Hermes 69: Euskararen Etorkizuneko Erronkak Euskal Gizateran

SABINO ARANA FUNDAZIOA

PENTSAMENDU ETA HISTORIA ALDIZKARIA. REVISTA DE PENSAMIENTO E HISTORIA. JULIO 2021 UZTAILA. Nº 69 ZBK. 5€

EUSKARAREN ERRONKAK

ERRAMUN OSA XABIER BARANDIARAN IBON ZUGASTI GORKA ESPIAU IÑAKI IURREBASO ANDONI EIZAGIRRE ION MUÑOA ANE URIZAR AITOR MONTES FELIX ZUBIA JON ZARATE ARANTZA DEL POZO XABIER ARREGI IGOR LETURIA JOSU AZTIRIA

“HAN ESTADO INTENTANDO MATAR A DIOS Y NO ACABAN DE REMATARLO” JOSEBA SEGURA OBISPO DE BILBAO

ETORKIZUNEKO EUSKAL GIZARTEAN

Parece que no hay barreras para las nuevas tecnologías. La concepción generalizada es que su potencial es infinito, como el universo. Aun así, hay factores que no dependen sólo de la ciencia.

La voluntad humana para su aplicación en objetivos, muchas veces alejados de los intereses de la globalización, resulta crucial. Cuando todo está orientado a intereses globales se corre el grave riesgo de diluir las peculiaridades lingüísticas, culturales, sociales e identitarias de las minorías.

En definitiva, empobrecer la diversidad, eliminar a través del ostracismo bienes culturales y sociales con muchos siglos de historia y escorarlos hacia guetos inertes restándoles así un caudal de vida y modernización. Romper esa dinámica auspiciada por los estados es el desafío que tiene el euskera ante la sociedad vasca del futuro. Aprovechar las nuevas tecnologías para estar presente, vivo y dinámico en el mundo global.

ERRAMUN OSA

4

XABIER BARANDIARAN

6

IBON ZUGASTI

12

GORKA ESPIAU

18

IÑAKI IURREBASO

24

JOSEBA SEGURA. ELKARRIZKETA

40

ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

54

ANE URIZAR

60

AITOR MONTES, FELIX ZUBIA, JON ZARATE 66 ARANTZA DEL POZO

72

XABIER ARREGI

78

IGOR LETURIA, JOSU AZTIRIA

84

GURE GAUZAK

90

APUNTE DE LA DIRECTORA

94

EDITA: SABINO ARANA FUNDAZIOA MANDOBIDE, 6-3º. 48007 BILBAO. T: 94 405 64 50. idazkarit za@sabinoarana. eus www. sabinoarana. eus DIRECTORA: OLGA SÁEZ OCÁRIZ. OBRA GRÁFICA: IZASKUN ARALUZEA. FOTOGRAFIA: TXETXU BERRUEZO. DISEÑO: LGRTM. IMPRIME: FLASH IMPRESIÓN. D. L. : BI-986-01. ISFN: 1578-0058

ETORKIZUNA AURREIKUSTEN

I

raganean, ‘egiten’ saiatu gara, pentsatu ondoren, ‘ekiten’ bainoago. Beharbada, mementoko premiek eraman gaituzte horretara. Izan ere, hizkuntzari doakionez, XIX. mendean zehar, hainbatek iragarri zuten euskara mende horren akabura ez zela iritsiko; zorionez, iragarritakoa ez zen bete. XX. mende hasieran, beste horrenbeste gertatu zen. Arrazoiak ugariak ziren, besteak beste, gure hizkuntza hiztunen behar berriak asebetetzeko atzean geratzen ari zen; jende andana landa-eremutik eta estatuko beste lurralde batzuetatik ekarri zuen industrializazio azkarra izan zen; hiria modernitatearekin eta erdararekin lotu zen; eta euskara, berriz, desagertze bidean zihoan gizarte-eredu batekin lotzeko joera indartu zen....

Gabezia horiei itzuri egiteko eta euskara biziberritzeko asmoz, batzeko eta beharrizan berrietarako gaitzeko, XX. mendearen hasieran, bilkura antolatu zen Hendaian. Batzarrak, tamalez, ez zuen aurrerabiderik izan, eztabaida sutsuak eta desadostasun ugariak izan baitziren, tartean estrategia politiko kontrajarrietatik eratorritako susmoak eta interesak. Haatik, kezka horrek iraun eta hedatuz joan zen, harik eta 1917-19 aldian, gizartea modernizatzeko,

4

ERRAMUN OSA

hezkuntza bultzatzeko, kultura eta hizkuntza indarberritzeko asmoz, egitasmo indartsua abian jarri zen arte, erakundeetan nagusitasuna irabazi zuten abertzaleen eskutik.

Alabaina, susperraldiak zailtasun ugari idoro zituen bidean. Alde batetik, alderdi eta sindikatu batzuen errezeloak, euskararen eta euskal kulturaren sustatzea Espainiako batasuna ahultzen zuela uste zuten eta. Beste alde batetik, egoera politiko ezegonkorra, besteak beste, Espainiako garai hartako aginte-egituretan militarrek pisu handia zutelako. Horrela, lehen mende laurdenean ereindakoa etenda geratu zen 1936ko kolpeak porrot egin, gerra zibila piztu eta matxinatuek gerra zibila irabazi ondoren, diktadura ezarri zutela... baina sugarrak geratu ziren, indarra berriz hartzeko haize egokiaren bila. 1950eko hamarkadaren bukaeran, ekonomiaren goraldiak ahalbidetu zuen familiek ikastolen mugimenduari berrekiteko bitarteko ekonomikoak eskuratzea. Eta mugimendua zabaldu ahala, bestelako beharrizanak ernatu ziren: irakasleak bilatzea eta prestatzea, materialak sortzea, hizkuntza beharrizan berrietarako batzea eta eguneratzea, pertsona helduen alfabetatzea... eta hizkuntzarekin batera doan kulturaren indarberritzea ere bai.

Diktadorea hil ostean berreskuratu berri ziren autogobernu erakundeek haize hori, askotarikoa zen gizarte zibil hori, izan zuten abiapuntu... bai eta diktadorea hil ostean, alderdien arteko norgehiagoka eta indarkeriaren iraupena galga eta aukera ugariren izorratzaile. Dinamika sozialek kostata egin dute aurrera, aldian aldiko dinamika eta estrategia politikoen igurtziek eta enbatek erasanda... Orain, aldiz, bihar-etziko gizarteari begira jarri behar gara. Oso bizkor aldatzen eta zahartzen ari den eta, bidenabar, oso denbora laburrean neurriz gaindi teknologizatu den gizarte bati begira jarri behar gara. Ekonomian ez ezik, hizkuntza, kultura eta balioetan gure lurraldea txiki geratzen ari zaion gizarte baten biharkoan jarri behar dugu begirada!

Badira diotenak prospekzioan, gizarteetako joerak eta norabideak antzemateko

egiten diren azterlanak eta hausnarketak alperrekoak direla. Ni nago, ordea, horixe dela falta duguna. Behinola poetak iragarri bezala, ideiez hustutako biltegia berriz betetzeko ahalegina egin behar dugula! Iraganetik baikatoz eta komeni baita goazen bidetik nora goazen aurresatea, atzokoan finkatuz, bihar etziko politika publikoak eta askotariko eragileen ahaleginak uztartzeko eta norabide berdintsuan herronkatzeko. Horixe izan zen, bere txikian, joan den uztailaren 21ean, Euskaltzaindiaren eta Sabino Arana Fundazioaren eskutik antolatutako “Etorkizuneko euskal gizartea. Euskara erabiltzeko eremu berriak” mintegiaren helburuetako bat. Argitalpen honetan jaso dira orduan kaleratutako zenbait ideia eta eginiko hausnarketez eta bestelako artikuluez osatu dira. Izan bedi ahalegin hau ekarpen xume bat, beste ideia eta gogoeta batzuk gehituta aberastu beharko duguna!

IZASKUN ARALUZEA ITZA (BILBO, 1994).

2016an Arte gradua amaitu zuen EHUn eta Ikerketa eta sorkuntza masterra egin zuen unibertsitate berean 2018an. Marrazketan aritzen da batez ere, eta honako erakusketa hauetan parte hartu du: Confi19, Galeria Aire, Bilbao (2020), Polita zatekeen, Torrene aretoan, Algorta (2019); Dime, dame. Aire galeria (2019); I_A_U, Bizkaiko Batzar Nagusiak, 2018; Hire maitale traketsa, Harriak programa, (2018). Aurten Eremuak # 7 aldizkarian kolaboratu du artikulu labur batekin.

5

EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

J

arraian datozen lerro hauen helburua bikoitza da; alde batetik, XXI. mendeko lehen bi hamarkadek erakusten duten gizarte eraldaketen ardatz nagusiei erreparatzea, eta, bestetik, eraldaketa horiek euskal hiztunen komunitatean eta hizkuntzan bertan duten eraginaz hausnarketa egitea.

XX. mendearen bigarren zatian, frankismoak euskal kulturaren eta hizkuntzaren erabateko gizarte ezeztapena gauzatzeko ahalegin indartsua egin zuen. Frankismoaren urterik ilun eta gogorrenetan, egitura publikoetan oinarri hartzen zuen espazio publikoan edota gizarteratze eragileetan gaztelera zen hizkuntza nagusitua eta bakarra, Espainiako nazio handi, banaezin eta askearen adierazle.

Euskarak eta euskal kulturak etxeetan eta ondo saretutako euskarazko komunitateetan izan zuten gordeleku eta garapen-gune.

Mende horretako 60ko hamarkadan, Espainiako estatuko egitura publikoetatik at, gizarte zibilaren baitan sendo saretuta zegoen Euskal Herriak garapen eta berpizkundea izan zuen kultura, gizarte eta ekonomiaren alorrean; garai hartako herri komunitatea ehuntzen zuten balioak tarteko, ikastolak eta kooperatibak sortu ziren, euskarazko literatura, artea, kantagintza eta abar berrindartu ziren. Hamarkada horretan ere bizi izan zuen

6

DEUSTUKO UNIBERTSITATEKO IRAKASLEA ETA GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIKO ESTRATEGIA ARDURADUNA

euskarak berpizkunde-saiorik handiena: euskara batua. Franco jeneralaren diktadurak argiro erakutsi zuen herria eta egitura publikoak eta politikoak ez direla gauza bera. Sistema politikotik egindako erasorik bortitzenari ere euts diezaiokeela herri-izaerari oratzeko gaitasuna duen komunitateak. Herri baten erakundetzea edo espazio publikoaren erakundetzea ez baita estatuaren bitartez soilik egiten. Horrek ez du esan nahi, halere, egitura publikoak bere biziko garrantzia ez duenik komunitate baten garapenean.

Trantsizio demokratikoak, aldiz, argitara ekarri zuen urteetan ilunpean bizitzera kondenaturik egon zen errealitate bat. Euskarak, neurri handi batean, espazio publikoa berreskuratu zuen eta euskararen herri eta gizarte balioa nahiz hizkuntzarekiko atxikimendua handitu egin ziren. Gernikako Estatutuaren bitartez, bereziki (Nafarroako Foruaren Hobekuntzaren kasuan, askoz gutxiago), euskara indarberritzeko tresna ugari jarri ziren martxan: Euskararen legea, EITB, euskaltegiak, hezkuntza sistema, bai eta erakunde publikoetatik at herritik sortutako hainbat ekimen euskaraz ikasi eta alfabetatzeko ekimenak, kulturgintzaren baitan, komunikabideen bitartez eta abar.

Hainbat izaeratako ekimen horien guztien oinarrian dagoena euskaldunon bizinahia

1~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

eta ilusioa da: euskal hiztunon komunitatearen indarra. Euskal komunitatearen berreraikuntza hori komunitateen errealitatea, orokorrean, kohesio-maila nahikoa handia zeneko garaietan gertatu zen; komunitate izaerari eusteko baldintzen mugak zehaztuagoak eta mugatuagoak zeuden garaietan. Ondoko lerroetan adieraziko dudan bezala, komunitatearen garapen baldintzak anizten eta konplexuago bilakatzen diren neurrian, zailagoa da komunitatearen gizarte errealitatearen ekinbide kohesionatu eta bateratua egitea.

Trantsizio politikoak, ordea, beste arazo nagusi bat ere jarri zuen mahai gainean: hizkuntzak herri garapenean duen esanahiari buruzko kontzeptualizazio desberdinak eta hizkuntza politikari buruzko estrategia kontrajarriak alderdi politiko nagusienen baitan.

Euskal Herrian bizi izan dugun eta oraindik ere bizi dugun gatazka politikoaren erdian kokatu da euskara, eta estrategia politiko batzuen garapenean erabili da. Euskal alderdi politiko abertzaleetan, euskal hiztunen komunitatearentzat, euskara izan da euskaldun egiten gintuena edo gure herri izaeraren erakundetzerik garrantzitsuena; aldiz, euskal alderdi politiko abertzaleetan, erdal hiztunentzat, herri izaeraren ardatza ez da inoiz egon eta gaur ere ez dago hizkuntzan (naiz eta euskararekiko erabateko edo bestelako atxikimendua adierazi).

Hizkuntzak herri definizioan hartzen duen esanahiak sekulako garrantzia eta eragina du herrigintzaren estrategia orokorrean eta haren ondoriozko hizkuntza politiketan (teorian eta, bereziki, praktikan). Hizkuntzak, euskarak, herri eta naziogintzan duen izaerari buruzko adostasuna falta izan da eta falta da Euskal Herrian; ez alderdi abertzaleen artean soilik, alderdi abertzale bakoitzaren barruan egon diren eta dauden hizkuntza komunitateen artean ere bai. Francoren diktadurak oso euskaltzale egin zituen euskal abertzale guztiak, baino indar hori ahultzen joan da geroago.

Espainiako alderdi konstituzionalistek (izaera estetikoz erabili diren salbuespen gutxi batzuk kenduta) oso garbi eduki dute Espainiako hizkuntza gaztelera dela, eta euskararekiko jarrera ingurumari politikoaren arabera erabat baldintzatu eta instrumentalizatu da.

Euskarari, nagusiki, euskal komunitatearen kontzientziak eta indarrak eutsi dio eta komunitate honen kultura politikoak alderdi abertzaleen baitan izan duen eragin erabakigarriak.

Hizkuntza politikako estrategiari dagokionez, berriz, Gernikako Estatutuan funtsatzen ziren erakundeetatik sortutako ekimenek aurrez aurre eduki dute Ezker Abertzalea eta Ezker Abertzalearen euskal hiztunen komunitatea (gizarte ekimenetan murgilduta, neurri handi batean). Urte askotan, Ezker Abertzaleak bultzatu dituen euskararen inguruko gizarte ekimenak abertzaletasun historikoarekiko prozesu dialektikoa proposatzeko erabili dira; kontuan hartzen badugu, Ezker Abertzalearen baitan dagoen euskarazko komunitatea indartsua dela, euskara borrokarako tresna garrantzitsu bilakatu da. Horrek ez ditu berez herri ekimen horiek baliogabetzen; izan ere, ekimen horietako asko arnasgune garrantzitsuak izan dira euskararentzat, baina, sarritan, ekimenon inguruan baliatu den instrumentalizazioak mesede gutxi egin dio euskarak eskatzen duen herri integrazioari. ETAren amaiera eta Ezker Abertzalearen estrategiaren aldaketa etorri bitartean, Ezker Abertzalearentzat Gernikako Estatutua herri honek onartu ezin zuen eraketa zen eta, beraz, hortik sortzen ziren herri politikak ere ez (autonomiaren onarpenak Espainiako konstituzio sistema legitimatzen zuen neurrian). Hortaz, alderdi abertzaleen arteko antagonismo politikoak zatiketa ekarri du euskararen herri politiketara eta ezinezko egin du euskara biziberritzeko herri estrategia adostua. Ez gara ados jarri Euskal Herriaren garapen politiko sozial eta ekonomikoari buruzko ibilbide orrian, ezta hizkuntza politikan ere. Espainia mailako alderdiek esfortzu handiegirik egin beharrik gabe eutsi diote eurenari, gu geure arteko gatazketan burua txikitzen ari ginen bitartean.

Hala eta guztiz ere, euskarak aurrera egin du, zalantzarik gabe. Baina gure hizkuntzak egun daukan egoera benetan zaila da, sekulako gizarte eraldaketa gauzatzen ari delako; nazio kulturalak eta nazio politikoak oinarritzen duten komunitatean eraldaketa sakonak gertatzen ari direlako. Erabat aldatu

2~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

7

dira esparru publikoan errealitatea sortu eta gizarteratzeko baldintzak; erabat aldatu da komunitateen oinarrizko kohesio maila; erabat aldatu dira gizarte-jokabideak eta erabat aldatu da gizakiok komunitatearekin dugun harremana (baita komunitate politikoarekin ere). Esfortzu handia egin dugu hainbat alorretan (hezkuntzan, administrazioan, komunikabideetan, herri ekimenean...), baina nazio kulturalaren garapena (eta, beraz, hizkuntzarenak) eraldaketa sakonak pairatzen ari da, globalizazioa tarteko. Egoera horrek komunitatearen garapen baldintzak birpentsatzera eraman beharko gintuzke herrigintzan.

8

merkatu eta kontsumoaren logika bizitzaren beste gizarte-esparruetara zabaldu da (tradizioz, merkatuaren logika barneratu ez den beste esparru batzuetara, adibidez, giza harremanen esparrura). Gizarte-arloko aditu gehienak bat datoz garapen eredu honek norbanakokerian oinarrituriko gizartea eraiki duela eta gizarte kapitala nahiz komunitate sareen beherakada sorrarazi duela baieztatzerakoan.

Globalizazioak Euskal Herrian eta bertako hizkuntzan duen eragina azpimarratu nahiko nuke. Lau aldaketaz hitz egingo dut; euskal hiztunen komunitatearen indibidualizazio eta atomizazioaz, erakunde publikoen eraginaren ahultzeaz hizkuntza politikak garatzerako orduan, hizkuntza komunitatearen ekoizpen sistemaz (geroz eta konplexutasun handiagokoa) eta, azkenik, alderdi politikoen agendan eta beren legitimazio prozesuetan hizkuntzaren garrantziaren beherakadaz eta identitate kolektiboen pisuaren galera nabarmenaz.

Arazoak arazo, euskarak garapen garrantzitsua izan du azken lau hamarkadetan erakunde publikoetan, hezkuntzan, komunikazio sisteman eta beste hainbat esparrutan. Baina, urte batzuetatik hona, pixkanana-pixkanaka, hizkuntzaren etorkizunari buruzko hausnarketan beste elementu berri batzuk ere agertuz joan dira: kaleko hizkuntzaren erabilerarekiko kezka, euskararen eraldaketa, Euskal Herrian izan diren aldaketa politikoak, euskal hiztunen komunitatearen baitan azaltzen ari diren balio eraldaketak…

Hurrengo lerroetan, sakoneko gizarte aldaketa horiei erreparatu nahiko nieke.

1. EUSKAL HIZTUNEN KOMUNITATEAREN INDIBIDUALIZAZIO ETA ATOMIZAZIOA

Aldaketa sakonak gertatzen ari dira gizarte industrializatu aurreratuetan, globalizazioaren ondorioz. Aldaketa horiek zerikusia dute garapen zientifiko eta teknologikoarekin (komunikazio eta informazioen teknologiekin, bereziki) eta merkatu askeko sistema kapitalistaren garapen ereduarekin ere bai. Demokrazia liberalaren garapena erabat lotzen zaio gertakari horri. Globalizazioak nazio-estatuaren eskala gainditu du eta, beste bizitza-eremu batzuk sortzeaz gain, aurrekoetan eraldaketa sakonak eragiten ditu. Globalizazioaren indar eragile nagusiak ekonomikoak dira, baina sistema politikoa eta sozio-kulturala erabat baldintzatzen ditu. Hala, egoera horrek estatuei eragiten badie, are eragin handiagoa du estaturik gabeko herrietan (bertako komunitateek egituratzeko eta babesteko gaitasun gutxiago dutelako). Merkatua eta kontsumoa elementu nagusi bihurtu dira gure gizarte bizitzaren eraikuntzan; horretara,

Kontsumoko gizarte indibidualistetan, komunitate-bizitzarekin edo eremu publikoarekin zerikusia duten elementuek garrantzia galdu dute gurean. Nola egiten diogu aurre gizakiok ditugun erronkei? Kontsumoko gizarteetan, galdera horren erantzuna honako hau da: norberak; norberak merkatuarekiko harremanaren bitartez truke-ordaineko logikaren moldez, edota zerga bitartez sostengatzen den administrazioak. Gizarte edo herri sareen bidezko erantzunak, komunitatearen bitartez eraikitako sareak, behera egin du.

Gizatalde baten izaera komunitarioaren erakunderik garrantzitsuena, ordea, hizkuntza da. Elkarte-identitateak edo identitate komunitarioak behera egiteak esan nahi du txikitu egin dela gizabanakoak komunitatearekiko duen identifikazioa eta, beraz, komunitateak balio gutxiago duela giza jokabidea ulertu eta esplikatzeko orduan; gauza bera gertatzen da hizkuntzarekin eta euskararekin; euskara

3~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

ez da komunikazio tresna hutsa, baizik eta komunitate bateko kide izateko eta jokatzeko moduaren adierazpenik eta eragilerik nagusia (komunitate horretako hiztuna kultura jakin batean gizarteratzen eta bideratzen duena); dena dela, euskal komunitateak behera egin du bere izaera komunitarioan eta euskarak euskal hiztunen komunitatearentzat duen indarrezko balio eragilean ere behera egin du (ez balio estetikoetan, baina bai praktikan).

Gizakiak diharduen gainontzeko sareetan ere (gizarte sareak, merkatua edo lanaren sistema) logika bera gailendu da, ez soilik etxean eta kalean.

Bestalde, euskal hiztunon gizarte eta komunitate harreman esparruak (lana, etxea, aisia eta abar) eta harreman ereduak (zuzeneko komunikazioa eta soziala, gizarte sareen eta komunikabide ezberdinen bitartez garatzen dena) asko aniztu eta zatikatu dira eta espazio horien gizarte kontrola, gehienetan, beste hizkuntza batzuetan egiten da; horren eraginez, euskal hiztunen komunitatearen errealitatea gainditzen duen beste eremu batean ezartzen dira arauak. Duela urte batzuk, pentsatzen genuen euskarak (euskal nazioaren legitimitatea bitarteko) bere komunitate politikoa egituratzen zuenean “gizarteratze” eta “askatasun” esparru propioak sortuko zituela; egun, zoritxarrez, helburu horretatik urruti gaude eta Espainiako eta Frantziako egitura politikoez gain, euskal hizkuntza komunitatean beste interakzio sistema batzuk ere inor konturatu gabe sartu zaizkigu eta sistema horiek gure komunitatearen zatikatzea areagotzen eta baldintzatzen dute. Azaldutako egoeraren adibide garbia da gazteekin hezkuntza sisteman gertatzen ari dena: D ereduan diharduten ikasle askok irakaskuntza sistemako kodeekin identifikatzen dute euskara, ez komunitatearekin. Kalean edo gizarte sareetan gazteleraz egiten dute; komunikabideen espazioaren atomizazioarekin, aisialdiarekin edo lan eremuarekin ere gauza bertsua gertatzen ari da.

2. ERAKUNDE PUBLIKOEN ERAGINAREN AHULTZEA HIZKUNTZA POLITIKAK GARATZERAKO ORDUAN Modernitatearen iraultzak, elkarte-identitatearen garapenak eta eraldaketak, nazio-estatuaren logika geureganatzera eraman gintuen eta, beraz, komunitate bakoitzaren garapen baldintzak estatuaren egitura publikoaren bitartez eratortzen direla pentsatzera.

Globalizazioak, ordea, komunitatearen garapen eta eraldaketa baldintzak estatuz gaindi dauden izaera askotariko eragileetan ere kokatu ditu; egoera horrek estatuaren eta egitura publikoen eragin gaitasuna murriztu du eragile eraldatzaile eta demokratizatzaile moduan. Erakunde publikoek, sarritan, ezinezkoa dute lehiatzea beste egitura batzuekin zenbait balio eta esanahi gizarteratzerako orduan. Eusko Jaurlaritzak zerbitzu onak eman ditzake arlo ugaritan, baina Netflix-ek eragin handiagoa izan dezake euskal gazteek bereganatzen duten munduaren ikuskeran.

Erakunde publikoen hizkuntza politikan eragiteko gaitasunak, beraz, beherantz egin du. Euskaltegietan, jendeak euskaraz ikasi dezake eta, bereziki, administrazio publikoa edo administrazio publikoaren mendeko beste egitura batzuk euskalduntzeko esfortzu txalogarria egiten da, baina gaurko erakunde publikoek ezintasun nabarmena erakusten dute hizkuntzaren gizarte balioa eta erabilera indartzeko eragile moduan. Makina bat kanpaina eta komunikazio ekintza martxan jartzen da, baina halakoen eraginkortasun maila benetako eraldaketa batek eskatuko lukeen beharretatik urruti dago.

3. HIZKUNTZA KOMUNITATEAREN EKOIZPEN SISTEMAREN GEROZ ETA KONPLEXUTASUN HANDIAGO BAT Komunitatearen sorkuntza espazioek (iritzi publikoaren esparruak barne) sakoneko aldaketak dituztela adierazi dugu; gizarte eraikuntza esparruak aldatu egin dira eta gizarteratze esparruak ere bai. Komunitatearen ekoizpen sistemaren konplexutasunean, berebiziko eragina eduki dute komunikazioaren eta informazioaren teknologia berriek

4~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

9

eta, bereziki, gizarte sareetan burutzen ari den gizarte errealitatearen sorkuntzak. Teknologiak, gainera, esparru zabal eta berrien sorkuntza ahalbidetu du. Euskarak, euskal hiztunen komunitatearen dimentsioagatik (eta baita euskararekiko atxikimenduaren beherakadarengatik ere) sekulako zailtasunak ditu esparru ugaritan interakzio sistemak sortzeko.

Oso desberdina da pertsona baten aisialdia Ataungo lagun-talde batekin Txindokirako igoera egiten badu edo Parisen eta Buenos Airesen dauden beste gazte batzuekin bideo jokoetan lehiatzen bada. Euskal hiztunen harreman esparruak zabaldu eta pluralizatzen diren neurrian, euskararen pisuak beherantz egingo du. Ez dezagun ahaztu, bestalde, gizarteratze egituren atomizazioak eta kontsumoan oinarritutako interakzioak garatzen dituen gizarte batek, gizarte harreman zatikatuak sortzen dituela eta horrek ere autoirudikapen partekatuak sortzea zaildu egiten duela. Bide batez, kontsumoaren logika “truke-ordaineko” logika da eta herri komunitatearen eraketako logika “izan-arazlea”; bi logikak oso modu desberdinetan eragiten diete gizabanakoaren balio eta jokabideei.

Espazio komunitarioen hausturak, indibidualismoak eta espazio publikoaren pribatizazioak herritarrak urrundu egin ditu egitura publikoetatik; geroz eta zailagoa da lotuneak topatzea. Aniztasun horrek hizkuntza eta kultura eraketa ugari kinka larrian jarri ditu.

4. ALDERDI POLITIKOEN AGENDAN ETA BEREN PROIEKTUEN LEGITIMAZIO PROZESUETAN HIZKUNTZAREN GARRANTZIAREN BEHERAKADA ETA IDENTITATE KOLEKTIBOEN PISUAREN ERLATIBIZATZEA Herrigintzako eraldaketaren logikaren erdigunean kokatzen dira alderdi politikoak; alderdiei dagokie herri borondatearen irakurketa eta irakurketa horrek herritarren legitimazioa jaso ondoren, herri borondate hori herri politiketan gauzatzea. Demokraziaren liburutegietan, prozesu horiek modu idealean eta lineal batean marrazten dira baina errealitateak, gaur inoiz baino gehiago, prozesu

10

konplexuagoa erakusten digu. Azken hamarkadetan, globalizazioaren baitan burutzen ari diren gizarte, politika eta ekonomia eraldaketan adierazgarriena demokrazia liberalaren krisia da eta krisi honen ezaugarri nagusiak hiru dira: herritarrek sistema politikoarekiko eta alderdi politikoekiko atxikimendurik eza, egitura publikoaren eragin mailaren beherakada eta iritzi publikoaren aniztasuna eta zailtasunak komunitatea sortzeko.

Demokrazia liberalaren krisiarekin batera, globalizazioak eragindako eraldaketek agenda politiko berria jarri dute mahai gainean: klima aldaketa, aniztasuna, berdintasun eza handitzea, populismoaren logikaren eragina sistema politiko eta mediatikoen funtzionamenduan… Aro berri batean bizi gara. Baina garai berri hauek alderdien eta herritarren arteko harreman eredua aldatu egin dute, bai formetan, baita edukietan ere.

