, el letón o el esloveno (que son lenguas plenamente oficiales de la UE) que no a la de lenguas como el occitano, el friulano o el ladino (que, efectivamente, son lenguas minoritarias).

Es prácticamente igual de difícil encontrar estados monolingües en el seno de la UE como encontrar mapas lingüísticos que coincidan con los mapas políticos

Así mismo, tampoco se puede comparar el papel de las lenguas minoritarias pero históricas en su propio territorio, con el papel de las lenguas de las minorías desplazadas recientemente a causa de las migraciones. Es obvio que el rol del bretón o del corso en sus respectivos territorios no puede ser el mismo que el del ruso en Letonia o el del alemán en Chequia.

FRONTERAS Y LENGUAS EN LA UNIÓN EUROPEA Otro hecho que demuestra la pobre aproximación de la Unión Europea a la política lingüística global en su seno es la poca coincidencia entre fronteras lingüísticas y fronteras estatales. Es prácticamente igual de difícil encontrar estados monolingües en el seno de la UE que encontrar mapas lingüísticos que coincidan con los mapas políticos. De hecho, tanto el catalán como el vasco constituyen lenguas transfronterizas. Así mismo, se trata de lenguas que padecen una división administrativa preocupante. No lo sería por la división en sí misma, sino por el hecho que genera grados diferentes por cuanto se refiere al respeto de los derechos lingüísticos de los ciudadanos. Mientras dos estados como Holanda y Bélgica han firmado la Carta de la Lengua Neerlandesa (compartida por holandeses y flamencos) para asegurar que todos los hablantes de esta lengua tengan los mismos derechos lingüísticos, independientemente de la parte del área lingüística donde hayan nacido, un hablante de Perpiñán o uno de Fraga tendrán un reconocimiento prácticamente nulo de sus derechos lingüísticos, mientras que uno

de Barcelona o uno de Andorra los tendrán más positivamente reconocidos, y uno de Alacant o de València se encontrará en una situación intermedia. Así mismo, el papel institucional y académico del euskera es diferente en la Comunidad Autónoma Vasca, en Navarra (aún dividida en tres áreas diferentes) o en Iparralde (donde se sufre la política lingüística emanada del estado francés).

La división ha generado diferencias en cuanto a política lingüística, a estatus de la lengua y a reconocimiento de los derechos lingüísticos de los hablantes. No cabe duda que, históricamente, éste ha sido un hecho negativo para nuestras lenguas. Pero el desarrollo de la Unión Europea ha aportado un nuevo parámetro que debemos usar favorablemente para nosotros: la visión positiva de la colaboración transfronteriza. Actualmente, proliferan por doquier los programas en que participan regiones a cada lado de determinadas fronteras, para aumentar la cohesión de la propia UE y para favorecer los intercambios entre vecinos. Debemos utilizar esta nueva lógica europea para afirmar las relaciones entre vascos de uno y otro lado de la frontera, como ya se utilizan en otras regiones de Europa (Alsacia y Lorena con Alemania, el Tirol del Sur con Austria, etc). La cooperación transfronteriza, pues, puede ayudar a rehacer lo que las fronteras estatales, en otra etapa de la Historia, pretendieron destruir.

UNA APROXIMACIÓN ECOLINGÜISTICA Estoy convencido que el paradigma de la Ecología se puede aplicar con éxito a aspectos de la organización de la sociedad o de la cultura. Así, entiendo que se puede aplicar una aproximación de tipo ecológico a los parámetros que rigen la política lingüística. Así lo defendí, hace cuatro años, en el ensayo Projecte Ecolingüística / Ecolinguistics Project. A partir del paradigma de la ecología se establece que los ecosistemas son fuertes en la medida en que son capaces de preservar su propia

diversidad y riqueza. Para hacerlo posible, se necedeben sonar redundantes). En el Valle de Aran hasita operar a partir del principio de discriminación bitan unas diez mil personas, de las cuales aproxipositiva. Así, por ejemplo, se tiene que prestar madamente la mitad tienen el occitano, el aranés, una especial atención a la defensa de los que son como lengua habitual. Pero constituyen la minoría pocos, en relación con aquellos que cuentan con histórica del principado de Catalunya, de manera muchos ejemplares. Pondré un ejemplo: hace alguque el nuevo Estatuto de Autonomía establece la nos años se escapó de la sierra de Tramontana, en oficialidad de la lengua occitana, y la Ley que acaMallorca, uno de los doce especímenes de buitre bamos de aprobar despliega dicha oficialidad. autóctono que viven en aquellos lares. Inmediatamente se dispararon todas las alarmas, y grupos La oficialidad del occitano en Catalunya ornitológicos de diversas áreas de Europa se purepercutirá positivamente, estoy seguro de ello, en sieron en marcha para buscar dicho buitre, que Occitania. Por una parte, deberemos avanzar en afortunadamente lucía un anillo con un sensor que el proceso de regulación de la lengua, de estanpermitía su detección. Al cabo darización lingüística y de de unos días el buitre viajero establecimiento de un mofue encontrado en Alsacia y delo normativo. Por la otra, devuelto a su hábitat natural. la oficialidad tiene inmediaLa aproximación ¿Por qué tanta preocupación tamente unas consecuenpor un solo espécimen de ave? ecolingüística establece cias a nivel internacional. Porque hay poquísimos. Con Para poner un ejemplo: el el derecho de todas todos los respetos, ¿hubiera Estado español depondrá en las lenguas, de todas habido el mismo interés de haBruselas, en las instituciolas comunidades berse tratado de una gaviota? nes europeas, una versión lingüísticas, a en occitano del Tratado de proyectarse La aproximación ecolinLisboa, junto a las versiones güística establece el derecho en español, gallego, vasco y hacia el futuro, de todas las lenguas, de todas catalán. Así, cualquier ciuindependientemente las comunidades lingüísticas, dadano de Catalunya que de su tamaño, de su a proyectarse hacia el futudesee consultar el Tratado historia o de lo que ro, independientemente de su de Lisboa y los otros tratahayan producido en tamaño, de su historia o de dos, que se irán traduciendo el campo del arte y la lo que hayan producido en el paulatinamente, en occitano campo del arte y la cultura. lo podrá hacer. Pero tamcultura Cada lengua constituye un insbién podrá hacerlo una pertrumento de expresión y de cosona de Burdeos, de Tolosa municación, pero también un de Lengadoc, de Narbona instrumento de construcción o de Marsella. Este hecho del mundo. De manera que, cuando se pierde una tiene un impacto que puede ser importante en las lengua, se pierde con ella una cosmovisión compleregiones francesas e italianas de habla occitana. ta. Y la Humanidad deviene un poco más pobre. En este sentido, quiero reivindicar la Ley del Occitano, Aranés en Aran, aprobada recientemente por el Parlament de Catalunya. La lengua occitana, una lengua gloriosa en la Edad Media, koiné para la creación literaria de poetas occitanos, franceses, italianos y catalanes, se habla en una gran extensión dentro de la República francesa, en una pequeña extensión al oeste de Italia (las Valadas Occitanas) y en una comarca de la comunidad autónoma de Catalunya (el Valle de Aran, términos que, para vosotros, vascohablantes,

EUROPA, ÁMBITO PARA UNA POLÍTICA LINGÜÍSTICA MÁS AMBICIOSA Hasta ahora, la Unión Europea no ha contado con una política lingüística propia. Se ha limitado a traducir, a nivel europeo, las políticas lingüísticas de los respectivos estados miembros.

6~7. LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA. JOAN I MARÍ BERNAT

7~7. LENGUAS MINORITARIAS Y DIVERSIDAD LINGÜÍSTICA EN EUROPA. JOAN I MARÍ BERNAT

Ciertamente, dentro del proceso de construcción europea, y teniendo en cuenta el grado de maduración política de dicho proceso, resulta aún imposible que Europa pueda articular una política lingüística propia, que sobrepase las políticas lingüísticas de los respectivos estados miembros. Pero no tengo ninguna duda, por otra parte, que la arena europea será, en el futuro, el campo de juego donde se jueguen los partidos principales para el futuro de nuestras lenguas. Ya he apuntado más arriba que considero que para nosotros Europa es un campo de juego más favorable que el campo estatal. Al menos, en Europa jugamos en casa. No está tan claro que, en España o en Francia, catalanes y vascos juguemos en casa. Así, pues, entiendo que debemos contribuir a reforzar el proceso de construcción europea y que, indirectamente, reforzar dicho proceso constituye una contribución poderosa a la obertura de puertas para el futuro de nuestras lenguas. El proceso de construcción de la Europa política es un proceso dinámico, interactivo, en el cual trabajan agentes de orden diverso, que operan en direcciones muchas veces contradictorias entre si. De nosotros, de nuestro esfuerzo y de nuestro empeño, dependerá que la balanza se incline hacia un lado o hacia su contrario. Europa proclama enfáticamente su voluntad de preservación de la diversidad, y de manteni-

IRUDIAK

www.victorarrizabalaga.com

miento, difusión del conocimiento y promoción del legado cultural del continente. Dentro de esta lógica, la preservación de la diversidad lingüística existente, no entendida como pluralidad de lenguas oficiales de los estados miembros, sino como diversidad real, debe constituir uno de los objetivos básicos de la Unión Europea. Nuestras lenguas –el catalán y el euskera- se encuentran divididas entre dos estados miembros (Francia, de vocación abiertamente unitarista; y España, que proclama la diversidad con la boca pequeña de los acuerdos que hicieron posible la transición, pero que hace todo lo posible por practicar el más puro estatismo) que ayudarán poco a la construcción de esta Europa, plena en su pluralidad. Pero los vascos y los catalanes estamos cada vez más dispuestos a ser actores activos en el proceso de construcción europea, a participar directamente en dicho proceso y a realizar nuestras aportaciones. De nuestra capacidad de incidencia a nivel europeo dependerá, en buena parte, la configuración futura de Europa, que puede ser más plena –si todos podemos sentirnos representados en ella-, o más pobre –si el proceso de construcción se limita a las aportaciones de los entes estatales–. Tenemos, pues, grandes retos ante nosotros, de orden local, específicos para nuestros países y para nuestras comunidades lingüísticas, pero al mismo tiempo de orden global, puesto que hoy en día uno y otro orden se encuentran indisolublemente entrelazados.

VICTOR ARRIZABALAGA. Mañaria, 1957.

BAKARKAKO ERAKUSKETAK: 1983: ARTEDER 83. Bilbo. Durangoko LAKen erakustaretoa. 1984: Ezkurdi Kultura udal aretoak. Durango. Deustuko LAK. Bilbo. 1986: Enrike Renteria erakustaretoa. Amorebieta-Et xano. 1987: Basauriko Kultur Et xea. 1993: Ajuria aretoa. Gasteiz. 1994: Ederti galeria. Bilbo. 1998: Olaet xea galeria. Donostia. Durangoko Arte eta Historia Museoa. 1999: Carmen Carrión galeria. Santander. 2000: Ederti galeria. Bilbo. 2002: Pilar Mulet galeria. Madril. 2003: Ederti galeria. Bilbo. 2004: Pilar Mulet galeria. Madril. 2005: ONCE Museoa. Madril. Beste liburu bat zuk. Museo Evaristo Valle Fundazioa. Xixon. 2006: Juan de Juanes galeria. Alacant. 2007: Ederti galeria. Bilbo. Kolore hiruz berretua. Armaga galeria. León. 2008: Sar eta ikus. Abokatuen Bazkuna. Bilbo. 2009: Sex edo Sexik ez. Antonio Pérez Fundazioa. Cuenca. 2010: Tentazioak. Juan Manuel Lumbreras galeria. Bilbo.

BILDUMETAN DAGOEN OBRA: Caja VITAL. Gasteiz. ONCE Museoa. Madril. Museo Evaristo Valle Fundazioa. Xixon. Antonio Pérez Fundazioa. Cuenca. Durangoko Arte eta Historia Museoa. Durangoko Udala. Elorrioko Udala. Bizkaiko Abokatuen Bazkuna.

URE GAIA 14

ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt zaPOLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK

Pat xi Baztarrika ANDOAINGO UDALEKO EUSKARA ZERBIT zUKO BURUA ETA EUSKO JAURLARIT zAKO Hi z kunt za POLITIKARAKO SAILBURUORDE OHIA

Hi z kunt z paradigma zaharkitutik berrit zailera Erraza behar luke ulertzea eta onartzea hizkuntza bat(zu)en jabe garela, hizkuntza hori(ek) erabili egin nahi d(it)ugula, eta bertako hizkuntza propioa erabiltzen badugu, hegemonikoa ez den hizkuntza bat (ere) erabiltzen badugu, ez dugula beste hizkuntza baten edo beste inoren kontra erabiltzen. Beste hura parafraseatuz, esango genuke, “hizkuntza-aniztasuna da, ergel hori!”.

Hizkuntza-aniztasuna, bada, gizarte gehienen berezko balioa da. Hortaz, eztabaidagai dena ez da hizkuntza-aniztasuna bera, aniztasun saihetsezin horrekiko jarrera baizik. Euskal gizartearen eleaniztasunaren islarik behinena euskara eta gaztelania dira, bi horiek baitira hemengo hizkuntzak. Kontua da, desoreka lazgarria nozitzen duela euskarak gaztelaniarekiko, eta hori kaltegarria da bizikidetzarako, euskara eta gaztelaniaren desorekak euskal hiztunen eta erdal hiztun elebakarren arteko desoreka baitakar berarekin. Desoreka hori gainditzea izan du helburu 8Oko hamarralditik gure egunotara arte garatu den hizkuntza-politikak. Badira hizkuntza politika hori errotik ezbaian jartzen dutenak. Geure-geurea dugun hizkuntzaaniztasunaren edo elebitasunaren aurrean jarrera hegemoniazalea dutenak dira bizpahiru hamarraldiotako hizkuntza-politikari zilegitasuna edo eraginkortasuna -edo biak batera- ukatzen diotenak. Batzuk indarrean dagoen hegemoniari eutsi nahi diote, praktikan hizkuntza gatazka areagotuz eta diskriminazioa zilegi bihurtuz, bizikidetzaren kaltean: “Hizkuntza komunaren aldeko Manifestuan” irakur dezakegunez, “hay una asimetría entre las

izan. Nik bereizi egingo nituzke, beraz, elebitasun soziala eta elebiduntasuna. Nik neure aldetik, hauxe nahi nuke: Euskal Herri osoan euskara hutsean bizi ahal izatea”. Bi formulazio horiek –ñabardurak gora behera– elebakartasun sozialaren adierazle dira: nagusitasuna duen hizkuntzaren talaiatik egina lehena, eta aginte-makila eskuratu nahiko lukeen erresistentziaren talaiatik egina bigarrena. Hizkuntza komunaren mozorropean, espazio publikoko hizkuntza ia bakartzat errebindikatzen du gaztelania batak, eta halaxe nahiko luke euskara besteak. Ikusmolde horren karira ukatzen dizkiote biek zilegitasuna eta eraginkortasuna azken hiru hamarraldiotako hizkuntza-politikari. Nik, ordea, (ele)bakartasunarena, edo hegemonismoarena, paradigma zaharkitua dela uste dut; horren aitzinean, euskara bezalako hizkuntza batentzat eraginkorragoa dela uste dut, eta aldi berean kohesio soziala indartze aldera zilegitasun handiagokoa dela uste dut, beste paradigma hau: eleaniztasunaren kudeaketa demokratiko eta iraunkorraren paradigma, hizkuntza-oreka eta berdinkidetasun soziala helburu dituena eta herritarren hizkuntza aukerak egiazki errespetatzen dituena.

Eta eraginkor izateko nahitaezkoa da euskararen sustapena egiterakoan oinak lurrean izatea, zuhurtziaz jardutea, […] eskubide, interes eta sentsibilitate ugari uztartu behar direla

lenguas españolas oficiales, lo cual no implica injusticia de ningún tipo porque en España hay diversas realidades culturales pero sólo una de ellas es universalmente oficial en nuestro Estado democrático”; eta Manifestu horren sinatzaileetako baten iritzian, “¿es que vamos a discriminar entre lenguas en el plano legal? Pues sí (…) Los derechos del castellanohablante a utilizar la lengua común están por delante de los del euskaldun”. Beste batzuen aburuz, hizkuntza kontuetan saihetsezinak dira desoreka eta hegemonia, eta indarrean den hegemonia baztertzailea eskuz aldatuz gainditu nahiko lukete gaurko desoreka: Argiaren foro digitalean irakurria dugu hau: “Elebitasunaren hori sekulako gezurra da, bai behintzat elebitasun sozialari dagokionez. Iruditzen zait hizkuntza hegemoniko bakarra behar genukeela, nahiz eta norbanakook hizkuntza bat baino gehiago erabiltzeko gai

Zilegitasuna eta eraginkortasuna, biak behar ditu hizkuntza-politika aurreratu eta demokratikoak: zilegitasuna, kohesio soziala areagotzea nahitaezko baldintza delako; eta eraginkortasuna, arrakasta bermatzeko. Hizkuntza auzian bizikidetza da jokoan dagoena, eta horrek zilegitasunaren ikuspegitik eskatzen du, demokraziaren joko-arauak ez ezik, pluraltasuna ere errespetatzea, baita hizkuntza kontuetan ere. Eta eraginkor izateko nahitaezkoa da euskararen sustapena egiterakoan oinak lurrean izatea, zuhurtziaz jardutea, eta gogoan izatea euskal herritarren %45ek euskararik ulertu ere ez duela egiten, euskara Euskal Herriko hizkuntzatzat onartu bai baina beren burua euskararik gabe euskal herritar peto-petoa sentitzen dutela milaka eta milaka herritarrek, Euskal Herriko zonaldeen artean desberdintasun soziolinguistiko handiak daudela, eta, nola ez, eskubide, interes eta sentsibilitate ugari uztartu behar direla.

3~7. ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt za-POLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK. Pat xi Baztarrika

Zilegitasunaz Hiru talaiatatik begiratuko diot hizkuntza politikaren zilegitasun eta justifikazio demokratikoaren auziari: lehenik, zilegitasun politikotik (beste hitzetan esanda, legezko zilegitasunetik, joko-arauetan eta legezko arauetan biltzen baita gizarte demokratikoetan zilegitasun politikoa); bigarrenik, zilegitasun sozialetik; eta hirugarrenik, zilegitasun etikotik. Zilegitasun politikoari dagokionez, lehenik esan behar da euskararen lurralde sozial handienean (EAEn alegia) dugun hizkuntza-araubideak eta hizkuntzaren errealitate sozialak ez dutela zerikusirik, adibidez, Belgika, Suitza edo Kanadakoekin. Gernikako Estatutuaren eta Euskararen Legearen eskutik hemen dugun hizkuntza-araubidea onartzerakoan, hainbat aukera ezberdin egon dira mahai gainean: bat, euskal hiztunak unibertso bereizi moduan hartu eta euskal hiztunei -haiei bakarrik- hizkuntza eskubide batzuk aitortzea; horrela, euskal hiztunen erkidegoa hazi gabe gutxiengoa izaten jarraitzera kondenatuko zuten betiko. Beste aukera bat: hizkuntza-eskubideen aitormen ezberdinak egitea lurraldez lurralde, euskarak zonaldez zonalde gaur egun duen edo historian zehar izan duen presentzia sozialaren arabera (honelako zerbait aukeratu zuten Nafarroan). Aukera horiek alboratu eta beste bat egin zuen, ordea, EAE-ko herritarren ordezkaritza legitimoak: gaztelaniaren neurri bereko lege-aitormena egin zion euskarari, eta euskara eta gaztelania biak finkatu zituen lurralde osoko hizkuntza ofizialtzat. Herritar guztiei hizkuntza-eskubide berberak aitortu zitzaizkien, eta eskubide horiek egiazki bermatzeko neurriak hartzeko obligazioa ezarri zitzaien herrierakunde guztiei. Eta urrutirago joatea erabaki zuten: ikusita bi hizkuntza ofizialen arteko desoreka soziala, euskararen erabilera sustatzeko aukera esplizitua egin zuten, eta lege-araudira eraman zuten aukera hori. Hizkuntza bizikidetzarako eredu bat ez ezik, gizarte eredu bat dago aukera horren atzetik, integrazioaren eta aniztasunaren aukera: gizarte bakarra, hizkuntzari dagokionez anizkoitza, baina bakarra. Eta ikuspegi garbi bat oinarrian: bertakoak bi hizkuntza dituen gizarte honetan elebitasun ahalik eta orekatuenak sendotzen dituela gizarte-bizikidetza eta kohesio soziala. Horregatik ez da nahikoa euskal hiztun direnei hala izaten jarrai dezaten babesa ematea, baizik eta, gainera, pixkanaka eta etorkizuneko

perspektiban bada ere, herritar elebidunez osaturiko gizartearen aldeko hautua egin da, egiazki elebiduna izango den gizartearen aldeko hautua, alegia (ezin baita gizarte elebidunik eraiki herritar elebidunik gabe). Euskal hiztuna babestu eta, horrekin batera, euskararen hazkunde soziala ahalbidetzea da helburua: horren erakusle dira, besteak beste, hezkuntzan bi hizkuntza ofizialak ikastea obligaziozkoa izatea, helduen euskalduntzerako sistema publikoa sortzea edo gizarte-bizitzan euskararen erabilera sustatzeko politikak gauzatzea. Bigarren zilegitasuna: zilegitasun legalaren ondotik zilegitasun soziala. Zilegitasun sozialari dagokionez, hona erantzun beharreko galdera: herritarren gogoaren isla al da hamarkadotako hizkuntza-politika? Nire ustez, hutsegiteak hutsegite, eta zuzendu beharreko gehiegikeria nahiz gutxiegitasunak ahantzi gabe, oro har, garatu den hizkuntza-politika herritarren gehiengo zabalaren gogora neurriratutako politika izan da. Hizkuntza-gorabeherak oso liskartsuak dira toki askotan (nahikoa dugu Belgikara begiratzea); hemen, ordea, giro bare eta integratzailean eman dira euskara biziberritzeko aurrerapen sendoak, nahiz eta badiren arazoak konpontzen baino gehiago arazoak sortzen tematzen direnak, giroa asaldatzen ahalegintzen direnak, bizikidetzaren kaltean. Datu objektibo ugari dago eskura diodanaren lekuko. Laburtu beharrez, hiru baino ez ditut hona ekarriko. Bata, hezkuntzari dagokio. 1983-84 ikasturtean hezkuntza-sisteman A, B eta D ereduak ezarri zirenetik hona, guraso elebidunek nahiz elebakarrek hala erabaki dutelako, etengabe hazi dira euskararen ezagutza handiagoa bermatzen duten hizkuntza ereduak, D eta B, alegia. Hasierako urte haietan derrigorrezko hezkuntza osoan ia %80ko pisua zuen A ereduak. Gaur egun Haur Hezkuntzan eta Lehen Hezkuntzan ez da %6ra iristen. Bigarren datua Unibertsitateari buruzkoa da. Etengabe hazi da euskarazko irakaskuntzaren eskaera, eta selektibitate probak egiteko euskara aukeratzen duten ikasleen kopurua %57 izatera iritsi da. Hirugarren datua ikerketa soziologikoen eremukoa da. 2009ko maiatzeko Euskobarometroak Ibarretxe lehendakari zuen azken gobernuaren politika publikoei herritarrek zer nota jartzen zieten azaldu zuen. Nota jarritako hamabi politika publikoen artean notarik altuena, sailkapeneko lehenengoa, euskararen gaineko politikari eman zioten herritarrek, 6,2 puntu hain zuzen ere. Ezin esan herritarren onarpenik ez zegoela.

Azkenik, bi hitz zilegitasun etikoaz. Hartarako, hizkuntza-politikak norbanakoaren askatasuna eta aukera-berdintasuna errespetatzen ote dituen galdetu beharko. Demokraziari zor diogu berdintasunaren balioa, eta liberalismoari askatasunarena. Bi-biak uztartzean datza justua eta iraunkorra izan litekeen aurrerapena. Ez dira kontrajarriak, alderantziz: askatasunak beharrezkoa du berdintasuna.

nen eskubideak sartzen dira lehian. Desoreka hori da neurri zuzentzaileak hartzea (hizkuntza-politika berdintzailea) ezinbesteko bihurtzen duena. Anomalia ez dira euskara eta elebidunak, elebitasun indartsurik eza da anomalia. Edozein pertsona helduk egin ahal du euskara ez ikasteko eta, jakinda ere, ez erabiltzeko aukera. Baina onartezina da bi hierarkizazio inposatzea: hizkuntzen arteko hierarkizazioa, bata, eta hiztun elebakar eta elebidunen hizkuntz eskubideen artekoa, bestea, gaztelania ez beste hizkuntza ofizialak bigarren mailakotzat eta euskaraz bizitzeko aukera ez-normaltzat kontsideratuz. Hori ez dator bat herritar gehienen gogoarekin. Hori ez da zilegi. Ez da zilegi elebidunak hizkuntza eskubideen murrizketa nozitu behar izatea, hain zuzen ere elebidun direlako. Elebidunak berea du, ez beste inorena, hizkuntza aukeratzeko eskubidea, ezin zaio hizkuntzaaukera inposatu ez eragotzi.

Zilegitasun etikoak eskatzen du hizkuntzagatazkari gatazkaren klabeetan ez baizik eta bizikidetzaren klabeetan egitea aurre. Kohesio soziala eta bizikidetza makaltzen edo kinka larrian jartzen dituen ezer ez da, nire ustez, onargarri. Herritarrek bi hizkuntza ofizialen artean egiten dituzten hizkuntza aukerak errespetatzea da gakoa, hau da, “ez inposatzea eta ez eragoztea”: ez inposatzea hartzailearen gogoaren kontrako hi z kunt za-aukerarik, ez aktiboki ez pasiboki; eta, beraz, ez eragoztea herritarren hizkuntza aukerarik praktikan. Printzipio horri –ez inposatu, ez eragotzi– erantzuten dio, esaterako, dit xosozko isunen aitzakiarekin eta berorien baAnomalia ez lizko aplikazio faltsuaren iragarpen dira euskara maltzurrarekin gaurko Jaurlaritzak eta elebidunak, tamalez aldi baterako indarrik gabe utzi duen kontsumitzaileen hizkuntza elebitasun eskubideei buruzko dekretuak. Eta, indartsurik eza oro har, printzipio horri lotzen zaio da anomalia bete-betean azken hamarkadotako hizkuntza-politika. Azken finean, lauzpabost kont zepturen inguruan gauzat zen da zilegitasunari buruzko eztabaida: askatasuna, hertsadura, berdintasuna, inposizioa edo hizkuntza komuna, beste zenbaiten artean. Horietako batzuk –askatasuna eta koerzioa, esaterako– kontrajarritzat jotzen ditu zenbaitek, nahiz eta, nire ustez, guztiz bateragarriak izan. Hain zuzen ere gizarte demokratiko eta aurreratuen ezaugarri saihetsezina da herritarren interes orokorra, askatasuna, eskubideak eta kohesio soziala bermatzeko arauak ematea eta betearaztea (horri bidegabeki ezarritako koerzioa deitzen dio zenbaitek araua hizkuntza-politikaren esparrukoa denean). Kontua da gure gizartean parte bat elebakarra eta bestea elebiduna direla. Anomalia horrek desoreka nabarmenak sortzen ditu, askatasun pertsonalaren eta hiztunen eskubideen munduan eragiten duten desorekak; eta, azkenik, elebakarren eta elebidu-

Ez dago eskubide mugagaberik –absolutua den eskubide bakarra bizitzarena da–. Eskubide orok darama berarekin nahitaez betebeharren bat. Eskubideak betebeharrik gabe ez dira eskubide, kasu batzuetan pribilegio eta besteetan letra hila baizik. Askatasuna bera ere ez da mugagabea. Inor ez da libre haurrak ez eskolaratzeko, edo eskolan curriculumeko ikasgai batzuk ikasteari uko egiteko edo beste gauza askotarako. Gure gizartearen eraikuntzaren oinarrian dagoen kontsentsuak eskubide izaerarik gabe utzi du elebakartasuna, aukera-berdintasuna eragozten duen neurrian ez delako etikoki onargarria. Hizkuntza-politikak ez du eragotzi behar elebakar izaten jarraitzera tematzen diren pertsona helduek horretan temati jarrai dezaten. Baina inork ez du eskubiderik –ez behintzat zilegitasun etikoa urratu gabe– gaurko haur eta gazteei -biharko heldueieuskara ez ikasteko balizko eskubide antisozial bat inposatzeko, are gutxiago bi hizkuntza ofizialen arteko desoreka soziala betikotzeko.

Eraginkortasunaz Zilegi ez ezik eraginkorra behar du hizkuntzapolitikak baliagarri izan dadin. Nire irit zian, eraginkorra da etenik eta geldialdirik gabe euskararen

4~7. ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt za-POLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK. Pat xi Baztarrika

5~7. ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt za-POLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK. Pat xi Baztarrika

ezagutza eta erabileraren aurrerabidea bermatzen dituena, eta euskararen onarpen soziala areagotzeko nahiz euskararekiko atxikimendua sendotzeko balio duena: ez hori egiteko asmoa baino ez duena, baizik eta hori egiazki egiten duena. Ez alferrik hizkuntzapolitika politika da, eta Max Weber pentsalariak politika eta etikaren gainean egindako gogoetei jarraiki, intentzio hutsetatik harantzago emaitzei erreparatu behar diegu politikagintzan. Horrek gauza asko eskatzen ditu, baina bada bat beti presente eduki beharko litzatekeena; hauxe: egingarritasuna. Gizartearen gogo eta ahalbideetatik urruntzen den hizkuntza-politikak erreka joko du. Ahaleginik gabe ezin da; baina nago, gure artean, boluntarismoa dela eraginkortasunaren etsairik eragingarrienetakoa. Euskararen bilakaera desberdina izan da euskararen hiru lurraldeetan: hazkunde nabarmena eta indartsua izan du EAEn, motelagoa Nafarroan eta galerak Iparraldean. Horrela ikasi dugu zeintzuk diren aurrerakada edo atzerakada dakarten faktoreak. Herritarren atxikimendua da giltzarri nagusia. Atxikimendua, ordea, ez da berez sortzen. Zorionez elebidun da euskal hiztuna; hortaz, hizkuntza hautatu egin behar du. Euskara hautatuko badu, euskarari balioa aurkitu beharko dio. Esaterako, euskarazko sormena eta produktuak erakargarri eta asebetegarri izan beharko zaizkio. Halaber, herri-aginteen hizkuntza-politika eraginkor batek eman diezaiokeen elikadura ere behar-beharrezkoa du atxikimenduak. Elikagai horietako bat diskurtsoa bera da, hizkuntzapolitikaren gainean agintariek eta ordezkari politikoek gizarteratzen dituzten mezua eta diskurtsoa, eta euskararekiko jarrera praktikoa. Bada urte t’erdi gaurko gobernua osatu zela EAEn. Patxi Lópezen gobernuari babesa ematen dioten bi partiduen (PSE-EE eta PP) jarrerak ez dira hamarraldiotan berdinak izan hizkuntzari dagokionez.

Baina inork ez du eskubiderik –ez behintzat zilegitasun etikoa urratu gabe– gaurko haur eta gazteei –biharko helduei– euskara ez ikasteko balizko eskubide antisozial bat inposatzeko, are gutxiago bi hizkuntza ofizialen arteko desoreka soziala betikotzeko

Esaterako, hizkuntza-politikaren gaineko kontsentsu oinarrizkoetan (besteak beste Euskararen Legean) partaide izan da PSE EAJrekin, EArekin eta garai hartako EErekin batera. PPk kontsentsu horietatik kanpora geratzea aukeratu izan du. Eragingarria litzateke orain arteko kontsentsuari pitzadurarik gabe eustea eta, gainera, areagotzea eta zabaltzea. Ez dirudi, ordea, hori batere ziurtatuta dagoenik. Duela bi urte Euskara 21 prozesuaren eskutik adostasuna berritzeko eta areagotzeko aukerak sortu ziren arren, zaila da harrezkero adostasuna areagotzeko bainoago ahultzeko arriskuak ez sumatzea. Gobernuari dagokio -beste inori baino gehiago- ahaleginak eta bi egitea adostasun sozial eta politikoa areagotzeko. Gobernua osatzeko PSE-EEk eta PPk egin zuten akordioan (“Bases para el cambio democrático al servicio de la sociedad vasca”) ageri da gobernuaren hizkuntza-politikari buruz diskurtso orokorraren nondik norakoa. Testu horren eta gobernuko hainbat goi-karguk eta lehendakariak berak -legealdi hasieran baino gehiago azken hilabeteetan- egindako zenbait adierazpenen argitan, eta PPren buruzagi nagusiarenak irakurrita, bistan da orain arteko hizkuntza- politikari ikuspegi askotatik “gehiegizkoa” irizten diotela gaurko gobernuak eta bere babesle diren bi partiduek. Inpresioa dut, gainera, “gehiegizko irizte” hori kontu honetan nazionalistengandik bereizteko kontsigna eta argudio bihurtu dutela, nahiz eta horretarako zenbaitetan errealitatea erabat desitxuratuta deskribatu. Esate baterako, zerbitzu publikoetan euskararen ezagutzari ematen zaion balorazioa herritarren marjinazioa eragiten omen duen gehiegikeriatzat juzgatzen dute, nahiz eta baloraziosistema hori Auzitegi Konstituzionalak berak eta Epaitegi ugarik berretsia izan, eta nahiz eta urteotako Lan Eskaintza Publikoetan egin den euskararen balorazioa legeriak ahalbidetzen duena baino apalagoa izan. Osasuneko zerbitzu publikoetan euskararen ezagutzari ematen zaion pisuarena da ustezko gehiegikeria salatzeko gehien erabili ohi den adibidea. “[No puede ser] que la sanidad pública contrate a los médicos que mejor conocen esta lengua y no a los que mejor saben operar, o que te impongan el idioma que tienes que hablar dentro de tu comercio. Es imprescindible que defendamos con ahínco la lengua común y las libertades”. (A. Basagoiti). Lehendakariaren iritzian, berriz, “siempre se pone el mismo ejemplo: el cirujano al que se le puntúa más por saber euskera que por saber operar. Bueno, todo esto va a desaparecer, para que lo que de verdad puntúe sea la profesionalidad”.

Diskurtso horren arabera, badirudi profesionaltasunak eta zerbitzuaren kalitateak ez daukala zerikusirik pazientearen hizkuntza erabiltzearekin, eta, nolanahi ere, Osakidetzak kontratatua izateko euskaraz jakitea dela beste ezer baino erabakigarriagoa. Osakidetzako egiak, ordea, bestelakoak dira. Nahikoa da 2008ko Lan Eskaintza Publikoko datuei erreparatzea: • Osakidetzako lanpostu guztien %15,52an besterik ez da euskararen ezagutza ezinbesteko. Ospitaleko mediku lanpostuen %5era ez dira iristen euskararen ezagutza ezinbestekoa dutenak. • Gainerako plazetan merezimendu gisa baloratu da euskararen ezagutza, bestelako zenbait meriturekin batera (esperient zia profesionala, argitalpenak, irakaskuntza…). Prestakuntza teorikoa neurtzeko azterketa egin da: gehienez 100 puntu lor zitezkeen. • Hona ondorioetako bat: familia-medikuen sailean, adibidez, azterketa teorikoan 90 puntu eskuratu dituztenenen artean (oso nota altua, bistan da), 167 izan dira dagokien euskara-gaitasuna egiaztatu arren plazarik gabe geratu direnak; eta, aldiz, denbora berean, beste 132 izan dira dagokien euskaragaitasuna egiaztatu gabe ere (eta azterketa teorikoan puntu berak lortuta, 90, ez gehiago) plaza eskuratu dutenak. Datu hauen argitan begien bistan jartzen zaizkigu Osakidetzako egia batzuk: Osakidetzan ehunka dira euskararen ezagutzarik egiaztatu gabe plaza eskuratzen dutenak; eta ehunka dira, azterketa teorikoa oso nota altuarekin gainditu eta dagokien hizkuntza eskakizuna egiaztatu arren, plazarik gabe geratzen direnak. Hori gertatzen da euskararen ezagutza baino askoz erabakigarriagoak direlako esperientzia profesionala eta prestakuntza/ikerkuntzaren merituak. Euskararen ezagutza erabakigarria da, soilik, azterketa teorikoan, esperientzia profesionalean eta prestakuntza/ikerkuntzan, hiruetan, aldi berean oso puntuazio altua lortu dutenen artean. Osakidetzako defizita ez da gaztelaniaren ahulezia edo euskararen ustezko inposizioa: aitzitik, herritarren hizkuntza-aukera euskarari dagokionez egiazki bermatzera iristea da gainditu beharreko defizita. Eta egiteko hori pixkanaka baina etenik gabe sendo bultzatzeko giroa sortu eta sentsibilitatea piztuko duen diskurtsoa beharko luke lehendakariarenak. Alde horretatik, orobat, ustezko “euskararen inposizioaren” mezuak ez luke lehendakariaren eta herri-aginteen diskurtsoan inolako aterperik izan be-

har, ez datorrelako bat errealitatearekin, eta euskara eta gaztelaniaren arteko asimetria soziala pixkanaka baina geldialdirik gabe ahal bezainbatean murriztea helburu duen hizkuntza-politikaren eraginkortasunaren kontrakoa delako. Errealitatea guztiz desitxuratu nahi ez bada, zaila eta paradoxikoa da euskararen inposizioa argudiatzea, noiz eta Herri-administrazioetako lanpostuen erdia baino gutxiago direnean euskararen ezagutza beharrezko dutenak; noiz eta Euskadiko bazter guztietan zorionez bermatuta dagoenean -esparru pribatuan bezala publikoan-gaztelania erabiltzeko aukera, baina oraindik ez, ordea, zoritxarrez, euskararena; edo noiz eta euskara jakin gabe ere zinegotzi, alkate, epaile, diputatu nagusi, Legebiltzarreko presidente edo lehendakari izan daitekeenean. Inposizioaren diskurtsoak, izan ere, oinarrizko hainbat kontu nahasten ditu, ahulenaren kaltean eta indartsuenaren mesedean. Euskararen erabilera bermatzeko eta bultzatzeko neurriak hartzea, neurri horiek akordio demokratikoen bidez hartzea… hori ez da inposizioa, hori bi hizkuntza ofizialen bizikidetzarako legezko arauak adostu eta ematea baino ez da. Horrexegatik herri-aginteen diskurtsotik urrun beharko luke beti ustezko inposizioaren mezu sasi-ideologizatuak. Eraginkortasunaren kontrakoa da, ezbairik gabe, dogmatismo linguistikoa, euskararen biziberritze prozesuaren helburuak eta erritmoak irudikatzerakoan ez dituelako behar den neurrian aint zat hartzen besteak beste errealitate soziala eta euskararen masa kritiko erlatiboa. Baina eraginkortasunaren kontrakoa da baita ere -eta kaltegarria berdintasunerako eta bizikidetzarako- “laissez-faire, laissez-passer” printzipioaren araberako hizkuntza darwinismoaren politika. Askotariko asimetriez jositako zelaian aurkitu beharko du euskarak bere garapen-tokia, guk bederen ez baitugu ezagutu ahal izango elebidun neurri berean diren herritarrez eta lurraldez osaturiko Euskal Herririk. Gehiegikeriarik gabea behar du hizkuntzapolitikak. Baina ezinezkoa da, guztiz ezinezkoa, deserosotasunik gabe zuzentzea euskara eta gaztelaniaren arteko desoreka soziala, ezinezkoa gizarte elebidunerako bidea elebakarrek deserosotasunik onartu gabe egitea. Egiazki nahi badugu gizarte elebiduna eraiki eta egiazki nahi badugu herritar guztien hizkuntza-aukera librea bermatu, ezinbestekoa da malgutasunez jardutea, baina nahitaez onartu behar da herri-aginteek euskararen erabilera bermatu eta bultzatzeko neurri positiboak hartu behar dituztela;