Alde batetik, alderdien harreman eredua herritarrekin hauteskunde prozesuetara mugatzeko joera nagusitzen ari da eta harreman hori kontsumoko logika bailitzan gauzatzen da, herritarrek hauteskunde garaian merkatuan eskaintzen diren narratiba eta produktuak bereganatzen dituztela (komunikazio prozesu horietan erabiltzen den hipersinplifikazioak goiburuen mugetan lekutzen du errealitatea). Bestetik, alderdien eta herritarren arteko harremanen edukiak bi baldintzetara mugatuta daude: kontsumo azkarreko eduki errazetara eta ahalik eta pertsona gehienen identifikazioa lortzeko moduko edukiak izatera. Geroz eta ingurune anitzago batean, identitatea eta kultura, atxikimendua sortzeko eragile moduan, bigarren mailan gelditzen ari dira agenda sozialaren mesedetan. Urte batzuetatik hona, hauteskunde kanpainetan ez da hizkuntzari buruz edo euskararen biziberritzeari buruz hitz egiten. Botoak eskuratzeko mapa eta euskararen mapa ez datoz bat.

EUSKARA BIZIBERRITZEKO ESTRATEGIA BERRIA EUSKAL HERRIAN

Aldaketa hauen guztien aurrean, euskararen egoeraren eta etorkizunaren gaineko

5~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

kezka handia da, bereziki, euskaltzaleen artean. Zer egin euskararen erabilera ziurtatzeko eraldaketa garai hauetan eta ziurtasunik gabeko agertoki konplexuetan? Ez dirudi inork irtenbide magikorik duenik euskararen etorkizuna ziurtatzeko, baina nik hiru gai aipatu nahi nituzke, azaletik ez bada ere: Lehenik eta behin, euskal hiztunen komunitatearen garapen sozial, ekonomiko eta politikoak baldintzatuko du euskararen etorkizuna. Euskaldunok, euskal hiztunok, gure kulturaren garapen esparruak ziurtatuko dituzten baldintzak sortu behar ditugu garai berri hauetan ere: egitura politikoaren ahalik eta babesik handiena lortu behar da, euskarazko kultura komunitateak mundu berrian sortzen ari den agenda geureganatu behar du (horrek esan nahi du agenda horretan lehiakorrak izan behar dugula, nor izan behar dugula) eta gure kulturaren ekoizpen sistema ziurtatzeko behar-beharrezkoak diren interakzio sistemetan parte hartu behar dugula. Euskal Herria bezalako herri txiki batek egitura politiko propioa izateak ez dio ziurtatzen euskararen etorkizuna, baldin eta euskal herritarrok gure hizkuntza eta komunitatea ekoizteko sare anitzen jabe ez bagara eta agenda politiko berriaren bitartez herritarren beharrei erantzuteko gaitasuna irabazten ez badugu; eta guk egiten ez badugu, beste norbaitek egingo du.

Horregatik da horren garrantzitsua (herri ikuspegi batetik) zer eta nola egingo dugun erabakitzea; dena egitea ezinezkoa da eta.

Hirugarrenik, hizkuntzaren biziberritze prozesuan, bisio konpartituaz gain, ezinbestekoa da lankidetzazko gobernantza bideratzea erakunde publiko eta herri ekimenaren artean.

Espazio publikoan izaten ari den zatikatzeari aurre egiteko modu bakarra lankidetzazko esparruak zabaldu eta sendotzea da. Baina, gurea bezalako herri txiki batean, hizkuntzaren garapenaren lidergoak eta ardurak herritarren baitan egon behar du eta erakunde publikoek hori ahalbidetzen lagundu behar dute, arau eta tresna batzuk baliatuz. Euskararen alorrean, herritarron jarrera baldin bada erakunde publikoek egin eta konpondu dezaketenaren zain egotea (zerbitzu ugaritan gertatzen den bezala) etxekalte arituko gara.

Aldaketa garaiak dira, irakurketa egokiak egiteko garaiak, ekintzarako garaiak, elkarrekin mundu berri bati heltzeko garaiak.

Bigarrenik, euskarak herri estrategia eskatzen du. Alderdien estrategiak gainditzen dituen herri estrategia behar da euskararen etorkizunaren inguruan. Kontua ez da euskararen inguruko adostasuna eskuratzea, adostasun horrek euskal hiztunen komunitatearen aurrerabidea ziurtatzeko baldintzak ezartzea baizik. Nire iritziz, ezinbestekoa da alderdi abertzaleen arteko bisio edo ikuspegi konpartitua alor honetan; esperientziak erakusten baitu Espainiako alderdi konstituzionalistek Espainiako nazioaren garapen baldintzak jartzen dituztela beti aurretik eta azkenean. Herri txikia izanik, ikuspegi partekaturik ezean, energia asko galtzen jarraituko dugu alferrik.

6~6. EUSKARA ETA EUSKAL KOMUNITATEAREN ETORKIZUNA. XABIER BARANDIARAN IRASTORZA

11

DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES IBON ZUGASTI

PROYECTO MILLENNIUM El proyecto Millenniun se trata de un Think Tank, una red de pensamiento, creada hace ya 20 años, cuyo objetivo es realizar una investigación global sobre futuros globales.

Esto lo realiza a través de un amplia participación canalizada por los nodos del proyecto repartidos por todo el mundo (existen en total unos 56 nodos en el mundo). A través de estos nodos participan en esta reflexión sobre el futuro más de 2.500 personas entre expertos en diferentes ámbitos de conocimiento, prospectivistas... La red tiene un carácter transinstitucional, los participantes trabajan para las Naciones Unidas, gobiernos, universidades, fundaciones, ONGs, institutos de investigación,.. de más de 60 países y está financiado por una amplitud de instituciones.

Por ejemplo, entre los sponsors internacionales estarían Fundación Rockefeller, Ford, Departamento de medioambiente de EEUU, la Agencia de Energía de EEUU, la Universidad de Azerbaijan, el diván del primer ministro de Kuwait, Unesco, Naciones Unidas…

El objetivo del proyecto Millenium es crear una capacidad global y continua para mejorar la reflexión sobre el futuro, haciendo

12

1~5. DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES. IBON ZUGASTI

DIRECTOR DE PROSPEKTIKER

disponible dicha reflexión para su consideración en el diseño de políticas, la formación avanzada, el currículo formativo y la educación pública. Esta reflexión se conduce a través de los nodos en cerca de 60 países, grupos de personas o instituciones, que son quienes que conectan las visiones locales y globales.

Entre las actividades destaca especialmente su investigación sobre los futuros globales, es decir los retos y desafíos que aborda la humanidad, que se refleja en un informe anual sobre el estado del futuro donde se analiza continuamente 15 desafíos y que se traslada automáticamente a un informe sobre el estado de estos desafíos (“el estado del futuro”) que produce cada año.

Los desafíos son medidos a través del Indice SOFI, que cada año indica en qué estamos mejorando y en qué estamos empeorando en conjunto. Pero a su vez, Millennium permite llevar a cabo a través de los nodos otra serie de investigaciones, constituyéndose en una red muy útil para los prospectivistas en el análisis de tendencias e identificación de escenarios globales. Por ejemplo se ha realizado a lo largo de 2011 los Escenarios para

Latinoamérica 2030, mediante el proyecto Millenia 2015, se ha participado en los Escenarios Mundiales del Agua - Naciones Unidas, Escenarios de Paz de Oriente Medio: difusión y discusión...

¿EL FUTURO EN GENERAL ESTÁ MEJORANDO O EMPEORANDO? Para responder a esto, el Proyecto Millennium, con sus nodos alrededor del mundo y los expertos seleccionados por los Nodos, han analizado el progreso de los 15 Desafíos Globales para los próximos 20 años y se crea así un Índice del Estado del Futuro (SOFI).

El SOFI 2017 en la Figura 1 muestra que el mundo continúa mejorando en general, aunque a un ritmo más lento que en los últimos 27 años. La tasa de mejora global en SOFI para la próxima década será de 1,14%, frente a 3,14% para el período de 1990 a 2017. Esto se debe principalmente a la lentitud de la recuperación después de las crisis financieras de 2008 y la recesión mundial en 2009.

Una de las variables que tiene un gran impacto en la proyección SOFI 2017 es el número de ataques terroristas, lo cual es muy incierto. Si se pudiera contener el terrorismo, el SOFI se vería considerablemente mejorado.

FIGURA 1.

PROYECCIÓN SOFI

Una de las ventajas de computar el SOFI es la identificación de las áreas donde se está ganando, perdiendo o estancándose, ayudando así a establecer prioridades. La figura 2 muestra las tendencias de dónde la humanidad está ganando y la figura 3 muestra dónde estamos perdiendo o hay poco progreso. Estos resultados son analizados mediante la evaluación de las variables individuales y sus trayectorias potenciales.

FIGURA 2.

DONDE ESTAMOS GANANDO

2~5. DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES. IBON ZUGASTI

13

Aunque estamos ganando más que lo que estamos perdiendo, lo que perdemos es muy serio. Como lo muestran las estimaciones y proyecciones tendenciales para el agua, la alimentación, el desempleo, el terrorismo, el crimen organizado y la contaminación que podría crear desastrosos futuros complejos.

La humanidad tiene los medios para evitar estos desastres y construir un gran futuro, pero todavía no se adoptan demasiadas decisiones y cambios culturales necesarios para mejorar nuestras perspectivas.

FIGURA 3.

DONDE ESTAMOS PERDIENDO O DONDE NO HAY PROGRESO

Sin embargo, la toma de decisiones a nivel mundial puede mostrar signos de mejora con la implementación del Acuerdo de París sobre el Cambio Climático, la Agenda 2030 de la ONU para el Desarrollo Sostenible y avances en la Organización Internacional de Normalización, la Organización Mundial de la Salud, y otros organismos internacionales.

14

3~5. DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES. IBON ZUGASTI

ESCENARIOS SOBRE EL FUTURO DEL TRABAJO EN EUSKADI En este marco, en el año 2015 el proyecto Millennium inició una investigación global concretamente sobre el futuro del trabajo y la tecnología. Prospektiker, además de participar y contribuir a la Delphi global, está trasladando esta investigación al marco del País Vasco, colaborando con el Servicio Vasco de Empleo, Lanbide, para conocer cuáles van a ser las implicaciones de los resultados globales sobre el futuro del trabajo en el caso concreto de Euskadi.

Parece que existe una preocupación creciente sobre el riesgo de una inteligencia artificial fuera del control humano y atendiendo a numerosos estudios internacionales y expertos parece que existe una posibilidad real de que surja este tipo de superinteligencia hacia 20402050. Por otra parte, y aun siendo esto un escenario, es cierto que la IA (Inteligencia Artificial) y otras tecnologías futuras (biología sintética, la nanotecnología, la computación cuántica, impresión 3D 4D, Internet de las cosas, robótica y otras tecnologías que desconocemos así como las sinergias entre las mismas) tendrán repercusiones fundamentales en el naturaleza del trabajo, la economía y la sociedad en 2050. ¿Serán estos efectos positivos o negativos? En este punto los expertos y estudios internacionales están prácticamente uniformemente divididos sobre si la tecnología del futuro reemplazará más empleos de los que se crearán. Sin embargo, en sólo 10 años hemos asistido:

• A una concentración de la riqueza cada vez mayor.

• A que las diferencias de ingresos sean cada vez mayores.

• Al crecimiento económico sin generación de empleo.

• A que el retorno de la inversión en capital y tecnología sea generalmente mejor que la contratación de personas trabajadoras.

Y en esta línea, parece que las tecnologías futuras pueden reemplazar gran parte del trabajo humano y que un desempleo estructural a largo plazo puede ser escenario futuro posible.

Por otra parte, mientras que algunos alertan sobre los riesgos de la tecnología, para otros expertos, este mayor avance tecnológico podría conducir a nuevas oportunidades de trabajo o incluso a un renacimiento mundial de la creatividad en tanto en tanto en cuanto las personas se liberan de la necesidad de trabajar para vivir.

En cualquier caso, parece que la automatización y el mayor avance tecnológico no va a afectar sólo a los profesionales con una cualificación inferior, sino que su impacto puede ser sobre la mayor parte de las profesiones tal y como las conocemos en la actualidad.

Bajo el proyecto Millennium se asume que el futuro del trabajo va a ser un desafío global y que nos va a llevar una o más generaciones hacer los cambios necesarios para mejorar nuestras futuras perspectivas. Y con este objetivo se puso en marcha un estudio prospectivo global sobre el futuro del trabajo y la tecnología a 2050.

El proyecto, en su dimensión global se estructura en torno a 4 fases de trabajo principales: • La investigación previa documental.

• Encuesta Delphi en tiempo real.

• Talleres de trabajo y debate.

• Elaboración de escenarios globales.

LANBIDE bajo el presente estudio ha tratado de abordar estos temas trayendo a Euskadi las conclusiones globales del Estudio Delphi internacional sobre el Futuro del trabajo, así como contrastar otras reflexiones y proyecciones sobre el futuro más optimistas que en un horizonte a más corto plazo muestran unos resultados sobre la generación de empleo más positivos. El proyecto busca realizar un proceso de reflexión prospectiva sobre la empleabilidad del futuro, identificado de los factores considerados por las personas expertas internacionales aquellos que serán determinantes para Euskadi para obtener una visión compartida que nos permita reflexionar sobre sus desafíos a futuro.

Inicialmente, se han realizado varias entrevistas Delphi donde se han ido revisando y considerando las diferentes estimaciones y reflexiones sobre el futuro así como las propuestas relacionadas en aras a garantizar el desarrollo económico sostenible y la cohesión social en 2030. Posteriormente, se ha celebrado un taller de trabajo en el que se ha realizado una reflexión prospectiva conjunta sobre los factores clave en Euskadi para los Escenarios Futuros.

El siguiente paso ha consistido en formular estrategias y propuestas de actuación concretas para abordar los retos identificados en los ámbitos definidos. Para ello, se han presentado los 3 Escenarios Globales que sirven de referencia para la definición de estrategias, en otra jornada de trabajo celebrada en Bilbao, en la que se ha invitado a participar a los principales agentes relacionados con el futuro del trabajo y la tecnología en Euskadi.

A lo largo de 2017, se ha completado el proceso de benchmarking de los resultados de los diferentes talleres regionales a nivel internacional con las estrategias y propuestas formuladas en Euskadi en el marco de los 5 ámbitos definidos.

4~5. DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES. IBON ZUGASTI

15

EDUCACIÓN

CULTURA / ARTE

CIENCIA Y TECNOLOGÍA

TRABAJO/TEC. 2050

GOBIERNOS

EMPRESA Y TRABAJO

Uno de los objetivos del proyecto es el desarrollo de futuros razonables, disruptivos, deseables o no (todos ellos dentro de los futuros posibles), a través de una aproximación prospectiva y simulación que cuentan con la participación de diferentes agentes con enfoques multidisciplinares para alcanzar consensos sobre los impactos, horizontes y grados de probabilidad y para analizar estrategias, visiones…

Las hipótesis y los escenarios se desarrollan además teniendo en cuenta, no sólo la cantidad, el volumen de empleo que se generaría en los próximos años y abordando tendencias más disruptivas económicas, tecnológicas,… sino también, la calidad del mismo, que aborda aspectos tales como la accesibilidad del empleo y la exclusión laboral de determinados colectivos, políticas relacionadas con la organización del mercado de trabajo, protección social y capacitación.

Para la elaboración de los escenarios se cuenta con la participación de un grupo de personas expertas procedentes de diferentes organizaciones públicas y privadas de Euskadi y de diversos campos de conocimiento y que han participado en la identificación de los factores críticos del futuro del trabajo en el marco del proyecto Millennium. Se trata de construir, en última instancia, un escenario apuesta o deseable que sirva de referencia para la definición de la estrategia a medio y

16

5~5. DE LAS TENDENCIAS GLOBALES A LOS ESCENARIOS LOCALES. IBON ZUGASTI

largo plazo, así como varios escenarios alternativos (tendencial y negativo) que ilustren otras visiones posibles de evolución.

En torno a los mismos se va explicando la situación futura del mercado de trabajo vasco y los principales hitos o acciones que nos llevaron a dicho futuro. Así, cada uno de los escenarios propuestos se compone de un conjunto formado por la descripción de una situación futura y un camino de acontecimientos que permite pasar de una situación original a otra futura. Estos acontecimientos descritos en cada uno de los escenarios abordan aspectos relacionados con los diferentes planes y programas puestos en marcha en Euskadi y su potencial impacto sobre el futuro del trabajo.

Finalmente, se citan los 3 escenarios alternativos para Euskadi en el horizonte del año 2030: • Escenario 1: Sociedad que vive de los réditos del pasado.

• Escenario 2: Sociedad dual de ganadores y perdedores.

• Escenario 3: Sociedad que se anticipa para todas las personas.

BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

IRAGAN HURBILEAN, EUSKAL GIZARTEAK ULERTU ZUEN EUSKARAREN BERRESKURATZEA ERALDAKETAPROZESUAREN FUNTSEZKO ELEMENTUA IZAN BEHAR ZELA. BEHARREZKOA AL DA ETORKIZUNERAKO? Bizi garen garaiak guztiz apartekoak dira. Adierazle guztien arabera, krisi sistemiko batean murgilduta gaude, osasun, gizarte, ekonomia, ingurumen eta demokrazia arloetako larrialdiak barnebiltzen dituena. Krisiaren izaera konplexu hori dela eta, irtenbidea lineala edo erantzun tekniko bakarrekoa izatea ezinezkoa da. Txertoa aurkitzen dugunean ere, denbora beharko dugu birusaren ondorioz sortu diren gainerako krisiei modu positiboan erantzuteko.

Arrazoi horiengatik, askoz ere erabilgarriagoa da euskal gizarteak diktadura frankistaren amaieratik bizi izan duen eraldaketa sozio-ekonomiko osoari erreparatzea, langabezia handia, gizarte-desberdintasuna, industriaren desegitea eta indarkeriak baldintzaturiko nazioarteko irudi bat, gaur egun ditugun erronkei modu positiboan erantzuten ikasi ahal izateko esperientzia gisa. Urte haietan, euskal gizarteak bizi izan zuen krisia ere sistemikoa izan zen, eta ohiz kanpoko erantzuna ematea lortu genuen.

Munduan, oso gizarte gutxi daude euskal gizarteak une historiko horretan bizi izan

18

1~5. BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

AGIRRE LEHENDAKARIA CENTERREKO ZUZENDARIA

zuen krisiaren aurrean giza garapen iraunkorraren arloan hain aurreratuta dauden adierazleak aurkez ditzaketenak (per capita errenta, bizi-itxaropena eta hezkuntza-mailak). 2013az geroztik, ALCk sistema konplexuaren ikuspegitik eraldaketa hori ahalbidetu zuten elementuak ikertzen ditu, haien arteko loturak hobeto ulertzeko eta etorkizunerako ikaskuntzak sortzeko. Esperientzia hori aztertzen ari dira eraldaketa sistemikoak bultzatu nahi dituzten erakundeak, hala nola Europako Batzordea, EIT-Climate KIC, Lanaren Nazioarteko Erakundea-LANE (kasu honetan Latinoamerikan) eta Nazio Batuen Garapen Programa (NBGP).

ALC-k garatutako ikerketak (euskararen biziberritze prozesua barne) frogatzen dute erakundeen, enpresen eta gizartearen esparruan hartutako erabaki estrategikoek balio-sistema partekatu bati erantzun ziotela.

Gatazka eta indarkeria handiko une batean desberdintasun politikoak zein eredu sozioekonomikokoak egon arren, narrazio komunak aurkitu dituzte ikerketa horiek, bai gertatzen ari zenari buruz, baita euskal gizarteak zer norabidetan egin behar zuen aurrera adierazteko. Askotariko eragileen artean identifikatutako balioak hauek dira: autoerantzukizuna, elkartasuna, ekintza kolektiboa (auzolan gisa adierazia) eta erresilientzia.

Ikerketa horiek berdintasunaren balioa ere nabarmentzen dute balio-sistema horren elementu nagusi gisa. Eraldaketa horren eragile nagusiek nabarmentzen dute zailtasun handieneko une batean ezin dela ekintza itundurik egin, tartean diren eragile guztiek eta, oro har, herritarrek ez badute sentitzen berdintasunean oinarritutako erantzuna ematen ari dela. Berdinak bagara, elkarrekin lan egin eta emaitzak ekitatiboki banatu behar ditugu.

Beraz, koherentzia dago garai hartan euskal gizarteak partekatutako balio-sistemaren, sineste horiek adierazteko erabilitako narrazioen eta hainbat arlotan hartutako erabaki estrategikoen artean, hala nola manufaktura aurreratuaren aldeko apustua, gizarte-ekonomia, diru-sarrerak bermatzeko legea (DBE) abian jartzea, euskara berreskuratzea edo euskal gastronomiaren berrasmatzearen aldeko apustua.

arteko berdintasuna eta ingurumenaren babesa, non bizi izan den eraldaketa ez baita gai izan gure ingurukoen erantzun desberdinak emateko.

Garatzen ari garen ikerketek koherentzia erakusten dute euskal gizartearen egungo balio eta sinesteen sistemaren, horiek adierazteko erabiltzen ditugun narrazioen eta hartzen ari garen erabaki estrategikoen artean. Oraindik goiz da gizarte gisa nola erantzungo dugun zehazteko, baina litekeena da COVID-19aren krisiak narrazio indibidualistagoak sustatzea (niri eta nire familiari nola eragiten didan/digun), eta, batez ere, aurreko egoerara itzultzeko nahia areagotzea.

Hitz horiekin adierazi gabe, ikertutako esperientziek lidergo partekatuak bultzatutako benetako eraldatze-mugimendua gertatu zela adierazten digute. Oraindik ere euskal eraldaketa osoa gaikako ikuspegi batetik edota erakunde edo gizarte-eragile bakar bati lidergoa emanez azaltzen saiatzen diren azterketak egon arren, ebidentziek lidergo lausoa eta partekatua izan zela adierazten dute.

Defizitei dagokienez, ALCk bideratutako ikerketek adierazten dute badirela zenbait eremu, hala nola gizonen eta emakumeen

2~5. BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

19

Etorkizunera begira, bi egoera dira posible, eta hurrengo urteetan egiten dugunak baterako edo besterako joera markatuko du. Alde batetik, kontaketa indibidualistek pisu handiagoa hartuko duten agertokia dugu, non bakoitzak gure aurreko egoerara itzultzea bilatuko duen. Egoera horrek herritarren ahalduntzea ahultzen duten gobernuen jokabide autoritarioak bultzatzen ditu. Agertoki horretan, euskara ez da beharrezkoa.

Badago agertoki alternatiboa, ordea, non narrazio kolektiboek garrantzi handiagoa hartzen duten, eskatzen dizkiguten erronka handiei aurre egiteko ahalegin kolektiboa baloratzen dugun, eta komunitateak rol nagusia berreskuratzen duen egiten dugun guztian. Hau da, euskal gizarteari modu arrakastatsuan eraldatzeko aukera eman zion pentsamoldea errepikatuko duen agertokia, elkartasuna eta berdintasuna bezalako balioak barnebiltzen dituena. Agertoki horretan, euskara ezinbestekoa da.

Gaur egun, segurtasunaren eta konfiantzaren arteko eztabaida globalean ere parte hartzen dihardugu. Beste behin ere, babesturik egon edo gizarteak mendeetan zehar lortutako eskubide demokratikoei uko egitearen artean aukeratzera behartzen gaitu.

Dilema horren aurrean, eta aldaketa sistemikoan berriki izan dugun esperientzia erreferentziatzat hartuta, funtsezko kontua da ea euskal gizarteak erantzukizunez, elkartasunez eta sormenez erantzuteko duen gaitasunaz fidatzen garen. Berriz ere modu hain berezian erantzun dezakegula uste dugu.

Gaur egun aurrean ditugun gabezia garrantzitsuenek portaera indibidualistagoetara, ez hain solidarioetara eta azken hamarkadetan lortutako bizi-kalitateari eustera bideratuta dauden balio-sistemaren bilakaerarekin dute zerikusia, eraldaketa etengabeko bilakaera eta jarduera-eremu berriak eskatzen dituen prozesutzat hartu beharrean.

Gure iragan hurbilenari eta gaur egun gertatzen ari diren aldaketei buruzko azterketa osatuak egin beharreko bideari buruzko informazio interesgarria eman diezaguke.

Lehenik eta behin, etorkizuna eraiki dezakegu

20

3~5. BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

euskal gizartea komunitate heldua eta erresilientea denaren ustearen gainean. Historian zehar zerbait frogatu badugu, hori izan da: oso egoera konplexuetara egokitzeko gai izan garela, erantzun desberdina eskainiz eta hori egin ahal izateko euskara tresna izugarria izan da. Besteek bezala erantzun beharrean, beti jakin izan dugu ezagutza unibertsaleko elementuak gure errealitatera eta balio-sistemara egokitzeko modu propio batekin elkartzen.

Erresilientzia- eta berrikuntza-gaitasun hori gure ingurunetik isolatutako erantzun kontserbadore baten aurkakoa da.

Kontuan izanik inork ez duela ezagutza guztia eta ezin zaiola egoera horri bakarka erantzun, euskal gizarteak adimen kolektiboaren estrategia bat eraikitzeko behar diren espazioak sortu beharko ditu. Oso garrantzitsua da kontutan hartzea ea esparru horiek gazteleraz, euskaraz, ingelesez edo frantsesez antolatuko diren. Hizkuntzak ere eragina izango du aterako ditugun ondorioetan.

Erakundeen eginkizuna aldatu egin da.

Dagoeneko inork ez du espero arazo guztiak konpontzea. Hemendik aurrera, beharrezko topaguneak sortzeko eskatuko diegu erakundeei, eragile sozialekin eta herritarrekin lankidetza estuan adimen kolektibo hori garatu ahal izateko.

Gurea bezalako manufaktura-gizarte baten berezko estrategia tradizionalak esperimentazio masiboko gaitasun eta estrategia berriekin konbinatu behar dira. COVIDek etorkizunerako lehentasun gisa adierazi dituen arlo estrategikoetan, euskal gizarteak ezagutza aurreratua du (osasun-sistemak, gizarte-babeserako sistema unibertsal berriak, hala nola DSBE, manufaktura aurreratua berreskuratzea Europan, elikadura- eta gastronomia-sistemen birdiseinua, digitalizazioa eta abar).

Erronka ez da gauza bera egiten jarraitzea edo aurreko egoerara itzultzen saiatzea, baizik eta lidergo- posizio hori erabiltzea Euskal Herria esperimentazio-eremu aurreratu bihurtzeko, ezagutza horiek elkarri lotzeko. Gure aurreko esperientziak krisi sistemikoko egoerei modu berritzailean erantzuten dakien gizarte gisa bermatzen gaitu.

Duela gutxiko gure historiak ere pentsarazten digu krisi honen arrakasta edo porrota gure erantzunaren balioen eta, bereziki, berdintasunaren kontzeptuari ematen diogun garrantziaren mende dagoela. Berdintasun-oinarri sendoen gainean eraikita ez dagoen edozein estrategia porrotera kondenatuta dago. Batzuei besteen gainetik onura ekartzen dieten irtenbideen alde egiten duten gizarteek erantzun kolektiboa galaraziko dute.

Testuinguru horretan, bakoitzak bere interesak defendatuko ditu, baina gizarte gisa ez da gai izango erronkari eraginkortasunez erantzuteko. Kontua ez da justizia soziala soilik, baizik eta eraginkortasuna, lehiakortasuna eta eragina. Berdintasuna da, gure esperientzia eredutzat hartuta, krisia giza garapen iraunkorrari dagokionez gainditzeko giltzarria.

Mundua ikusteko gure moduak inguruko egitura sozial, politiko eta ekonomikoak baldintzatzen ditu. Manuel Castells-ek, Espainiako Gobernuko Unibertsitate Ministroak, “ekonomia kultura dela” defendatzen du.

COVID-19 bezalako gai ukigarriei eta haien ondorio ekonomikoei buruz hartzen ditugun erabaki estrategikoak mundua eta giza garapena ulertzeko modu jakin batean eraikiko dira. Aurreko egoerara itzuli behar dugula eta giza garapen iraunkorragoaren eredu bat ezinezkoa dela pentsatzen badugu, errealitatea ulertzeko modu horrekin bat datozen erabakiak hartuko ditugu.

Duela 40 urte baino ez, industria astunaren kolapso-egoeran, diktaduraren amaieran eta instituzio-sare berri bat eraikitzen hastean, indarkeriaren ondorioak gehituta, euskal gizarteak ulertu zuen posible zela egiturazko aldaketa bat egitea. Hori ez ezik, beste industria-gizarte askok zituzten erronkekin alderatuta, erantzun guztiz desberdinak eta bidezkoagoak eraiki ziren. Manufaktura aurreratuaren (Espainiako eta Europako erakunde nagusiek baztertu egiten zutena), ekonomia sozialaren, oinarrizko diru-sarrerak bermatzeko lege baten ezarpenaren (oinarrizko errentaren oso antzekoa) eta euskara berreskuratzearen aldeko apustuaren unea izan zen, besteak beste, “Basque Case/Euskal Kasua” deitutakoaren beste adierazpideak.

Oraindik sakon-sakonean ulertu ez genuen arrazoiren batengatik, aldaketa posible zela sinetsi genuen eta hori egiteko euskara beharrezkoa zela ere barneratu genuen.