6~7. ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt za-POLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK. Pat xi Baztarrika

7~7. ZILEGITASUNA ETA ERAGINKORTASUNA: Hi z kunt za-POLITIKA DEMOKRATIKOAREN HABEAK. Pat xi Baztarrika

eta hori ez du inork inoren kontrako bazterkeriatzat hartu behar. Ustezko “euskararen inposizioaren” diskurtsoari aterpea eskaini beharrean, nahitaezkoa da herri-aginteen diskurtsoak oso gogoan izatea Europako Hizkuntza Gutxituen Gutunaren 7.2 artikuluak dioena: Ez da hi z kunt za hedatuenen hiztunekiko bereizkeriatzat hartuko eskualdeetako edo eremu urriko hizkuntzen alde neurri bereziak hartzea, neurri horiek hizkuntza horien hiztunen eta gainerako herritarren arteko berdintasuna sustatzeko badira eta euren egoera bereziak kontuan hartzera bideratzen badira. Badut ustea hizkuntza bizikidetza sendotzeko, euskararen erabilera areagotzeko eta herritarren euskararekiko atxikimendua indartzeko ezinbestekoa dela herri-aginteen diskurtso euskaltzalea, demokrazia linguistikoan oinarritutako diskurtsoa, dogmatismo linguistikotik bezala hizkuntz darwinismotik urrun. Uste dut guztiz eraginkorra izango litzatekeela Euskara 21ek markatzen duen ibilbidea, mutilaziorik gabe, denek –Jaurlaritzak, alderdi politikoek eta beste erakundeek– bereganatu eta gizarteratzea. Desorekatik orekarako bidean bada ahulezia handi batek euskararen munduez duen ezagutza falta. EAEko erdaldun elebakarren %90 inguruk dio “arrotzak” zaizkiola euskararen munduak. Ez da euskararena, bizikidetzarena da defizit larri hori. Euskararen jabetza eskluienteak salatu behar dira, halakorik gertatzen den guztietan; baina euskaratik urrun jarraitzen duten sektoreek pauso bat, edo bi, eman beharko dituzte euskararantz. Euskaltzale ez denari dagokio abertzale izan beharrik gabe euskaltzaletzea, euskararen munduetako koloreei bere kolore propioa gehitzea. Eta, azkenik, herri-aginteei dagokie erdaldun elebakarren aurrean beharrezko den pedagogia egitea elebakarrak euskararantz bultzatzeko, inposizioaren mamuak alboratu eta elebitasun egiazkoaren eta hizkuntza bizikidetzaren abantaila pertsonal eta sozialak gizarteratzea, eta euskararen ezagutza eta erabilera bermatzeko aukerak sortu ahala herritarrei aukera horietaz baliatzeko bultzada ematea. Hiztuna da hizkuntza-politika eraginkorraren ardatza, ez euskara. Horregatik behar ditu hizkuntzapolitikak balio propio gisa bizikidetza, adostasuna, atxikimendua eta erakarmena. Balio horien eskutik egin ahal zaie aurre, eraginkortasunez, erronka nagusioi: euskararen ezagutza eta erabilera etengabe

areagotzea, euskal hiztunen erkidegoa trinkotzea, euskararen erabilera ez formala areagotzea, elebitasun pasiboa baliatzea, eta Nafarroan eta Iparraldean herri-aginteen jarrera aldatzea. Bestalde, eraginkortasunez jardun nahi badugu komeni zaigu etorkizunari begira gure arazoak ahalik eta garbien identifikatzea. Ez nuke artikulu hau bukatu nahi nire ustez arreta handia eskatzen duten arazo batzuen aipamena egin gabe. Esaterako: elebidun direnetako zenbat da egiazki hiztun, eta zenbatek eta zertarako erabiltzen du euskara? Erabilera gehitu egin da -eremu publikoan, ez etxeko salan-, baina gehitu da atzo baino milaka elebidun gehiago garelako, ez gaurko elebidunek atzokoek baino gehiago erabiltzen dutelako. Eskoletan eta unibertsitatean euskaraz ikasten dutenek, zein hizkuntza erabiltzen dute gelaz kanpo, jolastokian, pasilloan edo kafetegian? Eta ikastetxez kanpo, lagunartean eta aisialdian? Askorentzat ez ote da euskara ia soilik hizkuntza akademikoa? Euskarazko era guztietako produktuak ikaragarri gehitu dira, baita kontsumitzaile potentzialak ere, baina zenbat dira euskarazko produktuen kontsumitzaile errealak? Euskarazko hitz-jarioa sendotu edo makaldu egin zaie euskaldun zaharrei? XVI. mendeko “euskara jalgi hadi plazara!” leloaren ondoan “euskara hator etxera eta lagunartera!” ote dugu XXI. mende hasierako leloa? Zer-nolako balio sozialekin lotzen dute gazteek euskara? Zergatik oraindik ere milaka dira euskarari bizkarra ematen dioten euskal herritar erdaldun elebakarrak? Zergatik euskara ikasteko ahalegina egin duten askok -berealdiko ahalegina egin eta gero- ez dute euskara ohikotasunez erabiltzen, aukera eduki arren? Galdera gehiago ere egin daitezke, baina planteatutako arazo horietako bat bera ere ezin da lege edo dekretu bidez konpondu. Konponbideak bilatzeko hobe dugu geure buruari begiratu eta, Kennedy presidentea parafraseatuz, “nik zer egin dezaket eta egin behar dut” galdetzea, errua hirugarren batzuena delakoan diskurtso erresistentzialista eta ezkorren errazkeriatan lokartzea baino. Nago eraginkortasunak eskatzen diguna “euskara zapalduta dago” aldarrikat zetik “euskararen etorkizuna gure esku dago” asumitzera salto egitea dela. Eraginkortasunaren exijentzia da herri-aginteek hizkuntza-politika aktibo eta sustatzailea geldialdirik gabe garatzea; eta ezinbestekoa da herri-aginteak aitzindari izatea. Baina nago, baita ere, euskararen aurrerabiderako gako nagusiak erabilera, gogoa eta adostasun sozial eta politikoa direla.

URE GAIA 22

euskeraren Corpusa: 40 urte eta gero zer?

Andres Urrutia

Euskalt zaindia

uskalt zaindiak azken 40 urteetan egin duen corpus plannin ga ardat z hartuta, euskararen egungo egoera testuan garat zen da, gai honi dagokionez. Izan ere, teoria soziolinguistikoaren haritik, corpus planning delakoaren lau fase edo aldi bereizi dira, aldi bakoit zean euskararen errealitatea t xertatuz, hala nola hi z kunt zaren hautaketa, kodeketa, inplementazioa eta elaborazioa. Azkenean etorkizunerako gogoetak ere egiten dira hi z kunt zaren diglosiatik hi z kunt zaren gobernant zara doan bidean, bidegint za horretan Euskalt zaindiaren zereginak azpimarratuz. Gako-hit zak: corpus planninga, hi zkunt za plangint za, euskararen batasuna, diglosia, hi z kunt zaren gobernant za.

0. Atarikoa Antolat zaileek eskatua eta ezarria, halakoxe titulua jaso dut nik goiburu edo abiapuntu gisa, guztiz bat ez banator ere. Izatez, jardunaldi honen tituluak ematen digu gakoa edo gilt zarria hemen eztabaidatu nahi den horren inguruan. “Euskararen indarberrit zea” izango lit zateke niret zat gilt zaren gilt za, indarberrit ze hori ikusten dugulako guztiok, batera zein bestera, gure hi z kunt zaren etorkizunerako it xaropen-gune eta igurikimen-ekarlea. Igurikimenak, hala ere, ekimenak eskat zen ditu, igurikimen hori, ekint zaren ondorioz, errealitate bihur dadin. Horretarako tresna ere aspaldit xo asmatua da eta izena hi z kunt za politika du. Hartara, eta politika mota horretan murgilduta, Euskaltzaindiari dagokio, bitasun finkatu horretan, alegia, euskararen corpusa/estatusa, lehenari buruzko erabakimena; bigarrena, besterik gabe, gainontzekoen kezka balitz bezalaxe. Ez dut hori berretsiko. Bai, ordea, ukatuko, Euskaltzaindiaren zereginak hasieratik berbertatik, bi-biok hartu baititu bere barnean. Iker eta Jagon sailak deitu ziren sorrerako euskaltzainek zehaztu zituzten euskararen alorrak. Lehenak, euskararen hizkuntza arauak zituen helburu; bigarrenak, aldiz, euskararen gizarte-erabilera zekarren bere baitan. Egun, horretan diraute bit zuok. Egia da, bestalde, zeregin horietan badutela bidaide eta ardurakide, baina kezkak bere horretan dirau: Iker/Jagon, corpusa/estatusa, paraleloan doaz eta bata bestearen zordun eta hart zekodun dira, besteak beste, biak baitira hi z kunt za beraren isla desberdinak, kristal beraren kaleidoskopioa.

1. Historiaren haria: hi z kunt zaren corpusa eta euskararen batasuna Luze joango lit zateke euskararen corpusak izan dituen gorabeherak zerrendat zea. Aztertuak

izan dira, gaingiroki bada ere, haren nondik norakoak. Hit z batez esateko, euskararen corpusa identifikatu egin da, gure artean, euskararen batasunarekin, alegia, euskarak behar zuen molde bakar horrekin, bizirik iraun behar bazuen XX. mendeko bizimoduan.

1.1. Euskalt zaindiaren sorrera Hendaiako eta Hondarribiko Bilt zarrak (19011902) izan ziren lehen emanaldiak, Euskal Herri osoko ordezkariak batu nahi izan zituztenak horren inguruan. Baina porrota ekarri bazuten ere, han bertan ideia bat zuk mamitu ziren, gerora erabakigarriak izango zirenak. Hura alde batera ut zita, argi dago giro horren fruitua dela hi z kunt za akademia baten premia eta beharra, Oñatiko Bilt zarrean, Eusko Ikaskunt za sort zearekin batera, argia ikusi zuena 1918-1919 urteetan. Villasanteren hit zekin esateko: “Luze eztabaidatu zen Oñatin ez ote ziren, baten ordez, bi Erakunde sortu behar: bata euskara ikert zeko eta bestea zaint zeko (ezen ikert zaile hut sak ez omen dira euskararen biziaz axolat zen, eta, bestalde, euskararen biziaz kezkat zen direnek ikerketaz axola guti omen dute). Azkenean erabaki zen Erakunde bat bakarra sort zea, baina bi sailez osatua: Iker saila eta Jagon saila. Erakunde honen Arautegia (Estatutuak) ere Eusko Ikaskunt zak egin arazi zituen”. (Villasante 1988: 131) Urte luzeetan aritu zen akademia bere lanetan euskararen batasuna lortu nahian eta Azkueren eraginez gipuzkera osotua (1935) formulatu ere bai. Honetara idat zi zuen berak: “Gure euskera zar oni, aint zinako izkera guziai bezela, umet sua izateak beronen bizit zea erruz erkint zen dio. Bakarra izan balit z, euskaldun geienok ezkenduke adiskide-artean erderara yo behar izango. Ezin bakartu dezakegu, batu bai. Beredin izkelki motaren gainean (Italian eta Alemanian eta Frant zian eta Inglaterran

Igurikimenak, hala ere, ekimenak eskat zen ditu, igurikimen hori, ekint zaren ondorioz, errealitate bihur dadin. Horretarako tresna ere aspaldit xo asmatua da eta izena hi z kunt za politika du

3~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

eta lurbira zabaleko Erri andi geyenetan bezela) oso ta non-nai zabalt zeko indardun bizi izango litzate, bat egitea eskuratu ezkero. Gipuzkoako izkelkia dugu onetarako gaiena. Beronen gainean izkera batu liteke, bazterretako izkelkien gainean ez, erraz beintzat”. (Azkue 1935: III) Bide beretik etorri ziren beste euskaltzain askoren ahaleginak: Altube, Eguzkitza, Elizalde…, gerrak, nolanahi ere, nahasi eta eten egin zuen ahalegin hura eta bertan behera utzi. Hiru ezaugarri nagusi ekarri zituen, hala ere, harako hark: a) Euskararen batasuna, euskalkien artekoa, nahitaezkoa zen euskararen biziraupenerako. b) Batasun horrek berez zekartzan euskalkien arteko aukera morfosintaktikoak. Azkuek, esaterako, gipuzkera ederret si zuen, beste batzuek, aldiz, osterantzeko irtenbideak. c) Batasunaren subjektua, nolanahi ere, Akademia zen, euskalki guztien eta euskalgintza osoaren ordezkaritza zabala zuena.

Baina orain beste giro bat eta beste indar batzuk somatzen ziren. Eta eskabideari erantzuna eman behar zitzaiola uste izan zuen Euskaltzaindiak. Izan ere, bere Sortarauetan agintzen zena egin gabe zeukan oraindik. 1968. urtean Euskaltzaindiak bere urrezko eztaiak ospatu zituen. Hori dela eta, Arestik eskatu zuen batasunaren auzia erabakit zeko, Bilt zar bat, berariaz gai honi eskainia, egin zezala. Euskalt zaindiaren aginduz t xostenak eskatu ziren, baina Mit xelenari egot zi zit zaion batasunaren aurre-asmo orokor bat taxut zeko agindua.

Euskararen bizimodua ez zen erraza izan gerra osteko garaian, ez eta Euskaltzaindiarena ere

1.2. Gerra osteko aldi luzea (1968 arte) Euskararen bizimodua ez zen erraza izan gerra osteko garaian, ez eta Euskaltzaindiarena ere. Villasanteren iritziz, 1950. urtean hasi zen Euskaltzaindia berriro ere arazo horri ekiten, hots, euskararen batasunari buruzko gaiak jorratzen, Krutwigen eskutik. Horretarako proposatu zuen hark Iparraldeko euskara oinarri hartzea. Haren eta aurrekoen proposamenen on-gaitzak ikusita, badira ekimen batzuk (Oskillaso, Baionako Euskal Idazkuntza, Aresti, Mirande, Txillardegi, Irigoien, Jakin, Gure Herria…), Euskaltzaindiaren lanari sarrera emango diotenak. Berriz ere Villasanteren hitzak aipatuko ditut: Kezka hau aintzat hartuz, Euskaltzaindia euskara batu horren arazoan gidaritza hartzera jarriko da. Izan ere bada orain giro bat eta badira indar batzuk lehen ez zirenak. Hori da Mitxelenak «indar biologikoak» aipatzearekin esan nahi zuena. Izan ere, alferrik da

batasunerako aurre-asmo edo plan bat egitea, gero asmo hori pratikara eramateko ez girorik, ez biderik, ez indarrik ez baldin bada. Hori gertatu zen, neurri handi batean, Euskaltzaindiaren lehen urteetako batasun-asmoekin.

Guztiok dakiten bezala, Bilt zar hura Arant zazun egin zen. Eztabaida zaratat suak egon ziren, batez ere ortografian H onart zeari buruz. Euskalt zaindiak erabaki zuen begi onez ikusiko zuela letra honi euskal ortografia arruntean sarrera ematea. (Villasante 1988: 117) Hamar urte geroago, Bergaran (1978), Euskalt zaindiak berret si egin zuen Arant zazun hartutako bidea (Villasante 1988: 115-116).

Harik laburrera, euskara ofiziala zen (1978) eta Euskaltzaindia, 1976. urteaz geroz, horren gaineko erakunde aholku-emaile ofiziala, Espainiako Gobernuaren Dekretu baten bidez. Hori adierazten zuten, besteak beste, Euskal Herriko Autonomia Estatutuaren 3/1979 Lege Organikoak, abenduaren 18koak, eta Nafarroako Foru Erkidegoak 18/1986 Foru Legeak, abenduaren 14koak, euskarari buruzkoak. Hortaz, bigarren garai honetan ezaugarri bat zuk nabarment zen dira. a) Euskararen batasuna, euskalkien artekoa, nahitaezkoa ikusten da euskararen biziraupenerako, euskara bera debekatuta eta kolokan baitago. Asmo hori belaunaldi euskaldun gazteek bere

egiten dute, orduko giroaren arabera, eta nortasun propio baten seinale. b) Batasun horrek dakar, euskararen aldetik, apustu jakina, euskalkien arteko osagai desberdinak hart zeko, euskara “batua” deituko denaren peskizan. Hiru alor nagusi daude jokoan: ortografia, hiztegia eta gramatika, hau da, bestelako hi z kunt zekin (katalana, esaterako) gertatu den bezala, zin-zinezko corpus planning batean hasten da euskararen esparruan. c) Batasunaren subjektua Akademia da, euskalki guztien eta euskalgint zaren ordezkarit za zabala duena.

1.3. Arant zazuko 1968-2010) 1.3.1. Diagnostiko orokorra

Horra, beharbada, testu honi egokien doakiona, batez ere, tituluaren aldetik. Izan ere, nola ikus dezakegu egun, orain arte azaldu ditugun hiru aldaera hauek, alegia, euskararen biziraupena, euskararen batasuna eta akademiaren zeregina, berrogei urte joan direnean batasunaren formulaziotik?

bilt zarretik

Bi ardat z nagusi, beraz, garaiotako euskararen batasunean, edota hala nahi bada, euskararen corpus horren zereginak zehazterakoan. Lehena, euskara batua/euskalkiak eta bigarrena, hizkera arrunta/hizkera bereziak. 1.3.2. Hi z kunt za estandarra, corpus planning teoriaren arabera

Zilegi bekit, alabaina, aurrera jarraitu aurretik, excursus bat egitea, eta soziolinguistikaren teoria aint zat hartuta, orain arte euskararen baitan egin dena ikert zea, zertan asmatu den eta zertan ez, deskribatu ahal izateko.

hona

Haugen norvegiarrak lau fase desberdin bereizi zituen hi z kunt zaren plangint zan. Horietariko bi gizarteari, hot s, hi z kunt zaren erabilerari dagozkio eta beste biak, Bi ardat z nagusi, beraz, berriz, hi z kunt za egiturari, garaiotako euskararen hau da, hi z kunt zaren corbatasunean, edota hala pusari.

nahi bada, euskararen corpus horren zereginak zehazterakoan. Lehena, euskara batua/euskalkiak eta bigarrena, hizkera arrunta/ hizkera bereziak

Nik neuk, behint zat, argi izan ditut aspalditik oraingo egoera hori laburbilt zen duten hit zak, duela hamar urte baino gehiago esanak: Horren bitartez, ezari-ezarian hasi dira eztabaidat zen eta zabalt zen hi z kunt zaren inguruko bestelako dinamikak. Dinamika horiek eraman gaituzte, besteak beste, euskara batua-euskalkiak bikote horren aldamenean, bestelako tirabirak ere plazarat zera, alegia, hi zkera arrunta-hizkera berezituak gogorarazten diguten dema bizi horietara […] Horren frogak edonon hauteman daitezke. Terminologia zentroek, administrazioek, komunikabideek unibert sitateek… etengabe dihardute langint za horretan, euskara emait za berrietan moldatu nahian. (Urrutia 1998: 37-38)

4~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

Hainbatez, honela esan zuen hark: In what I may call it s “classic” form the fourfold model includes (1) selection of norm; (2) codification of norm; (3) implementation of function; and (4) elaboration of function. Numbers (1) and (2) deal with the norm, (3) and (4) with the function. On the other hand, numbers (1) and (3) are primarily societal, hence external to the language, while (2) and (4) are primarily linguistic, hence internal to the language:

Society Language

Norm (1) selection (2) codification

Function (3) implementation (4) elaboration (Haugen 1983: 269-270)

1.3.2.1. Hautaketa. Hau da, hi z kunt zaren aldaera baten alde egitea. Euskararen kasuan, hautua izan zen estandar bat egitea, euskalki desberdinetan ziren osagaiak bertakotuz. Holakoa egin zuen Euskalt zaindiak gizartean ziren ekimenei kasu eginez.

5~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

1.3.2.2. Kodeketa. Hiru prozesu bertarat zen ditu: • Grafiarena, edo arau ortografikoak ezart zea (oinarrizkoena).

la izan zela, hau da, euskalkien artekoa, bakoit zetik hartuz, eta, ahal dela, diasistematikotasuna landuz, alegia, hi z kunt zaren egiturarik zabalenak hobet siz.

• Gramatika lant zea, hau da, morfologia eta erregela sintaktikoak.

Hona, beste behin ere, Bibiloniren hit zak: b. Model composicional (dit també compositiu). Es • Hiztegigint za, hau da, euskara batuaren construeix un estàndard unitari, però no sobre un hiztegia finkat zea. sol dialecte, sinó a partir d’aportacions de tot s, encara que un d’ells pot tenir més pes que els altres. 1.3.2.3. Inplementazioa. Hot s, estandar beÉs el cas d’algunes estandardit zacions modernes, rriaren zabalkundea gizarte osoan eta batez ere, com la de l’euskara batua (basc unificat), que no maila formaletan. Prozesu honetan garrant zia dus’identifica amb cap dels dialectes preexistent s, te botere politikoaren parte-hart zeak eta orobat, sinó que apareix com una síntesi de tot s. Aquest gizartearen ekarpenak. Gizarte eta hi z kunt zaren model d’estandardit zació reclama una codificació eragile horiek dira, erabileraren erabileraz, estandaque treballi a fons amb el criteri de diasistematicitat rizazio aren proposamenak zuzendu dit zaketenak. (vegeu més endavant aquest concepte), és a dir que seleccioni les formes més representatives del sistema global; i és important la noció de transdialectalit zació, és a dir, el fet que 1.3.2.4. Elales opcions adoptaHaugen norvegiarrak lau borazioa. Horrek esdes per a l’estàndard, fase desberdin bereizi zituen kat zen du hi z kunt zaren si són pròpies d’una garat zea, hau da, hizkuntzaren plangintzan. part de la comunitat hi z kunt zak dituen balingüística, siguin difoHorietariko bi gizarteari, hots, liabide linguistikoen ses i emprades a la hizkuntzaren erabilerari dagozkio etengabeko eguneresta de la comunitat. I eta beste biak, berriz, hizkuntza rat ze, aberaste eta és necessari, per desegiturari, hau da, hizkuntzaren espezializat zea. comptat, que la transcorpusari dialectalit zació tingui Bide beretik, eta un caràcter multidirecBibilonik hi z kunt zacional, no l’unilateral lariak esandakoaren propi dels models unialdetik: Una llengua taristes. El model comestàndard és el resulposicional porta a un tat final de tot aquest estàndard inicialment procés i les seves propietat s són les resultant s de artificiós, i això pot comportar algunes dificultat s cada una de les etapes: unitat formal, completesa en la socialit zació, per tal com no és la varietat i diferenciació estilística. Més encara: una llengua nativa de ningú; però això mateix també representa estàndard, a diferència d’una llengua simplement uns avantages, en tant que permet que els parlant s codificada o normativit zada, és una varietat que, a de totes les àrees lingüístiques se sentin implicat s més de tenir les propietat s esmentades, té un ús en un procés més igualitari i democràtic. (Bibiloni efectiu dins una societat, és acceptada per la co2004: 40-41) munitat de parlant s i fa les funcions que hem descrit en un apartat anterior. (Bibiloni 2004: 37-38) Hautaketa horrek gehienon berrespena har1.3.3. Euskararen batasuna, corpus planning delakoaren arabera

1.3.3.1. Hautaketa. Begien bistakoa da, euskararent zat aukeratu zen eredua konposiziona-

tu du eta Euskalt zaindiak egin zuen eta egiten di harduen ahalegina ont zat ematen da, gizartearen ge hiengo zabal baten aldetik; euskara ofiziala denetik gainera, hautaketa hori legeek ere berret si dute.

Besterik da, dudarik gabe, dialektologia lant zea, Euskalt zaindiak bere EHHA egitasmoarekin egin duen bezalaxe, edota euskara batua/euskalkiak noiz erabili behar diren gomendat zea, Lezaman (2004) egin zuen bezala, hi z kunt za erregistroak aint zat hartuz (Euskalt zaindiaren 137. araua) 1.3.3.2. Kodeketa: Modurik tradizionalean esateko, hauexek dira horren esparruak: • Ortografia. Oinarrizko ahalegina egin da. Falta dira, oraindik ere, erabaki bat zuk, hala nola letra larri/letra xehe, v/b, x/s-ren artekoak, batez ere, hit z kultuetan. • Sintaxia. Eginak dira Gramatika bat zordearen aldetik EGLU direlakoak eta pausoak egin be harko dira, hurrengo urteetan, zin-zinezko gramatika arauemailea gauzat zeko. • Morfologia. Eginak dira, neurri batean, deklinabidea eta hit zen konposaketa, at zizkiak eta aurrizkiak. Falta da, hala ere, LEF (Lexiko Egituren Finkapena) bat zordearen lana osat zea. • Hiztegia. Hiztegi Batua etengabe aberasten ari da. Erritmoa ere bizkortu du Euskaltzaindiak, bi batzorde ahaldunduren bidez, eta urtea bukatu aurretik Hiztegi Batuaren 3. argitaraldia izango dugu eskura. Horrek 2. itzuliaren forma zalantzagabeak bilduko ditu eta aurrekoarekin erkatuz gero, heren bat eduki gehiago ekarriko du. 2011. urterako bukatuko du Euskaltzaindiak bere “euskara-euskara” hiztegia eta Hiztegi Batuaren 2. itzulia ere 2011-2012 aldirako bukatua izango du. Guztira izango dira: bateko, 40.000 forma arautuak eta, besteko, historian lehena, Hiztegi Batuaren lehen itzuliko hitz-sarrera eta azpisarreren adierak eta adibideak euskaraz emanak. Bi emaitza desberdinak, hortaz, hiztegi batuaren plangintzan, Hiztegi Batua eta Euskaltzaindiaren Hiztegia, adierak eta adibideak.

irakaskunt zan, komunikabideetan, arlo sozioekonomikoan… oro har, gizartean duen present zia nabarmena da, eta inplementazio hori ezinbestekoa da euskara bera osotasunera eramateko. 1.3.3.4. Elaborazioa. Euskara batua da, gure artean, terminologia lanetarako, hau da, euskararen garapenerako tresna; orobat, bere ibilbide estilistikorako (literatura, itzulpena, etab.) lagungarria. Horretarako azpimarratu behar da Euskaltzaindiaren Corpus batzordearen zergintza, estandar edo euskara batuaren jorraketa estilistikoaz arduratzen dena. Adibidez, hor dago Pello Esnalek koordinatu duen Testu-antolatzaileak liburua, laster segida izango duena. Bide beretik, aipa dezadan argi, Euskaltzaindiak berebiziko kezka du estandarizazio-prozesuan eta garatze-bidean ari direnek elkarren berri izan dezaten, uste duelako behar-beharrezkoa dela bere araugintzak oihartzuna izatea lan horietan diharduten egile eta eragileen artean.

Hautaketa horrek gehienon berrespena hartu du eta Euskalt zaindiak egin zuen eta egiten di harduen ahalegina ontzat ematen da, gizartearen gehiengo zabal baten aldetik; euskara ofiziala denetik gainera, hautaketa hori legeek ere berretsi dute

• Onomastica/Exonimia. Euskalt zaindiaren araugint za bete-betean ari da, une honetan, eta hurrengo urteetan ere jarraitu beharko du . • Fonetika/Fonologia. Arau bat zuk onet si badira ere, oraindik eginkizun daude hainbat arlo. • Kodeketaren zabalkundea. Buru-belarri ari da Euskaltzaindia alor horretan eta hiru baliabide desberdin darabiltza: a) Arauak karpeta; b) Euskera agerkaria; c) webgunea: www.euskaltzaindia.net. 1.3.3.3. Inplementazioa. Euskara batua, egun, ofiziala da eta bere sarrera ukaezina hainbat alorretan, batik bat, administrazio publikoan,

6~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

Xede horrekin abiatu zuen iaz inkesta bat, Siadeco erakundearen bitartez, ezagutu ahal izateko zein den hartu-eman horien aukera eta buru-belarri ari da, mekanismo bat zuen bidez, hi z kunt za-arauaren inplementazio eta elaborazioaren ardura dutenekin harreman estuagoak izateko eta ahal delarik, baita haren proposamenak jasot zeko ere, estandar

7~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

hori formulat zeko garaian. Horren erakusle doaz hainbat hit zarmen, Euskalt zaindiarekin batera, euskararen ardura eraman eta hi z kunt zaren jorraketa egiten dutenekikoak.

2. Egungo egoera: aurrera begira Hona irit sita, argi dago Villasanteren hit zak berret si behar ditudala: Euskara bere hedadura guztian hart zen du Euskalt zaindiak, bere galt zarrean euskalki eta eskualde guztietako ordezkariak dituelarik. Ordezkarit zak ditu Euskal Herriko hiriburuetan. Erabakiak hart zeko baditu bere erregelak, Arautegian garbi eta zehat z jarririk daudenak. (Villasante 1988: 137) Hi z kunt za baten normalkunt zan zerbait ant zeko gertat zen da, bada. Hi z kunt za gizartearen lokarria da. Gizarteak, bere har-emanetarako, behar du lokarri hori bateratua egon dadin. Hi z kunt za, ordea, bere kasa ut zirik denean, zatikatua egon ohi da; baditu mila hari-mutur aidean, han hala eta hemen hola. Egoera horretan dagoen bitartean, lokarri-ofizioa betet zeko ez da gai izaten; batez ere idat zizko zereginak betet zeko. Orduan norbaitek, autoritate batek, alegia, behar ditu puntu horiek erabaki, ez it su-it suan, noski, literatur tradizioari, gaurko erabilerari etab. begiratuz baizik. (Villasante 1988: 138) Hit zek, nolanahi ere, egitasmo oso bat dakarte eta egitasmo horretan Euskalt zaindiaren egungo zuzendarit zak uste du azterketa horiek egitea ezinbestekoa zaiola Euskalt zaindiari, bere corpus planning horretan ahalik eta artezen ibil dadin. Horretarako jarri ditu mart xan bere egitasmoak, batez ere, gure artean ohiko diren teknologia berriak erabilt zeko eta, horretarako ere, egin du bene-benetako engaiamendua, “hi z kunt zaren corpus informatikoak” garat zeko eta orobat, horiek gizarterat zeko, horrela ulert zen duelako Euskalt zaindiak agintariengandik eta gizartearengandik jaso duen agindua, euskarari dagokionean.

Hari bert sutik dator, etorri ere, erakundearen webgunea berrit zeari eman zaion garrant zia, aurki zabalduko dena. Halako gisaz ere barnerat zen du Euskalt zaindiak corpus planninga, edo euskararen batasuna edo, hala nahi baduzue, Iker eta Jagon sailen lana. Badaki gure Akademiak, euskara hi z kunt zaren corpusaren protagonista izan behar badu, protagonismo hori egunero eskuratu behar duela, bere lana eta bere ahaleginei esker, arloak arlo. Gure artean eztabaida sut suak egon ziren garai batean, euskararen batasuna zela eta. Gure kasuan areagotu egin ziren haiek, euskarak gizartean duen egoeragatik. Menpekoa eta bigarren mailakoa zena, aldiz, egunotan burua jasoa eta aurrera doana ikusten dugu. Arriskurik gabeko bidean ez bada ere, osasunt suagoa bistarat zen da oraingoan euskara. Horretan lagundu zuen batasunak, horretan dugu, oraindik ere, zer landu eta zer zorroztu. Lanaren diagnostikoa laburbilt zeko ez ditut nire hit zak hona alderatuko, aditu galiziar batenak baino: Agora ben, para procurarmos a socialización efectiva desta variedade estándar autónoma e propia e para evitarmos o perigo potencial da estandardización limitada (ou mesmo da desestandardización; isto é, da restrición progresiva do uso efectivo da variedade modelo cara a ámbitos máis e máis formais ou, dito doutro xeito, de “morte cara arriba”), cómpre construír esta variedade modelo en solución de continuidade coas nosas falas vernáculas populares. En opinión da moderna sociolingüística, unha relación fluída ente a norma consuetudinaria ou implícita (isto é, entre o conxunto de regras intuitivas que permite, sen instrución previa, a produción de enunciados que son percibidos como comunicativamente efectivos e claros) e a norma explícita ou codificada (isto é, o conxunto de regras prescritivas recollidas en gramáticas, dicionarios, manuais de ortografía e textos similares) contribuirá á expansión social da variedade estándar en tanto que facilitará a transición natural dos falantes desde as súas normas intragrupais (é dicir, desde as regras primarias adquiridas durante a infancia de xeito inconsciente na interacción diaria cos pais e “grupo de iguais”) cara ás normas prescritivas (é dicir, cara ás regras secundarias aprendidas, primeiro, na escola e, logo, de adulto durante a vida laboral). Con termos de sociolingüística moderna, poderiamos afirmar que a situación ideal a conseguir entre a nosa variedade estándar autónoma e as nosas variedades lingüís-

ticas vernáculas populares non sería unha conxuntura de diglosia (isto é, unha fractura aberta entre norma consuetudinaria e norma explícita) senón unha situación de diaglosia (isto é, unha constante relación bidireccional fluída entre norma implícita e norma explícita por medio de toda unha serie de falas interpostas entre unha e outra). (Sánchez 2010: 17)

3. Corpus planninga: diglosiatik gobernant zara Esandako oro da, beraz, lagungarri euskararen corpusa zehazterakoan; ait zina egiteko aldiz, behar-beharrezkoa dugu, neure ustez, gure zereginetan bestelako kont zeptuak bermatu eta t xertatu, hain justu ere, euskara mailako hi z kunt za baten egoera sozialak noraino baldint zat zen duen bere barneegituraren garat zea.

popular legitimization upon which it s actions can be based. (Fishman 2006: 124)

Ait zina egiteko, beharbeharrezkoa dugu, neure ustez, gure zereginetan bestelako kont zeptuak bermatu eta t xertatu, hain justu ere, euskara mailako hi z kunt za baten egoera sozialak noraino baldint zat zen duen bere barne-egituraren garat zea

Ez naiz ni eztabaida ant zuetan sartuko, eta corpus eta status planning horien ideologiaz ere ez dut jardungo. Bi puntu gogoratuko ditut corpus planninga, euskararen batasuna, hut s-hut sean egin ezina dela status planninga egin gabe. Hona lehena, Fishmanek adierazia, hi z kunt za bere kasa ut ziko ez lukeena: The major conclusion that we seem to have arrived at is that corpus planning is full of intimations of status-planning goals and aspirations. There is no (and there can be no) sharp division between these two pursuit s when they are both addressed from the point of view of intrasocietal definitions of what it is that corpus planning is really about functionally speaking, insofar as the wishes of it s sponsoring community and their authorities. It raises the question, at every turn, of not only how corpus planning is conducted and by whom, but of the larger agenda, the sociocultural agenda to which language planning as a whole inevitably contributes and from which it derives the

8~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

Bigarrenez eta bide beretik, neure/geure buruari galdetuko diot XXI. mende hasieran barreiaturik dagoen beste kont zeptu bategatik, alegia, hi z kunt zaren gobernant zagatik: Appliquée à la sociolinguistique et plus particulièrement à la politique linguistique, cette notion recouvrirait l’ensemble des décisions légales et gouvernementales émanant d’une autorité officielle ou d’une puissance juridique et qui ont trait à la gestion des langues, depuis l’interdiction de leur usage et de leur apprentissage jusqu’à leur normalisation et leur normativisation, en passant par tous les degrés de reconnaissance ou de tolérance et en tenant compte aussi des mesures prises ou non en faveur de leur développement, de leur enseignement et de leur divulgation. […] dépourvue ou dépossédée de gouvernance propre, une langue peut aussi subir les répercussions de la gouvernance d’une autre langue, souvent voisine ou proche, dont elle devient alors collatérale. (Reynés 2008: 8) Hartara, euskararen gobernantzan aritu behar da Euskaltzaindia, bere lanak, corpusarenak zein bestelakoak egiten dituenean.

Horrexegatik amaitu nahi dut etorkizuneko egitasmoa formulatzen, eta sarri aipatzen den dakigunetik ez dakigunera hura, orain diglosiatik gobernantzara bihurtuko dut, euskara bera ere gutxiengoko izatetik gizartearen gobernantzan kontuan hartzeko modukoa izatera igaro dadin, igaro dezagun.

9~9. Corpusa: 40 urte eta gero zer?. Andres Urrutia

BIBLIOGRAFIA Amorós Negre, C. (2008). Norma y Estandarización. Salamanca: Luso-Española de Ediciones. Azkue, R. M. de (1935). Gipuzkera osotua. Bermeo: Gaubeka.

Reynés, Ph. (koord.) (2008). Existe-t-il une gouvernance linguistique? Regards sur le monde hispanique. Paris: INDIGO & côté-femmes éditions.

Barrios Vazquez, M.; Osa Ibarloza, E. et al. (koord.) (2008). Zenbait orientabide erregistroen trataeraz. Bilbo: Euskalt zaindia.

Sánchez Vidal, P. (2010). O Debate Normativo da Lingua Galega (1980-2000). A Coruña: Fundación Barrié de la Maza. Biblioteca Filolóxica Galega. Instituto da Lingua Galega.

Bibiloni, G. (2004). Llengua stàndard i variació lingü ística. 2. argitaraldia. Valent zia: Eliseu Climent.

Torrealdai, J. M. eta Murua Uria, I. (2009). Euskaltzaindia ekin eta jarrai. Bilbo: Euskaltzaindia.

Haugen, E. (1983). «The Implementation of corpus Planning: Theory and Practice». In: Cobarrubias, J. eta Fishman, J. A. (arg.) (1983). Progress in Language Planning. International Perspectives. Berlin: Walter de Gruyter, 269-289 orr. Esnal, P. (koord.) (2008). Testu-antolat zaileak. Erabilera estrategikoa. Bilbo: Euskalt zaindia. Euskal Idazleen Elkartea (1970). Batasunaren Kut xa. Donostia: Lur. Euskalt zaindia. Jagon Saila (2007). Hi z kunt za-zuzenbidea. Testu-bilduma euskaraz. Bilbo: Euskalt zaindia. Fishman, J. A. (arg.) (2006). Do not Leave Your Language Alone. The Hidden Status Agendas within Corpus Planning in language Policy. New Jersey: Lawrence Erlbaum. Lara, L. F. (2004). Lengua histórica y normatividad. México: El Colegio de México. Larresoro (1970). Sustrai bila. Zenbait euskal korapilo. Bilbo: Sendo.

T xillardegi (1977). Oinarri bila. Morfosintasian eta fonologian. Donostia. Alvarez-Lorea. – (1977). Euskara batua zertan den. 3. argitaraldia. Oñati: Ed. Franciscana Aranzazu. – (1979). Euskal aditz batua. Donostia: Euskaltzaindia. Urrutia Badiola, A. (1998). «Legearen zirrikituetatik barrena: ahozkotik idat zizkora» (Andres María Urrutia Badiola Euskalt zaindian sart zea). Euskera 43/1, 11-68 orr. Villasante, L. (1988). Euskararen auziaz. Oñati: Aranzazu. Zenbait autore (2003). Euskalt zaleen Bilt zarraren Mendeurrena. Sabino Arana Kultur Elkargoaren Jardunaldiak. 2001. Bilbo: Sabino Arana Kultur Elkargoa. – (1976). Sobre la Real Academia de la Lengua Vasca, Euskalt zaindia. Madril: Servicio de Publicaciones del Ministerio de Educación y Ciencia.