Gertaera historiko berezi horrek, guk garrantzi berezirik ematen ez diogunak, Thomas Piketty, Mariana Mazzucato, Europako Batzordea, OECD edo NBGP bezalako erakunde eta pentsalarien euskal kasuaren gaineko interesa piztu du.

Funtsezko galdera da ea pentsatzen jarraitzen dugun azken hamarkadetan bizi izandako aldaketa bezain garrantzitsua izan daitekeela gaur egungoa eta hori egiteko euskara beharrezkoa den ala ez. Euskara etorkizuna eraikitzeko beharrezkoa ez bada, zelan lortuko dugu benetako biziberritzea?

COVID-19ari erantzutea ahalbidetuko duen eraldaketa posible izango al da: gure industria-oinarria ekonomia zirkular eta karbono gutxiko batean egokituko duena, politika publikoak berrasmatuko dituena, biztanleria zahartuaren beharrei erantzungo diena, eta gizarte- desberdintasunei aurre egingo diena pertsona guztiei bizitza duina bermatuz.

Azken finean, iraganean egin genuen bezala, globalak diren erronkei berezko erantzuna emateko talde-anbizioaren ahalmena handitu dezakegun euskara eta Euskal Herriko hizkuntza guztiak erabiltzen.

Ez dago etorkizuneko aditurik, baina jarrera batzuek etorkizunera hurbiltzen gaituzte eta beste batzuek aldiz, urrundu. Ezagutzaren alde apustu egitea, edo, kontrara, ezjakintasunaren alde apustu egitea, hori da gure garaiko dilema. Hau da: tentsioa edo lasaitasun intelektuala; gure komunitateko pertsonengan beldurra/zaintza edo konfiantza; eraldaketa sozio-ekonomiko/politiko inklusiboa edo esklusiboa; hazkunde ekonomikoa edo Giza Garapen Jasangarria; etorkizun anitza euskaraz edo euskara barik.

Agirre Lehendakaria Center-ek ezagutzaren eta esperimentazioaren alde egiten du. Bide horren alde egiteak aukera emango liguke modu sistemikoan erantzuteko COVID19 delakoaren ondorioen aurrean –asko ezezagunak zaizkigu oraindik–, etorkizunean

4~5. BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

21

izango ditugun “pandemia” ekonomiko, sozial, politiko eta ingurumenekoen aurrean prestatzeko, eta, azken finean, Euskal Herria Giza Garapen Iraunkorrerako esperimentazio masiboko laborategi gisa kokatzeko, erronka global horiei aurre egiteko ezagutzarik aurreratuena erakartzeko, eta geure erantzun propioak eraiki ahal izateko. Debagoiena eskualdean, adibidez, esperimentaziorako sortu den esparru kolaboratiboak (D2030) euskaraz lan egiteko apustua egin du.

Berri ona zera da, oraindik garaiz gabiltzala euskal eredua birsortzeko eta eztabaida horren barnean euskararen lekua berrasmatzeko. Orain dela 40 urte, ekonomia, politika eta gizartea hobetzeko euskara biziberritzea lehentasuna zela erabaki bagenuen, zergatik ez diogu gaur euskarari garrantzi hori ematen?

Birsorkuntza hau ez da etorriko proiektu izarren eskutik, ezta beste gizarte batzuek egiten dutena errepikatzetik ere. Euskal Herriak historian zehar ezaugarri izan dituen balio-sistemekin eta jokabideekin konektatu behar gaitu berriro. Euskal kulturaren K da “euskal eredu berria” bideratu behar duena, herri gisa ditugun indarretan oinarritua: lehiakortasuna solidaritatean. Geure identitatetik errealitateari begiratzea etorkizun desberdina ikusteko. Besteek duten begirada bera aplikatzen badugu, ezingo dugu geurea eta ezberdina den ezer ikusi.

Orain, gauzak duela berrogei urte baino modu hobean daudenean, garai hartan egindako modu berean erantzun beharko genuke.

Iraganean, biziraupen-izpiritua erabili genuen eraldaketarako palanka indartsu gisa; orain beste bat erabil dezakegu, ez botere txikiagokoa, berdintasun ezaren aurkako borroka, alegia. Era horretan, beste aukera bat irekitzen zaigu geure onena erakusteko; horrela ikus eta aprobetxa dezakegu, edota beste batzuek jartzen diguten korronteari jarraitu, herri gisa dugun identitatea galdu arte.

22

5~5. BEHARREZKOA AL DA EUSKARA? GORKA ESPIAU IDOIAGA

EUSKARAZKO HIZKUNTZAGAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA

1. G URE EGOERA SOZIOLINGUISTIKOAZ NAGUSITU DEN IKUSPEGIA: GAITASUNEAN INDARTSU, ERABILERAN AHUL Euskararen egoeraz aritzen garenean, bada gure artean asko hedatu den ikuspegi bat. Ikuspegi horren arabera, euskara gutxi erabiltzen da gaur egungo Euskal Herrian1 dagoen ezagutza-mailaren aldean. Desoreka hori litzateke gako garrantzitsuetako bat gure egoera soziolinguistikoa laburbiltzerakoan: ikuspegi horrek dioenez, euskara nahikoa egoera onean legoke hizkuntza-gaitasunari dagokionez, baina arazoak genituzke erabilerarekin. Azken hamarkadetako bilakaera aztertuta ere, ikuspegi horrek dio asko aurreratu dugula ezagutzan, baina ez hainbeste erabileran; ezagutzan egindako aurrerapenak ez duela ekarri hein bereko aurrerapenik erabileran… Tankera horretako baieztapenak sarri asko entzun eta irakurri izan ditugu gure egoera soziolinguistikoaz egin izan diren jardunaldi, mintegi, hitzaldi, artikulu, liburu eta abarretan. Eta ez dugu uste oker gabiltzanik esaten badugu, ñabardurak ñabardura, ikuspegi horrekin bat egin izan dutela (egin izan dugula) soziolinguistika alorreko ikertzaile gehienek, baita euskalgintzako eragile eta arduradun politiko gehien-gehienek ere. Artikulu honetan, gure artean hegemonikoa den ikuspegi horri, “gaitasunean indartsu, erabileran ahul” ikuspegia deituko diogu. Ikuspegi honen isla argia aurkitzen dugu, adibidez, Euskararen Aholku Batzordearen Euskara Sustatzeko Ekintza Planean (ESEP): Errealitate ezaguna da euskararen erabilera ezagutza baino apalagoa dela. Hala adierazten digute ikerlan soziolinguistiko guztiek: datuetan azaleratzen diren ezberdintasun txikiak gorabehera, azken urteotako joera gardena da. Hizkuntza gaitasunari dagokionez, eta V. Inkesta soziolinguistikoak emandako datuen arabera, elebidunak % 32 dira hamasei urte edo gehiagoko biztanleen artean (1991n baino 8 puntu gehiago). Aldiz, euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen dutenek % 20 osatzen dute (duela hogei urte baino 4 puntu gehiago). Hazkunde erritmo ezberdin horiek areagotu egin dute ezagutzaren eta erabileraren artean dagoen aldea. (Euskararen Aholku Batzordea, 2012: 11) 1. Artikulu honetan Euskal Herri osoko datu orokorrak erabiliko ditugu. Esan beharrik ez dago, aztertzen ari garen gaian administrazio eremuak, adinak eta eremu soziolinguistikoak ere kontuan hartu beharra dagoela. Gaurkoz, ordea, nazio mailako ikuspegi orokorra eskaintzera mugatuko gara.

24

1~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

Aipu honetan ikus daitekeen bezala, gaitasunean indartsu, erabileran ahul ikuspegiak ikerketa soziolinguistikoetako datuetan oinarrituta eraiki izan du diskurtsoa. Hori al da datu demolinguistikoetan oinarrituta eraiki daitekeen ikuspegi bakarra? Zein ondorio atera daitezke euskarak bizi duen egoeraz, erabilerari eta gaitasunari buruzko datuak aztertuta? Izenburuko galdera berriro hona ekarriz: zer dago indartsuago gurean, erabilera edo gaitasuna?

Galdera horiei guztiei erantzunak bilatzen hasteko, badago non bilatu. Ondare demolinguistiko aberatsa dugu, izan ere, Euskal Herrian: beste iturri batzuk aipatu gabe, gure errealitate soziolinguistikoan eta azken hamarkadetako bilakaeran sakontzeko informazio ugari eta oso aberatsa dago EUSTAT2 eta NASTATen3 zentsuetako datuetan, Soziolinguistika Klusterrak erabileraren kale-neurketetan atera dituen datuetan (EHKN) eta Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzaren Inkesta Soziolinguistikoaren datuetan (ISL). Ez dira asko izango, neurriz eta kalitatez, gurearen adinako ondare demolinguistikoa duten hizkuntza-komunitate gutxituak.

Ondare horretan sakontzeko aukera izan dut Patxi Juaristi eta Iñaki Martinez de Lunaren zuzendaritzapean lantzen ari naizen doktoretza-tesian. Horrela, aukera izan dut eragiketa demolinguistiko horien alderdi metodologikoak lasai aztertzeko eta ikerketa horien mikrodatuen fitxategiak ustiatzeko. Eta, besteak beste, denbora hartu ahal izan dut gaitasunean indartsu, erabileran ahul horren inguruko gogoeta egiteko eta datuek horren inguruan zer dioten aztertzeko. Azterketa hori labur azaltzen saiatuko naiz artikulu honetan. Saiatuko naiz, halaber, behar-beharrezkoak diren azalpen metodologikoak soilik txertatzen, artikulu hau komeni baino gehiago ez luzatzeko.

Bi aldagai nagusi aztertu nahi ditugu (hizkuntza-gaitasuna eta erabilera) eta horretarako hainbat iturri (ikerketa) dugu eskura; zehazki, ISLra eta EHKNra joko dugu gure ikergaia argitzeko informazio bila. Aurrera egiteko, beraz, ezinbestekoa izango da aztergai ditugun bi aldagaiei buruz bi iturri horietan egon daitekeen informazioa nolabait alderagarri egiteko modua lantzea.

2. ERABILERA-DATUAK LANDUZ (ALDAGAIEN ALDERAGARRITASUNAREN BILA I) Hizkuntzen erabilera hiztunen portaera behagarri, objektibagarri eta zuzenean neurgarria da.

Portaera hori, gainera, aldagai dikotomiko baten bidez egoki neurtu edo/eta laburtu daitekeen errealitatea da testuinguru elebidun gehienetan. Adibidez, hiztun elebidun baten aldi jakin bateko jarduna behatzen badugu (egun bateko jarduna, adibidez), erraz samar ekarri ahalko dugu bere portaera zenbakitara. Eta normalean egoki laburtu ahalko dugu hiztun horren portaera aldagai dikotomiko baten bidez: hiztun horrek A hizkuntzan hitz egiten eman du Xa denbora eta B hizkuntzan hitz egiten eman du Xb denbora. Bi denbora horiek batuta, hiztunak hitz egiten eman duen denbora guztia aterako zaigu (X= Xa+Xb). Eta kopuru horietatik abiatuta, eragiketa arrunten bidez, erraz kalkulatu ahalko dugu zein den hiztun horren erabilera-tasa, ehunekotan adierazita, A hizkuntzan (eta berdin B hizkuntzan).

Era berean, pertsona bakarrarekin egingo genukeen bezala, antzeko neurketak egin ahalko genituzke, pertsona baten jokabidea beharrean, kolektibo batena ere jaso nahiko bagenu. Emaitza, kasu horretan ere, erabilera-tasa gisa laburbilduko litzateke. Horixe egiten du, besteak beste, EHKNk, hiztunen portaera behaketa bidez neurtuz.

Behaketaren bidez jaso beharrean, hiztunari berari haren erabilera-ohiturei buruz galdetzen badiogu, inkesta soziolinguistikoetan egin ohi den bezala, normalean erabilera-kategoria batzuen

2. Euskal Estatistika Erakundea.

3. Nafarroako Estatistika Erakundea.

2~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

25

bidez jasoko dugu hiztunaren erantzuna4. Kasu horretan, kategoria horien emaitzak esanguratsuak izango dira, baina ez erabilera-tasekin zuzenean alderagarriak. Alderagarritasun hori lortzeko, kategoria horiei zenbaki bidezko balioak eman beharko dizkiegu.

Gutxieneko oinarri teoriko-metodologiko hori aintzat hartuta, jo dezagun orain euskararen erabileraren berri jakiteko erabiltzen ditugun bi iturri nagusietara, eta hauta ditzagun ondoren hizkuntza-gaitasunari buruzko datuekin alderaketa egiteko baliagarriak izango zaizkigun hainbat datu: • I nkesta Soziolinguistikotik, erabilera laburbiltzeko baliagarriak diren hiru datu hartuko ditugu.

Datu horietako bakoitzak erabilera-mailaren alderdi bat neurtzen du, eta hirurak izan daitezke baliagarriak hizkuntza-gaitasunarekin alderatzeko: - Lehenik, erabilera trinkoa duten hiztunen ehunekoa hartuko dugu: % 16,5 dira euskara erdara bezainbeste edo gehiago erabiltzen duten 16 urtetik gorako hiztunak5. (Eusko Jaurlaritza, 2019: 48) - Bigarrenik, aldagai beretik abiatuta, nagusiki euskara erabiltzen duten hiztunen ehunekoa hartuko dugu: % 10,3 dira euskara erdara baino gehiago erabiltzen duten hiztunak. (Eusko Jaurlaritza, 2019: 48) - Hirugarrenik, eta Inkesta Soziolinguistikoan oinarritutako erabilera-tasa baten bila, Erabilera Orokorraren Adierazle Sintetikoa kalkulatu dugu, rol-harreman eta espazio ugaritan egindako erabilera adierazle bakarrean uztartuz6. Adierazle horren emaitza erabilera-tasa bat izango da, ehuneko baten bidez laburtuko diguna hiztunek hainbat eremutan euskara zenbat erabiltzen duten. Adierazle horren arabera, kalkulatu dugu orokorrean % 14,9koa izan zela euskararen batez besteko erabilera 2016 urtean 16 urtetik gorako Euskal Herriko hiztunen artean.

•E rabileraren kale-neurketei dagokienez, datuak hizkuntza-gaitasunari buruzkoekin alderagarriak izateko egin beharreko eragiketak eginda7, hauxe da 2016rako euskararen erabilera-tasa: % 11,1ekoa izan zen euskararen kaleko erabilera Euskal Herrian 15 urtetik gora behatu ziren hiztunen artean.

Hor ditugu, bada, erabilera zertan den laburtzeko lau datu, ondoren hizkuntza-gaitasunarekin alderatzeko erabiliko ditugunak.

4. Honako bost kategoriak erabili izan dira 2016ko ISLn adibidez, hainbat rol harremanetan hiztunek duten erabilera-maila jasotzeko: Beti euskaraz Euskaraz erdaraz baino gehiago Euskaraz erdaraz beste Euskaraz erdaraz baino gutxiago Beti erdaraz 5. Ehuneko horretan biltzen dira, Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, euskara erdara adina edo gehiago erabiltzen duten hiztunak, hainbat ingurunetako erabilera aintzat hartuta: familia girokoa, lagunekikoa eta hainbat eremu formaletakoa. (Eusko Jaurlaritza, 2019: 48-49) 6. Adierazle hori sortzeko, lehenik eta behin galderen bidez jasotako erabilera aitortuen datuak kategorietatik ehunekoetara ekarriko ditugu, kategoria bakoitzari erabilera-ehuneko bat emanez lehenago ere erabilitako prozedurari jarraiki (Iurrebaso Biteri, 2012). Hori egin dugu, zehazki, honako rol-harreman eta espazio hauetan egiten den erabilera aintzat hartuta: amarekin, aitarekin, bikotekidearekin, etxekoekin (denak elkarrekin daudenean), neba-arrebekin, seme-alabekin, lagunekin, lankideekin, saltzaileekin, bankuko langileekin, osasun-zerbitzuetako langileekin, udal-zerbitzuetako langileekin, auzokoekin eta administrazio publikoko langileekin. Horietatik guztietatik abiatuta, adierazle sintetiko bat sortu dugu, hiztunen erabilera aitortua laburbilduta. Horretarako, rol-harreman eta egoera horietako bakoitzean gizartean hiztunek eman ohi dituzten denborak aintzat hartzen saiatu gara, eta horren arabera haztatu dugu jatorrizko aldagai bakoitzak zenbateko pisua duen adierazle berrian. Erabilera-tasa bat da adierazle horren emaitza. Eta hartzen duen balioa zuzenean alderagarria izango da, besteak beste, EHKNn jasotako erabilera-datuekin.

7. Alderagarritasun hori ziurtatzeko, honako lau eragiketa hauek egin ditugu zehazki: 1./ Haurren erabilera ez dugu aintzat hartu, 15 urtetik gorakoen erabilera bakarrik. 2./ Hiztunen udalerrikako portaerak haztatu egin ditugu hiztunen adina aintzat hartuta. 3./ Neurketarik egin ez zen udalerrietako datuak kalkulatu egin ditugu erregresio-teknikak erabilita. 4./Udalerrikako datuetan oinarrituta sortu ditugu hortik gorako eremuetako datuak: eskualdeetakoak, herrialdeetakoak, hiru administrazio-eremuetakoak eta Euskal Herri osokoak.

26

3~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

3. H IZKUNTZA-GAITASUNAREN DATUAK LANDUZ (ALDAGAIEN ALDERAGARRITASUNAREN BILA II) HIZKUNTZA-GAITASUNA AZTERTZEKO HAINBAT OINARRI TEORIKO-METODOLOGIKO

Hizkuntza baten jabekuntza prozesu soziala izanik ere, hizkuntza batean hiztunak duen gaitasuna gizabanakoaren ezaugarri psikologiko-kognitiboa da (Vila i Moreno, F. Xavier, 2005). Gaitasun hori dinamikoa eta aldakorra da pertsonaren bizitzaren fase guztietan (Grosjean, 2018: 9) eta ez da dimentsio bakarrekoa. Oro har, oinarrizko lau trebetasun aipatu ohi dira hizkuntza-gaitasunaren barruan: ulermena (hizkuntza entzunda ulertzeko gaitasuna), hitz egiteko gaitasuna, irakurtzeko gaitasuna eta idazteko gaitasuna. (Baker, 1997: 31) Trebetasun horietan hiztunek duten gaitasuna hobeto neurtu ahal izango da mailaketa ugariko aldagai jarrai batekin, eta ez bai/ez motako aldagai dikotomiko batekin (Baetens Beardsmore, 1989: 21; Lieberson, 1966: 270).

Hiztun elebidunen kasuan, hizkuntza batean hiztunak duen gaitasunak ez du determinatzen bestean duen gaitasuna, erabilerarekin gertatzen zen bezala. Hots, erabileraren kasuan, A hizkuntzaren erabilera zenbatekoa den jakinda, zuzenean ondorioztatu daiteke B hizkuntzaren erabilera (adibidez, bi hizkuntzatan aritzen den hiztun elebidunak A hizkuntzan bere denboraren % 27a egiten duela esaten bazaigu, zuzenean ondoriozta dezakegu B hizkuntzan jardun duen denbora % 73koa izango dela). Hizkuntza-gaitasunaren kasuan, aldiz, ez da horrelakorik gertatzen, eta A hizkuntzan gaitasun bertsua duten hiztunek askotariko gaitasunak izan ditzakete B hizkuntzan. Horregatik, hiztunek bi hizkuntzetan duten hizkuntza-gaitasuna aintzat hartzea komeniko da gizarte elebidunak aztertzerakoan.

Bere izaera dela eta, bestalde, gaitasuna ezin da zuzenean behatu, erabilerarekin egin daitekeen bezala. Ikerketa demolinguistikoetan, inkestetan elkarrizketatzen diren hiztunen autoebaluazioan oinarritzen da hizkuntza-gaitasuna, eta ahozko gaitasunei ematen zaie lehentasuna hiztun-kategoriak sortzerakoan.

Orain arte aipatutakoak aintzat hartuta, defini dezagun hizkuntza-gaitasuna egoki jasotzeko adierazle batek zer-nolako ezaugarriak bete beharko dituen: •G izarte elebidunetan hizkuntza-gaitasuna neurtzeko, beharrezkoa izango da bi hizkuntzetako gaitasuna kontuan hartzea. Ez da nahikoa izango hizkuntza batean zenbateko gaitasuna duten jakitea.

•K omeni da adierazleak ahalik eta ongien jaso dezala hizkuntza-gaitasunak berez duen continuum izaera. Horregatik, kategoria gutxiko adierazlea (dikotomikoa, trikotomikoa…) baino egokiagoa izango da kategoria ugarikoa.

Horiek horrela, aldagai dikotomiko batetik urruti, adierazleak duen continuum izaera islatuko duen adierazle bat komeniko da hiztunen gaitasunaren argazki egokia egiteko: mutur batean A hizkuntzako hiztun elebakarrak azalduko zaizkigu, beste muturrean B hizkuntzako elebakarrak, eta erdian, nagusitasun-mailaren arabera multzokatuta azalduko zaizkigu gainerako hiztunak.

HIZKUNTZA-GAITASUNA EUSKAL HERRIAN, CONTINUUM IKUSPEGITIK ETA EUSKAL-ERDAL GAITASUNAK AINTZAT HARTUTA

Aipatu berri ditugun bi ezaugarriak izango dituen eta erabilera-datuekin alderagarria izango den aldagairik sor al daiteke Euskal Herrian egin izan diren eragiketa demolinguistikoetatik abiatuta?

4~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

27

Inkesta Soziolinguistikoan badago nahiko informazio tankera horretako adierazle bat sortzeko.

Inkesta horretan, gaitasunari buruzko bost galdera egin izan dira8, eta horiek erabilita aipatutako ezaugarriak betetzen dituen adierazlea sortu dugu: Ahozko hizkuntza-gaitasuna9, zazpi kategoria hauek10 dituen sailkapenera iritsiz: Erdaldun elebakarrak

Gaztelaniaz/frantsesez “ongi” edo “nahiko ongi” hitz egiten dakite, baina ez euskaraz.

Zehazki, ez dira gai euskaraz “ongi”, “nahiko ongi” edo “zertxobait” hitz egiteko, ezta “ongi” edo “nahiko ongi” ulertzeko ere.

Erdaldun hartzaileak

Gaztelaniaz/frantsesez “ongi” edo “nahiko ongi” hitz egiten dakite, baina ez euskaraz.

Hala ere, badute euskararen nolabaiteko ezagutza: “zertxobait” hitz egiteko gai dira edo “ongi”/”nahiko ongi” ulertzen dute.

Erdal elebidunak

Bi hizkuntzetan “ongi” edo “nahiko ongi” eginda ere, gaztelaniaz/frantsesez errazago hitz egiten dute euskaraz baino.

Nagusitasunik gabeko elebidunak

Bi hizkuntzetan “ongi” edo “nahiko ongi” egiten dute, euskaraz eta erdaraz, eta errazago zein hizkuntzatan aritzen diren galdetzen zaienean, bietan berdin aritzen direla erantzuten dute.

Euskal elebidunak

Bi hizkuntzetan “ongi” edo “nahiko ongi” eginda ere, euskaraz errazago hitz egiten dute erdaraz baino.

Euskaldun hartzaileak

Euskaraz “ongi” edo “nahiko ongi” hitz egiten dakite, baina ez gaztelaniaz/frantsesez.

Hala ere, badute erdara horien nolabaiteko ezagutza: “zertxobait” hitz egiteko gai dira edo “ongi”/”nahiko ongi” ulertzen dute.

Euskaldun elebakarrak

Euskaraz “ongi” edo “nahiko ongi” hitz egiten dakite, baina ez erdaraz. Zehazki, ez dira gai gaztelaniaz/frantsesez “ongi”, “nahiko ongi” edo “zertxobait” hitz egiteko, ezta “ongi” edo “nahiko ongi” ulertzeko ere.

Ondoko irudian (ikus 1. grafikoa) adierazle horren kategoriak aurkeztuko ditugu. Bertan ikus daitekeenez, hizkuntza-gaitasunak berez duen continuum izaera jasotzen du adierazle honek, euskal-erdal gaitasunak aintzat hartuta. Irudi horretan, bestalde, oinarrizko 7 kategoriak bilduz egin ahal diren hainbat multzokatze irudikatu dira. 2. grafikoan, berriz, adierazle honen kategoriek zentsuetako eta ISLko hizkuntza-gaitasunaren sailkapenekin duten baliokidetasuna aurkeztuko da.

8. “Ahozko hizkuntza-gaitasuna” adierazlea sortzeko, ISLn hizkuntza-gaitasunari buruz egin izan diren bost galdera hauei elkarrizketatuek emandako erantzunak hartu ditugu aintzat: Euskara ulertzeko gaitasuna (ongi, nahiko ongi, zertxobait, hitz batzuk, ezer ez). Galdera hau 1991-2016 bitarteko ISL guztietan egin izan da.

Euskaraz hitz egiteko gaitasuna (ongi, nahiko ongi, zertxobait, hitz batzuk, ezer ez). Galdera hau 1991-2016 bitarteko ISL guztietan egin izan da.

Gaztelania/frantsesa ulertzeko gaitasuna (ongi, nahiko ongi, zertxobait, hitz batzuk, ezer ez). Galdera hau 1991-2001 bitarteko ISLetan egin izan zen, ez ordea 2006-2016 bitartekoetan.

Gaztelaniaz/frantsesez hitz egiteko gaitasuna (ongi, nahiko ongi, zertxobait, hitz batzuk, ezer ez). Galdera hau 1991-2001 bitarteko ISLetan egin izan zen, ez ordea 2006-2016 bitartekoetan.

Hiztun elebidunek hitz egiteko garaian erraztasun handiagoa zein hizkuntzatan duten, euskaraz, gaztelaniaz/frantsesez edo bietan berdin moldatzen diren. Galdera hau 1991-2016 bitarteko ISL guztietan egin izan da.

9. Adierazle hori ez da hutsetik sortua. 1991. urteko Inkesta Soziolinguistikoaren emaitzekin argitaratutako Euskararen Jarraipena liburuan egiten den hizkuntza-gaitasunaren sailkapena da adierazle hau sortzeko abiapuntua (Aizpurua Telleria, 1995: 56-58). Liburu hartako sailkapena abiapuntu hartuta, eta moldaketa txiki batzuk eginda, ahozko hizkuntza-gaitasun aitortu erlatibo orokorra (Ahozko hizkuntza-gaitasuna laburrago adierazita) adierazlea finkatu zen Euskararen Adierazle Sistema proiektuan (Iurrebaso Biteri, 2013). Terminologia-moldaketa batzuk tarteko, adierazle hori bera erabiliko dugu hemen hizkuntza-gaitasuna aztertzeko .

10. Zortzigarren kategoria bat ere badago berez, ez euskara eta ez gaztelania/frantsesa “nahiko ongi” hitz egiteko gai ez diren hiztunek osatua. Gehienetan beste hizkuntza batzuetako hiztunak izango dira horiek, eta eskura ditugun datuen arabera, oso multzo txikia osatu izan dute 1991-2001 bitartean (euren pisua % 0,5ekoa izan zen 1991. urtean, eta are txikiagoa izan zen hurrengoetan). 2006, 2011 eta 2016ko inkestetan, erdarazko ezagutzari buruz galdetu ez zenez, ezinezkoa da hiztun-kategoria hori kalkulatzea. Horiek horrela, kategoria hori ez dugu aintzat hartuko artikulu honetan.

28

5~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

1. GRAFIKOA: AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNAREN SAILKAPEN XEHEA ETA HAINBAT KATEGORIAREN MULTZOKATZEA.

SAILKAPEN XEHEA

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ELEBIDUNAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ELEBIDUN HARTZAILEAK (PASIBOAK)

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ELEBAKARRAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUNAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDARADUNAK (GAZTELANIADUNAK/FRANTSESDUNAK)

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

GAITASUNEZKO NAGUSITASUNAREN ARABERAKO SAILKAPENA ERDAL NAGUSITASUNEKO HIZTUNAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK EZ

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL NAGUSITASUNEKO HIZTUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

6~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

29

2. GRAFIKOA: AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNAREN SAILKAPEN XEHEA ETA ZENTSUETAN ETA INKESTA SOZIOLINGUISTIKOAN ERABILTZEN DIREN KATEGORIEKIKO BALIOKIDETASUNAK. ZENTSUKO KATEGORIEKIN ALDERAKETA ERDALDUNAK

IA-EUSKALDUNAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUNAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

ISL-KO KATEGORIEKIN ALDERAKETA HIZKUNTZA-GAITASUNA (2016) ERDALDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUNAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

HIZKUNTZA-GAITASUN ERLATIBOA (2016)

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

ELEBIDUN OREKATUAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK

EUSKALDUN ELEBAKARRAK

AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA EUSKAL HERRIAN GAUR, ADIERAZLE XEHEAREN EMAITZAK

3. grafikoan, aurkeztu berri dugun adierazleak Euskal Herri osorako 2016. urtean hartzen dituen balioak aurkezten ditugu. Datuek egitura ezin argiagoa erakusten dute: mutur erdaldunena oso indartsu azaltzen zaigu, hiztun guztien erdiak baino gehiago mutur erdaldunenean azaltzen baitzaizkigu (% 55,2 dira erdaldun elebakarrak). Aitzitik, mutur euskaldunena (ia) hutsik azaltzen zaigu: hiztunen % 0,1a da euskaldun elebakarra. Bi mutur horien artean, eskailera mailakatu perfektu samar bat ageri da: zenbat eta talde “erdaldunagoa”, orduan eta handiagoa; zenbat eta talde “euskaldunagoa”, orduan eta txikiagoa. Eskailera horrek bi koska nagusi ditu, besteak baino nabarmen handiagoak: erdaldun elebakarren eta hurrengo multzoen artekoa lehenengoa (horixe da eskailerako koskarik handiena) eta euskal elebidunen eta erdaraz hitz egiten “nahiko ongi” ez dakiten multzo euskaldunenen artekoa bigarrena. Edonola ere, grafiko horretan argi eta garbi ikusten da erdal aldera oso alboratutako banaketa asimetriko baten aurrean gaudela, elebitasun sozial egoera orekatuek izan ditzaketen banaketa teoriko posible guztietatik oso urruti.

30

7~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

3. GRAFIKOA: AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA. 16 URTETIK GORAKO HIZTUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016* (%) 60

55,2

50

40

30

20

16,4 12,6

10

8,4 7,0

0

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

0,3

0,1

EUSKALDUN HARTZAILEAK*

EUSKALDUN ELEBAKARRAK*

Iturria: norberak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta. (*) Oharra: 2016ko Inkesta Soziolinguistikoan ez zen hiztunen gaztelaniazko/frantsesezko hizkuntza-gaitasunaz galdetu eta 16 urtetik gora egon daitezkeen euskaldun elebakar eta hartzaileak euskal elebidunekin batera azaltzen zaizkigu 2016ko emaitzetan.

Gure kalkuluetarako, “euskaldun hartzaile” eta “euskaldun elebakarren” kopuruak 2001eko Inkesta Soziolinguistikotik hartu ditugu (urte horretan galdetu zen azken aldiz gaztelaniazko/frantsesezko gaitasunari buruz), eta 2001-2016 tartean aldaketarik gabe jarraitu dutelako hipotesia aplikatu dugu. Horiek horrela, eta kopuruak egokitzeko, euskaldun elebakar eta hartzaileen kopuru horiek euskal elebidunen multzotik kendu ditugu.

Balio-banaketa hori bitxia edo arraroa egin ahal zaigu, datuak multzo horietan irakurtzeko ohiturarik ez dugulako eta hizkuntza-gaitasuna aurkezteko azken urteotan erruz erabili izan den sektore-grafikoarekiko oso bestelako irudia eskaintzen duelako. Bi datu multzoen baliokidetasuna 4. grafikoan erakusten dugu.

4. GRAFIKOA: AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA, HIZTUNAK MULTZOKATZEKO BI MODUREN ALDERAKETA. 16 URTETIK GORAKO HIZTUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016* (%)

60

2. IRUDIA. HIZKUNTZA-GAITASUNA. EUSKARAREN EREMU OSOA, 2016 (%)

55,2

50

55,2

HIZKUNTZA-GAITASUNA

28,4

EUSKALDUNAK 40

EUSKALDUN HARTZAILEAK

16,4

ERDALDUNAK

30 ITURRIA: VI. INKESTA SOZIOLINGUISTIKOA, 2016

20

16,4

EUSKALDUNAK 12,6

10

8,4 7,0

0

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

0,3

0,1

EUSKALDUN HARTZAILEAK*

EUSKALDUN ELEBAKARRAK*

Iturria: egileak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta. (*) Ikus 3. grafikoaren oharra.

5. grafikoan, berriz, zazpi kategorien sailkapena euskal-erdal nagusitasunaren araberako hiru alor nagusitan multzokatuta azaltzen zaigu. Kategorien simetrikotasuna mantenduz, hori da hizkuntza-gaitasuna laburtuz dikotomiara gehien hurbil daitekeen multzokatzea. Aldagai trikotomiko honek hiru multzotan banatzen ditu hiztunak: hiztunen % 84,6k erdaraz bakarrik daki edo erdarazko

8~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

31

nagusitasuna du; hiztunen % 7,4k euskaraz bakarrik daki edo euskarazko nagusitasuna du. Tartean azaltzen zaigu nagusitasunik adierazten ez duen multzo bat, % 8,4koa11.

5. GRAFIKOA: AHOZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA, EUSKAL-ERDAL NAGUSITASUNAREN ARABERAKO MULTZOKATZEA. 16 URTETIK GORAKO HIZTUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016* (%) 60

55,2

50

ERDAL GAITASUNA NAGUSI DUTEN HIZTUNAK: % 84,2

EUSKAL GAITASUNA NAGUSI DUTEN HIZTUNAK: % 7,4

40

30

20

16,4 12,6

10

8,4 7,0

0

ERDALDUN ELEBAKARRAK

ERDALDUN HARTZAILEAK

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

0,3

0,1

EUSKALDUN HARTZAILEAK*

EUSKALDUN ELEBAKARRAK*

Iturria: egileak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta. (*) Ikus 3. grafikoaren oharra.

4. E USKARAZKO GAITASUNA ETA ERABILERA: ALDERAKETA BERRITUA Erabilera- eta gaitasun-datuak nola erabiliko ditugun aurkeztuta, hel diezaiogun behingoz artikulu honetako izenburuko galderari : Euskarazko hizkuntza-gaitasuna eta erabilera: zer dago indartsuen? Zer dago ahulen? Galderan proposatzen den alderaketa egiteko, hainbat prozedura baliagarri egon daitezke; garrantzitsuak iruditu zaizkigun lau landu ditugu guk. Hasteko, iturri gisa ISLko datuak erabilita, A taulan laburbildu ditugu hiru prozedura posible.

A. TAULA: EUSKARAZKO GAITASUNA ETA EUSKARAREN ERABILERA, HIRU ALDERAKETA ISL-N OINARRITUTA. 16 URTETIK GORAKO HIZTUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016 IRIZPIDEA

HIZKUNTZA-GAITASUNA

ERABILERA

ALDERAKETA

I.-

Bi aldagaietan euskara nagusi duen alorra hartuta

Zenbat dira euskaraz errazago egiten dutenak erdaraz baino? %7,4

Zenbat dira euskara gehiago erabiltzen dutenak erdara baino? %10,3

Erabilera indartsuagoa gaitasuna baino

II.-

Bi aldagaietan euskara erdararen maila berean edo indartsuago duen alorra hartuta

Zenbat dira euskaraz erdaraz bezain erraz edo errazago egiten dutenak? % 15,8

Zenbat dira euskara erdara bezainbeste edo gehiago erabiltzen dutenak?

(ISLko erabilera trinkoa) % 16,5

Erabilera indartsuagoa gaitasuna baino.

Oso alde txikia.

11. Hiztun elebidunen inguruko ikerketen arabera, benetan arraroa da hiztun batek bi hizkuntzetan gaitasun-maila berbera izatea (Baetens Beardsmore, 1989, Grosjean, 2018). Askoz ere arruntagoa da hizkuntza batez edo besteaz hobeto edo errazago baliatzea hizkuntza erabiltzen den alor bakoitzean. Normalean gehien erabili izan dugun hizkuntzan izango gara trebeagoak.

Gure testuingurua ezagututa, pentsatzekoa da bi hizkuntzetan erraztasun berarekin mintzatzen direla adierazi duten hiztun horiei froga baten bidez euren gaitasuna “objektiboki” neurtuko bagenie, ia denek hizkuntza batean edo bestean erakutsiko luketela nagusitasunen bat. Hipotesi gisa, pentsa daiteke horietako gehiago izango liratekeela erdal nagusitasunera lerratuko liratekeenak euskal nagusitasuna erakutsiko luketenak baino.

32

9~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

IRIZPIDEA

HIZKUNTZA-GAITASUNA

Batez besteko balioak III.erabilita

Zenbat dira gaitasunean euskarazko nagusitasuna duten hiztunak (nagusitasunik adierazi ez dutenak proportzionalki esleituta12)? % 10,4

ERABILERA Erabilera Orokorra (erantzun aitortuetan oinarritutako erabileratasa): % 14,9

ALDERAKETA

Erabilera indartsuagoa gaitasuna baino

Iturria: egileak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta.

Landutako hiru prozeduren araberako alderaketak eginda, I. eta III. prozeduretan gaitasun-mailaren gainetik azaltzen zaigu, nabarmen, erabilera-maila. II. prozeduran aldea txikia da, eta nahiko kopuru bertsutan azaltzen zaizkigu erabilera eta gaitasuna13. Nolanahi ere, hiru prozedura horietan gaitasunaren gainetik azaltzen zaigu erabilera.

B taulan, iturri eta ikerketa-teknika batekin baino gehiagorekin jasotako informazioa alderatu dugu: ISLko hizkuntza-gaitasuna eta EHKNko kale-erabilera. Kasu honetan ez dago alde handirik neurtutako gaitasun- eta erabilera-mailen artean: erabilerak 0,7 puntuko tartea kentzen dio gaitasunari. Prozedura horretan neurtutako aldea hain txikia izateak izan dezake azalpena: kasu batean eta bestean informazioa jasotzeko erabilitako ikerketa-teknika hartu behar da kontuan. Horrela, EHKNko datuek hiztunen portaera behatuak dituzte oinarri; ISLko kalkuluak, ordea, erantzun aitortuetan oinarritzen dira. Eta gauza jakina da inkestetako beste aldagai gehienetan bezala, hizkuntzei buruzko galderetan ere alboratzeak egoten direla; inkesten emaitzak irakurtzerakoan alboratze posible horiek kontuan hartzea komeniko da beti. Ikuspegi hori aski onartua dago nazioarteko demolinguistikan (Dell’Aquila & Iannàccaro, 2019; Veltman, 1983). Gure kasuan, “euskararen alderako alboratzea” deitu dezakeguna aspaldi antzeman zuten gaia landu duten ikertzaileek (Ruiz Olabuénaga, 1984); azterketa berriagoek berretsi egin dute alboratze hori gertatzen dela (Iurrebaso Biteri, 2013). Beraz, pentsatzekoa da, gaitasuna froga objektibo baten bidez jaso izan bagenu eta ez norberak bere buruaz egiten duen ebaluazioaren bidez, euskaraz errazago egiten dutenen multzoa % 10,4ko hori baino txikiagoa izango litzatekeela, eta % 11,1eko kaleko erabilera-tasarekiko aldea handiagoa izango litzatekeela.

B. TAULA: EUSKARAZKO GAITASUNA ETA EUSKARAREN KALE-ERABILERAREN ALDERAKETA. 15-16 URTETIK GORAKO HIZTUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016 IRIZPIDEA

IV.-

Batez besteko balioak erabilita

HIZKUNTZA-GAITASUNA

ERABILERA

ALDERAKETA

Zenbat dira gaitasunean euskarazko nagusitasuna duten hiztunak (nagusitasunik adierazi ez dutenak proportzionalki esleituta)? % 10,4

Euskararen erabilera-tasa kalean (behatua): % 11,1

Erabilera indartsuagoa gaitasuna baino. Oso alde txikia.

Iturria: egileak landua, 2016ko ISLtik eta urte bereko EHKNtik abiatuta.

12. Ehuneko 10,4ko kopuru horretara honela iritsi gara: euskaraz hobeto egiten duen % 7,4ri, nagusitasunik adierazten ez duten elebidunen alde proportzionala gehitu diogu, % 3,0, zehazki. Bestalde, honela iritsi gara % 3,0 horretara: “nagusitasunik gabeko elebidunen” % 8,4 hartu dugu, eta nagusitasunen bat adierazi duten elebidunen artean euskal nagusitasuna adierazi dutenen proportzioa aplikatu diogu (% 35,6koa zen proportzio hori).

13. Gure ustez, kasu horretan beste bietan baino alde txikiagoa izatearen arrazoia honako hau da: prozedura horretan euskal nagusitasuna duten hiztunekin batera, “nagusitasunik gabeko elebidunak” multzoa ere hartu dugula kontuan. Eta badago arrazoirik pentsatzeko, benetan, multzo horretan kokatu diren hiztun askoren gaitasuna inkestan azaldu dutena baino lerratuagoa egongo dela erdal aldera. Horrela, benetan, “euskaraz erdaraz bezain erraz edo errazago egiten duten” hiztunak % 15,8 hori baino gutxiago izango dira ziurrenik.

10~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

33

Orokorrean, lau prozedurak aztertuta, beraz, behin-behineko ondorioa da gure artean hain hedatua dagoen gaitasunean indartsu, erabileran ahul ikuspegia ezin dela erraz oinarritu datu demolinguistikoetan, datu horiek alderagarritasun irizpideekin landuz gero, bederen. Aitzitik, euskararen erabilera-maila euskararen ezagutza-mailaren gainetik dagoela pentsatzera garamatzate datu alderagarriekin landu ditugun prozedurek.

Esan beharra dago, dena den, aurkeztu berri duguna gaitasuna/erabilera harremanera egindako lehen hurbilpen gordina izan dela. Ikuspegi osatuago baten bila, ondoren, multzokako ikuspegia landuko dugu, hots, hizkuntza-gaitasunaren araberako hiztun multzo bakoitzari dagokion erabilera aztertuko dugu lehenik. Eta bigarrenik, erabilera hori euskaraz egiteko aukera duten egoeretan zenbatekoa den ikusiko dugu (mintzakideak ere euskaldunak dituztenetan).

MULTZOKAKO IKUSPEGIA: ERABILERA-MAILA HIZKUNTZA-GAITASUNAREN ARABERA Azter dezagun, bada, hiztun euskaldunek euskara zenbat erabiltzen duten euren ahozko hizkuntza-gaitasuna aintzat hartuta. 6. grafikoan, gaitasunaren araberako multzo bakoitzak euskaraz ageri duen erabilera-tasa erakusten dugu (%tan adierazita). Bertan ikus daitekeen bezala: • Euskaraz erdaraz baino errazago moldatzen diren hiztunek (euskal elebidunek) erabilera-maila oso handiak dituzte: euren jardunaren % 85 inguru egiten dute euskaraz. Kopuru horiek are handiagoak dira euskaldun hartzaile eta elebakarren kasuan: % 95aren ingurura igotzen da euskararen erabilera.

• Bi hizkuntzetan berdintsu moldatzen direla dioten elebidunek ere (“nagusitasunik gabeko elebidunek”) erdarara baino gehiago jotzen dute euskarara: % 63 ingurukoa da euren euskarazko erabilera-tasa.

•E rdal elebidunen jardunean (erdaraz euskaraz baino errazago egiten duten horien artean), azkenik, erdara nagusi azaltzen zaigun arren, euskararen erabilera ohargarria aurkitzen dugu: euren jardunaren % 27 inguru da euskaraz.

6. GRAFIKOA: EUSKARAREN ERABILERA, HIZTUNEN HIZKUNTZA-GAITASUNAREN ARABERA. EUSKALDUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016(*); EGOERA GUZTIAK KONTUAN HARTUTA, MINTZAKIDEAK EUSKALDUNAK IZAN EDO EZ (ERABILERA OROKORRAREN ADIERAZLE SINTETIKOA, ERABILERA-TASAK, %) 100 90

95,3

94,3

EUSKALDUN HARTZAILEAK*

EUSKALDUN ELEBAKARRAK*

84,5

80 70

62,8

60 50 40 30

26,8

20 10 0

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

Iturria: egileak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta. (*) Euskaldun hartzaile eta euskaldun elebakarren erabilera-datuak 1991-2001 aldiko datu metatuak dira. Kolektibo horiei dagozkien lagin metatuak txikiak dira (40 inkesta euskaldun elebakarrei, 179 inkesta euskaldun hartzaileei), baina baliagarriak dira joera orokorrak ikusteko.

34

11~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

Horiek horrela, datuek argi adierazten dute hizkuntza-gaitasunaren zoruak euskararen erabilerarekin duen zerikusi estua, beste hainbat ikerketak frogatu duten bezala (Aizpurua, 2018). Lehen begiratu batean, gainera, antzematen da multzoen erabilera-maila handia dela, oro har, multzo bakoitzak duen gaitasun-maila aintzat hartuta. Kontuan hartu behar da, gainera, kopuru hauek orokorrak direla, hots, hiztunek euskaldunekin zein erdaldunekin dituzten harreman guztietako erabilera biltzen dutela. Euskaldunekin dituzten harremanak soilik kontuan hartuta, erabilera igo egingo da, berehala ikusiko dugun bezala.

ERABILERA-MAILA HIZKUNTZA-GAITASUNAREN ARABERA, EUSKARA ERABILTZEA POSIBLE DEN KASUETAN

Nolakoa da euskararen erabilera hiztun euskaldunen artean, horretarako aukera dutenean, hots, euren mintzakideak ere euskaraz badakienean? Galdera horri erantzuteko moduko datuak 7. grafikoan aurkezten ditugu. Bertan ikus daitekeen bezala, euren mintzakideak ere euskaldunak dituzten egoerak soilik kontuan hartuta14, aztertu ditugun hiztun multzo guztien erabilera-maila igo egiten da nabarmen: •E uskaraz errazago hitz egiten duten hiztunek eta euskaraz bakarrik dakitenek (ia) euskara besterik ez dute erabiltzen egoera horietan: batez besteko % 93ko erabilera-tasa dute euskal elebidunek eta % 100etik gertukoa euskaldun hartzaile eta elebakarrek.

•N agusitasunik ez duten elebidunek, hots, euskaraz eta erdaraz berdintsu moldatzen direla dioten horiek, euren mintza-jardunaren hiru laurdenak pasa (% 78) euskaraz egiten dute.

•E rdaraz euskaraz baino hobeto moldatzen diren elebidunek (erdal elebidunek) euren jardunaren zati handi bat, % 40, euskaraz egiten dute, bostetik bi alegia.

7. GRAFIKOA: EUSKARAREN ERABILERA, HIZTUNEN HIZKUNTZA-GAITASUNAREN ARABERA. EUSKALDUNAK, EUSKAL HERRIA, 2016(*); EUSKARA ERABILTZEKO AUKERA DAGOEN EGOERAK SOILIK AINTZAT HARTUTA, HOTS, MINTZAKIDEAK ERE EUSKALDUNAK DIRENEAN (ERABILERA OROKORRAREN ADIERAZLE SINTETIKOA, ERABILERA-TASAK, %) 100

92,9

90 80

98,6

99,8

77,8

70 60 50 40

39,6

30 20 10 0

ERDAL ELEBIDUNAK

NAGUSITASUNIK GABEKO ELEBIDUNAK

EUSKAL ELEBIDUNAK

EUSKALDUN HARTZAILEAK*

EUSKALDUN ELEBAKARRAK*

Iturria: egileak landua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik abiatuta. (*) Euskaldun hartzaile eta euskaldun elebakarren erabilera-datuak 1991-2001 aldiko datu metatuak dira. Kolektibo horiei dagozkien lagin metatuak txikiak dira (40 inkesta euskaldun elebakarrei, 179 inkesta euskaldun hartzaileei), baina baliagarriak dira joera orokorrak ikusteko.

14. Horretarako, hiztunen egoera hauek hartu ditugu aintzat: bakarkako harremanetan (amarekin, aitarekin, bikotekidearekin, eta abar) mintzakidea euskalduna duten egoerak; taldekako egoeretan (lankideen artean, lagunen artean, etxean denak elkarrekin daudenean…) taldeko kide guztiak euskaldunak diren egoerak.

12~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

35

Datu mamitsuak erakusten ditu azken grafiko horrek. Orokorrean, hiztunak euren hizkuntza-gaitasunaren arabera multzokatuta, ahal duten kasuetan (hots, mintzalagunak euskaldunak dituztenetan) euskara erabiltzeko joera handia dutela erakusten dute datu horiek. Multzoz multzo begiratuta, interpretatzeko orduan kasurik argiena “nagusitasunik gabeko elebidunak” multzoarena dugu. Hiztun horiek euskaraz eta erdaraz berdin samar moldatzen dira, ezaugarri hori dute; euren autoebaluazioaren arabera, ez dute euskaraz errazago egiten erdaraz baino eta erdaraz ere ez euskaraz baino. Hori horrela izanik, euskaraz eta erdaraz erdi eta erdi egitea litzateke logikoena, euren hizkuntza-hautua motibazio instrumental hutsak erabakiko balu (errazagoa zaigun hizkuntza hori erabiltzeko joerak) . Grafikoan ikus daitekeenez, euskararen erabilera balizko % 50 horren oso gainetik azaltzen zaigu multzo horretan, % 78ren inguruan. Bestela esanda, gaitasun-mailak zuzenean ekarriko lukeena baino dezente gorago azaltzen zaigu multzo horretan euskararen erabilera.

Hizkuntza batean edo bestean nagusitasuna duten hiztun elebidunen portaeren alderaketa ere esanguratsua iruditzen zaigu. Euskal elebidunek errazago zaien hizkuntza (euskara) erabiltzen dute ia erabat (% 92,9) eta oso gutxitan jotzen dute haientzat zailagoa den erdarara (% 7,1); hau da, leialtasun handia erakusten dute euskararekiko. Erdal elebidunen artean, ordea, portaera bestelakoa da: bi hizkuntzak erabiltzeko aukera dutenean, horiek ere errazago zaien hizkuntza (gaztelania-frantsesa) erabiltzen dute gehiago (% 60,4), baina euskarari (haientzat zailagoa den hizkuntzari) dezenteko tartea eskaintzen diote (% 39,6 egiten dute euskaraz). Hots, euskal elebidunek erdarari eskaintzen dioten tartea baino askoz handiagoa eskaintzen diote erdal elebidunek euskarari. Bestalde, irizpide instrumentalek aginduko luketena baino handiagoa da talde horretan euskararen erabilera.

Erdal elebidunen portaerari buruzko ehuneko horien atzean norbanakoak daude, erdaraz hobeto moldatu arren euren seme-alabekin edo lagunekin, adibidez, euskarari tarte esanguratsua eskaintzen dioten milaka eta milaka hiztun; euskara bizi dadin, berez haientzat errazagoa eta erosoagoa litzaiekeen aukera (beti erdaraz aritzea) albo batera utzita, egunero-egunero ekarpen baliotsua egiten dute euskara indartzeko.

Orain artekoak laburtuz, gaitasunaren araberako multzo guztiek euskara erabiltzeko aukera duten kasuetan duten portaera aztertuta, erabilera handia egiten dela ondoriozta dezakegu. Zehatzago esanda: hiztunen motibazio instrumental hutsak eragingo lukeen erabilera-mailaren gainetik azaltzen zaigu egun euskararen erabilera.

5. ONDORIOA: EUSKARA ASKO ERABILTZEN DA DAGOEN EZAGUTZA-MAILARAKO Aurkeztu ditugun datu guztiak irakurrita, saia gaitezen artikulu honen izenburuan jarri dugun galderari erantzuten: euskarazko hizkuntza-gaitasuna eta erabilera aintzat hartuta, zer dago indartsuen? Zer dago ahulen?

Aztertutako datuen arabera, badirudi gaur egungo euskararen erabilera-maila, hiztunek duten hizkuntza-gaitasunaren gainetik dagoela. Bestela esanda, hiztunek duten hizkuntza-gaitasuna ikusita, handia da egungo euskararen erabilera. Ondorio horretara iritsi gara erabilera-datuak eta gaitasun-datuak alderagarritasun irizpideekin landu eta euren artean zuzenean alderatuta. Eta ondorio berera iritsi gara, halaber, hizkuntza-gaitasunaren araberako hiztun-multzoek egiten duten erabilera aztertuta: oro har, motibazio instrumentalak eragingo lukeena baino dezente gehiago erabiltzen dute euskara Euskal Herriko hiztunek.

36

13~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

Aurrera egin aurretik, gogora ditzagun artikulu honetan egindako lanketaren mugak. Hasteko, aipatu beharra dugu gure azterketarako oinarri gisa hartu ditugun datu gehienak, inkesten emaitza direla; ondorioz, landu ditugun kopuruak tentuz interpretatu behar dira, elkarrizketatuen erantzunetan egon daitezkeen alboratzeak aintzat hartuz. Bestalde, ezin dugu ahaztu hurbilpen orokor-orokorra izan dela hemen aurkeztutakoa; eta aztertzen ari garen auziaren argazkia egoki finkatzeko, beharrezkoa dela gutxienez azterketa administrazio-eremuka, adinka eta ingurune soziolinguistikoka garatzea15. Beharrezkoa litzateke, halaber, azken uneko argazkia ez ezik, azken urteotako bilakaera ere aztertzea. Horrela bada, muga argiak dituen hurbilpena izan da honakoa.

Edozein kasutan, mugak muga, landutako alderaketak gaitasunaren eta erabileraren alderaketari buruz ikuspegi berri bat garatzeko aukera ematen digula deritzogu.

Ikuspegi berri horrek orain arte euskaldunok geure buruaz izan dugun ikuspegia errotik aldatzen digu (gaitasunean indartsu, erabileran ahul deitu dugun hori). Askotan uste izan dugunaren kontra, erabilera-maila ez baitago gaitasun-mailak eska zezakeenaren azpitik, horren gainetik baizik.

Hona hemen, bukatzeko, horrek dakarren ikuspegi-aldaketaren eskutik bururatu zaizkigun bi gogoeta. Batetik, hizkuntza-gaitasunari buruzko datu berrituek baieztatu egiten dute euskarak bizi duen gutxiagotze (minorizazio) egoera larria. Euskararen egoerari buruzko laburpen-datuetan ohituak geunden hizkuntza-gaitasunaren errealitatea ideia honekin laburbiltzen: “euskaldunak % 28,4 dira”16. Euskaraz hitz egiten dakitenen kopuru horixe zen, gainera, munduari (eta geure buruari) egungo egoera soziolinguistikoa laburbiltzeko erakusten genion datu-bildumako harribitxietako bat, gure egoeraren alderdi positiboen artean sartzen genuena. Hizkuntza-gaitasunaren gaiari egindako argazki berritu eta, nire ustez, zehatzago honek, geure buruaren irudi itsusiagoa (ahulagoa, zaurgarriagoa) erakusten digu. Adierazle berri honekin, euskara-erdaretako gaitasuna kontuan hartuta eta hizkuntza-gaitasunak berez duen continuum izaerara hurbilduta, gordin azaleratzen zaigu gaitasunean ere euskara izugarri ahul dagoela Euskal Herrian erdaren aldean. Zazpi kategoriekin landutako adierazle xehe honetako emaitzak asko laburtuz, hiztunen % 7,4ri bakarrik zaie errazagoa euskaraz hitz egitea erdaraz baino, eta, aldiz, erdaraz errazago moldatzen direnak % 84,6 dira. Ez da, ez, nolanahikoa bi kopuru horien arteko desoreka. Jon Sarasuari entzun izan diogun bezala, gure hizkuntza-komunitatea gaixorik dago, eta gure gaixotasunak gehiago du ondo tratatu ezean heriotzara eraman gaitzakeen minbizitik, erraz sendatuko den gripe arinetik baino.

Bestetik, ordea, hizkuntza-gaitasunari buruzko datu berritu hauek eta erabilera-datuak harremanetan jartzen baditugu, eta dagoen gaitasun-mailarako erabilera handia dela onartzen badugu, zeharkako ondorio pozgarri batera iritsiko gara: euskaldungoa leiala da bere hizkuntzarekiko.

Datuek argi erakusten baitute euskarazko gaitasun handiagoa duten hiztunek oro har ahal den guztietan euskara erabiltzeko joera argia dutela; eta euskaraz hain erraz moldatzen ez diren hiztun elebidunek ere, arrazoi instrumentalak soilik kontuan hartuta, espero zitekeena baino dezente gehiago darabiltela euskara. Leialtasun handiko eta gure hizkuntzaren aldeko motibazio indartsuko hizkuntza-komunitatea osatzen dugu, hortaz, euskaldunok.

Txepetxen ekarpenetik aurrera (Zalbide Elustondo, 2010: 31) gurean hizkuntzaren egoera soziala deskribatzeko erabili izan dugun hiru ardatzetako egituratze-markora (gaitasuna-erabilera-motibazioa) ekarriko bagenu gogoeta, honela laburbilduko genuke gure komunitatearen egoera: 15. Oso litekeena baita, eremu geografiko eta sozialen arabera egoera ezberdinak aurkitzea.

16. Euskal Herriko 16 urtetik gorako biztanleriari buruzko datua, 2016ko Inkesta Soziolinguistikotik ekarria (Eusko Jaurlaritza, 2019: 15).

14~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

37

• Hizkuntza-gaitasunari dagokionez, euskara oso ahul dago erdaren aurrean, euskarazko nagusitasuna duten hiztunak oso gutxi dira gaur egun.

• Erabilera-maila horren gainetik dago nabarmen (eta logika instrumentalari jarraituta egokituko litzaiokeena baino dezente gehiago erabiltzen da euskara).

• Euskararekiko jarrera eta motibazioa litzateke hiru ardatzen artean mailarik gorenean genukeena. Ezin baita ulertu erabilera gaitasunaren gainetik egotea, hiztun askorengan jarrerak eta motibazioak euskara erabiltzearen alde eragiten dutela aintzat hartu gabe.