URE GAIA 32

EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNTzATIK

Konrado Mugert za

usmoa dut gauza berri gutxi esan daitekeela gai honen inguruan, hezkuntza giroan asko hitz egin baitugu honetaz aspaldion. Alabaina, enfasia non jartzen den, edo zer elementu aukeratzen diren, hortxe dagoke bakoitzaren ekarpenaren balioa. Eta ni saiatuko naiz nirea egiten.

Hezkunt zako ikuskaria

Gaia kokatzeko hezkuntzaz eta euskal eskolaz kont siderazio orokor bat zuk egin ondoren, eta gaiaren konplexutasunaren ikuspuntutik begiratuta, nire ustez inportanteak diren lau arlotan eragiteko proposamena egingo dut: eskola “eskolago”, eskola euskaldunago, faktore emozionalak eta gazteak.

Apaltasunez, nire eskarmentu propioa eta hezkuntza komunitatearen babes zabala duten iritzi eta gogoetak izango ditut abiapuntu eta ez neurozientzia, psikolinguistika eta soziolinguistikako ikerketak, dagokigun arloan berebiziko garrantzia eta zeresana duten disziplinak, baina nire menpetik urrun geratzen direnak.

Eskola eta Hezkunt za Eskola eta hezkunt za ez dira gauza bera eta sarritan nahastu egiten ditugu. Gaur egun etengabeko hezkunt za, bizian zeharreko hezkunt za, hezkunt za ez formala eta hezkunt za informala bezalako esapideek sekulako present zia eta diment sioa hartu dute hezkunt zaren eremu zabalean. XXI mende honetan, eskola ez da jada ezagut zaren transmisiorako eta ikaskunt zarako instituzio bakarra; hezkunt za osoaren parte bat baino ez dagokio eskolari. Hala ere, garbi ut zi behar da, eskola ikasteko gune pribilegiatua da, zinea ikusteko zinema aretoa den bezalaxe. Ni, lerro hauetako hausnarketan hezkunt za arautu edo eskolaren eginkizun eta jardueran zentratuko naiz. Eskola aldi berean da denbora bat, espazio bat, egitura bat eta instituzio bat, baina edonola hartuta ere, bere eginkizuna pert sona oso gazteengan eta luzaroan garat zen denez, arlo bereziki delikatua eta potent zialitate ikaragarria duena. Izakera horretatik datoz alde batetik eskolan jart zen ditugun espektatibak, sarritan neurriz kanpokoak, eta bestetik eta bat zuetan, tentazio ez legitimoetan jausteko arriskua (adoktrinamendua...). Gaur egun, eskola bikaina izatea herri eta nazio desberdinen erronka nagusietako bat bihurtu da eta hezkunt zari agenda politikoan ezart zen zaion lehentasuna, deklarazioen mailan behint zat, horren adierazgarri da. Izan ere, “hezkunt zak alt xorra gordet zen du”, Jacques Delorsen hit zetan. Hezkuntzaren xede orokorra hiru dimentsio nagusiren garapena litzateke: dimentsio pertsonala; dimentsioa soziala, kultura eta gizarte batean kokatuak baikaude; eta kosmikoa, Naturaren parte garen aldetik. Beste konkrezio maila batean, zehazkiago adierazita, gure hezkuntza sistemak hezkuntza konpetentzien garapena du helburu. Hezkuntza konpetentzien1 garapenaren planteamendu hau –azpimarratzea komeni da– Europa mailan hezkuntza

arloan lortu den kontsentsu handieneko lorpena izan da, eta gaurko gizartearen beharrei erantzuteko eta berrikuntzarako aukera ona irekitzen digu. Eskolak gizartean duen kokapenaren inguruan, egoki irudit zen zait gogoetat xo hau, hit z joko bit xia eskaint zen duena. Batetik, eskola gizartearen “isla” da, komunitate zabalago batean t xertatuta dagoelako eta, ondorioz, bertan azalerat zen direlako gizartearen erronkak eta arazoak. Bestetik eta aldi berean, eta bat zuetan oso nabarmen gainera –euskara hart zen badugu erreferente gisa, esaterako–, “irla” bat ere izan daiteke, zerikusi gut xi duena inguruarekin. Arlo bat zuei erreparatuz –euskara edo bizikidet za, adibidez– esan liteke eskola gizartearen “simulazioa” dela eta gizartea “errealitatea” bera, opera baten ent saio orokorra eta benetako errepresentazioa bezala.

Arlo bat zuei erreparatuz –euskara edo bizikidet za, adibidez– esan liteke eskola gizartearen “simulazioa” dela eta gizartea “errealitatea” bera, opera baten ent saio orokorra eta benetako errepresentazioa bezala

Non gauden euskal eskolan gaur Konpetent ziak, hirueletasuna, curriculuma, euskara, diagnostiko ebaluazioak, bizikidet za, digitalizazioa, etorkinen integrazioa, kalitatea... horiexek dira une honetan euskal eskolak puri-purian dituen erronka nagusietako bat zuk, eztabaida asko eta sakonen iturri. Euskarari eta euskararengan eragina duten alderdi bat zuei begira, zer izan daiteke esangurat sua? Ebident zia bat zuk hor daude eta joera orokor bat zuk ere argi xamar ikusten direla esan daiteke. Aipa dit zadan bat zuk:

3~7. EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNT zATIK. Konrado Mugert za

- Urtez urte eta modu nabarian D eredua, oro har, goraka doa eta A eredua beheraka, ikasleen port zentaien arabera. Alabaina, A eredua ikasle tipologia konkretu bat zuen irla edo gotorlekua bihurt zeko arriskua egon liteke. (Geroago it zuliko naiz honetara). - Etorkinen kopurua, beste autonomia erkidego eta inguruko herriekin konparatuta handia ezpada ere, gora doa eta, etorkin gehienak latinamerrikarrak izanik, A ereduak aukerat zeko preferent zia erakusten dute, populazio autoktonoaren joera orokorraren kontra. - Etorkin kopuru eta portzentaietan, diferentzia handiak daude sareen artean –publikoa, ikastolak, Kristau Eskola– zona geografiko bereko ikastetxeen artean ere bai. - Irakasle euskaldunen portzentaia altua da eta goraka doa. - Euskararen ezagutza zabaldu egin da euskaldunen kopuruari begiratuz gero, bai eskolan eta bai gizartean. - Euskararen erabilera soziala ez da neurri horretan hedatu eta zenbait leku eta arlotan, murriztu ere egin da. - Zer esan euskararen kalitateaz? Ezer gut xi hit z egiten dela honetaz eta hori ere oso adierazgarria dela. Kantitateak bakarrik ardura al du?

Pent samolde lineala vs pent samolde konplexua Autoaren azeleradorea sakatu eta, ondorioz, arinago joan. Ekint za bati aurrez jakina den erreakzio bat dagokio. Hauxe izan daiteke pent samolde linealaren adierazpide xinple eta argi bat. Euskararen erronka eta problematiken aurrean ere sarritan erabili izan ditugu diagnostiko eta proposamen sinpleegiak, pent samolde linealaren araberakoak. Hainbat esaldi eta espresio aipa daitezke

horren erakusgarri eta inolaz ere arrot zak egingo ez zaizkigunak: “eskolak salbatuko du euskara: denek eskolan euskara ikasiz gero...”; “legeetan jaso jaso behar dena eta kito, egina dago”; “aginte politikoa izanez gero...”; “euskara ofiziala eginez gero...”; “D eredu bakarra eta unibert sala jarri eta konponduta dago”; “baliabide nahikoa jarriko balit z...”; “inposatu beste erremediorik ez badago...”. Seguruenik, espresio horiek guztiek euskararen defent sa sut sua erakusten dute eta beraren aldeko apostu zalant zagabekoa. Pent samolde horren arabera, noski, hainbeste urteren buruan lortutako emait zak kaskarrak izan behar, nahitaez: “eskolak porrot egin du” edo “legeek porrot egin dute”, eta horrelako balorazio ezkorrak behin baino gehiagotan ent zun eta ent zuten ditugu. Alabaina, euskaldunt ze prozesua, eta, bereziki, euskararen hedapen soziala, gurea bezalako gizartean, prozesu sozial konplexuak dira eta ez du zent zurik pent samolde lineal eta xinple hori aplikat zeak. Zer esanik ez, esamolde horietan aipat zen diren elementu asko positiboak dira, beharrezkoak dira eta lagundu egiten dute: ofizialtasuna, aginte politikoa, legeak, baliabideak... Baina gilt za horietan dagoela pent sat zea errealitatearen konplexutasuna kontuan ez hart zea da eta, sarritan, kaltegarria ere gertat zen da. Berriro ere hasierako adibidera it zuliz, azeleradoreari sakatuz joan gaitezke arinago autopista batean, bai, baina gure errealitate sozialak zuloz beteriko “astopista” baten ant z handiagoa du, eta abiadura handit zeak bazterrean botata ut z gait zake. “Hay amores que matan” dio gaztelaniaz ko esamolde xelebreak.

Ofizialtasuna, legeak edo baliabideak oso aint zat hart zekoak eta beharrezkoak badira ere, beste kont zeptu bat zuk ageri zaizkigu askoz eraginkorragoak, alegia, partaidet za, enpatia, elkarrizketa, akordioa...

Sistema konplexuetan, alde batetik, faktore asko daude jokoan; bestetik, faktore batek eragin positiboa eta negatiboa izan ditzake aldi berean, beste faktore horietako askorekin elkarreragiten duelako. Beraz, palanka non ezarri? Non jarri indarrak? Erantzun sinplerik ez dago eta prozesuaren diseinu segururik ere ez. Euskararen garapenak XXI mendean, eskolan zein familian edo kalean,

konplexutasun horri egin behar dio aurre, “metodologia” egokiaz. Eta gorago aipatutako elementuak oso aintzat hartzekoak eta beharrezkoak badira ere –ofizialtasuna, legeak edo baliabideak–, beste kontzeptu batzuk ageri zaizkigu askoz eraginkorragoak, alegia, partaidetza, enpatia, elkarrizketa, akordioa... geroago aipatuko ditudan faktore emozionalekin lotura zuzena dutenak, hain zuzen ere. Ezinbestean, bide hori jorratu behar dugu eta sinestu helmugara ondoen eta lasterren ailegatzeko, astiro eta sendo abiatu behar dugula.

Eskolak “eskolago” izan behar du eta zenbat eta eskola bikainagoak izan, horren parekoak izango dira gure gazteen konpetentzia mailak ere, euskararena barne, eta gure hiritarren prestakuntza

daiteke ikastet xe mailako erabaki eta jardueren eragina, onerako zein t xarrerako. Azken urteotako diagnostiko ebaluazioek ere horixe erakusten digute argiro, alegia, alde nabarmenak daudela ant zerako ikastet xeen artean. Bestela esanda, ikastet xearen balio erant siaren kont zeptua ekarri digute ebaluazioek, lehendik ere susmat zen genuena baina orain datuetan eta ebident zietan funt satua. ELGEren3 hezkunt zaren esparruko ikerlanen arabera, ikastetxe on batek lau hanka sendo ditu, ondo ezarriak eta ondo garatuak: a) Irakasleak: prestakuntza,

Eskola “eskolagoa” Zalant zarik gabe, azken mende laurden luze honetan, euskal hezkunt za sistema eta eskola mundua izan dira euskaldunt ze prozesuan ahalegin handiena egin duten gizarte arloak eta, euskara erreferent ziat zat hartuta, eraldaketa handiena izan dutenak. Garai bateko agintariek horren aldeko apostua egin zuten eta euskal gizarteak urtez urte berret si egin du apostu hori. Hezkunt zako sektore desberdinen esfort zua handia izan da, bereziki irakasleena, eta euskal gizartean ahalegin horrek izan duen eragina, mugatua bai, baina ikaragarria izan da. Alabaina, sarritan gehiegi eskatzen diogu eskolari, bai arlo honetan eta bai beste batzuetan ere, eta eskolak badu nahikoa eta sobera bere eginkizunari egoki erantzuten, hezkuntzaren kalitatearen2 erronkari eusten. Nola egin aurrera kalitatearen bide horretan? Bi maila bereiztuko ditut: ikastet xea eta hezkunt za sistema. “Hezkunt za sistemak ez dira hobeak edo t xarragoak; ikastet xeak dira hobeak edo t xarragoak direnak”. Joel Klein New Yorkeko eskola publikoen arduradun nagusiaren hit zak ditugu horiek eta asko dira gaur egun baieztapen horrekin bat datozen irit ziak. Egia esan, ikastet xea unitate mugatua eta eskuragarria da, eta erraz eta epe laburrean nabari

profesionaltasuna, b) Hezkuntza komunitatearen partaidetza: familien, ikasleen, irakasleen... arteko komunikazioa, parte hartzea erabakietan, c) Eskola giro ona, inguruari irekia, d) Lidergoa: zuzendaritzaren lidergoa eta ikastetxearen autonomia. Lau faktore nagusi horietako bat zuk modu zuzenean jokat zen dute, eta beste bat zuk zeharkakoan, baina ikasleen eskola emait zetan eragina duten faktoreak dira guztiak ere. Era zabalagoan, sistemaren mailan ikutu beharreko elementuak daude, aurrekoak bezain inportanteak izan daitezkeenak. Nagusiki, ondokoak azpimarratuko nituzke: a) Curriculumaren diseinu egokia eta adostasun maila zabalekoa, euskara eta euskal kultura uztartzen dituena, b) Pedagogia egokiak: konpetentzien garapenari egokituak eta ikaslearen autonomiaren garapenean oinarrituak, c) Metodologia, jarduera eta antolamendu arrakastatsuak. Hizkuntzen metodologia egokiak, hizkuntzen trataera bateratua..., d) Irakaskunt za pert sonalizatua, e) Ikasmaterialak, f) Ebaluazioaren (ikastet xeena, irakasleena, zuzendarit zena...) eta kontu ematearen kultura.

4~7. EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNT zATIK. Konrado Mugert za

5~7. EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNT zATIK. Konrado Mugert za

Euskal eskolak eta euskal hezkunt za sistemak badute zer hobetu munduko parametro onenetan kokat zeko eta gaurko hezkunt zaren jarduera arrakastat su eta bikainak bereganatu eta moldat zeko, euskal gizartearen eta gizarte zabalaren premia eta erronkei garantiaz erant zute aldera. Eskolak asko egin du eta asko egiten du baina gehiago egin dezake eta, batez ere, hobeto egin dezake. Hau da, eskolak “eskolago” izan behar du eta zenbat eta eskola bikainagoak izan, horren parekoak izango dira gure gazteen konpetent zia mailak ere, euskararena barne, eta gure hiritarren prestakunt za. “Politikan balio duena emaitzak dira” Max Weber-en hitzak hona ekarriz esan genezake ere “Hezkuntzan balio duena emaitzak dira”, baina emaitzak zentzu zabalenean ulertuz, hezkuntzaren xede noble eta jasoari dagozkionak.

Eskola euskaldunagoa Ikastereduen sistemak ahalbidetu egin du euskal hezkuntza sistemaren euskalduntzea eta, ondorioz, bultzada ikaragarria eman die euskararen berreskuratze eta normalizatze prozesuei. Sistema hori akordio sozial eta politiko zabaleko fruitu izan zen eta benetan emankorra izan da, sarritan, nazioarte mailan etxe barruan baino gehiago eta hobeto baloratua. Aitorpen honek, ordea, ez ditu estalpean utzi behar ikastereduen sistemaren ahulezia batzuk. Azken 30 urtean eskolaren soziologia asko aldatu da eta agerian geratu dira hasieran aurrikusi ez ziren ondorio batzuk. Gainera, une honetan baditugu hainbat ebaluazioren emaitzak ere, tartean, urtero egiten hasi diren diagnostiko ebaluazioenak. Zer ondoriozta dezakegu ikastereduen ibilbideari eta gaurko egoerari erreparatuz? Ba al dago adostasun nahikoa hezkuntza komunitatean eta euskal gizartean egin daitekeen diagnostikoaz eta proposa daitezkeen bide berriez? Azter dezagun. D ereduak zer hobeturik badauka ere, A ereduan, oro har, ez dira urrunetik ere lortzen hizkuntza helburuak euskararen konpetentziari dagokionez. Hala berresten dute egin diren ebaluazio desberdinek eta, oso esanguratsua iruditzen zaidana, hala jasotzen zen ere 2006an Eusko Legebiltzarrean,

PPk ezik beste alderdi politiko guztiek izenpetu zuten akordio historikoan. Izan ere, Legebiltzarrak eskaria egiten zion Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari irakaskuntzaren esparruan erkidegoko bi hizkuntza ofizialak maila guztietan menperatzea bermatuko zuen eredu berri bat berehala aztertu eta lehenbailehen praktikan jartzeko, irakaskuntzan indarrean zegoen –eta dagoen– ereduen sistemak euskara behar bezala ezagutzea bermatzen ez zuelako. Baina azpimarratu egin behar da zerbait: euskararen konpetentzia mailaren emaitzak ezin dizkiogu, beste barik, ereduen sistemari bakarrik egotzi. Xinplekerian erortzea litzateke. Behin eta berriz esaten da eskola ezinbesteko zutabea dela gizartearen euskalduntze eta euskararen normalizaziorako baina, aldi berean, ez dela zutabe bakarra eta, batzuetan, nagusiena ere ez. Lehenago aipatzen nuen batzuetan espektatiba gehiegi jarri izan ditugula eskolak lor dezakeenean eta uste dut arlo honi dagokionez horixe gertatu zaigula. Beste alde batetik, ereduen sistemak baditu bere efektu kolateral ez desiratuak, eta denboraz argiro ikusten ari garenak. Euskadiko Eskola Kontseiluak4 behin eta berriro jo du atentzioa honen inguruan. Sistema honek ikasleak banatu, sailkatu egiten ditu eta horrek ez dio inolako mesederik egiten eskolak bultzatu behar duen eta hain beharrezkoa dugun kohesio sozial eta kulturalari. Izan ere, estatistikoki, zera egiaztatzen da: A eredu publikoetan ISEK5 baxuko ikasleak kontzentratzen dira eta A eredu pribatu kontzertatuetan, aldiz, ISEK altukoak. Hau da, ikastereduen sistemak, hala nahi gabe, ikasleak irizpide sozio-ekonomiko eta kulturalen arabera sailkatzen ditu neurri handi batean. Horren ondorioz, ikastetxe eta taldeen espektatiba akademikoak, sarearen eta ereduaren arabera, oso desberdinak dira eta, azkenik, eskola emaitzak ere bai. Fenomeno hau ez da ia nabarit zen lurralde eta zonalde bat zuetan, A eredua modu naturalean ia desagert zear delako, baina oso nabarmena da gaztelera nagusi den zonalde soziolinguistiko bat zuetan, esaterako, Bizkaiko Ezkerraldean. Zonalde horietako ikasleent zat, askotan eskola da euskara ikasi eta erabilt zeko aukera eskaint zen dien eremu bakarra. Eta esan beharrik ez dago, zeharo eskualde erdaldunak izanik ere, oso diferent zia esangurat suak daudela euskararen konpetent zia mailari dagokionez ikastereduen artean.