Ondo pentsatuta, hiru elementu horien arteko hurrenkera hori da (hizkuntza gaitasuna < erabilera < jarrera-motibazioa) egon litezkeen hurrenkera posible guztien artean eraginkorrena bere hizkuntza berreskuratzeko ahaleginean dabilen komunitatearentzat. Hiztun-komunitatearen leialtasuna eta hizkuntzaren aldeko jarrera hori baita, hiztunen eguneroko jardunean eragina duen heinean, aurrera begira hizkuntza-komunitate gutxituak izan dezakeen harribitxi baliotsuenetako bat.

AIPATUTAKO BIBLIOGRAFIA Aizpurua, J. (2018). Euskararen erabilera eta erabileran eragiten duten faktore nagusiak. Bat: Soziolinguistika Aldizkaria, (106), 29-45.

Aizpurua Telleria, X. (1995). Euskararen jarraipena. Gasteiz: Hizkuntza Politikarako Sailordetza (Eusko Jaurlaritza).

Baetens Beardsmore, H. (1989). Principis bàsics del bilingüisme (1a. ed.). Barcelona: La Magrana.

Baker, C. (1997). Fundamentos de educación bilingüe y bilingüismo. Madrid: Cátedra.

Dell’Aquila, V., & Iannàccaro, G. (2019). The geolinguistic treatment of demolinguistic data. Handbücher zur sprach- und kommunikationswissenschaft / handbooks of linguistics and communication science (HSK) (pp.

523-535). Berlin, Boston: De Gruyter.

Euskararen Aholku Batzordea. (2012). Euskara sustatzeko ekintza plana (ESEP). Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Eusko Jaurlaritza. (2019). VI. inkesta soziolinguistikoa 2016. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Grosjean, F. (2018). tre bilingue aujourd’hui. Revue française de linguistique appliquée, XXIII(2), 7-14.

Iurrebaso Biteri, I. (2012). Metodozko hainbat proposamen euskararen erabilera zertan den aztertzeko. Bat: Soziolinguistika Aldizkaria, (84), 89-120.

Iurrebaso Biteri, I. (2013). Metodozko gogoeta eta proposamenak hizkuntza-gaitasuna aztertzeko. Soziolinguistika Klusterrarentzat egindako txostena, argitaratu gabea.

Lieberson, S. (1966). Language questions in censuses. Sociological Inquiry, 36 (2), 262-279.

Ruiz Olabuénaga, J. I. (1984). Atlas lingüístico vasco. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

Soziolinguistika Klusterra. (2017). Hizkuntza erabileraren kale-neurketa. Euskal Herria, 2016. Andoain: Soziolinguistika Klusterra.

Veltman, C. (1983). Language shift in the United States. Berlin: Mouton.

Vila i Moreno, F. Xavier. (2005). Els coneixements linguistics. Torres, Joaquim (koord.) 2006. Estadística sobre els usos lingüístics a Ccatalunya a 2003. Llengua i societat a Catalunya en els inicis del segle XXI. (pp. 17-54).

Barcelona: Generalitat de Catalunya, Departament de la Vicepresidència, Secretaría General de Política Lingüística.

Zalbide Elustondo, M. (2010). Hizkuntza-soziologiaren ibilia gurean. Bat: Soziolinguistika Aldizkaria, (77), 27-55.

38

15~15. EUSKARAZKO HIZKUNTZA-GAITASUNA ETA ERABILERA: ZER DAGO INDARTSUEN? ZER AHULEN? IÑAKI IURREBASO BITERI

ELKARRIZKETA

PEDRO ONTOSO. FOTOGRAFIA: TXETXU BERRUEZO

JOSEBA SEGURA

OBISPO DE BILBAO

Joseba Segura es una persona con hondas raíces en Bizkaia. Además, las ha cultivado. Lo mismo en Zeanuri, a los pies del Gorbea, de donde procede su familia materna, que en el populoso enclave bilbaíno de Rekalde, donde se asentó la de su padre. Es un obispo de barrio, que saluda a amigos y vecinos por la calle. Pero ya no es uno más, como le gusta decir a él, sin ninguna pretensión de clasismo o casta. Intelectualmente, está muy capacitado para gestionar la diócesis de Bilbao, y para aportar en la Conferencia Episcopal Española, donde se han dado cuenta enseguida de sus posibilidades y de su valía. Lo que pretende es trasmitir la fe en una institución que está desprestigiada, y abocada a ser muy minoritaria. Recuperando su autoridad moral. En su estructurada homilía de consagración, muy inclusiva, habló de la función de la Iglesia en la sociedad, pero también alertó de los pecados de soberbia que la tientan. Lo dijo ante el embajador del Papa, Bernardito Auza, ante el jefe de los obispos, Juan José Omella, y ante un tercio de sus hermanos de Episcopado. Monseñor Segura no tiene pelos en la lengua, aunque sabe modular su lenguaje en una Iglesia que es muy plural. Pero es una persona muy libre. Un buen tipo.

Segura es un sacerdote de casa, formado en el seminario de Derio. Tuvo contactos con el mundo obrero, se formó en Economía en Boston y se responsabilizó de la acción social, que incluía a Cáritas.

En los años de violencia tuvo un papel importante (él le quita importancia) como facilitador de contactos entre ETA y el Gobierno de Aznar, cuando el Ejecutivo y la organización armada aceptaron la figura del obispo Juan María Uriarte como mediador para sentarse a hablar. Tras haber pasado casi doce años en Ecuador organizando la estructura de Cáritas y atendiendo parroquias, Segura regresó a Euskadi, donde ya se estaba pensando en él para tareas de responsabilidad.

También se le echaba de menos. En la

“LA VOZ DE LA MUJER TAMBIÉN TIENE QUE APARECER EN LOS NIVELES DE DECISIÓN DE LA IGLESIA”

2~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

41

ELKARRIZKETA consulta para vicario general, el ‘número dos’ de la diócesis, encabezó las propuestas en todos los sectores. Arrasó en las ‘primarias’. Conocía muy bien el terreno y tenía autoridad entre la gente. Sirvió como un proceso de consulta para dar legitimidad a nombramientos posteriores.

Cuando el entonces obispo titular, Mario Iceta, comunicó el día de Jueves Santo de 2018 que la Santa Sede había accedido al nombramiento de un obispo auxiliar, hubo unanimidad a la hora de interpretar que el elegido sería el sacerdote bilbaíno. Y así fue. El 12 de febrero de 2019 el Vaticano anunció su nombramiento. No pocos analistas interpretaron que se trataba de un paso previo para convertirse en titular una vez que monseñor Iceta fuera promocionado. El prelado de Gernika fue nombrado arzobispo de Burgos y de nuevo Joseba Segura fue situado en el foco. Roma consultó con muchas personas, más de cincuenta según algunas fuentes, y el 11 de mayo de este año comunicó que se quedaba en la diócesis vizcaína como responsable. Se convirtió en el séptimo obispo titular de Bilbao, ya que José María Cirarda, Juan María Uriarte y Carmelo Etxenagusía, fueron prelados auxiliares, aunque con una proyección enorme. Ahora tiene 12 años por delante, más la propina que le asigne Roma.

“LA RELIGIÓN NO VA A DESAPARECER, PERO SE AVANZA HACIA UNA IGLESIA MINORITARIA”

¿Alguna vez pensó o se imaginó que pudiera ser nombrado obispo?

No. Si estamos hablando desde hace cinco años la respuesta es no. Hace como cuatro años me llegó la onda de que se habían puesto en marcha las primeras consultas para ver si yo tenía la madera para ser obispo. Me sorprendió mucho. Porque no es sólo una cuestión personal, sino que los

42

3~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

sacerdotes que son nombrados obispos tienen otra extracción, otro recorrido diferente al mío. Son personas que van a estudiar a Roma y están vinculadas a determinados ambientes. Yo he salido de un ambiente diferente. Por muchas cosas. Por mis estudios superiores, aquí en la Universidad de Deusto. Además, no había estado en Roma hasta ser obispo, incluso ni de visita más que de una manera

fugaz. Y en Estados Unidos hice estudios de Economía, que no suelen ser normales para una persona que luego es considerada para ser obispo.

Y ahora que ya lo es, ¿qué sensaciones experimenta? ¿En qué va a cambiar su vida?

Mi vida ha cambiado muchísimo en el sentido de que tienes muchísima menos libertad para poder andar por la calle y hacer cosas sin que nadie se preocupe. Gracias a Dios no son los tiempos en los que el obispo era muchísimo socialmente, tenía un gran reconocimiento social y todo el mundo le conocía. Pero sí tienes una responsabilidad que te impide hacer muchas cosas con un grado de normalidad, como, por ejemplo, descansar. En ese caso, te tienes que ir a otra provincia, o a un monasterio, donde existe la autoridad del abad y puedes ser una persona más. A mí me encanta ir al monasterio navarro de La Oliva, donde he tenido grandes experiencias personales.

No solamente en las familias lo han sido y lo siguen siendo, sino también en los procesos catecumenales y en el acompañamiento a chavales. Son las primeras evangelizadoras en muchos sitios y en muchas dimensiones.

Lo que creo que se puede hacer es reconocer esa importancia también en la vida litúrgica y sin forzar nada. Este es el año en el que el Papa ha asumido, y la Iglesia católica lo ha asumido a través de la decisión del Pontífice, el hecho de que las mujeres puedan ser acólitos, puedan ser lectores. Su presencia en el presbiterado tiene que ser poco a poco normalizada, y no veo ahí mayor dificultad. Al contrario, hay un recorrido importante que hacer. Pero luego está también el tema de las responsabilidades

En su homilía de consagración habló de la función de la Iglesia en la sociedad, de la autoridad del obispo, he hizo una apuesta por la sinodalidad (caminar juntos), la palabra del momento.

Es la palabra del momento, aunque no creo que hay tantas novedades detrás. Como palabra en la que hay dimensiones que debemos desarrollar, porque a veces están un poco dormidas o poco consideradas, en ese sentido sí, aunque recoge otras palabras que hemos intentado desarrollar en otros sitios.

También en la diócesis de Bilbao, como, por ejemplo, con todo el tema de la corresponsabilidad.

En la ceremonia llamó la atención la presencia de mujeres en el altar y en la liturgia, alguna incluso con alba. ¿Hasta dónde cree que se puede avanzar para dignificar y hacer sostenible su papel en la Iglesia?

Todo el mundo sabe que las mujeres son absolutamente esenciales en muchísimas dimensiones de la vida de la Iglesia, sobre todo en lo que se refiere a la transmisión de la fe.

“EL PROBLEMA QUE TIENE LA IGLESIA EN EUROPA ES QUE UNA MAYORÍA DE LA GENTE CONSIDERA QUE LA FE ES IRRELEVANTE”

de gobierno. Estoy convencido de que las responsabilidades que tienen mujeres en la diócesis de Bilbao a niveles muy importantes, como a la hora de llevar el secretariado del laicado, la delegación de anuncio y catequésis, el tema de archivos, que son tareas importantísimas para la vida diocesana, tiene que traducirse en

4~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

43

ELKARRIZKETA que en otros niveles de responsabilidad y decisión, también tiene que aparecer su voz. Pero son ellas y son los laicos.

También se refirió a la unidad. Los liderazgos espirituales nunca contentan a todos.

La unidad es una dimensión absolutamente crítica en la vida humana. Hay tensión porque hay diversidad, pero al mismo tiempo hay necesariamente unidad que sea capaz de superar elementos de tensión que dividen. Porque hay elementos de tensión que enriquecen, pero hay otros que van a la ruptura. De ninguna ruptura, sobre todo cuando se producen consecuencias trágicas, se puede esperar mucha cosa buena. A veces las rupturas son necesarias, como en algunos matrimonios en los que ya se ve que si una persona no se siente comprometida, la otra no puede aguantar sola la relación. Pero, normalmente, trabajar en la tensión entre la unidad y la diversidad es un elemento fundamental de cualquier tipo de organización, no sólo de la nuestra. Aquí la unidad se complica por muchas cosas. Primero, porque en la Iglesia católica caben todas y todos, y de todos los colores y de todas las ideas. A nosotros nos interesan todos los libros. Yo quiero aprender de todo el mundo, pero al mismo tiempo, es difícil si unos tiran para un lado y otros para el otro, y no valoran el hecho de que somos una comunidad unida; entonces hace falta alguien que defienda y asuma esa responsabilidad. Eso dentro de la Iglesia local, porque luego está la tensión, potencial, entre la Iglesia de Bilbao y las iglesias hermanas, en este caso de la Comunidad Autónoma, de España y del mundo. Y eso mete dimensiones y desafíos a la cuestión de la unidad que son enormemente complejos, aunque también muy interesantes.

Le toca ser pastor en un periodo crucial para la Iglesia. ¿Mal momento para ser obispo?

Me parece un momento muy interesante para ser obispo, aunque cuando tuve la primera noticia de que, efectivamente, me pudiera tocar, la verdad es que no me hizo

44

5~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

mucho chiste. Aunque tengo la siguiente experiencia: allí donde he ido, al principio he podido estar un poco desconcertado, en el sentido de que quizás las condiciones o lo que me tocaba hacer no era lo que yo me imaginaba, pero luego he dado tiempo a la situación y me he sentido cada vez más a gusto. Y no porque yo me esté mirando el ombligo, sino porque he visto que hay posibilidades de cosas que yo puedo hacer y en las que puedo aportar. Como tengo esa experiencia, eso te da como un poco de confianza.

Incluso cuando no sepa exactamente lo que va a pasar aquí o cuando desde los análisis humanos tenga mucho miedo con respecto a todos los líos que te puedan caer, y líos van a caer, estás tranquilo, porque sabes que vas a encontrar también una manera de estar y aportar que puede ser buena. No digo que vaya a ser buena, no lo se, pero que puede ser buena.

“ALGUNAS ESPIRITUALIDADES ME PARECEN MEJOR QUE VIVIR CONECTADOS A NETFLIX BUSCANDO ENTRETENIMIENTO”

El gran sociólogo polaco Zygmunt Bauman no se imagina una humanidad que carezca de la idea de Dios, y, sin embargo, la secularización es galopante. La crisis sanitaria del coronavirus, se asegura en algunos ambientes académicos, la ha acelerado en una década.

No creo que es así. Aquí, en el País Vasco, en Europa en general, tenemos un problema y es que tendemos a hacer una valoración global de lo que pasa en el mundo, que tiene mucho que ver con nuestros condicionamientos y limitaciones. Pero si uno anda por ahí y se mueve en los distintos continentes, se da cuenta de que la religión no va a desaparecer. Estamos intentando matar a Dios una vez más, cuando han estado intentando matarlo desde hace mucho tiempo y

no acaban de rematarlo. La pregunta grande es el papel que dentro de cincuenta años va a tener la religión en el mundo. Muchos dirán que será un desastre, que no va a aportar nada porque mira todas las divisiones y las guerras y las luchas que ha habido… Esa es una lectura que es legítima y que nos tiene que hacer pensar. Pero que las religiones, de entrada, vayan a aportar algo negativo... Lo único que yo puedo decir es que en mi familia, en la gente que yo he conocido, en todos los misioneros y misioneras que han salido del pueblo vasco y han estado por todas las partes del mundo, ha habido un corazón enorme, una entrega generosa tal, que creo que es muy difícil que otra forma no religiosa lo pueda motivar. La religión ha tenido un aporte buenísimo también. Y habrá que hacer lecturas humildes porque siempre las cosas son ambiguas y ha habido cosas buenas y cosas malas. Fíjate todo lo que es la conquista de América. Pero en este momento para la gente de Latinonamérica la fe es un valor fundamental que les permite levantarse y vivir con alegría en situaciones muy difíciles. Algunos tienen muy claro que esto se va a acabar, pero yo no lo tengo nada claro.

Esa es la paradoja. Avanza el ateísmo, precisamente, en un momento de relanzamiento global de la religió n. O más bien, quizás, de un resurgimiento de la espiritualidad. ¿Usted qué lectura hace?

Efectivamente hay un surgimiento en algunos ambientes, especialmente entre gente de 40 y 50 años, gente ya madura, y estamos hablando a nivel mundial, que se hace una pregunta sobre el sentido de su vida, quizás por la insatisfacción que pueden sentir en un momento determinado. ¿Esto es todo lo que da de sí la vida que he conocido? ¿ Así me voy a quedar? Y ahí hay una apertura a toda la dimensión espiritual. Pero es que el cristianismo no es cualquier propuesta espiritual, es una propuesta en la que a tií se te invita a olvidarte de ti y entregarte, y en la medida en que lo puedas hacer, se te dice que vas a ser más feliz. Esto es muy difícil de creer hoy aquí. Muy difícil de creer. Entiendo que haya

“EN LA COMUNIDAD AUTÓNOMA VASCA SE ESTÁ PRODUCIENDO UNA SECULARIZACIÓN MÁS RÁPIDA QUE EN OTROS SITIOS”

algunas espiritualidades, totalmente respetables, que me parecen mucho mejor que vivir la vida conectado a Netflix y no buscando más que entretenimiento, pero no se si son espiritualidades con las que nosotros vamos a contactar. O a las que vamos a poder responder.

Pero, aún así, yo voy a intentar responder, porque estoy convencido de que el Evangelio tiene muchas cosas que son valiosas, no solo para mí sino para mucha gente que no ha conocido lo que puede haber ahí de valioso.

Voy a intentar comunicar, voy a intentar que eso que para mi es importante, llegue a la gente que no ha podido conocerlo.

6~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

45

ELKARRIZKETA En cualquier caso se avanza hacia una Iglesia minoritaria.

Si, eso es una cosa clara. No vamos a volver a los tiempos pasados de la gran España católica. Y, específicamente en la Comunidad Autónoma Vasca, además, tengo la sensación de que aquí hay una secularización más rápida que en otros sitios, que tiene que ver con una especie de trasferencia de lo que ha sido una mentalidad religiosa a una mentalidad en la que lo político es muy importante y quizás la identidad vasca se ha convertido en el centro. Aunque también creo que esa tesis se está revisando y se está serenando. Determinadas tesis de libros de hace veinte años hacia aquí sobre la trasferencia de lo religioso a lo político también habría que revisarlo ahora. Pero hay alguna verdad en todo eso y en ese sentido y en la medida de que puede haber verdad, hay que estar muy atentos para ver por dónde van las cosas e intentar situarse bien.

La Iglesia, una institución desprestigiada y, sin embargo, volcada con los pobres, los inmigrantes, los descartados, el medio ambiente ¿Tiene un problema de comunicación?

El problema que tiene la Iglesia en Europa es que la mayoría de la gente considera que la fe es irrelevante. Hace poco me decía una periodista que ella vivía en un mundo de Iglesia y escuchaba proyectos, programas, compromisos con lo social y de servicio a los pobres. Y sale uno del mundo de Iglesia, se mueve, por ejemplo, en el mundo de la comunicación de la Comunidad Autónoma Vasca, y todos los temas de Iglesia son irrelevantes porque no se plantean nunca. Esa es la cuestión. Y en parte, puede ser debido al desprestigio porque los obispos no han gestionado bien determinadas cosas, porque no hemos actuado adecuadamente. Hemos predicado cosas que luego se perciben que no hemos vivido con coherencia, y en esa parte es importante. Pero lo más importante, y eso se percibe cuando vienes aquí de otros continentes, lo crítico por lo que hay una crisis en la Iglesia, es porque la gente no valora la fe.

46

7~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

Ni se le ocurre nunca dirigirse a un Ser, que pueda ser Creador, al que yo tenga que darle gracias, eso que nosotros llamamos oración, alabanza, que es tan espontáneo prácticamente en todas las zonas del mundo. Aquí eso ha desaparecido.

“EN EL PAÍS VASCO SE VA A RECONSTRUIR UNA COMUNIDAD DE FE MUY DIFERENTE A LA QUE HA SIDO LA TRADICIONAL”

La suma de escándalos no ayuda. Casos de corrupción en la Curia vaticana, abusos sexuales .

La pederastia en el clero ha hecho mucho daño. Es una pregunta que se la van a hacer siempre.

Me la están haciendo desde que soy obispo. No tengo ningún miedo a plantear esto una y otra vez y todas las que hagan falta. Es un problema muy importante para la Iglesia. No sé si en todos los continentes, en todos los sitios, es el mismo grado de problema. Yo viví en Boston entre los años 1992 y 1996 y allí era un problema muy serio y cuando me fuí no había saltado nada, aunque había muchas acusaciones que llegaban al arzobispado. Aquí no ha habido esas acusaciones. No digo que haya habido cosas que no hemos conocido, pero el nivel de actuaciones inmorales por parte del clero, aquí en la Comunidad Autónoma Vasca y en Bilbao, donde conozco muy bien al clero, y la gente lo conoce, es muy difícil pensar que ha tenido ese tipo de experiencias o ese tipo de inclinaciones. Aquí tenemos un grado de problema menor y creo que estamos abordando las cosas bien. Yo no tengo ninguna duda: si me viene cualquier tipo de acusación, le voy a tomar en serio a ella o a él. Les voy a escuchar y voy a creer en principio que nadie se inventa una cosa así. La mayoría de los casos, una y otra vez se confirman que existieron. ¿Yo voy a defender al cura…? No le voy a

defender. Lo que voy a hacer es acompañarle, darle la oportunidad de que antes de que haya juicio pueda vivir con la presunción de inocencia, aunque eso es casi imposible en este momento y en este contexto. Intentaremos que se sienta cuidado, pero nunca voy a hacer nada que le permita creer que yo le voy a ayudar a ocultar cualquier cosa que haya pasado.

Separados, divorciados, homosexuales… ¿Todos caben en el seno de la Iglesia?

Sin duda. La cuestión es que nosotros formamos parte de una comunidad universal, que tiene una fe compartida y en ese sentido hay determinadas cuestiones que no se van a dilucidar en Bilbao. Tienen que tener su proceso. Lo que sí creo que ya se puede decir en Bilbao, y en todos los sitios, es que si una persona se acerca a la Iglesia porque es un hombre o una mujer creyente, tiene que sentirse acogida, independientemente de cualquier tipo de condición. Y tiene que sentirse escuchada. En el tema gay, que puede ser el más delicado y más complejo sobre lo que se puede o no se puede hacer, puedo decir que cuando estuve en Boston me tocó vivir en una comunidad donde los parroquianos eran mayoritariamente gays,

“LA TESIS DE QUE AQUÍ SE HA PRODUCIDO UNA TRASFERENCIA DE LOS POLÍTICO A LO RELIGIOSO HABRÍA QUE REVISARLA AHORA”

una parroquia tradicional irlandesa. Y allí tuve que aprender lo que significa acoger y escuchar. Una experiencia completamente distinta a la que viví como cura aquí y que se inició cuando ya tenía 35 años. Eso me ha marcado. Los lectores eran gays, al igual que el responsable de la parroquia, aunque no lo era el párroco. Los que vivían alrededor de esa parroquia eran gays, por ese sentido que existe en Estados Unidos de que los estilos de vida se agrupan, y allí estuve sirviendo y trabajando. De ser una parroquia irlandesa y tradicional se convirtió en una comunidad gay. Aquí en Bizkaia tenemos un grupo de gente creyente, que se reúne de manera periódica acompañada por un diácono y están ahí viviendo desde su fe esa identidad y todas las experiencias que tienen.

8~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

47

ELKARRIZKETA En el debate sobre el aborto, la homosexualidad o la eutanasia (se habla de muerte digna), lo que se traslada a la ciudadanía es un choque entre una doctrina rigorista y rígida frente a la consolidación de derechos. ¿Está de acuerdo con ese eje de planteamiento?

No. Yo entiendo que eso se presente así y que la gente que, por ejemplo, defiende la eutanasia lo plantee como que es un avance en materia de derechos. Acepto que algunos puedan leerlo así. Pero no creo que sea una cuestión de derechos, sino de las diversas maneras y formas de ver el proyecto de lo que significa ser humano, ser persona.

Aceptando toda la legitimidad que tiene el Parlamento vasco para tomar las decisiones, también es comprensible que la Iglesia y la comunidad de fe tenga una opinión distinta, diferente a lo que significa el bien morir. El bien morir tiene una característica: no incluye ningún sufrimiento innecesario. Pero para que no haya necesidad de sufrir innecesariamente, hay otras alternativas a una inyección letal o lo que sea, que acaba con la vida de una persona. ¿Yo voy a decir a una persona que decide acogerse a esta ley y ejercer lo que considera un derecho que no lo haga?

No lo voy a decir. Lo que puedo hacer es decir que no lo quiero para mí, que no lo han querido mis padres (su padre murió en una silla de ruedas y su madre de una enfermedad terminal). Que la gente que considera que no es necesario recurrir a ese ‘derecho’ pueda tener garantías de que efectivamente no se le va a aplicar por lo que sea. Tengo la sensación de que, al menos en lo que yo conozco sobre la situación en la CAV, hay un planteamiento garantista en el que se les va a respetar la objeción de conciencia a personas o instituciones que tienen otra concepción de lo que significa su responsabilidad profesional, como pueden ser médicos o enfermeras. Sí creo que nosotros podemos proponer lo nuestro y lo vamos a hacer. En algunos sitios se está haciendo ya una campaña, no contra la ley de eutanasia, sino para que la gente sepa lo que significa el testamento vital y que la Administración conozca su voluntad.

48

9~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

El filósofo italiano Giani Vattimo, teórico del pensamiento débil y creyente confeso, dice que el cristianismo debe centrarse en la caridad y no en los dogmas. ¿Qué le sugiere?

Los dogmas reflejan formulaciones, seguramente en otros lenguajes de otros tiempos, muy técnicos, de verdades que creo tienen un valor. Yo no voy a defender los dogmas tal como están formulados, pero antes tendríamos que ver de qué estamos hablando.

La centralidad de la Eucaristía de la comunidad de fe, independientemente de que vayan más o menos a misa, ¿eso es un dogma?

Pues si lo es, yo lo voy a defender. Aunque esté de acuerdo con lo otro, con la caridad.

Voy a defender el dogma sin faltar a la cari-

“NO CREO QUE LA DECISIÓN DE LOS INDULTOS DEL ‘PROCÉS’ TENGA MUCHO QUE VER CON LA UNIDAD DE ESPAÑA”

dad en ningún momento. Voy a defender lo que creo que es importante, no porque esté en no se qué libro escrito, o lo haya aprobado no se qué Concilio, sino porque creo que es importante para la vida y para lo que nosotros somos y lo que podemos aportar. Lo voy a defender, pero no voy a perseguir a nadie.

Eso clarísimo. Ahora hay creyentes que piensan que la experiencia de la pandemia ha sido muy buena y la gente ha vivido la eucaristía desde su casa y defiende que a lo mejor no es necesario que nos reunamos en los templos.

Y otros pensarán otra cosa. Vamos a defender el dogma, el dogma sí, porque creo que es una verdad que no estamos construyendo o reconstruyendo en cada sitio como nos parezca, y merece una atención lo que ha ido decantándose en momentos importantes de la vida de la Iglesia como elemento positivo.

Algunos dirán que hay que cambiarlos y yo

digo: vamos a ir despacio porque no sabemos si algunas cosas que tú ves que debemos de cambiar, tendríamos que cambiarlas.

Francisco aún debe completar la reforma de la Curia. No lo está teniendo fácil, por las resistencias que encuentra.

No lo está teniendo fácil. Uno sabe algo y algo se trasluce, pero creo que habrá muchas cosas más que ilustren también el hecho de que tiene una voluntad de cambiar aspectos organizativos, de mejorar procedimientos, de hacerlos más trasparentes. Pero en esta institución, como en otras muchas, hay bastantes resistencias y muy fuertes. No sé que pasará en octubre, creo que puede haber algunos avances, y que serán significativos. Ahora, cómo serán y si serán suficientes, pues no lo sé.

Los analistas coinciden en que se está librando una batalla ideológica y cultural en el seno de la Iglesia. Obispos progresistas en Alemania y una jerarquía ultraconservadora en Estados Unidos.

Se puede traducir como un pulso entre avanzar más o poner límites. ¿Cómo se vive eso desde aquí?

Mi impresión es que en Bilbao ahora puede haber algún interés por conocer lo que está pasando en Alemania y en otros sitios, pero normalmente no hemos vivido tan abiertos a los problemas que son de otras iglesias o de la Iglesia universal. Hemos vivido en un catolicismo natural, tan ‘natural’, que ni siquiera se reconocía como catolicismo.

Hemos pensado que ‘todas estas cosas en nuestra Iglesia no son necesarias porque podemos ir directamente al Evangelio’. Pero al Evangelio no puede ir nadie directamente, porque hay toda una tradición y una enorme diversidad de interpretaciones de lo que significa en las diversas iglesias. Hemos estado muy centrados en la vida de nuestra Iglesia, en nuestra peculiaridad, en nuestros procesos participativos y quizás no tan interesados en lo que estaba pasando en otros lados.