Nire ustez, eta bat nator Euskadiko Eskola Kont seiluak honen inguruan egindako gogoetekin, bada garaia akordio sozial eta politiko berri eta zabal batean oinarrituz, ikastereduen sistema gainditu eta, ikerketa eta ebaluazioen eskutik eta modu progresiboan –bai denboran eta bai antolamenduan–, eredu “bakar” eta malgu baterant z abiat zeko. Bada garaia, nire irit ziz, jarrera maximalistetatik aldendu –gaztelania ikasiko ez duten beldur ustela batetik, edo D ereduaren inposizio unibert sala bestetik– eta eskubideen talkaren auzia ere, ahal dela, irizpide pedagogiko eta teknikoen mailara ekarriz biderat zeko. Ez da erraza gurea bezalako gizarte konplexuan baina, nire uste apalean, bai eta hezkunt za komunitatearen gehiengo zabal batenean ere, ikasleek bi hi z kunt za ofizialak maila egokian ikasteko eskubidea –legeetan jasot zen dena, besterik ez– lehenet si egin behar da gurasoen eredu aukerat ze eskubidearen aurrean –hau ere legeetan jasoa–. Ahal dela, iri zpide teknikoak aplikatuz eta, beti ere, kont sent su zabalaren bidetik.

jokabide batzuk, eskolan ez ezik gizartearen esparru anitzetan ere landu eta azaleratu beharrekoak. Euskarari, oro har, positibotasuna asoziatu behar diogu eta ahalegindu egin behar dugu sarritan hain arruntak izan diren antsietatea eta presioa jeisten, batez ere euskararen jabetzearekin lotuak. Hortaz, presak eta inposizioak mesede baino gehiago kaltegarri izan daitezkeela baloratuz, euskararentzako lagunak irabazi behar ditugu, gureganatu, enpatia sortu, umorea erabili, atxikimendua lortu. Kasu konkretu bat kontatu nahi nuke hurrengo argumentuei oinarri emateko. Ni bizi naizen herrian, Get xon, behin baino gehiagotan izan naiz gut xi gorabehera honelako egoera baten lekuko: igande goiza, guraso gazte euskaldunak zerbait hart zen, ikastolan ikasiak, euren seme-alaba t xikiekin. Gurasoak euren artean gazteleraz, noski, eta umeekin euskaraz, noski, eta umeei euren artean euskaraz egin dezaten eskatuz, noski. Eta burura

Euskararen hedapen sozialak nekez egin dezake aurrera maila pert sonaleko jarrera eta jokabide bat zuei eut si ezik

Faktore emozionalak Azken urteotan, eta zenbait prozesuren konplexutasunaz ohart zeaz batera, present zia nabarmena hartu du inteligent zia emozionalaren kont zeptuak giza harremanetan oinarrit zen diren jarduera eta proiektuetan, esate baterako, hezkunt zan eta enpresa munduan. Giza sistema konplexuen dinamika bere osoan ulertu eta beraietan eragin ahal izateko, “arrazoiaren” parametroez gainera, “emozioarenak” edo faktore emozionalak nahitaezkoak dira. Euskararen arlora etorriz, euskarak duen balio sinboliko eta identitarioa dela-eta, sarritan alderdi emozionalak gailentzen dira beste guztien artean. Gainera, Euskal Herrian eta euskal eskolan present dauden sentsibilitate eta ikuskera desberdinek derrigortu egiten gaituzte aspektu emozionalak oso aintzat hartzera. Aipa ditzadan, bada, faktore emozional horiekin zerikusi zuzena duten sentimendu, jarrera eta

datozkidan zalant za eta galdera bat zuk: Familia “euskaldun” horietan segurtatuta al dago euskararen transmisioa hurrengo belaunaldira? Zer mezu izkutu transmitit zen zaie umeei nagusien jokabide hori dela medio? Zerk hut s egiten du halako kasuetan eta zergatik? Euskararen hedapen sozialak nekez egin dezake aurrera maila pert sonaleko jarrera eta jokabide bat zuei eut si ezik. Konpromisoa, koherent zia, kont zient ziazioa, pert seberant zia, jarrera proaktiboak, pertenent zia sentimendua edo militant zia bezalako terminoak demodé xamar ematen dute gaurko mundu pragmatiko eta konpetitiboan, eta modernitatearekin bat ez datozela iragart zen duten mezuak ere ez dira falta gure artean. Edonola dela ere, gaur egun, inteligent zia emozionalak eta internetek erakusten digute gut xi bat zuen ekint zaren efektua asko biderka daitekeela gizarte sareetan eta, beraz, “balore” horiek gut xiet si ez ezik, sustatu eta baliatu egin behar ditugu.

6~7. EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNT zATIK. Konrado Mugert za

7~7. EUSKARAREN ERABILERA ETA ELIKADURA SENDOT zEKO AUKERAK HEZKUNT zATIK. Konrado Mugert za

ren nolabaiteko eskolako Azkenik, hezkunt zari Uste dut eskola munduan bertsioa izan liteke. eta ikasleei oro har egozten zaien bekatu nagusiedenok ere gogoeta egin tako bat aipatu behar da Gaurko hezkuntzabehar dugula motibazioa alderdi emozionalen atal ren inguruko teorizazio, eta ilusioa pizteko, baina honetan: motibazioa edo, hausnarketa, diskurtso eta kontuan izanik ez bata eta hobeto esan, motibazio arauek ere jasotzen duez bestea ezin direla irakat si. falta. Errealitate latz horren tenaren arabera “ikasleak Ingurumen aproposa sort zea berak izan behar du bere azterketan eta jatorrian sareta egokiro ereitea beste ikaskunt za prozesuaren tu gabe –ez da hau unea, ez lekua ez eta ni ere inor protagonista” eta hor dauaukerarik ez dugu horiek horretarako– gauza jakina de egon helburu horren loratu daitezen da motibazioa ikaragarrizko zerbitzu zuzenean Ikasten gilt za eta motorea dela ikasteko konpetentzia eta ikaskuntzarako eta edozein Norberaren autonomiaproiektu burut zeko. Uste rako eta ekimenerako kondut eskola munduan denok petent zia ere. Alabaina, ere gogoeta egin behar dugula motibazioa eta ilusioa noraino dira protagonista gure ikasleak? Garatu al pizteko, baina kontuan izanik ez bata eta ez bestea daiteke benetan norberaren autonomia gure eskola ezin direla irakatsi, maitasuna eta irakurzaletasuna, askotan ditugun inertzia eta eskema zaharkituen esaterako, derrigortu ezin diren bezala. Ingurumen barruan? aproposa sortzea eta egokiro ereitea beste aukerarik Nire ustez, gazteen partaidetzari eskolan besez dugu horiek loratu daitezen. te optika batetik eutsi beharko genioke eta behetik gorako prozedurak areagotu, parte hartzeko ez ezik, erabakitzeko ere benetako posibilitateak izan Gazteak ditzaten. Arauak goitik inposatzen direnean, gazteen artean, sarritan, arau horiek haustea prestigiotzat “Babeli gorazarre” Patxi Baztarrikaren liburuhart zen da. Arauak eurek landuak direnean, ordea, tik jaso dut ondoko aipamena, David Crystal-en arau horiei eustean dago prestigioa euren artean. hitzaurretik hain zuzen: “eta badakigu gainera ez Hori hala dela askotan egiaztatzen dugu eskoletan dagoela hizkuntzarik gazteenen sostengu eta garrik eta gure harremanetan gazte jendearekin. gabe biziko denik”. Guztiz bat etorriz baieztapen horrekin, jakina, kontua da nola lortu gazteen, ikasleen konpromisoa, sontengu hori. Galdera sakon horri erantzuna emateko pretentsiorik gabe, eta eskola munduan murgilduta gaudela, nire gogoeten zertzelada pare bat behintzat utzi nahi nituzke hemen. Eskola umeentzat eta gazteentzat diseinatua dago, eurak dira jarduera guztien helburua, eta hala behar du izan. “Dena gazteentzat baina gazteak gabe”, ordea, errealitatetik hurbil dagoen egoera bat dela zinez uste dut, eta despotismo ilustratua-

Prestatu egin behar ditugu gazteak eta lagundu egin behar diegu erabakiak hartzen ikas dezaten baina, aldi berean, nagusiok arriskatzeko eta konfidantza emateko prest egon behar dugu. Badira munduan, eta gure eskola batzuetan ere bai, filosofia honekin bat datozen planteamendu eta esperientzia arrakastatsuak, bai eta ahots ospetsuak ere esparru akademikoan6. Besteak beste, euskal eskolan euskararen erabilera eta elikadura sendot zeko ere jorratu beharreko bide berriak dira.

oin-oharraK 1. Zer da konpetentzia bat? Baliabide multzoa (kontzeptuak, prozedurak, jarrerak, emozioak...), pertsonak era bateratu eta integratuan mobiliza dezakeena, egoera zehatz bat, testuinguru konkretu baten barruan, eraginkortasunez ebazteko. Jardueraren bitartez frogatzen da. 2. KALITATEA, egungo hezkunt za politikan, BIKAINTASUNA eta EKITATEA kont zeptuen batura da. 3. ELGE: Ekonomia Lankidetza eta Garapeneko Erakundea. Gazteleraz, OCDE.

4. Euskadiko Eskola Kontseilua Eusko Jaurlaritzaren kontsulta eta aholkularitza erakundea da hezkuntza gaietarako. EAEko hezkuntzan (publikoan zein itunpekoan) zeresana duten eragile sozial guztiek osatzen dute, alegia, gurasoak, irakasleak, ikasleak, administrazioa, sindikatuak, hezkuntzako patronalak, enpresariak eta udalak, nagusiki. 5. ISEK: Indize Sozio Ekonomiko eta Kulturala. 6. Ramón Flecha eta Ikas Komunitateak.

URE GAIA 40

Euskara kulturatik, kultura euskaratik

JOXEAN MUÑOZ TABAKALERAKO ZUZENDARI OHIA

uskararen indarberritzeak gure mendean dituen perspektibei eta erronkei buruz Sabino Arana Fundazioak aurkezpen bat presta nezala eskatu zidanean, hitzak bezainbat irudiak erabiltzeko aukeratzat hartu nuen nik. Eskertu egin nahi diot Fundazioari, ezer baino lehen, aukera hori eman izana. Orain, irudirik baliatu gabe adierazi beharrean nago orduan irudien bidez josita zetozen ideiak. Baina ez nizkizuen aurkeztu. Arazo pertsonal larri batek eragotzita, ez nuen jardunaldira agertzerik izan. Aurkeztu gabeko proposamen baten testua da beraz honako hau, eztabaida gabe geratu zena orduan, eta irudi gabetua datorrena orain.

Irudiak funt sezkoak dira, hala ere. Beharrezkoak dira aurkezpen batean, adierazgarritasunean irabazteko, baina baita ere imajinatzeko, irudikatzeko, egoera ikusteko eta ikusarazteko. Gure ikuspegia baldintzatzen dutenez, erabiltzeaz gain, gogoeta gai hartu beharko genituzke irudiak.

Baporea Bapore bat; itsasontzi bat, uretan. Orain urte batzuetakoa da testu honi ekiterakoan gogora etorri zaidan irudia, Simon Stirling artistaren bideo bat, (Autoxylopyrocycloboros, 2006), bapore baten larrialdia agertzen duena. Labeko suari jaten emateko, motorea bizirik mantentzeko, kareleko zuraz elikatua den bapore bat erakusten digu bideoak. Itsasoan ez bada ere –Eskoziako laku bat da ziurrenik irudian agertzen dena– uretan da baiki bapore hori, lehorretik eta portutik urrun. Metodikoki eta atsedenik gabe puskatzen du ontziaren zureria, suari emateko, baporea daraman eta baporeak daraman arrantzaleak; bigarren marinel batek eusten dio bitartean lemari. Ez da ikusten, ez zaigu erakusten, norantz daramaten itsasontzia, baina norabait iritsi beharra badu ontzi horrek. Gu ontzi horretan gaudela iruditu zait.

eta matxuratuta dator. Ausardiaz, kementsu eta zentzuz jokatu beharra dago, ezinbestean, egoeraz ondo jabeturik. Uretan baikaude: itsasoan.

Uretan Ez dut esango hizkuntza batek, kultura batek ez duenik lurralderik: beharrezkoak ditugu portuak, kaiak eta faroak, barrualdeko mendiak, haranak eta leize-zuloak, herria nahiz harria, adarrak eta sustraiak, errealak nola amestuak; eremu fisiko bat, hiztunak, taldetasuna, naturaltasuna, herri bat alegia, esparru koherente bat, geografikoa, legala eta politikoa, erreferentzia eta sare kultural jakin batzuk, tradizio, erreferentzia nahiz fikzio partekatuak. Lurralderik ez du ukatzen itsasoan ibiltzeak, marinelak beharrezkoa du portua, nora bueltatua, nondik abiatua eta batez ere nora konektatua. “Gure” esaten diogun portu horretan ordea, nago ez ote dugun itsasoari bizkar emanda egiten gogoeta: lehorretik eta lehorrerako. Lehorregia gertatzen da, bai, euskal kulturaren irudiztatzea XXI. mende “likido” honetarako. Euskarak eta kulturak elkarrekin irabazi behar duten eremua isurizkoa da.

Larritasuna

Isurgarria

Irudi elektronikoari, irudi literario bat atxiki zaio: “Ontzia it sasoan berregin beharrean dauden marinelak bezalakoak gara, lan hori lehorrean eta osagai egokienekin burutzeko aukerarik gabe.” Otto Neurath diseinugilearen hit zak dira, hausnarketa egiten ari zelarik bere lanaz, diseinu grafikoak eguneroko bizitzan behar lukeen eraginaz, eta hizkuntza grafiko unibertsal baten beharraz. Balio digu, baina, hizkuntza urritu eta txiki baten bizi-iraupenaz hausnartzeko.

Ez naiz soziologoa, ez filosofoa, irudien artean mugituko naiz, hori baita nire lanbidea, teorian murgilduz gero hondoratu egin nintekeelako erraz. Ez dakit Zauman edo De Lancre ari naizen deskripzio honetarako erabiltzen: bizi dugun garaia, bizi gaituen garaia, itsasoaren antzera da inguru aldakorra, mugagaitza, ez-egonkorra eta etengabe arrotza, finkotasunik, ziurtasunik eta heldulekurik gabea. Modu berri batean begiratu beharko dugu, zorrotzago antzeman ahal izateko non bizi garen –“aldakortasun betean”–, zein den gure egoera –“ez lehorrean, ontziolan, baizik uretan”–, eta beraz, nola jokatu, nola egin baporeak aurrera egin dezan.

Ezer baino lehen, larritasun egoeran gaudela gogorarazteko. Bapore txikia da euskararena, ahula du motorra,

Euskalduntasuna isurkortasunetik sinistu eta defendatuko bagenu zabalagoa lit zateke gure ikuspegia, gure urrian ere, euskaldun gehiago, aukera gehiago, aniztasun eta aberastasun handiagoa ant zeman ahal izango genituzke

3~7. Euskara kulturatik, kultura euskaratik. JOXEAN MUÑOZ

dituzten sare konplexuetan (pertsonalak, politikoak, Euskalduntasuna isurkortasunetik sinistu eta defendatuko bagenu zabalagoa litzateke gure ikushizkuntzazkoak, profesionalak, kulturalak…). Ez dira pegia, gure urrian ere, euskaldun gehiago, aukeguztiak euskaraz ematen, ez dira guztiak euskaraz ra gehiago, aniztasun eta aberastasun handiagoa emango. Ez gaitu euskarak bakarrik definitzen; eusantzeman ahal izango genituzke. Azken urteotako kara ez dugu herri–nortasuna, herritasuna definitzeko Lummy nim nullaorem ahalegin sozial eta politikoari esker, nabarmen ugalbakarrik erabili behar. Gure bizitza euskaraz mintzo du dira euskaraz egiteko gai direniurero profesionalak, direnvulla sareetara bakarrik mugatzeak ezibezkoa dirudi; eriusto consent nahiz ez jardun kultur esparru euskarazkoetan, edo eta ez oso desiragarria. feugiam adion hent luptatem tarteka bakarrik jardun euskarazko produktuen lannis doluptat nulput volor“Sare sozialak” internet baino lehenagokoak gintzan. Lur ezagunetik aparte, sakabanatuta, beren irilit lut indira, velit prat, noski, baina eraldatu eta mutatu egin dira gure sortzaile lanetan “euskal kulturatik”Giatet kanpo alit aritzen begien aurrean, interneten. Kideen arteko harremase corperc diren horiek ere ikusi eta kontuan hartu ahal izangoipisim dolesed genituzke. Egile eta eragile horiek, zinegile, marrazmagnibh eugue nak dira sare sozialetakoak, pertsonen* artekoak (p2p, ingelesez edo “globaleraz”), interesen arabekigile, diseinugile, arkitekto, dantzari, artista, ekoizle, rakoak, nonahikoak eta noiznahikoak; alegia, aldakobanatzaile, etc., profesional euskaldun horiek guztiak rrak dira, mugagaitzak dira, kontaktoaren tempusa ezin ditugu “galdutzat” eman, ezin ditugu alferrik galdute, hizketa bat dira. Kultura lana norentzat egiten du, portura bil daitezela eskatuaz. (Lanaren zein zati, den galdetzen ohituta gaude baina sare sozialek nozein prozesu, egin lezake arkitekto euskaldun barekin ari garen galdetzera tek euskaraz?). Auzia ez da garamatzate: norekin eginola euskararen lurraldera ten dugu lana, nor dugu “ekarri”, baizik eta nola bikide, lankide, intereskide? deratu haiekiko –itsasoetan Erakargarria, konektagarria Auzia ez da nola euskararen dabiltzanekiko– konexioak, eta konektatzailea, trukaloturak, “sareak”. lurraldera “ekarri”, baizik garria, eta beraz onuragaeta nola bideratu haiekiko Isurkortasunetik berria (diruaz oso gaindiko –it sasoetan dabilt zanekiko– giratzea eraginkorragoa ere zentzuan) gertatu behar du konexioak, loturak, “sareak”. izango litzateke, gertuago sare sozialetan partekatzen geundekeelako sareen lodugun zera horrek. gikatik, kidetasuna, berehalakotasuna, trukaketa, Euskarak berak solas etengabea eta konelandu behar lituzke, seguktagarritasuna lehenesten ruenik, balore horiek eta dituzten joeretatik. euskal kulturaren emaitzak modu horretan bideratu, Isurkortasunarekin lotua dator, baita ere, lanmodu erakargarrian, konektatzailean, trukagarrian. prozesuak agerian jartzea, bistaratzea eta baloratzea, Artxiboak, dokumentazio guneak, artxibo pribatuak edonorentzako eskuragarri eta erabilgarri jartzea, eta ez hutsik kultura produktu bukatuak. Garbiago ezagutza eta informazio trukaketaren jarioari egoikusiko genuke ez dagoela kanpoan/barruan garbi kitzea, ezinbestezkoa da. Gure kultur erakundeen bereizteko modurik, nazioartekotasuna eta bertakotasuna ez direla marra zehatzez bereizten. Nazioarisurkortasuna sustatu behar genuke; baina ezer baino lehen, euskal kulturaren erakargarritasuna tean bizi gara hemen, hemen bizi dugu mundua eta bizi eta sinistu behar dugu. Gure beldurren inbentagure hemen hori mudakorra da, mugitu egiten denez, rioa ere berritu beharko genuke, presio normatiboa bapore bat baita, ibilian doana. lasaitzeak bestela ere zabalduegia dagoen zabarkeria linguistikoari hauspo ematea ote den, esate baterako. Gure egoeraren arriskurik gordinenari jarri Sareak beharko genioke arreta osoa, hau da alor informalari, komunikazio ez-formalari, ahozkotasunari. Uhinak bezala, fluido edo isurkiak nola, sareak, etengabe sortzen, hazten, aldatzen, berritzen, Oralidadearen aroa baita pantailetan kodigoak ezabatzen, mudatzen dira. Guztiok bizi gara sareeidatziaz bizi dugun hau, ahozkotasunari eskainitako tan, kidetasunak eta desberdintasunak marrazten

gune nahiz programak askoz interesgarriagoak dira egungo ahozkotasunerako laborategi direnean, garai bateko tradizio eta oralidade moduen gordelekutzat hartzen direnean baino.

jada, beste gauzen artean gure kultur erakundeen (instituzionalak izan ala ez) ikusmira lehorregiagatik.

Kulturgileak

Orain urte batzuk irakurri nuen “Funky Bussiness Forever” izen jolastia duen kudeaketarako aholku-multzoan, sortze prozesuaren deskribapen funky hau: “ideiak izaten ditugu (gasa), besteekin eztabaidatzen ditugu (isurkia) eta, azkenik, eskaintza edo produktu bat gauzatzen dugu (solidoa).”

Isuriak aurretik eraman dituen muga eta harresien artean bada bat bereziki axola zaiguna, egileen eta hartzaileen artekoa, sortzaile profesionalen eta zaleen artekoa. Kultura sortzea, biltzea, erabiltzea, hedatzea, eztabaidatzea profesionalen esku zeuden lehen; beste guztia “publikoa” zen, “hartzaileak”, “audientziak”. Gertatzen ari diren aldaketa guztien artean muga horren ezabaketa da interesgarrienetakoa: zaletasunaren eta zaletuen zeregina erabakigarria da kulturan.

Prozesuak

Emanegiak gaudela iruditzen zait kulturaz ari garenean, fase solidoa kontuan hartzera, kultur objektu edo produktua alegia, gasa (ideien sortzea) eta likidoa (ideiak eztabaidatzea, partekatzea eta elkarrekin lantzea) behar bezala kontuan hartu gabe.

Prozesu guztiak edo Kultura egiteari prozesu nagusiak euskaburuz ari garenean, zaraz egiten dituen sortzaileak, egile ez profesioleak, industriak, erosle eta nalak, lanbidez ez baizik Prozesu guztiak edo prozesu erabilt zaileak dira euskal zaletasunez aritzen direnak kulturaren lurraldea, lur nagusiak euskaraz egiten kontuan hartzea ezinbesfinkoa, portua. Nahitaezkoa dituen sort zaileak, industriak, tezkoa bada, areago da da lurralde hori, berriro erosle eta erabilt zaileak dira kultura euskaraz sortzeari diot. Ez da beraz auzitan euskal kulturaren lurraldea, buruz ari garenean. Eusjartzen kulturaren alor solur finkoa, portua kaltzaletasunak eta kultur lidoari arreta eman izana, zaletasunak bultzatu izan euskal kulturaren sustapeditu euskal kulturaren sare na euskarazko obra nahiz produktuen ugalt zearekin komertzialak nola sozialak, lotu izana. Euskaraz sortu, proiektu, industria eta egilandu eta zabaltzen diren tasmo garrant zit suetako kultur lanen lurraldearen asko. Kultur eragileez hitz egiten dugunean, sortzaigarrantzia aitortzen du horrek, baina hutsik harena. le, eragile, erabiltzaile ez profesionalez ari gara baita Ahaztuta edo isilpean uzten du, batetik, euskaldun ere. asko ari dela kultura egiten baina ez beti euskaraz, Blogariak, sareetan nabigat zenLummy dutenak,nim na- nullaorem ez beti euskarazko produktuei begira, ez beti “eusbigat zeko aukera ematen digutenak, teknologian kal” deitzen diogun eremuaren baitan, eta euskaldun iurero eriusto consent vulla ari direlako, art xiboetan ari direlako, euskarazko izaten jarraitzen dutela: erroldatuta gaudenak baino feugiam adion hent luptatem ezagut za bildu, antolatu, sareetarako egokit zen, gehiago gara. Bestetik, ezkutatzen dugu euskarazko doluptat volor asko (telebistan, zineman, antzerkian, kobanderarik gabe nabigat zen ari diranis ordea. Eus- nulput produktu mikietan…) gaztelaniaz sortzen eta lantzen direla, kal kulturaren banderarik ez dute gure baporeek, Giatet alit irilit lut in velit prat, eta beharrezkoa dute. Hesirik gabeko it sasoetanipisim gasaren se corperc dolesedeta isurkiaren faseak gaztelaniaz ematen direla, azken buruan produktu solidoa euskaraz elkar identifikat zeko eta identifikatuak izateko premagnibh agertzen bazaigu ere (arrazoi komertzialen eta lotsa mia zkoa da bandera hori. Ikusiak izateko; hi z kunteugue za ideologikoen poderioz ezkutuko eta aitorrezin gerbatek, kultura batek at zemangarria izan behar du, tatzen diren itzulpenen ondoren). ikusia izan behar du, ikusgai egon behar du. Katalunian landu eta lortu zuten “.cat”en oihart zunez Oraintsu arte isileko faseak izan direnak agegurean .eus bult zat zen ari dira, arazo tekniko eta rian jartzen dira egun. Kultur objektuaren aurretik politiko ugariren artean. Denbora asko galdu dugu

4~7. Euskara kulturatik, kultura euskaratik. JOXEAN MUÑOZ

5~7. Euskara kulturatik, kultura euskaratik. JOXEAN MUÑOZ

Azken produktua euskaraz, erdaraz edo hitzik gabea dela ere, komunikazio jario etengabe batean zirkulatuko dute. Hizketa horretan euskaraz parte hartzea da sustatu eta bultzatu behar dena

bat, eskuz pintatua, protestarako pankarta baten eta ondoren ematen diren hizketa horiek –hitz antzekoa, nazioarteko erakusketa batean paratua. trukaketa horiek–, dira (Mladen Stilinovic, 1992). euskaldundu beharrekoak: euskaraz ere gerHitzaren merkatuan nagusi den hizkuntzaren Lummy nim nullaorem tatu behar luketenak. nagusitasuna agertzen du salaketaren forma emaHizkuntzen auzia agerrarazten du, baita errenaz. vulla iurero eriusto consent bindikazio baten moduan egin ere (oihal bat, testu feugiam adion hent luptatem Hit zont zia pintada bat), erakusketaren diskurtso “normala” nis doluptat nulputbat, volor hausten duen zapi trakets paratuan. Normaltasuna Giatet alitgloirilit lut iningelesera velit prat, “Gizarte auzitan ez jartzea litzateke. balizatuaren ezaugase corperc ipisim dolesed rri nagusia lanaren eugue eta magnibh Hitzaren jario global honek baditu nagusiak hi z kunt zaren sinbiosia eta menpekoak, ez zaio merkatuan lehiatzen diren da. Behiala, manufaktubotereen borrokari arrotz. Stilinovicek gogorarazten raren eta fordismoaren diguna da ingelesez bilduta ez datorrena ez dela garaian, lana mutua zen, arte garaikidea, arte lokala baizik, bazterrekoa eta, isila behar zuen langileak. onenean, exotikoa. Ingelesez mintzatzerik ez duen Egun ordea, lengoaia da artista ez bada artista, artista izateko sareak, filprodukzio prozesuaren troak, plataformak, hedabideak globalak direlako da, langaia. Ezagut zaz eta eta ingelesez mintzatzen direlako erabakiguneok. ezagutzaren trukaketaz, Ingelesez hitz egitea da ”globaleraz” mintzatzea, informazioaz, harrearte garaikidean bezalatsu beste hainbat jardun inmanez, jendetasunaz telektual eta kulturaletan. Artista izatearen prestigioa ehuntzen* da produkzioa hizkuntza prestigiodun batean adierazten da. Ez egun. Langileak hiztuna dago hizkuntza aukera egiteko aukerarik. Horregabehar du. Berritsua da tik dago oihal pintatua pankarta bat balitz bezala gure aroa.” (Paolo Virit xuratua. no).

Irudiarena esan izan zaion gizarte honetan, mintzoa eta etengabeko solasa dira nagusi. Hitzetan bilduta sortzen dira, burutzen dira, balioztatzen dira, kontrastatzen dira, hedatzen dira, jasotzen dira, irudiak eta soinuak ere. Kultur produktu berbadunen eta berba gabeen azpitik, egin aurretik eta egin ondoren, hitzak doaz jarioan, produktu hori asmatzeko, moldatzeko, ekoizteko, saltzeko, hedatzeko, erabiltzeko, partekatzeko beharrezkoak izan direnak. Azken produktua euskaraz, erdaraz edo hitzik gabea dela ere, komunikazio jario etengabe batean zirkulatuko dute. Hizketa horretan euskaraz parte hartzea da sustatu eta bultzatu behar dena.

Pankarta “An artist who cannot speak english is NO artist”. Artista kroaziar baten oihala da. Zetazko zapi

Bestalde, baieztapen bat ere bada Stilinovicen oihala. Ikerketa zientifikoa, teknologikoa edo ekonomikoa, esate baterako, merkatu eta sistema globalean erabakitzen dira, ingelesez. Ingelesez mintzatzerik ez duen ikerlari zientifikoa ez dela benetako ikerlari zientifikoa esateak ez luke harridurarik sortuko, ez luke errebindikazio itxurarik hartuko.

Eleaniztasuna Sistemak eta merkatuak globalak diren neurrian, “globalak” izatera heldu diren hizkuntzak dira bertan nagusi. Hizkuntza globalen beharra begi bistakoa da, ez da ukatzekoa, ezta ere arbuiatzekoa, baldin eta hizkuntza globalen aldeko presioak ez baditu hizkuntza txikiak bazterrera behartzen. Nolako eleaniztasuna, nolako globalizazioa, nolako nazioartekotasuna nahi dugun definitzean dago kakoa, kako azken finean politikoa, elkar bizitzaren nolakotasuna

asmatzeaz, lantzeaz eta gauzatzeaz ari garenez gero. Etorkizuna desberdina izan litekeela imajinatzen erabili behar genituzke iraganari begira ematen ditugun orduak.

magnifikatu bat emateko ametsa. Nazioa eta zinea biltzen dira errelato berean. Ordea, jendea ez dago areto batean gure zain bilduta, isilik eta ikusminez. Iragana da zine areto ilunen erritualaren garaia ere.

Eleaniztasuna presentea da, presente dago jada, baina etorkizunerako apustua da, batez ere. Elebitasunetik eleaniztasunera iragaitea aukera bat bezala bizi behar genuke. Euskaldunok eleanitzak gara jada. Elebakarrak askotan ez ikusi ezta imajinatu ere egiten ez duen konplejidade linguistikoa bizi dugu euskaldunok, bide batez esanda konplikazio bat baino gehiago aberastasuna dela azaltzen asmatu behar genukeena. Hizkuntzaren hautua bera ezezaguna egiten zaio elebakarrari. Natural erabiltzen du beti bere hizkuntza, bere hizkuntza bakarra bakarrik bizi du. Naturaltasunak definitzen du, hain zuzen ere, hizkuntza boteretsu bat, berezkoa gertatzeak, hizkuntza hori erabiltzea berezko iruditzeak hiztunari. Historiak ematen duen sari handia da, irabazleei ematen zaiena, historiaz gaindi egitea, halabeharrezko bihurtzea, kuestionatu ere egiten ez den errealitate bilakatzea. Kuestionaturik dauden hizkuntzetako hiztunoi bereziki interesa dakiguke gure ondoko hizkuntza boteretsua ere hautu bat dela bistaratzen duen egoera. Euskaldunok behar genuke elebidun izatetik eleaniztun bilakatzeko ahaleginari inor baino emanagoak. Atzera bueltarik ez duen egoera da eleaniztasuna, ez du lekurik elebakartasunaren nostalgiak, eta are gutxiago euskararen kasuan. Euskaraz bakarrik bizitzea ametsa izan liteke batzuentzat, baina amesgaiztoa da askorentzat.

Areto itxietatik sareetara pasa gara. Proiekziotan amets egin ordez, sareak bultzatzearekin eta elikatzearekin tematu behar genuke, isurkorrago bihurtuaz gure kultur erakundeak, isurirako egokituak, euskal kultura eta euskarazko sorkuntza sareen arteko jarioa erraztera emanak.

Atzera bueltarik ez duen egoera da eleaniztasuna

Gune bat (asmo bat): Eraikin baten irudia, gune fisiko sendo bat, nahiko itxia eta gotorra. Leku horrek irudiak sortzeko fabrika bat izan behar zuen, irudien kulturaren inguruko nazioarteko zentro bat, Donostian, Euskal Herrian, Euskal Hirian. Orain gutxi arte zuzendu dut egitasmo hori, Tabakalera deitu geniona, egin gabe eta asmo hutsean geratu dena, neurri handi batean. Aldatzen ari omen dira orain proiektua, ez dakit, eta ez dagokit horretan sartzea. Nire tartea ixteko erabili nahi nuke azaldu Tabakalerako esperientzia.

Irudiak sortzeko fabrika baten asmoa zen Tabakalera, produkzio lekua eta ezagutza gunea Proiekzioa aldi berean, ikusizko eta ikus-entzunezko proiektuen sorkuntza prozesu desberdinetan eraginez sustatu Beste ondorio bat ere atera nahi nuke merkanahi zuena: sortzea, trebatzea, ekoiztea, erakustea, Lummy nim nullaorem tu zaratatsu eta hitzontziaren iruditik: jendea ez da ikustea, hedatzea, trukatzea, eztabaidatzea. Prozesu eriusto vulla “jendea”, “jendeak” baizik, asko, anitiurero z, eta mult zo consent gaseosoak, likidoak eta solidoak, alegia. feugiam adion hent luptatem aldakor eta mugikorretan biltzen direnak. Ez dago beraz publiko bat, multzo finko eta singularrean tra- nulput volor nis doluptat Kulturaren prozesuak hiztunak direnez, eta tatzeko modukorik eta, batez ere, ez dago areto it xi are gehiago aldi berean gune fisiko eta birtualak diGiatet alit irilit lut in velit prat, hitz-jario konplexu baten eragile, sustatzaile batean, irudien, esperientzien eta ezagut zain,ipisim relarik, se zaren corperc dolesed eta bideratzaile dira. Hizketa horretan eragin beharra adi, isilik. “Euskal kulturaren mundurako proiekzioaz” magnibh eugue zegoen, ez bukaeran hutsik, azken produktuetan mintzatzen garenean irudi konkretu bat darabilkigu, eta haien komunikazio formalean, baizik eta sortze, non proiektagailu bat dagoen, ahalik eta potentziarik ekoizte, eztabaidatze, lantze, biltze, hedatze eta handienekoa, pantaila garbi bat dagoen zurian, eta erakuste prozesu guztietan, euskararen alde eleanizjende multzo bat pantaila horrek eskainiko dituen irutasunaren baitan. Euskaraz baita ere, baina ez beti, diei so. Zinema aretoen oihartzuna dakar “proiekzioeta ez euskaraz bakarrik. ak”, eta argi foku bakar baten bidez irudi handitu eta

6~7. Euskara kulturatik, kultura euskaratik. JOXEAN MUÑOZ

7~7. Euskara kulturatik, kultura euskaratik. JOXEAN MUÑOZ

Nazioarteko zentro bat izanik euskalduna izatea ez da berezkoa, naturala, logikoa: “euskarak ez du nazioarteko hedapenik”, “ez prestigiorik”, “euskara sustraiak dira”, “etxerako da”. Ez da erraza eta ez da merkea, antzeko egitasmoetan dabiltzanek ondo dakitenez. Ikasi egin behar genuen, euskara eleaniztasunean txertatzen, eleaniztasunaren baitan euskara sustatzen, eta sustapen hori kudeatzen. Tabakalerako lan taldeaz gain, Jorge Gimenez eta Iñaki Ugarte izan nituen hitzaren eta hizkuntzaren kezkari erantzunak emateko saioan lankide; eskertu nahi diet biziki. Agerpen honetan, orduan elkarrekin erabili eta landu genituen hausnarketa eta ideia asko aurkituko dituzte noski. “Elea” deitu genion nazioarteko zentro batean euskaraz egiteko ahaleginari. L baten ikurra erabili genuen, “Ele” irakurtzen baita, “hitza”, alegia; L ikusten da, ikastearen piktograma bezala, “Learning” alegia, ingeles globalean eta mendebaldeko seinaletikan: gidatzen ikasten ari denak autoan ipintzen duen iruditxoa. Hemen agertu ditudan eta, bistan denez, nireak bakarrik ez diren kezka hauei erantzuten joateko aukera bat zen Tabakalera. Joan da. Ez naiz luzatuko. Hainbat puntu azpimarratu, besterik ez, ondorio moduan: horrelako egitasmo baten euskalduntasuna ziurtatzeko beharrezkoak dira borondatea, lurra, itsasontziak eta marinel ondo trebatuak. Kultur zentroaren definizioan eta xedean txertatua behar du euskararen aldeko apustuak, (ez baita ezinbestezkoa, ez erraza, ez merkea), eta kulturaren defentsatik bertatik egina behar du: kulturaren alde egitea da euskararen aldeko hautua egitea. Borondate hori ezin izan daiteke desio huts, arau gordin, errealitatean euskarririk gabea. Errealitate jakin bat sortu eta sustatu behar du kultur zentro batek, euskaldunak behar dira bertan euskaraz egiteak zentzurik izango badu. Lur bat behar da beraz, kultura euskaraz sortzen dutenen jarduna erakartzea, sustatzea, erraztea eta bideratzea. Itsasontzietarako

dokumentuak gorde, bideratu eta prestatu beharko dira, baita ere: artxiboen isurkortasunerako transformazioak garrantzi berezia hartzen du gurean, euskaraz sortutakoa behar dugu noranahiko moduan prest eduki. Euskararekiko apustuak euskaraz sortzen den kulturarekiko arreta dakar nahitaez, hura ikusteko, baliatzeko eta erabiltzeko gai izatea. Barruko lantaldean garatu beharko da gaitasun hori, ziurtatuaz badagoela hizkuntza jakiteaz gain, euskaraz ari diren sortzaile, enpresa, talde eta eragileak ezagutzeko, estimatzeko eta estima arazteko gai diren profesionalak. Profesional euskaldunak eta ez euskararen profesionalak.

Autoxylopyrocycloboros Bideoaren amaierako irudiez, bere buruaz elikatu beste aukerarik ez zuen baporearen historia nola bukatzen den kontatuaz itxi nahi nuke aurkezpena. Planoa zabaltzen doa eta baporearen ibilbidea ikusten dugu: jiraka ari da, ez doa inora ontzi hori, bueltaka dabil. Martxan segitzeko saio etsian, barkuaren zureria osorik eman diote labeari marinelek. Itsasontziaren hondoratzearekin bukatzen da bideoa. Motorra topera, ke beltz lodia dario tximiniari, uretan galtzen doan bitartean. Tituluan dakar bideoak hori adierazia: nor bere zura erretzearen zikloa agertzen du, saio etsia, zirkularra, irteerarik gabea. Beldurtu egiten nau irudi horrek, hotzikara eragin zidan ikusi nuen lehen aldian, barkatuko didazue bukaera hau, larritasunean gaudela berriro gogoratze hau. Bideoan, hondamendia ez dator, hori ere seinalatu nahi nuke, itsasontzi horrek norabait joan nahi eta lortu ez duelako, inora ez zihoalako baizik. Bere buruaren inguruan jiraka ari zelako, bere buruaz elikatzen, euskarak “bere” esparruak, eta “bere” sareak, “bere” guneak, “bere” egileak “bere” industriak, “bere” publikoak eta “bere” zirkuitoak behar dituela esaten denean bezala. Itotzekoa baino latzagoa da alferrik itotzeko arriskua.

LKARRIZKETA 48

Anjel Lert xundi

“Ez ditugu hizkuntzaren komisarioak behar, hi z kunt zaren estrategak behar ditugu” Bi baldintza bete behar ditu elkarrizketa honek: euskarari buruzkoa izan behar du, eta bikoitza, euskaraz eta gaztelaniaz egina, baina galderak errepikatu gabe. Hauxe da hain zuzen bi bertsioetan azalduko den bakarra. Horrek zerbait iradokitzen dizu?