Ahora sí creo que hay más interés y más preocupación. Hay también diferentes grupos

“NUNCA VOY A AYUDAR A OCULTAR A UN CURA QUE ESTÉ IMPLICADO EN UN CASO DE PEDERASTIA”

que intentan, no se si hacer batalla con otros grupos…, porque aquí ese aspecto de la confrontación que existe en algunos medios, también eclesiales (donde sí que ha desaparecido la caridad) no se da. En Bilbao los grupos de devoción más tradicional sí tienen muchas relaciones con otras diócesis y otros grupos diocesanos. Hay también otros colectivos que consideran que habría que acelerar una serie de cambios en la Iglesia y encuentran ahora, en este momento, su referencia en movimientos europeos y también empiezan a tener cotactos con ellos. Hay una mayor conciencia y creo que es riqueza y apertura por parte de la Iglesia de Bilbao a otros movimientos que existen en la Iglesia europea y en otras iglesias locales. Ese es el camino ¿Hay tensión?, sí. Estoy convencido de que a pesar de que la tensión va a ser muy fuerte en algunos temas, vamos a seguir haciendo un esfuerzo por mantener la unidad en lo fundamental, que decía San Agustín.

10~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

49

ELKARRIZKETA Un reciente informe concluía que en Estados Unidos se está produciendo una fuga de fieles porque están en desacuerdo con la identificación de la jerarquía con la derecha política. El historiador de la Iglesia Massimo Fagiolli asegura que la politización derechizada de las iglesias cristianas ha sido el mayor motor de secularización el último medio siglo.

En el tema social no creo que ni en la Iglesia norteamericana ni en la de Bilbao haya mucha derecha que diga a mí lo social no me interesa o que la contribución de la Iglesia a un proyecto de justicia no me importa. En EEUU sí hay una fuerte corriente de derecha, aunque no sé si está bien representada entre los obispos; no creo. Hay un sector del catolicismo americano que es muy conservador y muy liberal en economía, pero eso es un fenómeno de allí. En España puede haber algo de eso, pero en Bilbao, no.

Pero sí es cierto que una parte de la opinión pública asocia a la Iglesia con la derecha política.

Creer en Dios es de fachas, se ha llegado a escribir. ¿Por qué cree que se ha fijado esa imagen?

Ahora sí se está fijando. En algunos ambientes hay una identificación de que ser católico es ser tendente a España. De que los que somos de aquí, tenemos otra cultura y esa cultura excluye todo lo que puede ser una dimensión religiosa y, sobre todo, una dimensión de tradición católica. Cosa que es curiosa porque si vamos a ver los siglos en los que ha habido una mínima conciencia de lo que es ser vasco o vasca en la cultura vasca pues fíjate cómo se ha vivido totalmente compatible con la religión católica. En el origen de la promoción de la cultura vasca el impacto y el aporte de la Iglesia, de los agentes eclesiales, es indiscutible e indiscutido. Podemos decir que el padre Arizmendiarrieta no tiene nada que ver con las cooperativas de Mondragón, pero está un poco difícil decir eso. Podemos poner a Arizmendiarrieta debajo de la mesa, pero...

Acabamos de asistir a una agria polémica porque ha habido obispos que han defendido la unidad de España como un ‘bien moral’ y otros que han defendido la oportunidad de los indultos a los condenados por el ‘procés’. ¿Tiene que posicionarse

50

11~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

la Iglesia frente a estas cuestiones y participar en ese debate?

La Iglesia no tiene un protagonismo de primer plano en ese asunto. Ahora, en una situación tan importante socialmente y que afecta a tanta gente, en esa o de otro tipo, algunos pueden considerar que si no habla parece que no le importa la realidad de la vida de la gente. A la Iglesia, y a la fe en general, todo lo que es humano no le es ajeno y en un momento determinado puede considerar que es adecuado hablar. En cuanto a la cuestión de si unos van a favor de la unidad de España y otros van a favor de los indultos, no creo que los indultos tengan algo que ver con la unidad de España… En todo caso, los indultos pueden facilitar que no se rompa el proyecto de una unidad de gente que se encuentra en un terreno y que considera que participa en un proyecto común. En todo caso. Pero no veo absolutamente ninguna relación entre la decisión de indultos y que sea proclive a la división de España.

“ACEPTANDO LA LEGITIMIDAD QUE TIENE EL PARLAMENTO PARA TOMAR DECISIONES SOBRE LA EUTANASIA, ES COMPRENSIBLE QUE LA IGLESIA TENGA UNA OPINIÓN DISTINTA SOBRE LO QUE ES EL BIEN MORIR”

Las Iglesias suelen pecar de endogamia. Usted ha permanecido doce años en Ecuador ¿Que le ha aportado esa experiencia?

Mucho. Antes hablaba de la importancia de ver situaciones diversas por el mundo y darse cuenta de que nuestra visión de las cosas es limitada. Par mí fue una gozada vivir allí porque la gente tiene más fe que yo.

Todos somos unos hombres y mujeres de poca fe como Santo Tomás, pero allí he visto que la gente tiene una fe tremenda y que se

levanta por la mañana dando gracias a Dios por el nuevo día. No tienen claro cómo va a acabar el día, pero siguen luchando. Pero hay otra cosa, de lo que soy cada vez más consciente. ¿Qué va a pasar aquí? Tu vas por ahí, confirmando, por ejemplo, y te das cuenta de que ya un porcentaje importante de gente son extranjeros. ¿Qué va a pasar aquí dentro de cincuenta años? Los vascos y las vascas tienen los hijos que tienen. La gente de fuera es más religiosa de lo que son los vascos en este momento. Poco a poco se va a producir una transformación cultural, también en el ámbito de la Iglesia, que va a dar muchas oportunidades a reconstruir una comunidad de fe muy diferente a la que ha sido la tradicional en el País Vasco. Y que no va ser tan viejita, pero sí va a ser mucho más pequeña. Y quizás, en muchos sentidos, menos relevante.

todos los intentos de negociación con ETA fue una ocasión más de algo que al final desgraciadamente no ha dado nada o casi nada de sí. Esa es la realidad. ¿Puede hablar algo de mi talante? ¿Aprendí cosas? Pues sí aprendí cosas. Fue mi primera relación con algún tipo de interlocución en una situación que tenía una importancia política muy grande, pero más allá de eso, poco.

Hace veinte años, antes de viajar a Ecuador, usted participó como facilitador de contactos entre el Gobierno y ETA para avanzar en la pacificación, un experiencia que ha calificado como una anécdota en su vida. ¿Es algo que quiere borrar de su biografía?

La sociedad vasca parece querer pasar página a toda velocidad de aquellos años de violencia ¿Existe el riesgo de cerrarlo en falso?

No, no quiero borrarlo, porque no tengo que borrar nada. Pero, realmente, hay una desproporción entre la impresión que produce en mi curriculum eso y lo que a mí me llevó de tiempo o lo que ha quedado en mi memoria. Si miras lo que es la historia de

“HEMOS PREDICADO COSAS QUE LUEGO SE PERCIBEN QUE NO HEMOS VIVIDO CON COHERENCIA”

Si. Existe el riesgo de no haber aprendido, no haber asimilado, no haber tenido el tiempo o la atención suficiente para lo que entonces pasó. Y hay cosas importantes que no se hicieron bien. Seguramente la situación no se va a volver a repetir y aquellos aprendizajes no creo que les sirvan mucho a las nuevas generaciones, pero habrá otros retos.

12~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

51

ELKARRIZKETA Por mucho que digamos eso de ‘nunca más’, luego siempre vuelve a pasar. Es importante que nosotros no cerremos en falso ninguna herida y sobre todo que sigamos muy atentos a lo que las experiencias de las víctimas tienen que decirnos. ¿Qué tarea le falta a la Iglesia por hacer en ese campo?

Ya estamos haciendo alguna cosa, en el sentido de acercarnos a familias de personas que fueron asesinadas o resultaron muy afectadas por esta situación. Todavía tenemos que seguir adelante e, incluso, sería bueno que hubiera grupos en los que personas de diferente condición, de diferente experiencia, de diferente convicción política participaran.

Hay mucha gente que ha vivido cosas muy intensas en ese tiempo y se pueden hacer encuentros restaurativos. Es una palabra muy pretenciosa, pero algo ayuda. Y allí donde se están haciendo en algunas parroquias, a veces espontáneamente otras de forma más organizada, son experiencias muy buenas.

Cuáles son los grandes desafíos de la Iglesia vizcaína, de la Iglesia vasca, que se encuentra con serias limitaciones por el momento actual: crisis coronavirus, falta de vocaciones, agujero económico…

Nosotros tenemos una presencia institucional todavía fuerte. Solamente en centros educativos, la diócesis de Bilbao tiene cinco escuelas profesionales y hasta 16 centros en total. Luego está todo el mundo de fundaciones que tiene su origen eclesial y una importancia grande a la hora de distribuir un cierto número de recursos. Por supuesto que la cuestión de la justicia social es una responsabilidad del Gobierno, que tiene una capacidad enorme, muchísimo mayor que la que ha podido tener nunca la Iglesia aquí, y está donde tiene que estar. Pero en el aspecto social creo que seguiremos haciendo cosas.

Lo que quiero insistir y trasmitir a la gente que gestiona nuestro patrimonio es que ese patrimonio tiene que tener una rentabilidad social muy importante. Tiene que ser sostenible desde el punto de vista económico, pero la clave en la que nosotros nos tenemos que

52

13~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

“LA APUESTA DE LA IGLESIA POR EL EUSKERA TIENE DIFICULTADES AHORA Y NO SÉ QUÉ FUTURO VA A TENER”

aproximar a todo lo de nuestras viviendas es que tenga una rentabilidad social. Que estén en buena condición para poder coger a gente, etcétera. La Fundación Eguskilore de Cáritas está haciendo una labor impresionante y ya ha gestionado un parque de viviendas muy amplio. Eso está garantizado, pero mi preocupación mayor es la experiencia de la fe. Y no puede ser otra cosa. ¿Qué hago discutiendo si la Iglesia tiene que ser más o menos social, si tiene que tener más o menos compromiso social, si existe el riesgo de que dentro de dos generaciones haya desaparecido de aquí la Iglesia?. No creo que vaya a pasar eso porque está el tema de la inmigración y hay otras cosas, pero los análisis van por ahí: que hay un riesgo de que esto se debilite enormemente. Por eso, el tema de cómo trasmitir la fe, de cómo presentarla, de cómo invitar a los jóvenes a que tener experiencias, que descubran lo que significa la oración, y descansen también ante tantos líos y amenazas que existen en este mundo para poder afrontarlas con paz y serenidad, con sabiduría, es algo que nosotros podemos hacer. Llegaremos a los que llegaremos, no a muchos, pero sí hay un sector de gente a la que vamos a poder llegar.

Y estoy convencido, además, de que el hecho de que la mayoría de la gente ya no conozca nada de la fe y ya no le diga nada el Evangelio, es una oportunidad. No vamos a ser la gran Iglesia, pero hay muchas cosas que hacer y las podemos hacer.

El desarrollo y revitalización del euskera, tema del monográfico de este número de ‘Hermes’, debe mucho a la Iglesia ¿Mantienen esa apuesta en la liturgia, la educación, la catequésis…..?

Tenemos una situación peculiar ahí.

La Iglesia y los agentes eclesiales refleja un poco lo que está pasando en el pueblo y en

la gente. Cuando la Iglesia tenía su sustento fundamentalmente en las zonas rurales, era euskaldun de una forma que ahora ya no lo es. Porque las nuevas vocaciones vienen de otras zonas. Incluso la sensibilidad de las personas con una vocación, sin ser contraria a la identidad vasca, la vive de otra forma, de otra manera. Y resulta que hay un proceso clarísimo de euskaldunización en la sociedad vasca: la gente conoce el euskera, es capaz de hablar y de expresarse en euskera, cosa que hace una generación no era tan claro. Sí tenemos el problema de la debilidad progresiva de los agentes de pastoral euskaldunes y eso se refleja en un enorme esfuerzo que tenemos que realizar para que los seminaristas aprendan euskera porque sus familias no son tradicionalmente euskaldunes. Claro que mantenemos la apuesta, pero no voy a ocultar que la apuesta tiene dificultades ahora, y no se qué futuro va a tener y cómo se van a desarrollar estas cuestiones. ¿Cuál es su relación con las nuevas tecnologías, las redes sociales… ese universo ambiguo? No está en Facebok, ni usa el whatsapp, y no tiene cuenta en Twitter ni en Instagran…

Ante esta cuestión monseñor Segura se mueve con cautela y mide mucho sus palabras, pese a que las tecnologías siempre le han encantado. “No solo no tengo miedo a las nuevas tecnologías, sino que me encanta investigar. La primera vez que se creó aquí, en el Obispado de Bilbao, una red con cables la construí yo como responsable de la delegación de Pastoral Social y de Cáritas”. El obispo es consciente de su importancia, pero el problema es que no se puede dedicar de pleno a estar en Twitter. Lo tendrían que hacer otros. Ya lo está haciendo el departamento de Comunicación y se van a hacer más cosas.

Otra cantar es la actuación directa y personal del prelado. “Es complicado utilizar una herramienta de una forma que te represente bien”, admite. Primero, porque, seguramente, no tiene todos los días cosas importantes que decir. Y segundo, porque se vería empujado a decir lo que se supone que tiene que decir un obispo. “Tienes que decir cosas significativas

para la gente desde lo que tú eres y no hay tanta cosa”, concede. Los whatsapp es otra cosa completamente diferente. Segura, como economista y como convencido defensor de la justicia, siempre ha estado en contra de los monopolios. Sí que está en Telegram.

Pero parece claro que hay acercarse al mundo tecnológico, que hechiza a las nuevas generaciones.

Ese mundo es importante para nosotros y tenemos que estar dentro. Y bien asesorados. Es un elemento crítico de la propuesta evangelizadora para que llegue, pero al final del tiempo, nadie se convierte por un tuiteo. Lo mismo que no se ha convertido nunca por un libro que ha leído. El medio frío de información, que sea más moderno o menos, o una charla en Youtube no es suficiente. Quedamos tocados por lo que sea, en nuestro caso por el Evangelio, si hay alguien con el que tu tienes una relación directa y te impacta y, además, mantienes esa relación de algún modo. Eso significa que no hay forma de sustituir lo que es el contacto directo y personal, que es lo que realmente nos hace lo que somos.

Estamos en pleno Año Ignaciano, para conmemorar los 500 años de la conversión de Ignacio de Loyola. ¿Cree que el Papa visitará Euskadi con motivo de esa efeméride?

No tengo ningún dato al respecto. Hay expectativas, a algunos les gustaría… Si viene, estaremos muy contentos de acompañarle y, además, muy honrados de que un hijo de san Ignacio haya encontrado en medio de ese lío que tiene, que es tremendo, tiempo para venir aquí y rezar con nosotros.

“NADIE SE CONVIERTE POR UN TUITEO. NO HAY FORMA DE SUSTITUIR LO QUE ES EL CONTACTO DIRECTO Y PERSONAL”

14~14. JOSEBA SEGURA. OBISPO DE BILBAO

53

HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA MUNDUAREN ETA KOMUNIKAZIO SISTEMEN ERALDAKETEN TESTUINGURUAN, EUSKARARENTZAT AUKERARIK BA AL DAGO?

ANDONI EIZAGIRRE

MONDRAGON UNIBERTSITATEA

ION MUÑOA

DEUSTUKO UNIBERTSITATEA

1. SARRERA Ez dira gutxi gurean, bereziki euskararekiko eta gure herriarekiko kontzientzia eta kezka dutenen artean, azken urteotan komunikazioari eta hizkuntzari lotuta plazaratzen ari diren ideiak eta iritziak. Nork ez ote ditu entzun, batean edo bestean, gisa honetako esaldiak!: “Euskararen erabilera da erronka.

Euskarak gune berriak irabazi behar ditu”.

“Gazteak Interneten daude, eta hara gerturatu behar da euskara”. “EiTBk bere helburu fundazionaletara itzuli behar du euskara eta euskal kultura sustatzeko”.

Baieztapen horiekin gehiago edo gutxiago bat etorri, badago horien (eta antzekoen) atzean, euskararen garrantziaren kontzientziaz gain, egoera aldaketa baten usaina eta komunikazio sistema, prozesu eta moduetan gertatzen ari diren aldaketen zantzua. Baina, ari al gara benetan ulertzen ideia horiek azpimarratzen dituzten beharren oinarrian dauden gizarte eraldaketak? Edo bestela esanda: jabetzen al gara benetan, gure gizartean zein sakonerako aldaketak gertatzen ari diren interakzio sistemetan?

Gizarteko eraldaketa sakon, azeleratu eta egiturazkoak sozializazio eta komunikazio

54

prozesuen begiradatik aztertzeak, agian, pista batzuk eman ditzake euskararen erabilerarako eremu, aukera eta erronka berriak ondo ulertzeko.

2. TESTUINGURUA: JOERA GLOBALAK ETA ERAGINAK GUREAN Mundua azkar eta sakon aldatzen ari da. Ziurgabetasuna, interdependentzia globalak eta abiadura mundu aldakorraren ezaugarri nagusietakoak bihurtu dira. Planetaren alde batean sortzen den mugimendu finantzario batek, birus batek edo teknologia batek oso denbora laburrean, lurbira guztiko bizimoduak baldintzatu ditzake gaur egun. Testuinguru hori bizi dugu, eta horregatik, zer esanik ez gurea bezalako herri eta hizkuntza komunitate batentzat, inoiz baino garrantzitsuagoa da gaur neurria ondo hartzea gertatzen ari denari.

Horretarako, ezinbestean, bi baldintza, gutxienez, bete behar dira. Batetik, nahitaezkoa da ondo bereiztea eta ulertzea zeintzuk diren joera globalak, zeintzuk ageriko ondorioak, eta zeintzuk egiturazko faktore eraldatzaileak. Bestetik, bereizketa hori egitearekin batera, zinez garrantzitsua dugu gure tamainara eta ezaugarrietara ondo egokitutako irakurketa egitea errealitateaz.

1~5. HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA. ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

Aldaketei erreparatzean, ohikoa izaten da nazioarteko erakundeek mundu mailan nagusi diren joera nagusiei buruz egiten dituzten zerrendak aintzat hartzea. Azken urteotan argitaratzen ari diren txostenetan, besteak beste, honako megajoera globalak identifikatzen dituzte: Hiriratze bizkorra, aldaketa klimatikoa eta baliabide naturalen eskasia, botere ekonomiko globalaren aldaketa, aldaketa demografikoa eta soziala, aurrerapen teknologikoak, digitalizazioa, indibidualizazioa, komertzializazioa, ezagutza eta teknologiaren garapena, globalizazioa, migrazioen garrantzia, desberdintasunen dibertsifikazioa, gobernu sistema berrien eragina handitzea, segurtasun paradigmaren aldaketa eta abar.

Megajoera horiekin batera, eta horien eraginez, aldaketak antzeman ditugu gure errealitateetan, hainbat maila eta dimentsiotan. Begi-bistakoak eta ezagunak zaizkigun ageriko fenomenoak bizi ditugu: aldaketa sozioekonomikoak (finantza krisia, integrazio komertzial eta finantzarioa, klase ertainaren ahultzea Mendebaldean, desberdintasun sozialen areagotzea, etab.); gizarte anitz eta heterogeneoak; zaurgarritasun identitarioa; demokrazia liberalaren eta ordezkaritza politikoaren krisia…

Ikusten eta bizitzen ari garen ageriko fenomeno horien eta megajoera globalen oinarrian, eta azken batez, bizi dugun mundu aldakor honen muinean, ordea, badago egiturazko faktore eraldatzaile bat: eraldaketa teknologikoa. Oinarri digitaleko teknologia multzoaren iraultza, historian lehenengoz, aldi berean ari da eraldatzen ekoizpen sistemak eta informazio-komunikazio prozesuak. Alegia, teknologia iraultza berberak aldi berean eragiten die ekoizpen prozesuen aldaketei (aldagai ukigarriak) eta interakzio-sistema, sozializazio eta balio-sistemaren aldaketei (aldagai ukiezinak).

Informazio eta komunikazio prozesuen eraldaketari lotuta, maila ezberdinetako giza eta gizarte interakzioak aldatzen ari dira, eta horrekin, pertsonen sozializazio moduak eta eremuak ere bai. Teknologiari lotutako komunikazio prozesuak eraldaketa

multidimentsionala ari dira edukitzen: komunikazio interpertsonala, gizarte komunikazioa, komunikazio publikoa, komunikazio komertziala eta beste aldatu dira. Eta era berean, teknologia horiei lotuta, kultur kontsumoan ere eraldaketa ari da gertatzen: ikus-entzunezkoen bidez ulertzen da gaur mundu globalizatua. Horrekin guztiarekin, gizartean eraldaketa sakona ari da gertatzen, balio-sistemaren eraldaketa azkartzen duelako, pertsonen arteko interakzioak eraldatzen direlako eta azken batez, gizartearen egitura ere eraldatzen duelako.

3. SOZIALIZAZIO ETA KOMUNIKAZIO PROZESUEN ERALDAKETA ETA HIZKUNTZAREN ERABILERARAKO BALDINTZAK Munduan ikusten ditugun eraldaketa guztien artean, ekoizpeneko kate globalei loturikoekin batera, gurean oso nabarmen eragiten ari den egiturazko aldaketetako bat da komunikazio eta sozializazio prozesuetan geratzen ari dena. Paradigma aldaketa baten erdian gaude eta hau ondo ulertzea zinez garrantzitsua da gurea bezalako herri txiki baten etorkizunerako eta gurea bezalako hizkuntza baten aurrerabiderako.

Begi-bistakoa bezain garrantzitsua da hizkuntzaren eta sozializazio-komunikazioaren arteko harremana eta beronen garrantzia edozein giza talderentzat. Izan ere, hizkuntza erdiguneko elementu nagusia da giza eta gizarte interakzioetan, komunikazioan eta sozializazioan. Eta horrez gain, norbanakoak hizkuntzarekiko duen harremana sozializazio prozesuen bitartez garatzen eta ontzen du.

Pertsonak hizkuntza erabiltzeko giza harremanak, gizarte-interakzioak beharrezko ditu. Interakzio horiek pertsonen sozializazio esparru zenbaitetan gertatzen dira: familia, eskola, auzoa, lantokia, komunikabideak…

Esparrua edozein delarik ere, interakzio horietan komunikazioa dago eta, hortaz, zerbait komuna, partekatzen den zerbait, beharrezkoa da. Bestela esanda, partekatutako sozializaziorako esparru eta elementurik gabe, ezinezkoa da gizarte-komunitaterik eraikitzea.

2~5. HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA. ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

55

Pertsonen sozializazio esparruetan beti egon dira bitartekaritzak, baina gizakiaren historiari begiratuta, bitartekaritza horien garrantzia, pisua eta lekua geroz eta handiagoa izan da: inprenta, masa komunikabideak, Internet… Horrek gizakia eraman du gizarte-errealitate geroz eta mediatizatuagorako joerara.

Eta bitartekaritzako elementuek pisu handiagoa hartzean sozializazio prozesuetan, bitartekaritzako elementuetako aldaketen eragina ere handitzen da.

XX. mendearen bigarren erdian, hedabideek (masa komunikabideek) funtzio nabarmena izan dute Mendebaldeko gizarteetako sozializazio prozesuetan: bitartekaritza elementu nagusi bihurtu eta izan dira. Besteak beste, nabarmentzekoak dira gizarte horietan bete izan duten papera: balioen transmisioa, gizarte arauak erakustea, ereduen hedapena, “agenda setting”-a, gizartearen “homogeneizazioa” hainbat ezaugarritan, etab. Azken batez, neurri handi batean, komunikabideak gizarte kohesiorako bitartekariak izan dira.

Egun, hori aldatzen ari da, bitartekaritzan Internet-en bitartezko elementuak sartzean, gizarte komunikazio paradigma aldatzen ari delako; ez Internet-ek sortzen dituen esfera birtualetan gertatzen denagatik bakarrik, baizik eta dimentsio horrek komunikazio sistema guztietan duen eraginagatik ere bai. Paradigma aldaketa komunikazio prozesuetan egiturazkoa eta integrala da Internet-en ondorioz.

Izan ere, teknologia gisa, Internet-ek baditu hainbat ezaugarri aipagarri: espazioa/ denbora ardatzak apurtzen ditu eta informazioaren fluxua errazten eta azkartzen du.

Ezaugarri teknologiko horiek eragin zuzena dute pertsonen arteko komunikazioan, gizarte komunikazioan zein komunikabideen sisteman.

• Audientziaren zatiketa (fragmentazioa) areagotzen da • Indibidualizatutako (edo pertsonalizatutako) eduki eskaintza eta kontsumoa ahalbidetzen da.

• Edukiak sortzeko eta zabaltzeko gaitasuna edonoren esku dago.

• Gain-informazioa gertatzen da eta horrek paradoxa bat sortzen du, aldi berean areagotzen baitu “egia” ezagutzeko aukera eta “egia” hori ezagutzeko zailtasuna.

• Komunikabide “tradizionalen” krisia gertatzen da; bai sinesgarritasun krisia eta bai negozio ereduaren krisia ere.

• Ikus-entzunezko euskarriak gailentzen dira.

• Mezuen sinplifikazioa areagotzen da.

Horrekin batera, eta belaunaldien izendapenetara jo gabe, deskribatu aldaketa orokorrek jendarte guztian dute eragina, baina batez ere gizarteko adin tarte batzuengan aldaketak nabarmenagoak dira. Bereziki belaunaldi gazteenak ari dira gehien aldatzen: Bitartekaritzen aukeraketan, erlazionatzeko moduetan, kultur kontsumoen ohituretan, erosketa ohituretan, aisialdiko jokamoldeetan, etab.

Gurean argitaratzen ari diren ikerketa eta datu ezberdinei erreparatuta eta deskribatutako komunikazio eta sozializazio esparruen aldaketen markoan, azpimarratzekoak izan daitezke honakoak:

Oro har, gizarte baten komunikazio sistema eta moduetan, Internet-en ondorioz honakoak azpimarra daitezke:

56

• Kultura kontsumo ohituretan aldaketak daude (ez euskarrietan bakarrik).

• Aktualitateko informazioa jarraitzeko iturri desberdin gehiago daude.

• Internet sare globala izanik, lotura eta interdependentziak ere globalak dira.

• Espazio eta denboran kointzidentzia gutxiago dago (Modan dagoena gizarte lokal bati dagokio? Ala beste eremu batzuei?)

• Informazioaren azelerazioa gertatzen da.

• Marko erreferentzial ezberdin gehiago (edo zatikatuagoak) daude.

3~5. HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA. ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

• Elementu sinboliko ezberdin gehiago (edo zatikatuagoak) daude.

• Pertsonen jokabide sozialetan aldaketak daude.

Hortaz, sozializazio prozesuetan bitartekaritzako elementuek sekulako garrantzia duten egunotan, gizarte komunikazio prozesuak eraldaketa sakonean daude. Espazio komun fisikoek pisua galdu dute, eta bitartekaritzakoak zatikatu (atomizatu), globalizatu eta konplexuago bihurtu zaizkigu. Partekatzen jarraitzen dugu, espazio fisikoa (herria, hiria, auzoa, lantokia, eskola) eta gizarte egituraketa (politikoa, ekonomikoa), hezkuntza sistema, etab. Baina bitartekaritza bitartez, geroz eta elementu erkide gutxiago ditugu. Horren guztiaren aurrean galdera honakoa da: Halako ezaugarriak dituen espazio komunikatibo orokorrean, ba al dago aukerarik euskararen etorkizuneko espazio/aukera berriak jorratzeko?

4. AURRERA BEGIRA: IDEIA BATZUK EZTABAIDARAKO Testuinguruko aldaketen egoera eta komunikazioaren paradigma berriaren ezaugarriak deskribatuta, eta diagnostiko horren gainean galdera nagusia formulatuta, gogoeta eta eztabaidarako ideia batzuk plazaratu asmo dira jarraian. Behin betiko erantzun dogmatikoak izatetik urrun, hausnarketarako lagungarri izan daitezkeelakoan, etorkizuna jorratzeko helduleku gisa, gutxienez lau bide posible ikusten dira: 1. Espazio zatikatua bateratzeko estrategiak: bitarteko komunak sortzea ekosistema komunikatibo horretan.

2. Dagoen espazio zatikatuan elementu komunak eta erreferentzialtasun berriak topatzen saiatzea (sinbolo globalak eta euskarazko mundua uztartzen saiatuz).

3. Dagoen espazio zatikatuan elementu propioen produkzioa sustatzea.

4.

Bitartekaritzen hain menpeko ez diren espazio komun partekatuetako

sozializazio prozesuak indartzea: espazio fisikoa eta egitura sozialak aprobetxatuz.

Horietako bakoitzak hainbat aukera, oztopo, abantaila eta desabantaila izan ditzakeela kontuan harturik, eta sakonean lantzeko hemen espaziorik ez dagoenez, hausnarketa partekatua sustatzeko asmoz, hainbat ideia galdera moduan planteatzen dira hemen: 1. E SPAZIO ZATIKATUA BATERATZEKO ESTRATEGIAK: BITARTEKO KOMUNAK SORTZEA EKOSISTEMA KOMUNIKATIBO HORRETAN

•E gingarria litzateke espazio zatikatu horretako bitartekari nagusiak euskaratik eta euskararentzat lotzen saiatzea?

•A dibidez, Netflix eta EITB uztartzea?

Edota Instagram eta euskal hedabide sistema? Edota kirol aisialdia eta Facebook?

•P osible litzateke espazio zatikatua harilkatzeko funtzioa lukeen “EITB” bat irudikatzea?