Askotan esaten dut gure belaunaldia dela, belaunaldi euskalduna eta nazionalista, euskera abandonat zen ari dena

Badira hizkuntza bati buruz ‘ad intra’ hit z egin daitezkeen kontuak eta oso zailak direnak kanporako azaltzen, hizkuntza beraren mekanismoei eta funtzionamenduari buruzkoak adibidez, euskararen perspektibatik euskaraz hitz egin behar direnak. Badira beste elementu batzuk soziolinguistikoagoak, elkarbizitzari ukitzen diotenak, beste komunitateari gehiago interesatzen zaizkionak. Hortik aparte, esango nuke ez dela hizkuntza bakarrik, erreferente kulturalak ere badira. Batzuk guztiz amankomunak izan arren, badira beste batzuk kultura bakoitzak berezkoak dituenak. Alde horretatik ere uler daiteke gauza ba tzuei buruz euskaraz hitz egitea eta beste batzuei buruz gaztelaniaz.

Euskaraz edo gaztelaniaz, euskararen inguruko diskurtso posible asko daude. Zeinetan sentitzen zara zu erosoen?

Bi egiten zaizkit erosoenak. Tira eginez gero, hiru ere bai… Bat, nagusia, literarioa da, eta horren muina izango lit zateke ahal den etekin espresibo gehiena aterat zea hi z kunt zari. Bigarrena da irakaslearena. Irakasle izandakoa naiz, eta hi z kunt zaren irakaskunt zari eta horko premiei buruzko diskurt soa asko inporta zait. Hirugarrenari ez zait gustat zen politikoa esatea, gehiago esango nuke soziala edo etikoa dela. Elkarbizit zarekin du zerikusia. Elebitasuna fenomeno linguistikoa da, baina inplikazio sozialak ditu, eta erant zukizun soziala eskat zen du. Hirugarren diskurt so hori praktikatu dut konpromiso kontuengatik, baina ez da nire terrenoa, nire terrenoa gehiago da idazlearena, baita irakaslearena ere. Ikuspegi sozial horretatik, ‘eremu urriko hizkuntza’ da euskara. Etiketa egokia iruditzen

ELKARRIZKETA: NEREA AZURMENDI. ARGAZKIAK: TXETXU BERRUEZO

ANJEL lert xundi

karaz gauza bat esan eta erdaraz beste zaizu, edo baduzu gehiago asebebat, entzulegoaren arabera. Izan dira tetzen zaituenen bat? Politikari askok euskal politikari batzuk beretarrentzat ‘Eremu urrikoa’ ez zait gusedo beretarrak direla pentsatzen dubatere lot sarik tatzen. Geografia planteatzen du eta, zat egin dutenak diskurtso bat tenent geografiaren aldetik, badira hainbat gabe eskat zen euskaraz eta gero gaztelaniaz beste eta hainbat hizkuntza hiztun gutxi eta diote gizarteari bat jorratu dutenak. Horrek itxurakeriak eremu zabalak dituztenak. Gutxiagoberaiek inondik baino gehiago kezkatzen nau, hor datua, minorizatua, berriz, bada euskaeuskararen erabilera politiko go elako ere praktikan ra. Eta, azken mendeetan behintzat, eta malt zurra. hizkuntza bat ez da iristen horrelako jarri ez dutena egoerara praktika politiko jakin batenOro har, euskararen inguruko gatik ez bada. Erabaki politikoek era zein topikok haserretzen edo aszirkunstantzia historikoek ekarri dute pertzen zaitu gehien? hizkuntza batzuen aurrerapena eta beste batzuen atzerapena. Alde hoAsko estimatzen diot euskarari rretatik, argi dago euskararen inguruan minorizazio eta hainbeste urtetan eta mendez mende mantendu izana. gutxieste prozesu bat egon dela. Nik erabili izan ditut Hor badago altxor bat gorde behar dena, nirea ez balitz kontzeptu gisa hizkuntza hegemonikoak-hizkuntza ez ere gorde beharko litzatekeena. Hori kontu bat da, eta hegemonikoak. Ez dute dena hartzen, baina ez daukat beste bat da nola erabiltzen duten politikoek euskahoberik, eta ez daukadan bitartean horixe erabiltzen jararen antzinatasun eta zahardade hori, gero beraiek rraituko dut. Nebrijaren esaldi bat badago, oso gogorra praktikan harri gabe. Hor badago euskararen inguruko egiten zaiguna baina arrazoi osoa duena. Esaten du mitologia bat, badaude nazionalismoak erantsi dizkion hizkuntza batek denbora laburrean hedapen izugarria kontu batzuk, niri batere gustatzen ez zaizkidanak. hartzen duenean ez dela bere kalitatezko izaeragatik, baizik eta atzetik inperio bat izan duelako. Berdin zait Nobedadeak agintzen duen munduan, etenzein, Espainiarena edo Bretainia Handiarena, azkenean gabe aipatzen den antzinatasunaren argudio horrek espantsiorako mekanismoak berdin-berdinak dira: inez du ematen gazteak euskarara erakartzeko eradarra eta inposaketa. ginkorrena. Ulertzen duzu hainbat gaztek euskara‘Zatitu eta irabaziko duzu’ esan omen zuen inperioa zabaltzen iaioa izan zen Julio Zesarrek. Euskararen inguruko iritzi aniztasun nabarmenak ez du ahuldu inposaketari aurre egiteko gaitasuna? Denok gara hi z kunt za baten jabe, denok dauzkagu hizkuntzari buruzko juizioak eta, beste alor batzuetan ez bezala, denok ematen dugu iritzia. Eta iritzi horiek guztiak maila berean jartzen dira. Ez dut esango denen balioa berdina denik, baina bai balio horren pertzepzioa. Horrek askoz anitzagoa egiten du hizkuntzaren kontua. Eta gero, gurea bezalako herri batean, ez daude bakarrik iritzi pertsonalak, baizik eta daude norberaren diskurtsoa eta norberaren praktika: bikoiztu egiten da ugaritasuna. Oso kuriosoa egin izan zait niri beti nola gure klase politikoa gauza izan den gizarte osoa martxa jakin batean jartzeko euskara dela eta, administrazioan, eskola sisteman… Baina beti besteentzat, ez etxerako. Kasu aipagarri gutxi batzuk kenduta, batere lotsarik gabe eskatzen diote gizarteari beraiek inondik ere praktikan jarri ez dutena. Bi aurpegi horiekin badu zerikusia euskararen inguruko itxurakeria gero eta zabalduagoak? Itxurakeria hori pixka bat azalekoa da, azkenean denok egiten dugu gure antzerkitxoa. Badago euskararen erabilera bat ni gehiago mintzen nauena, eta da eus-

rekiko duten epeltasuna? Ulertzen dut, eta ez die bakarrik afektatzen gazteei, guri ere afektatzen digu. Nik askotan esaten dut gure belaunaldia dela, belaunaldi euskalduna eta baita ere nazionalista, euskara abandonatzen ari dena, errazago zaiolako eta ari delako nagusitzen onkeriazko diskurtso posibilista eta politikoki zuzen bat: ezin da behartu, gaizki ikusia dago euskaraz egitera eskatzea. Egia da beste alde batetik gehiegikeriak egin direlako ere gertatu dela hori, baina pixkanaka-pixkanaka nagusitzen doa gaztelania. Eta hori ez da bakar-bakarrik belaunaldi berriak datozelako, militantziaren garaiak desagertu zirelako eta beste garai politiko batzuetan bizi garelako. Hori egia izanik ere, sakonagoa da arazoa. Euskarak aurrera ikaragarri egin badu ere, proportzionalki orain dela mende erdi baino askoz presenteago dago erdera gure bizitzan. Ekarri diguten aberastasunarekin batera, hori ere ekarri digute teknologia berriek. Horri aurre egiteko modurik badugu? Hizkuntzaren kontuetan diagnosi onak egitea da inportantea. Azalekoak egiten badira, ez dugu asmatuko. Esaten dugunean gure neska-mutilek 16 urtera arte ikastolan edo euskal eskola batean jardun eta gero erraztasun gehiago dutela gaztelaniaz euskaraz baino, askok galdetzen dute ea nola den hori posible. Hori posible ez izatea izango litzateke harrigarria,

geuri bezalaxe neska-mutil horiei, irakurtzen ikasten dutenetik, egunero-egunero askoz ere erdara gehiago sartzen zaielako begietatik euskara baino. Irakasle batek hori bezain sinplea den kontua kontenplatzen eta analizatzen ez badu, eta hortik abiatzen ez bada, nekez emango dio soluzioa. Beti izan dut inpresioa, eta gaur oso garbi daukat, alor askotan hizkuntzaren komisario asko dauzkagula, eta ez dagoela hizkuntzaren estrategarik. Eta ez ditugu komisarioak behar, estrategak behar ditugu, arazoak detektatu, aztertu eta zehaztu ondoren ahaleginduko direnak horiei irtenbide batzuk aurkitzen.

Onkeriazko diskurt so posibilista ari da nagusit zen: ezin da behartu, gaizki ikusia dago euskara hit z egitea eskat zea

Zerbait edukitzekotan bada plan estrategikoak dauzka euskarak. Egia da asko sortu direla. Estatutu batek esaten duenean hau elebiduna izango dela, mekanismo bat jartzen da martxan, horrela eskatzen delako eta sortu diren premiak ase behar direlako, baina ez benetan analisi bat egiten delako. Gaur egun ditugun diskurtsorik garrantzitsuenak 60ko hamarkadan sortuak dira. Euskararen arazoak ikusita, orduan sortu ziren herriarengandik ikastolak, alfabetatze kanpainak eta gaur ezagutzen ditugun beste hainbat elementu. Egoera erabat aldatu da, baina ez da ezer berririk sortu, ez behintzat ezer eraginkorrik. Makinaria politikoak ekarritako planak bai, ez hausnarketak. Hipotesi moduan planteatzen dut bakarrik, baina aditu talde bat hasiko balitz eztabaidatzen nola eraman euskara administraziora, agian esango luke hobe dela toki estrategikoetan ondo eta txukun egitea denera eramaten saiatzea baino… Estrategia eta praktika horiek ez dute eragin diskurtsoetan, ez dituzte berritu? Bai, baina ez dute jauzi egin diskurtsotik kanpo, gehiago daudelako pentsatuta diskurtso mailan bestela baino. Demagun hainbeste hitz egiten den erabileraren auzia... Begira diezaiegun diskurtsoa edertzeko tartekatzen ditugun erdarazko esalditxo, partikula eta hitz betegarriei. Euskarak momentu batean zailtasun espresibo bat du, eta jauzi egiten du beste hizkuntza batera. Gauza batzuk hartzen ditu, beste batzuk ez. Hartzen dituen horiek zergatik hartzen ditu? Zergatik ez dugu hori begiratzen eta aztertzen? Zergatik ez hasi erremedioak bilatzen, batez ere eskoletan? Lan asko eskatzen duelako eta ez duelako erreditu politikorik eskaintzen. Lagunduko luke agian erabileraren auzia argitzen eta konponbidean jartzen. Lehenik eta behin esan behar da euskararekin gertatzen dena hizkuntza guztiekin ari dela gertatzen. Teknologia berriek elkarren arteko komunikazioan izan duten eraginaren ondorioz, gaur Salamankako 16 urteko

ANJEL lert xundi

gazte bat orain dela 50 urteko bat baino askoz indefentsoago dago bere hizkuntzari eusteko. Hala eta guztiz ere, egia da gurea bezalako hizkuntza bati askoz ere gehiago eragiten diola horrek guztiak. Esate baterako, motibazioarekin zerikusia duten elementuek. Gure motibazioek beti izan dute zerikusi handia ideologiarekin eta ‘gure’ hitzarekin. ‘Gure’ esateko garaian oso garbi izan behar duzu pertzepzio hori, eta gaur gero eta zailagoa da hori. Lotu dezakezu, oso modu generikoan, nazionalismoaren ideologiarekin eta mundu horrekin, baina hizkuntza batekin bene-benetako identifikazioa sort zen da zuk hi z kunt za hori beharrezkoa ikusten duzunean zure manifestazioetarako, ‘zure’ sentitzen duzunean, ez ‘gure’, eta hizkuntza horrekin poza sentitzen duzunean, guztiz eroso sentitzen zarenean.

hizkuntzaren senarekin zerikusia duten zerbait ematen. Izan dugu prurito bat berrikuntzaren izenean bizkarra erakustekoa tradizioari, baina hori gabe ez dugu ezer. Uste dut gorabehera horiei guztiei buruzko gogoeta falta dela. Zerbaitetarako balio du eskolan, askotan egiten den moduan, euskara bigarren edo hirugarren hizkuntza bat izango balitz bezala irakastea? Gut xienez balio du justizia sozial baterako, jaiotzez euskalduna denak euskara gehiago erabilt zeko aukerak izateko, elkarbizitza errazteko, eta ez da gut xi. Hi z kunt za bat transmititu daiteke komertziante izateko: bilete bat erosteko, hotel batean gela eskatzeko… Hizkuntza horrek balioko du fenizio izateko, baina

buruz hitz egiten dut. Eusten diet horren oinarrian dauden ikuspegiei, baina gaur ez nago hain ziur euskarak aurrera egingo badu edo iraungo badu ez ote den hori bidea; bere hizkuntzan sinesten duen eta aurrera egin nahi duen elite bat alegia. Elitea bada, ezaugarri bat du oso inportantea: segurtasuna eta finkotasuna bere hizkuntzarekin, pitzadurarik gabeko jarduna. Nekez galduko du hizkuntza, oso ondo finkatua daukalako. Horrek ez luke euskara urrunduko maila horretara iristen ez direnengandik? Hor dago kontuan gehiago eduki beharko genukeen eta asko kezkatzen nauen erregistroen arazoa. Minoria horrek ziurtatzen du hizkuntzak iraun egingo duela, nekez galduko du, oso ondo

Bizkarra erakut si diogu tradizioari berrikunt zaren izenean, baina hori gabe ez gara ezer Hizkuntzarekin harreman afektibo hori ez baduzu, oso zaila da hurrengo pausoa ematea, eta afekzio hori txikitan finkatzen da batik bat, horren dudarik ez dago. Gogoeta horrek eskolan euskera irakasten den modura garamatza zuzenean. Arazoaren gakoetako bat hor egon daiteke? Neurri handi batean abandonatu egin dugu hi z kunt zaren karga sentimental guztia, azkeneko kontuen alde. Azken-azkenazken momentuko pailazoen kanta jakingo du umeak, baina ez du jakingo ‘Salamankara nindoalarik’ kantatzen. Horrek suposatzen etendura bat aurreko guztiarekin, errorik ez izatea... Gaur egun transmisioa ez da ia etxean egiten, eskolan egiten da, eta eskolan ume txikiei tradiziotik datorkigun zerbait ematen diedanean, ari naitzaie

fenizio hizkuntza batek ez du balio norberaren hizkuntza izateko, eta neurri handi batean sistema planteatzen ari da da izan gaitezen denak fenizio. Gero elementu psikologikoak ere badaude, norberaren formazioaren araberakoak, kortesiarekin zerikusia dutenak… Esate baterako, ikusten duzunean besteak ez daukala erraztasunik euskaraz aritzeko, eta zeuk egiten duzunean erdararako pausoa. Hor norbera erabat libre da. Nik, adibidez, aitortzen dut gauza horietan oso ahula naizela. Gatozen berriro tradiziora, hizkuntzaren senara. Hori faltan ematearekin ba al du zerikusirik azken urteetan hedatzen ari den tokian tokikoarekiko estimuak? Gaurdaino kritikatu egin dut euskararen elitismoa. Oker ez banago, ‘Gogoa zubi’ liburuan horri

finkatua daukalako, baina eredu hori ezin da aplikatu gorabehera guztietan. Kontua da gainerako guztiengana nola heldu, nola egin zubia, nola erakarri gero eta jende gehiago trinkotasun horretara. Trinkoa izanik, oso zurruna ere bada, eta hizkuntzaren zurruntasun hori beharrezkoa bada iraungo badu, malgutasun falta ere badakar. Eta justu horren kontra sortu da batez ere gazteen artean lehen aipatu duzuna, garai batean beren herrietan hitz egiten zen moduan hitz egiteko joera. Hain zuzen ere, argotaren faltan ez dakit hori den biderik egokiena, baina gaztelaniara pasatzea baino egokiagoa da, eta nolabait nortasun seinale ere bihurtzen bada, hori irabazi dugu. Niri kezkak edo galderak sortzen zaizkit hori pasatzen denean idatzira, bihurtzen

Niret zat eskola da garrant zit suena, hort xe jarriko nituzke kemen eta indar guzti-guztiak. Estrategiak guztiz aldatuta, jakina

denean interneteko foroetako hizkera. Badaude hor desajuste inportanteak, baina inportanteagoa da nire ustez zergatik gertatu den galdetzea. Kontuz joera hori hain garbi kritikatu eta deusezterakoan, horren atzean benetako arazoak daude eta. Hortik etor daitezke aurrerantzean euskararen erronka nagusiak? Lehentasunak aldatzen hasi beharko genuke? Nik baietz uste dut. Fokalizatuegia dago dena gorabehera guztiz teorikoetan, eta ez dut esaten teoriarik behar ez dugunik, hausnarketarerako ezinbestekoak baitira tresna teorikoak, baina ez teoria teoriagatik. Garai batean linguistekin gertatu zitzaigun bezala, kilometro karratuko soziolinguista gehien ditugun herria izango gara. Eskolarako inportantea psikolinguistika den bezala, soziolinguistika politikarentzat da premiazkoa, eta hori nagusitu da erabat. Niretzat eskola da garrantzitsuena, ordea. Hortxe finkatzen dira trebezia linguistikoak, eta kemen eta indar guzti-guztiak hor jarriko nituzke. Eta, jakina, estrategia guztiz aldatuta. Baduzu aldaketarako proposamenik? Hi z kunt zarekin lau gauza egin daitezke bakarrik: ent zun, erantzun, idatzi eta irakurri. Horiek dira landu beharreko lau elementuak, gainont zeko guztiak horien zerbitzura daude, gramatika barne. Hori argi edukiko bagenu eskoletan beste era batera funtzionatuko liguke asuntoak. 1416-18 urte arte, irakasle bat zerbait

ANJEL lert xundi

baldin bada hizkuntza irakaslea da. Ematen duen gaia ematen duela ere, dena hizkuntza baten bidez ematen du, eta ari da ikasleak prestatzen hizkuntzaren alor eta er registro desberdinetarako. Tontokeria bat dirudi, baina hori ulertzeak perspektiba erabat aldatzea dakar. Perspektibaren hari horri helduta… Iaz, Koldo Izagirrek, Joseba Sarrionaindiak eta zerorrek, Izagirrenarenean izan ezik beste gai batzuei ere erreparatzen zieten liburu banatan, euskararen inguruko gogoeta aberasgarriak ekarri zenizkiguten, eta badirudi irakurleek oso harrera ona egin dietela zuen ekarpenei. Kasualitate hutsa? Liburu guztiz desberdinak dira, baina azkenean, aldez edo moldez, inzidit zen dute kontu hauetan guztietan. Profesionalki, idazleak gara hi z kunt zarekin gehien borrokat zen garenak, guri eskat zen zaigulako hi z kunt zari aterat zea in ork atera ez dizkion etekinak. Horrek etengabe jart zen gaitu hi z kunt za kontuekin hau snarrean eta, are gehiago gurea bezalako hi z kunt za izanda. Ni harrit zen nauena ez da hirurok horretan koint ziditu izana, baizik eta zein idazle gut xik eta zein aldian behinka jarduten dugun honetan. Gero, harrigarriro eta beste saio bat zuk ez bezala, liburu horiek funt zionatu egin dute. Horrek esan nahi du badagoela kezka, badagoela gai hauei buruzko hau snarren premia. Horrelako liburu batek nobela batek bezala funt zi on at zea sintomatikoa da.