2. D AGOEN ESPAZIO ZATIKATUAN ELEMENTU KOMUNAK ETA ERREFERENTZIALTASUN BERRIAK TOPATZEN SAIATZEA (SINBOLO GLOBALAK ETA EUSKARAZKO MUNDUA UZTARTZEN SAIATUZ)

•Z eintzuk izan daitezke euskararentzat probetxuzkoak liratekeen sinbolo globalak? Modaren munduan daude?

Ekologiaren munduan? Musikarenean? …?

•Z ein erreferente ditugu euskararentzat? Euskal hiztun erreferentziazkoak zeintzuk dira? Edota erreferentzialak diren aktore globalak euskaraz jar daitezke?

•G reta Thunberg-ek jasangarritasunaren kontzeptuaren baitan hizkuntza txikiak aipatzea da bidea? Tronu Dema-n Gaztelugatxe edo Itzurun agertzea da?

4~5. HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA. ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

57

3. DAGOEN ESPAZIO ZATIKATUAN ELEMENTU PROPIOEN PRODUKZIOA SUSTATZEA

• Zein presentzia dute espazio zatikatu horietan (bitartekaritzakoan nahiz zuzenekoan) euskal produkzioek?

• Zein da euskarak mundu digitalean indar handiagoa hartzeko bidea? Eta egingarria da hori? Eskala nahikoa badugu? Edo indar xahutze bat izan daiteke inoiz irabazi ezin den guda batean?

• Zuzeneko espazio fisikoan euskaraz ekoitzitakoak zein leku du? Zein marko nagusitzen da? Zein elika daiteke?

4. BITARTEKARITZEN HAIN MENPEKO EZ DIREN ESPAZIO KOMUN PARTEKATUETAKO SOZIALIZAZIO PROZESUAK INDARTZEA: ESPAZIO FISIKOA ETA EGITURA SOZIALAK APROBETXATUZ

Gure ustez, lehentasunak ezartzeko, aurrez gutxienez bi baldintza ondo bete behar dira. Batetik, ezinbestean ondo ulertu beharrean gaude egiturazko eraldaketak, gertatzen ari denaren sakontasunaz eta garrantziaz behar bezala jabetzeko, eta kontzientzia horretatik eragiteko. Bestetik, gure buruari neurria ondo hartzea ere nahitaezkoa dugu, tamainaren, eskalaren, indarren, gaitasun eta abarren jabe zintzotasunez izan gaitezen.

Baldintza horiek kontuan hartuta, apustuak egiterakoan honako irizpide nagusia proposatuko genuke: gure esku dauden eta eragin gaitasun handiena izan dezaketen elementuetan indarrak biltzea. Gure helburua euskararentzat aukera eta espazio berriak jorratzea izaki, egingarrien eta eragingarrien diren bideak hobetsi behar dira hain azkar eta sakon eraldatzen ari zaigun paradigma komunikatiboan euskal komunitateak lekurik izango badu euskaratik eta euskaraz ere jarduteko.

• Partekatutako espazio nagusia fisikoa (herria, auzoa, lantokia, eskola…) izaki, ez ote litzateke hor lan egin beharko euskararen presentzia indartzeko?

• Eta horretarako, estrategia euskararen erabilera sustatzea da, edota horietako sozializazio prozesuak eta komunitateak indartzea beharrezkoa da aurrez? Alegia, komunitate eta sozializazio prozesu ahulduak edukita, euskara sustatze soila agian nahikoa ez litzateke?

Honenbestez, daukagun egoeraren aurrean, lanketarako balio dezaketen balizko lau bide proposatzen ditugu. Bestela ezin daitekeenez, gehiago ere egon litezke, edo beste modu batera sailkatu eta azaldu daitezke.

Gogoetarako eta eztabaidarako abiapuntua baino ez dira. Edozein modutan, baina, bide guztiek ez lukete lehentasun berbera eduki behar, ziurrenik denen eragiteko gaitasuna ez delako berdina.

58

5~5. HIZKUNTZARENTZAT ESPAZIO PARTEKATUEN BILA. ANDONI EIZAGIRRE, ION MUÑOA

EUSKARAREN BIZIBERRITZEPROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

E

uskararen biziberritze-prozesuan momentu delikatuan gaude; 60 urteko ibilbide luzea eta merezimendu handikoa egin ondoren, egun impasse batean gaudela esan dezakegu. Gainera, garaiak ez dira onenak, eta nahiz eta ez dugun ikerketa-lan zehatzik Covid-19 gaitzaren pandemiak euskarari egin dion kaltea neurtzeko, euskalgintzako eragile askok adierazi dute gaitz horrek eragin diola euskarari beste esparru askori eragin dion neurri berean edo antzekoan.

Euskara bigarren plano batean geratu da; dentsitatea galdu du, eta euskal hiztunek urratuak ikusi dituzte beren hizkuntza-eskubideak, Hizkuntza Eskubideen Behatokiak herritarren eskubideen urraketen inguruan jasotako kexek erakutsi izan duten modura.

Paul Bilbaok Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluko idazkari nagusiak euskarari buruzko kezka agertu du, eta ohartarazi du pandemia hasi aurretik ezinegona zuela, baina are handiagoa duela ondoren, milaka eta milaka haurrek eta nerabeek ez baitute loturarik izan euskararekin ia urte erdiz (Bilbao, 2020). Egoera gogorra izan bada EAEn, zer esanik ez Ipar Euskal Herrian eta Nafarroan.

60

MONDRAGON UNIBERTSITATEA-HUHEZI

Haien egunerokoan euskara praktikatzeko aukera gutxi dutenek (esaterako, ikasle askok) zailtasun handiak izan dituzte euskaraz aritzeko; horien artean izan dira etorkinen seme-alabak edota familia erdaldunen seme-alabak. Ikasle horiek euskararekin izan duten kontaktua askoz mugatuagoa izan da, ikasle-irakasle eta ikasle-ikasle arteko harremana ez da horren dinamikoa izan, eta eremu telematikora mugatu da, soilik. Are gehiago; bereziki edukietan jarri denez arreta, sendotu egin da euskararen eta eduki akademikoen arteko harremana; eta ikasleek euskara alderdi akademikoarekin bakarrik lotzen dutenean, euskararen kalterako izaten da.

Itxialdiak eta haren ondorengo hilabeteek gizartean oro har eta hezkuntzan berariaz eragin dituzten kalteak eta ondorioak noraino iritsi diren aztertzeko ez da izan apenas denborarik. Guztiarekin ere, hezkuntzari dagokionez, EHIGE eta HEIZE elkarteek osatzen duten «Euskal Eskola Publikoa gaur, bihar» ekimenak 2020ko apirilean argitaratutako dokumentua dugu. Dokumentu horretan, pandemiak hezkuntzan izan duen eraginaz, urrutiko irakaskuntzaren egungo egoeraz eta ikasturte honi begirako proposamenez

1~5. EUSKARAREN BIZIBERRITZE-PROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN. ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

hausnartzen da, eta euskarari ere eskaini zaio tartea. Euskarari lotuta sortu diren beharrei erantzuteko, hiru egiteko aurreikusi dituzte.

Lehenik, aipatu dute bizitzen ari garen egoerak hainbat alderditan eragin diela haur eta nerabeei: curriculumean, afektiboki eta emozionalki, harremanetan… Eta adierazi dute ikastetxeek eragin hori murrizteko ekimenak sustatu behar dituztela, udan ikastetxeetako ateak irekiz eta hezkuntza-aukerak eskainiz; bereziki, egoera ahulean daudenei edota hezkuntza-atzerapena dutenei. Aise, udako jarduera horiek euskaraz izatearen garrantzia azpimarratu dute, horien helburua edozein dela ere.

Bigarrenik, euskarazko baliabide digital irekiak sortzeko plan instituzional bat garatzea eskatu dute; euskara sarean kokatzeko funtsezkoa ikusten dutelako euskarazko eduki digitalen sorrera sustatzea. Haien ustez, hori da datozen urteetako gai estrategikoetako bat, eta egiteko horretan ezinbestekotzat jo dute Hezkuntza eta Kultura Sailaren eta Hizkuntza Politikarako Zuzendaritzaren arteko elkarlana.

Azkenik, badiote gure hezkuntza-sistemak euskararen normalizazioari eta berezko kulturaren ezagutzari buruz dituen helburu espezifikoak egungo euskal gizartearen eta gure ikastetxeetako ikasleen ezaugarrietatik (kulturaniztunak, etnia anitzekoak…) eta testuinguru globalak dakarzkigun erronketatik landu behar direla (EHIGE-EHIZE, 2020).

Dokumentuak adierazten duen bezala, argi dago aintzat hartu behar ditugula egungo ikasleen ezaugarriak, eta, horri erreparatzen badiogu, ezin ditugula albo batera utzi Soziolinguistika Klusterrak antolatutako XII. Jardunaldian hainbat hizlariren ahotan egon diren bi ideia nagusi hauek: 1. EAEko hezkuntza-sisteman, D ereduaren arrakastak eta zabalpen handiak behar berriak azaleratu ditu gaur egun (Soziolinguistika Klusterra, 2020). Ideia hori hezkuntza-munduko eragile askoren ahotan dabil, eta Euskadiko Eskola Kontseiluak jasotako txostenean ere islatzen da; hain zuzen ere,

duela zenbait urtetatik hona, euskarazko hizkuntza-gaitasunaren emaitzak jaisten ari direla derrigorrezko bi etapetan. EEKren arabera, hizkuntzaren arloan aurrerapauso garrantzitsuak eman dira, eta, aurreko hamarkadetako egoerarekin alderatuta, nabaria da aurrerapena. Hala ere, 35 urteko ezarpenaren ondoren, hizkuntza-ereduen azterketa sakona egin behar dela adierazi da. (Euskadiko Eskola Kontseilua, 2020). Jokin Bildarratz Hezkuntzako sailburuak, berari egindako elkarrizketa batean, aipatu du, gaur egun, ikasleen % 80 baino gehiago matrikulatzen dela D ereduan, eta oso emaitza onak eman dituela. Hala ere, ereduak aztertzeko edo haien gaineko gogoeta egiteko prest azaltzeaz gain, aintzat hartu beharreko hainbat puntu ere nabarmendu nahi izan ditu sailburuak. Bere esanetan, duela hamarkada batzuk nagusiki familia euskaldunetako ikasleak hartzen zituen D ereduak, eta gaur egun askotariko jatorria duten ikasleak matrikulatzen dira eredu horretan.

Gainera, aipatu du kontuan izan behar dela ikasleek, oro har –urte guztia kontuan harturik– denboraren % 15 inguru ematen dutela ikastetxean. Beraz, euskarari dagokionez, eskolaz kanpo ere lan egin beharraren garrantziaz ohartarazi du, betiere egindako lana balioetsiko duen mezu positibotik abiatuta (Bildarratz, 2020).

2. Duela 35-40 urtekoekin alderatuta, desberdintasun soziolinguistiko esanguratsuak dituzte gaur egungo ikasleek, irakasleek eta ikastetxeek, eta errealitate berri horiei egoki erantzuteko berrikuspen zorrotzaren eta eraldaketa ausartaren beharra dago (Soziolinguistika Klusterra, 2020).

Horrekin batera, aipatzekoak dira Iñaki Martinez de Lunak eta Maialen Iñarrak Arrue proiektuaren ibilbidean identifikatu dituzten interbentzio-eremuak, eskola-giroko ikasleen (Lehen Hezkuntzako 4. maila eta DBHko 2. maila) hizkuntza-erabileraren inguruan batu diren datuak eta atera diren ondorioak kontuan izanik.

Aditu bi horien datuen arabera, ikasleek euskara gehiago darabilte testuinguru arautu

2~5. EUSKARAREN BIZIBERRITZE-PROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN. ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

61

eta formaletan, testuinguru aske eta informaletan baino. Eskola da EAEko eta Nafarroako haur eta nerabe gehienen bizi-esperientziako gunerik euskaldunena. Tamalez, ez dugu Ipar Euskal Herriko ikasleen inguruko daturik; beraz, ez dakigu gauza bera gertatzen den bertako ikasleekin. Ikasleen eskolako erabilera orokorra lotuta dago eskolako hizkuntza-giroa adierazten duten aldagaiekin, nahiz eskolatik kanpo koka daitezkeenekin. Interbentzioari dagokionez, adituek diote eremu hauetan esku hartu behar dela: irakasleen euskararen erabileran, hitz egiteko gaitasun erlatiboa landu behar da B ereduko ikasleen artean; D ereduan hausnarketa beharra dago; besteak beste, motibazioa landu behar da D ereduko ikasleen artean. Beraz, ikertzaile horiek ere bat datoz arestian beste hainbat hezkuntza-eragilek aipatutakoarekin. Bukatzeko, bi aditu horiek bat datoz eskolaz kanpoko jardueretan euskararentzako baldintzak ezarri behar direla esaterakoan (Martinez de Luna eta Iñarra, 2020).

eta euskal kultura bultzatzeko koordinatutako ekintzak aurrera eramanez euskalgintzako eragileekin batera. Ikastolen baitako ekintzei dagokienez, egoera soziolinguistikoak eragindako gabeziak betetzeko asmoa azpimarratu du, eta errefortzu eta arreta beharra duten ikasleei laguntza eskainiko zaiela adierazi du; horretarako, bide telematikoak edo presentzialak baliatuko dituzte (Ikastolen Elkartea, 2020).

Ikastolen Elkarteak, bestetik, ikasleen itzulera mailakatuaren inguruan jasotako hausnarketan, aipamen berezia egin dio euskararen egoerari ere bai. Elkarteak adierazi du pandemiaren aurretik behin eta berriz ohartarazi zuela euskararen normalizazioaren egoera kezkagarria zela hezkuntzaren eremuan, baina, egun, egoera hori kezkagarriago bihurtu dela. Koronabirusaren egoera epidemiologikoaren ondorioz, zenbait ume euskararen erabileran atzerakada nabarmena izateko arriskuan egon direla azpimarratu du, euskaraz aritzeko aukerarik izan ez dutelako, eta horien beharrak kezka sortzen diola nabarmendu du.

• Ikastetxeetan hizkuntza-errefortzuak (HIPIak) indartzea.

Horrez gain, onartu du ikastolak ezinbesteko eragile izan behar duela euskara eta euskal kultura zabaltzeko orduan, eta egiteko horretan bide berriak aztertu behar dituela komunitate osora iristeko, batez ere, etxean euskararik ez duten familiengana iristeko.

Hori dela eta, beharrezko deritzo ikastolen arteko saretzea ahalbidetzen duten ekimenak sustatzeari; besteak beste, euskara

62

Bestalde, Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak adierazi du hezkuntzan euskararen gaitasunari dagokionez ikaslerik atzean ez uzteko, ezinbestekoa dela egungo egoeran hizkuntza ardatz izatea eskolatzean.

Gainera, murgiltze- eta mantentze-eredu orokorra ezartzeko bidean, beste hainbat neurri zehatz proposatu ditu; horien artean, honako hauek: • Ikasturte hasieran, gaitasunen ebaluazioa egitea neurri zuzentzaileak hartu ahal izateko.

• Ikasleei hizkuntzaren ikuspegitik izango dituzten beharrei erantzuteko baliabide pertsonal eta materialak gehitzeko eskaera egin du; besteak beste, hizkuntza-normalizazio planen eta hizkuntza-proiektuen egokitzapena egiteko bitartekoak esleituz.

• Ahozkotasuna jorratzeko errefortzuak lehen egunetik abian jartzea.

• Euskara erabiltzea helburu duten programak eta proiektuak erdigunean jartzea.

• Ikasle-ratioak egokitzea: irakasleek aukera gehiago izango lituzkete gelako aniztasun orokorrari erantzuteko (horien artean hizkuntza-aniztasuna) ikasle-ratio txikiagoa izanda.

• Ikasleen emozioak euskararen erabilerarekin lotzeko helburua duten programak abian jartzea.

3~5. EUSKARAREN BIZIBERRITZE-PROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN. ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

Horiez guztiez gain, orokorragoak diren beste neurri batzuk hartu beharko liratekeela ere aipatzen du: • Hizkuntza-errefortzuak eskainiko dituzten profesionalen prestakuntza gehiago espezializatzea.

• Derrigorrezko hezkuntzan irakasten duten irakasleen hizkuntza-konpetentzia hobetzea. (Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua, 2020).

Itxialdiak euskararengan eragin dituen kalteei inoiz baino indar handiagoarekin aurre egiteko, arestian aipatutako ikasleek izan ditzaketen hizkuntza-beharrei erantzuteko eta EHIGEk eta HEIZEk eta Ikastolen Elkarteak aipatu dituzten asmo eta proposamenei erantzuteko, euskara jarri beharko litzateke erdigunean ikasturte honetako eskolatzean eta aurrerantzekoetan; beharrezko lekua eman beharko litzaioke. Alabaina, aurtengo ikasturteak ez du horretarako testuinguru egokiena eskaintzen, hezkuntza-eragileek eta, bereziki, eskolan lehenengo lerroan lanean ari direnek beste lehentasun batzuk izan baitituzte ikasturtea hasi aurretik; eta zer esanik ez irailetik hona, ikasleak ikastetxeetan berriz hasi direnetik.

Ikastetxeek kontingentzia-planak diseinatu behar izan dituzte eskola-komunitateko kide guztien segurtasuna eta osasuna bermatu eta ikastetxeak gune seguru bihurtu ahal izateko. Protokoloek eskatzen dituzten araubideak konplitzen eta haien lana profesionaltasunez betetzen ari dira egunero; alegia, lehen zeuzkaten lanei beste hainbat gehitu zaizkie; gainera, espero ez zituzten lanak dira, eguneroko praktikak konplexuago bihurtzen dituztenak eta haien zama areagotzen dutenak.

Bere egunerokoan errealitate horri aurre egiten ari den ikastetxeko edozein eragileri, dudarik gabe, zaila egiten zaio burua altxatzea, ekintzatik planifikaziora pasatzea, pentsatzeko eta hausnartzeko denbora hartzea eta gauzak patxadaz egitea. Eta hori da behar dena ikastetxeetan patxadaz esku hartu ahal izateko.

Euskara erdigunean jartzeko beharra dago, eraikitzeko beharra. Pandemiak agerian utzitako errealitate horri erantzuteko beharra.

Abagunea dugu, orain, hezkuntzan orain artekotik zerk balio izan duen ikusteko, eta balio izan duen hori berrerabiltzeko edota estrategia berriak birpentsatzeko. Hezkuntzan sartuta ari garen eragile guztion indarrak norabide berean jarri eta fundamentuzko zerbait egiteko unea izan liteke; baina horrek guztiak eskatzen du, noski, akordio bat, proiektu komun bat.

Ikusi dugun bezala, hezkuntzan ere, mundu digitala ezinbesteko bihurtu da, zentralitate ikaragarria hartu du; beraz, egokia izango litzateke, arestian esan bezala, esparru digitalerako materiala sortzeaz gain, hizkuntza-politika diseinatzea, gure eskubideak urra ez daitezen.

Pandemia garaian euskararen egoera kritikoa izan den arren, euskal komunitateak eta hezkuntza-eragileek erakutsi dute erresilientzia-gaitasuna eta erantzuteko ahalmena, askotariko eginkizunak hartu baitituzte beren gain. Aurrerantzean ere, hezkuntza- komunitate proaktiboa, ahalik eta askotarikoena eta inklusiboena izatea komeni da, hezkuntzatik euskarari modu integral batean erantzun ahal izateko hezkuntzaren eremu formaletik, ez-formaletik eta informaletik.

Eta, bide batez, arreta jarri beharko da irakasleen formazioan (ahozko konpetentzian zein idatzizkoan), kalitatean eta erabileraren aurrerapenean eragiteko eta irakasleen hizkuntza moldea ahalik eta gehien aberasteko.

Bukatzeko, hizkuntzarekiko atxikimendua handitu beharko da hezkuntzako eragile guztien (ikasle, irakasle…) artean, eta irakasleei transmititu beharko zaie hizkuntza-betaurrekoak jantzita eramateko gogoa.

4~5. EUSKARAREN BIZIBERRITZE-PROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN. ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

63

BIBLIOGRAFIA: Bilbao, P. (2020, abuztuak 25). Kontseiluak eskatu du ikasturte berrian euskara erdigunean jartzeko. Berria. Hemendik jasoa: https://www.berria.eus/albisteak/186003/ kontseiluak-eskatu-du-ikasturte-berrian-euskara-erdigunean-jartzeko.htm Bildarratz, J. (Hezkuntza sailburua) (2020).

Faktoria [Irrati programa]. Euskadi Irratia.

Ehige-Heize (2020). Pandemia eta euskal eskola publikoa. (Argitaratu gabeko dokumentua). Hemendik jasoa: https://www. euskaleskolapublikoa.eus/wp-content/ uploads/2020/05/Pandemia-Euskal-Eskola-Publikoa-EEPGB.pdf Euskadiko Eskola Kontseilua (2020).

Euskadiko Hezkuntza sistemaren egoerari buruzko txostena 20172018/2018-2019.

(Argitaratu gabeko dokumentua). Hemendik jasoa: https:// consejoescolardeeuskadi.hezkuntza.net/ documents/17937/6345352/17-19+TXOSTENA+%28definitivo%29_eusk. pdf/4673774c-d7ba-d122-9deb-2d8e1bea04f9 Ikastolen elkartea (2020). Ikasleen itzulera mailakatua. (Argitaratu gabeko dokumentua). Hemendik jasoa: https://www.ikastola. eus/prentsa_bilduma.

Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua (2020). Ikasturte berrian euskararen gaia ere erdigunean kokatzeko beharra gogorarazi die Kontseiluak instituzioei. (Argitaratu gabeko dokumentua). Hemendik jasoa: https://kontseilua.eus/hizkuntza-politika/ ikasturte-berrian-euskararen-gaia-ere-erdigunean-kokatzeko-beharra-gogorarazi-die-kontseiluak-instituzioei/ Martinez de Luna, I eta Iñarra, M (2020).

Eskola giroko hizkuntza erabileraren azterketa. (Argitaratu gabeko dokumentua).

Soziolinguistika Klusterra (2020). Kronika.

(Argitaratu gabeko dokumentua). Eskoriatza. Hemendik jasoa: http://www.soziolinguistika.eus/node/7203.

64

5~5. EUSKARAREN BIZIBERRITZE-PROZESUA ETA HEZKUNTZA: COVID-19AK AZALERATUTAKO BEHARRAK ALETZEN. ANE URIZAR ZUGAZAGOITIA

OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN AITOR MONTES LASARTE

FAMILIA MEDIKUA ARAMAION, DEBAGOIENEKO ESI, OSAKIDETZA

FELIX ZUBIA OLASKOAGA

MEDIKUNTZA SAILA, MEDIKUNTZA ETA ERIZAINTZA FAKULTATEA (UPV/EHU). DONOSTIA UNIBERTSITATE OSPITALEKO ZAINKETA INTENTSIBOEN UNITATEA, DONOSTIALDEKO ESIA, OSAKIDETZA

JON ZARATE SESMA

NANOBIOCEL IKERKETA TALDEA, FARMAZIA ETA ELIKAGAIEN ZIENTZIAK SAILA, FARMAZIA FAKULTATEA (UPV/EHU)

SARRERA Euskararen normalizazioak azken hamarkadetan aurrerapauso handiak eman ditu, batez ere, Euskal Autonomia Erkidegoan.

Hala ere, ezagutzatik erabilerara jauzi bat eman behar dela argi dago, biziberritzeak aurrera egingo badu. Horregatik, hainbat aldiz aipatu da euskara bidegurutzean dagoela. Amonarrizek ondo azaldu duenez, “euskararen gaia bizitza soziopolitikoa gidatuko duen bide orriaren erdigunera eraman behar dugu.” Ildo horretan, aldarria izan zen Patxi Saezen `Elefantea ikusi´ artikulua, non sektore ekonomikoaren garrantzia azpimarratzen zen. Bere ustez, hizkuntza beharrezkoa izan behar da bizirik iraun dezan, eta hori lan-munduak ekar dezake.

Horri guztiari jarraituz, normalizazio prozesuan osasungintzak berebiziko garrantzia dauka, arrazoi hauengatik: a) Osakidetzak duen tamainagatik; EAEko enpresarik handiena da. b) Osasun arreta herritarren oinarrizko eskubidea izateaz gain, pertsonen bizitzaren alderdirik intimo eta garrantzitsuenei lotuta dago. c) Jardueraren bolumenagatik eta

66

hedapenagatik. Osakidetzak herri guztietan dauka presentzia. Arreta publiko eta unibertsala izanik, erabiltzaileak herritar guztiak dira. d) Berezkoa duen prestigioagatik. Osasun arreta estimu handian daukate herritar gehienek. Administrazio publikoen artean baloratuena da.

Osasungintzan ere hizkuntza-plangintza bidegurutzean dagoela esan daiteke.

Aurrerapauso handiak eman diren arren, egun osasun arreta ez da euskaraz bermatzen. Ez hori bakarrik, euskararen normalizazioan osasungintzara egokituriko diskurtso erakargarri, berritzaile, eraikitzaile eta eraginkorra falta dela esatera ausartu gaitezke.

OSASUNA ETA EUSKARA: PARADIGMAALDAKETA BATEN BEHARRA Osakidetzaren Euskara Plana, izenak berak adierazten duenez, euskal osasun zerbitzu publikora mugatzen da. Hau da, planetik at geratzen dira hornitzaile pribatuak, berariazko neurriak hartu ezean. Kanpoan geratzen da, halaber, aldundien menpe dagoen

1~5. OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN. AITOR MONTES LASARTE, FELIX ZUBIA OLASKOAGA, JON ZARATE SESMA

arreta soziosanitarioa. Horrez gain, ez da aplikagarria Nafarroan edo Ipar Euskal Herrian eta, beraz, ehuneko ehunean beteko balitz ere, ez lieke zerbitzua euskaraz bermatuko euskaldun guztiei.

Bestalde, orain arteko plangintzak legean oinarritu dira, 67/2003 Dekretuan, hain zuzen ere. Hori horrela, hutsune esanguratsua daukate: arreta euskaraz jasotzeko aukera ausazkotzea pazientearen eremu soziolinguistikoaren arabera, eta ez, behar legez, pazientearen beharren arabera eskaintzea. Horrek pazientean ardazturiko arreta eta ebidentzian oinarrituriko medikuntza ukatzen ditu bete-betean, baita kode deontologikoa ere, besteak beste, ekitaterik gabeko zerbitzua ezartzen duelako.

Osasun-erakunde ororen helburua da kalitatezko eta ekitatezko osasun arreta eskaini eta ematea. Indarrean dagoen ebidentziak dio hizkuntza eta kalitatea (arreta bera) banaezinak direla eta, horri jarraituz, hizkuntza-plangintza kalitateari lotzea ezinbestekoa da, batez ere, segurtasunari eta ekitateari.

Euskararen normalizazioaren eredutik arreta beraren normalizazioaren eredura jauzi egin behar da. Beste era batera esanda, bi hizkuntza ofizial dituen eremu elebidun batean, arreta gazteleraz eta euskaraz eskaintzea, pazientearen behar eta lehentasunen arabera, maila guztietan (hots, lehen mailako arretan eta espezializatuan), ahozko eta idatzizko harremanetan (historia klinikoa euskaraz, alegia), edonon eta edonoiz. Jakinda euskara egoera gutxituan dagoela, mendeko hizkuntzaren aldeko jarrera eskatzen du horrek, eskaintza aktiboaren bitartez. Eskaintza aktiboa euskara erabiltzeko gonbidapena litzateke, betiere erabiltzaileak eskatu baino lehenago. Harago, zerbitzuen plangintzan eta antolakuntzan hizkuntza kontuan hartzea eta, aldi berean, erabiltzaileak, langileak eta komunitate osoa sentiberatzea eta aktibatzea beharrezkoa da. Behar adina baliabide eskaintzeaz gain, gaitasunak ere bultzatzea garrantzitsua da. Hizkuntza-kontzientzia duten maila guztietako langileen (hots, eragile aktiboen) inplikazioa eskatuko luke eredu berriak.

OSAKIDETZAKO III. EUSKARA PLANAK BETE BEHARREKO BALDINTZAK Osakidetzako III. Euskara Planak zehazturiko neurriak osasun esparruari dagozkion eta berezkoak dituen nahitaezko irizpideekin lerrokaturik egon daitezen eta, horrela, onargarriagoak eta eraginkorragoak izan daitezen, hiru baldintza bete beharko lituzke: ebidentzian oinarritua izatea, pertsonak helburu izatea eta Euskal Herriko egoera administratiboa, erakundeen antolakuntza eta ingurune soziala kontuan hartzea. Atalez atal aztertuko ditugu, zenbait neurri proposatuz.

A) E BIDENTZIAN OINARRITURIKO PLANGINTZA. IKERKETAREN BEHARRA

Osasun arloan, onarturiko edozein esku-hartzek ebidentzian oinarriturikoa izan behar du. Hori lortzeko ikerketa bultzatzea nahitaezkoa da. Osasungintzan ebidentziak ikerketen emaitzak esan nahi du, hau da, ez adituen ustea, datuen emaitza zientifikoa baizik. Adibidez, ikerketetan ikusi da pertsona baten hitz egiteko gaitasunaren galera, afasia, bere ama-hizkuntzan neurtu behar dela. Edo psikiatrian egiten diren hainbat balorazio egiteko, bere ama-hizkuntzan egin beharra daukagula.

Gaia hain konplexua eta zabala izanik, hainbat eragileen arteko elkarlana ezinbestekoa du, hala nola UPV/EHU, Eusko Ikaskuntza, Soziolinguistika Klusterra eta Udako Euskal Unibertsitatea, besteak beste. Euskara Zerbitzuaren zuzendaritzapean, ikerketa-lerroak eta proiektuak zehazten eta kudeatzen duen diziplinarteko batzorde bat derrigorrezkoa litzateke. Nazioarteko elkarlana ere funtsezkoa izan daiteke, batez ere, antzerako egoeran dauden herrialdeetako (Gales eta Kanada, batik bat) erakunde eta norbanakoekin.

Une honetan, hizkuntza-plangintza ebidentzian oinarriturikoa izan dadin eta, aldi berean, pazientean ardazturikoa, zenbait ikerketa-lerro lehenetsi daitezke: 1-Pazienteek Hautemandako Emaitzen Neurketarako (PHEN) galdetegien euskarazko itzulpena, baliozkotzea, erabilera eta ebaluaketa, izan

2~5. OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN. AITOR MONTES LASARTE, FELIX ZUBIA OLASKOAGA, JON ZARATE SESMA

67

ere, pazientea ebidentziaren erdigunean kokatzeko aukera ematen digute. 2-Ikerketa kualitatiboak, paziente eta langileen bizipenak, ikuspuntuak eta ardurak aztertzeko. 3-Ikerketa-protokoloa. Egun ez dago eremu elebidunetarako berariazko ikerketa-protokolorik. Izan ere, pazienteen hizkuntza baztertzeak alborapena ekar dezake, hainbat arrazoirengatik.

4-Gai honen inguruko doktorego-tesiak abiarazteko itun bat ere gomendagarria litzateke Osakidetza eta UPV/EHUren artean.

Ikerketaren eta ezarpen-prozesuen bitartez sorturiko ezagutza partekatu eta zabaldu behar da, langileen hizkuntza-ohiturak aldatzeko ezinbestekoa den kultura-aldaketa lortze aldera. Hizkuntzaren gaia, beraz, etengabeko prestakuntzan txertatzea eskatzen du horrek. Azken urteetan zenbait aurrerapauso eman dira, esaterako UPV/EHUren UIK Fundazioak antolaturiko ‘Osasuna eta hizkuntza’ udako ikastaroak, edo UPV/EHUk UEUrekin batera antolaturiko graduondokoa, ‘Hizkuntzen kudeaketa osasungintzan. Euskara komunikazio klinikoan’ izenekoa, aditu titulu ofiziala eskaintzen duena.

Argitalpenak ere funtsezkoak dira; ikerketa eta hortik eratorria den ezagutza zabaltzeko aukera ematen dute eta, aldi berean, baita ikertzaileei eta erakundeei gai honetan prestigioa eta lidergoa eskuratzeko aukera ere.

B) PAZIENTEAN ARDAZTURIKO EUSKARA PLANAK

Egun onartuta dagoen osasunaren definizioa hauxe da: ongizate osoko egoera, fisikoa, psikikoa eta soziala. Medikuntzaren eredu biopsikosozialari jarraituz, pertsonan ardazturiko arreta-eredua garatu da, zeinean norbanakoa, bere ingurunea eta komunitatea kontuan hartzen diren. Osakidetzaren lerro estrategikoek argi adierazten dute pertsonak direla osasun-jardueren ardatza.

Arreta hizkuntza gutxituan ez emateak kalitatezko zerbitzua oztopatzen du, horrela hizkuntza bera osasunaren baldintzatzaile bilakatuz. Hau da, erabiltzaileen arteko desberdintasunak eragiten ditu, prebenigarriak

68

eta, hortaz, justifikaezinak direnak, medikuntzak oinarrizkoa duen ekitatea zapuztuz.

Ekitatea arretaren kalitaterako ezinbestekoa denez, eta ekitaterik gabeko arretaren normalizaziorik ez dagoenez, bi hizkuntza ofizialetan eskaini behar da nahitaez, ekitateari loturiko hizkuntza-justiziari jarraituz. Horretarako beharrezkoak diren baliabideak eskaintzeaz gain, erabiltzaile eta langile euskaldunen gaitasunak adoretu behar dira, euskara erabiltzeko hautua askatasunez egin dezaten.

Pazienteen hizkuntza-beharrak aurreikustea eta euskarazko zerbitzuen eskaintza aktiboa egitea gakoak dira, beraz, eta etorkizuneko euskara planaren ardatzak, pazientean zentraturikoa izango bada.

C) E USKAL HERRIKO EGOERA ADMINISTRATIBOA, ERAKUNDEEN ANTOLAKUNTZA ETA INGURUNE SOZIALA HIZKUNTZA PLANGINTZAN

Osakidetzako III. Euskara Planak egoera administratiboa eta osasun zerbitzuak ematen diren ingurunea kontuan hartu beharko lituzke.

1) Euskal Herriko egoera administratiboak planaren eraginkortasuna mugatzen du, bai euskararen normalizazioari egin diezaiokeen ekarpenari, bai euskaldun guztiei euskarazko arreta emateko ahalmenari.

Izan ere, EAEra mugatzen da eta ez dio eragiten arlo soziosanitario osoari. Korapilo hau askatzeko konponbidea estandar klinikoak izan daitezke: eremu elebidunetan kalitatezko arreta hizkuntza ofizialetan bermatzeko komunikaziorako estandarrak alegia. Neurgarriak eta ebaluagarriak diren irizpideak lirateke, kanpoko ebaluatzaile baten bitartez akreditazio ofiziala eskuratzea ahalbidetu dezaketenak. Adosturikoak izan behar dira, ebidentzian oinarriturikoak, eta berariazko baimena duen erakunde batekin sorturikoak. Estandarrek hizkuntza kalitatea, segurtasuna eta ekitatearen esparruan koka dezakete, medikuntzarekin lerrokatuz eta erakundeen dimentsio formalean txertatuz.

Halaber, klinikoak izanik muga administratiboa gainditzeko ahalmena dute. Hartara, aplikagarriak izan daitezke Nafarroako eremu

3~5. OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN. AITOR MONTES LASARTE, FELIX ZUBIA OLASKOAGA, JON ZARATE SESMA

euskaldunean, baita erakunde pribatuetan ere. Bestalde, Osakidetza mundu-mailako erreferente bilaka daiteke hizkuntza eta arretaren alorrean, bere prestigioa eta izen korporatiboa hobetuz; berrikuntzan, ikerketan eta sorkuntzan nabarmenduko den erakundea.

2) Osakidetzaren egitura eta antolaketa hizkuntza-plangintzan kontuan hartu beharreko aldagaia da. Osakidetzak arreta sanitario integratuaren ereduari darraikio, gaur eguneko osasun-zerbitzuen kudeaketa, finantziazio eta antolaketa-ereduaren paradigma.

Prozesu asistentzialak bateratuz pazienteen osasuna hobetzeko asmoz burutzen diren osasun-zaintzak antolatzeko printzipio bat litzateke. Eredu horrek pazientea erdigunean jartzen du, eta helburu horrekin zaintza-prozesuen arteko koordinazioa gakoa da.

Integrazio-prozesu horrek erronka eta aldi berean aukera gehigarria dakar. Profesionalen arteko komunikazioa hobetze aldera, informazio-sistemen partekatzea bultzatu da, historia kliniko digitala eta errezeta elektronikoa garatuz. Horrek langileen arteko kolaborazioa errazten du, pazienteen segurtasuna eta, aldi berean, sistemaren jasangarritasuna hobetuz. II. Euskara Planak historia klinikoa ele bietan garatzeko beharra jaso zuen, baina arreta sanitario integratuak baldintza propioak ezartzen ditu. Arreta-prozesuak ibilbide bat egiten du, lehen mailako arretatik espezializatura, non hainbat profesionalek parte hartzen duten, maiz eremu soziolinguistiko batean dagoen osasun-zentro batetik beste eremu batean kokaturiko ospitale batera. Horri aurre egiteko, eta giza baliabideen mugak ezagututa, euskarazko zirkuituak proposatu dira.

Zirkuituek euskarazko arreta eskaintzen dute maila guztietan. Ez hori bakarrik, historia klinikoa euskaraz eta, hortaz, euskara lan-hizkuntza izatea ahalbidetzen dute. Horrek, bere aldetik, orain arte jorratu gabeko erronka berria sortu du: profesionalen arteko hizkuntza mugak. Erantzukizuna erakundearena izanik eta inoiz ere ez erabiltzailearena, hizkuntza-mugen auzia pazienteen eremutik profesionalenera ekartzea positiboa dela esan daiteke.

Bi izan dira erronka eta aukera horri erantzuna emateko proposamenak: batetik, zirkuituak,

gaitasunen eta hizkuntza-justiziaren ereduari jarraituz, eta bestetik itzultzaile automatikoa.

Biak osagarriak izan daitezke. Are gehiago, banaezinak lirateke, ez baitago zirkuiturik gabeko itzultzailearen beharrik, eta zirkuituak abiarazteko itzultzailearen laguntza premiazkoa izan baitaiteke.

Dena den, bata zein bestea hurbilpen egokituak baino ez dira, hau da, erdaldun elebakarrak nagusi diren erakundeari egokituriko neurriak. Ez dago zalantzarik plantilla elebiduna etengabe eta era progresiboan areagotzeko eta, aldi berean, erarik eraginkorrenean antolatzeko neurriak ezinbestekoak direla.

Euskara Zerbitzuari garrantzia eta baliabide gehiago ematea gomendagarria litzateke, botere-guneetatik gertuago jarriz, erabakitzeko ahalmena emanez, eta horrela hizkuntza-plangintza erakundearen erdigunean jarriz, arlo guztietan zeharkako lerroa izan dadin.

Hori horrela, ESI bakoitzaren zuzendaritza-taldean kokatzea neurri aproposa izan daiteke.

ESI bakoitzeko euskara arloko arduradunaren pean egongo lirateke euskara teknikariak, eta horretarako, noski, giza baliabide gehiago derrigorrezkoak dira. Euskara zerbitzuaren esku egongo litzateke euskararen gaineko plangintza, kudeaketa, ebaluaketa-prozesua gidatzea, eta azkenik, erakundearen hala nola gizartearen aurrean erantzutea, gardentasunaz.

Euskara planaren sortze-prozesuan diziplinarteko lan-talde bat antolatzea egokia izan daiteke, maila eta kokapen ezberdinetako profesionalak bilduz, bai Osakidetza barrukoak zein kanpokoak. Parte-hartzea berdintasunean, errespetuz, erakundearen kode etikoak errespetatuz eta adostasunez egin beharko litzateke, erabaki partekatuak lortuz.

Euskara Planak, bestalde, beti publikoa izan beharko luke, gizarte-eragileei eta erabiltzaileei ekarpenak zein kritikak egiteko aukera eskainiz.

Euskaraz lan egiteko gai diren osasun-profesionalak beharrezkoak dira. Zentzu horretan, orain arteko hizkuntza-eskakizunen estrategia birpentsatu beharko litzateke, ez baitago frogaturik egungoak euskarazko

4~5. OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN. AITOR MONTES LASARTE, FELIX ZUBIA OLASKOAGA, JON ZARATE SESMA

69

zerbitzurik eta lan harremanik bermatzen duenik. Asmo horrekin hainbat neurri proposa daitezke: -Etorri-berriak diren langileei harrera-protokoloak, non hizkuntzaren garrantzia jakinaraziko zaien eta euskara ikasteko, hobetzeko eta erabiltzeko baliabideak eskainiko zaizkien. -Maila ezberdinetako euskara-ikastaroak, erdaldun elebakar direnentzat eta euskaldunentzat, hauek historia klinikoa euskaraz sor dezaten. -Lanpostuaren eta funtzioaren araberako hizkuntza eskakizunak. Helburua ez litzateke lana eskuratzeko eskakizun bat betetzea, komunikazio klinikorako gaitasuna eskuratzea baizik.

Atal honetan gakoak dira mediku egoiliarrak, etorkizuneko zerbitzu-buruak eta liderrak izango direnak. Arian arian espezialitatea euskaraz eskaini behar zaie. Horretarako, ESI bakoitzeko ikasketa buruak elebidunak izatea gomendatzen da. Euren betebeharra litzateke tutore elebidunak hautatzea. Mediku egoiliarrak eta euren tutoreak arreta espezializaturako zirkuituetan parte hartzea bultzatu beharko litzateke, historia klinikoa euskaraz lantzera ohitu daitezen, eta etorkizunera begira zirkuituen jarraikortasuna hasiera-hasieratik bermatzen ahaleginduz.

3) Ingurunea: osasun arloko euskal komunitatea. Ez litzateke ahaztu behar osasun jarduera eremu diglosiko batean kokatzen dela eta horrek hizkuntza-ohitura desegokiak ezarri dituela, ebidentzia zientifikoarekin bat ez datozenak, profesionalek eta erabiltzaileek barneratu dituztenak, naturaltasunez onartzeraino. Horrenbestez, erabiltzaile askok ez dute osasun arreta euskaraz eskatzen oraindik ere.

Hori horrela, osasun arreta euskaraz bultzatzeko, osasungoa bera euskararen normalizazio-prozesuan tresna eraginkorra izateko, osasun arloko euskal komunitatea eratzea beharrezkoa da. Alde batetik erabiltzaileek, gizarteak, oro har, euren lehentasunak eta beharrak adierazteko eskubide osoa eta betebeharra daukate. Bestetik, osasun-langileak, hizkuntza-kontzientzia izango duten eragile aktibo bilakatu behar dira. Kultura-aldaketa bat beharrezkoa da horretarako, eta hori bultzatzeko osasun-erakunde eta unibertsitatearen ekarpena ezinbestekoa izango

70

da, profesionalen euskarazko prestakuntza bermatuko dutenak, batetik, eta gaiarekiko kontzientziazioa sustatuko dutenak, ikerketa eta etengabeko prestakuntzaren bitartez. Erabiltzaileek, osasun langileek, euskalgintzaren eragileek, osasun-erakundeek eta unibertsitateak osasun arloko euskal komunitatea osa dezakete, bere aldetik euskaldungoaren euskarri eta arnasgunea bilaka daitekeena, euskararen normalizaziorako ezinbesteko zutabea.

AZKEN HITZA Euskara bidegurutzean dagoela esan dezakegu; plazara ateratzeko ordua heldu da.

Arlo sozioekonomikoa giltzarria dela bistakoa da, euskara lanerako beharrezkoa izango den hizkuntza bilakatzeko. Bada, lan-munduan ez da osasun arloa bezalakorik; duen prestigoagatik, hedaduragatik, jardueraren berezitasun eta bolumenagatik. Ez da biziberritzerik lortuko, osasun arreta euskaraz egon ezean.

Euskara planek aurrerapauso nabarmenak lortu dituzte, baina oraindik ere ez da euskarazko arretarik bermatzen, eta euskara lan-hizkuntza izatetik urrun dago. Erarik eraginkorrenean aurrera egiteko asmoz paradigmaren aldaketa proposatzen da hemen; euskararen normalizaziotik arretaren normalizaziora jauzi egitea, medikuntzarekin bat etorriz, hizkuntza eta arreta banaezinak bilakatuz, eta osasun-erakundeen dimentsio formalean txertatuz. Horretarako, III. Euskara Planak hiru baldintza bete beharko lituzke: ebidentzian oinarriturikoa izan, pazientean ardazturikoa, eta Osakidetzaren egitura eta antolakuntza, Euskal Herriko egoera administratiboa eta ingurune soziala kontuan hartzea. Erronka potoloa den arren, egundoko aukera ere bada; hizkuntza eta osasungintzaren gaian mundu-mailako lidergoa eskuratzekoa. Ikerketan, berrikuntzan, osasun alorreko hizkuntza-plangintzan eta ezarpenean aitzindariak izateko aukera. Horrenbestez, uzta denez ereintzaren saria, Osakidetzak sortuko duen euskara plana hausnartzeko unean gaude, bidegurutzean osasungintzan ere, hazitik baitator uzta.

5~5. OSASUNA ETA EUSKARA: BIDEGURUTZEAN. AITOR MONTES LASARTE, FELIX ZUBIA OLASKOAGA, JON ZARATE SESMA

~23. EL SECESIONISMO VASCO (O CATALÁN) Y LA MORAL CATÓLICA. JON SOBRINO

ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK ARANTZA DEL POZO

NOLAKOA IZANGO DA ETORKIZUNEKO GIZARTEA? Gailu digitalek garrantzi handia dute gure egunerokotasunean. Gure eguneroko bizitza gero eta digitalagoa da eta gero eta gailu eta prozesu digital gehiago erabiltzen ditugu elkarrekin konektatzeko. Eta ez bakarrik lanean, baita gure bizitza pribatuan eta espazio publikoa deritzogunean ere. Gaur egun, gizartean informazio trukea oro har interfaze digitalen bidez egiten dugu. Tren, autobus edo metroan sartzerakoan, jendea bere mugikorra, tableta edo ordenagailua begiratzen ari da. Plataforma digitalak mundu osoko milioika pertsonen egunerokotasunean txertaturik daude, mundu globalean erosketak egiteko (Amazon, Alibaba), eduki digitalak kontsumitzeko (Netflix, Youtube, Spotify) edota informazioa partekatzeko (Facebook, Twitter) erabiltzen ditugularik, gehienbat. Asko dira joera honen onurak. Datu kopuru astronomikoak berehala eskura ditugu. Berehala jar gaitezke harremanetan gure lagun eta maiteekin. Lan konplexuak azkarrago eta errazago egiteko gai gara. Gure finantzak eta negozioak hatz batekin kudea ditzakegu. Administrazio publikoari konektatuta gaude. Emankorragoak, lehiakorragoak, berritzaileagoak izan gaitezke. Gure bizitza sare sozialen bidez

72

1~5. ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK. ARANTZA DEL POZO

AHOTS ETA HIZKUNTZA TEKNOLOGIEN ZUZENDARIA VICOMTECH

dokumentatu dezakegu, informazioa hodeian gorde, komunikazioa kontrolatu…

Gailu eta plataforma horiek guztiek interakzio-interfazeak dituzte. Interfaze bat teknologiarekin nahi dugun emaitza lortzeko elkarrekin eragiteko dugun modua da. Behar bezala diseinatuta badago, erabiltzailea eroso sentituko da makinarekin elkarreraginean.

Historikoki, interfaze mota asko erabili ditugu. XX. mende amaieran, teklatuak konputazio teknologiarekiko giza elkarrekintza menderatzen zuen. Hala ere, teklatua hobekuntza handia izan zen 1940 eta 1950eko hamarkadetan ordenagailu goiztiarrak programatzeko erabiltzen ziren punch-txartelen gainean. 1980ko hamarkadaren hasieran erabiltzaile interfaze grafikoak eta saguak izugarri aldarazi zuen ingurunea, bi berrikuntza horiek gertaera sismiko bat sortu zutelarik eremu teknologikoan. Apple etxeak milioi bat Macintosh salduta zituen 1988 urtean eta IBM, Compaq eta beste batzuek ildo berdina jarraitu zuten euren ordenagailuetako saguei esker. 1990eko hamarkada hasi zenean, ordenagailu eramangarriak mahai gaineko ordenagailuei aurrea hartzen hasi ziren. Hortik aurrera, aldaketa inkrementalak etorri ziren sagu eta teklatu interfazeetan, hala nola

sagu optikoa edo korritze-gurpila, informatikak miniaturizatzen jarraitzen zuen bitartean.

2000ko hamarkadaren bukaerak jauzi handia ekarri zuen interfazeen diseinuan. Puntu anitzeko ukimenak erabiltzaileei eduki digitalekin sagurik gabe modu berrietan elkarrekin eragiteko aukera eman zien. Eta hurrengo urteetan, telefono mugikor eta tableten fabrikatzaile guztiek ukimen interfazeak integratu zituzten.

Gaur egun, ukimena eduki digitalekin elkarrekintzan aritzeko modua da, ez bakarrik telefono mugikor eta tabletetan, baizik eta kiosko, kutxazain automatiko eta etxetresna elektrikoetan ere1.

Interfaze guztien gakoa elkarrekintza naturala egitea da. Beraz, etorkizuneko interakzio-interfazeek pertsona batekin hitz egitea bezain naturalak izan beharko lukete. Elkarrekintza, gehienbat, ahotsaren, keinuen, aurpegi-adierazpenen eta marrazkien bidez eginez.

Atzera begiratuta, ikus dezakegu teklatuak eta saguak benetan hizkuntza naturalaren eta informatika-gailuen arteko aldea estaltzeko asmoarekin sortu zirela. Eta ondo funtzionatu dutela 30 urte baino gehiagotan. Orain, berriz, gure ahotsa, atzamarrak eta gorputzak kontutan hartzen dituzten interfaze naturalagoetara itzultzeko bidean gaude. Gaur egun, ahots interfazeak eta aplikazioak edonon aurki daitezke jada: telefono mugikorretan, telebistetan, etxe adimendunetan, bozgorailuetako ahots-laguntzaileetan eta beste hainbat gailutan. Eta hori bakarrik hasiera da: ahots-teknologien merkatua 11.000 milioi dolarrera iritsi zen 2019. urtean Estatu Batuetan eta 2025erako % 17 inguru handitzea espero da2. Ahots-elkarrekintzarako ahalbideen garapen azkarrak argi uzten du ahots eta hizkuntza teknologiak interfaze grafiko tradizionalen aukera bihurtzen ari direla.

ZER DIRA AHOTS ETA HIZKUNTZA TEKNOLOGIAK? Ahots eta Hizkuntza Teknologiek giza hizkuntza, ahozkoa zein idatzia, prozesatzea helburu duten teknika, metodo eta algoritmo multzoak osatzen dituzte. Erraldoi teknologikoek (Google, Amazon, Microsoft, IBM, Facebook) urte batzuk daramatzate teknologia horietan inbertitzen. Eta horrek, besteak beste, oso azkar aurreratzea eta jendarteratzea lortu du. Nork ez ditu txatbotak eta ahots-laguntzaileak ezagutzen? Bestalde, ikaskuntza sakonak irauli egin ditu. 2017an Microsoftek giza zehaztasuna gainditu zuen telefono bidezko elkarrizketak transkribatzeko sistema bat garatu zuen3. Agian konturatuko zineten GoogleTranslate-ko itzulpenak duela urte batzuk baino askoz ere naturalagoak direla. Hori horrela da oraingo itzulpen automatikoko teknologia ikaskuntza sakonean oinarrituta dagoelako. Are gehiago, eredu neuronalak ohiko hizkuntza naturalaren prozesamenduko tekniken emaitzak hobetzen ari dira oinarrizko zereginetan, hala nola izendatutako entitateen detekzioan edo sentimenduen azterketan4. Emaitza hauek guztiak arkitektura neuronal berriei esker lortu dira, bai eta erabilgarri dauden datu kopuru handiei eta horiek prozesatzeko garatu diren hardware azpiegiturari esker: Microsoften ezagutzailea 2.000 ordu eta 165 mila hitzeko hiztegiarekin entrenatu zen; itzulpen neuronaleko sistema batzuk dozenaka milioi esaldi paralelorekin entrenatzen dira; modeloak GPU (ingelesetik, Graphical Processing Unit) ugari dituzten zerbitzarietan entrenatu ohi dira.

Zehazkiago, Ahots eta Hizkuntza Teknologiak honako multzoetan sailka daitezke: • Ahotsaren Prozesamendua: audiotik informazio baliagarria eskuratzeko balio duten algoritmo eta teknikak,

1. Asher, Mark “The History of User Interfaces – And Where They Are Heading, CMO by Adobe, 2017 2. H. Tankovska “Voice technology – Statistics & Facts, Statista, August 2020 3. Xuedong Huang, “Microsoft researchers achieve new conversational speech recognition milestone”, Microsoft Research Blog, August 2017 4.Young et al. “Recent Trends in Deep Learning Based Natural Language Processing”, IEEE Computational Intelligence Magazine 13(3):55-75, 2018

2~5. ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK. ARANTZA DEL POZO

73

hala nola, ahotsaren ezagutza eta sintesia edo aplikazio biometrikoak.

• Hizkuntza Naturalaren Prozesamendua: testuen esanahia deszifratzeko erabiltzen diren metodoak, hala nola, informazio erauzketa, sentimenduen analisia, galderen erantzuna edo testuen laburpena.

• I tzulpen Automatikoa: hizkuntzen arteko mugak apurtzeko erabiltzen diren algoritmo eta metodologiak, hala nola, testuen itzulpena, ahotsaren itzulpena, hauek entrenatzeko behar diren datuak ustiatzeko teknologia eta emaitzen kalitatearen neurketa.

• Elkarrizketa Sistemak: pertsona eta makinen arteko interakzio naturalak lortzeko teknikak, hala nola, hizkuntza naturalaren ulermena, elkarrizketaren kudeaketa, hizkuntza naturalaren sorkuntza edo elkarrizketa multimodalak.

EUSKARA ERABILTZEKO EREMU BERRIAK Ahots eta Hizkuntza Teknologien emaitzarik onenak aplikazio-eremura egokitzen direnean lortzen dira. Horretarako, datuak behar dira eta zehazki, audioak eta testuak.

Ahots eta Hizkuntza Teknologien aplikazio eremu zuzenena Hizkuntzen Industriarena da, hau da, hizkuntzen tratamenduarekin zerikusia duten produktu eta zerbitzuak diseinatzeaz, ekoizteaz eta komertzializatzeaz arduratzen den jarduera sektorea. Itzulpengintza, irakaskuntza eta edukien inguruan zerbitzuak ematen dituzten enpresek osatzen dute. Euskarak presentzia handia du eremu honetan5: giza itzulpengintza, bikoizketa eta interpretazio zerbitzuak euskaraz eskaintzen dituzten enpresak badaude; hizkuntzen ikaskuntzan, ikaskuntza arautuan, master eta doktorego

programa askotan euskara da komunikazio hizkuntza; eta edukien industria bat ere badago euskararen inguruan. Alor horretan, Ahots eta Hizkuntza teknologiak itzulpen-, bikoizketa- eta interpretazio-prozesuak laguntzeko, ariketak sortzen eta zuzentzen laguntzeko edota ikus-entzunezko edukiak azpititulatzen eta bikoizten laguntzeko erabili daitezke.

Hala ere, beste aplikazio eremu batzuetan ez da horrelakorik gertatzen. Industria eta Fabrikazioaren alorrean, adibidez, oinarrizko informazioa eta kudeaketa sistemek oraindik gaztelania erabiltzen dute gehienbat, nahiz eta euskararen presentzia hemen ere areagotzeko ekimenak sortzen hasi diren. Hauen artean, INDEUS Industriaren Euskal Plataforma6 aipagarria da, euskaraz lan egitea erabaki duten hogeitik gora enpresek osatzen dutena. Ahots eta Hizkuntza teknologiek balioa eman diezaiokete sektore industrialari honako lau ildo nagusietan: (1) kudeaketa sistemekin, business intelligence tresnekin edo makina eta robotekin interfaze naturalagoak garatzen laguntzeko; (2) dokumentazio teknikoaren koherentzia bermatzen laguntzeko, kalitate handiko domeinuko itzulpen automatikoak lortzeko eta eskuliburuetan dagoen informazioaren kontsultak errazteko; (3) egiturarik gabeko testu libreetan gordetako informazioa aztertu ahal izateko eta datuen analisietatik eratorritako txostenak sortzen laguntzeko; edo (4) bezeroen ohiko kontsultak erantzuten laguntzeko eta erabiltzaileen autozerbitzua sustatzeko. Hau dena ez bakarrik gaztelaniaz, euskaraz ere bai. Orain dela gutxi abiarazi da makinekin eta automatismoekin interakzioan aritzeko euskarazko terminologia eta korpusa formalizatzea helburu duen Eusko Jaurlaritzak finantzaturiko EKIN ikerketa proiektua, sektorean elkarrizketa-interfazeak euskaraz ere garatu ahal izateko helburuarekin, besteak beste7.

5. Langune, Hizkuntza Industrien Elkartea Euskal Herrian, 2020ko Azaroak 23an ikusia, <https://www.langune.eus> 6. INDEUS, Industriaren Euskal Plataforma, 2020ko Azaroak 23an ikusia, <https://www.euskadi.eus/eusko-jaurlaritza/-/albistea/2020/indeus-industriaren-euskal-plataformak-2020rako-helburuak-aztertu-ditu-euskara-industriaren-arloan-sustatzeko> 7. Vicomtech-eko I+G+b Proiektuak, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.vicomtech.org/eu/igb-egiaztagarria/proiektuak?tecnologia=8

74

3~5. ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK. ARANTZA DEL POZO

Euskararen erabilera oraindik txikia den beste eremu bat osasunaren esparrua da.

Gaur egun pazienteen eta medikuen arteko kontsulta-elkarrizketak batzuetan euskaraz egiten diren arren, osasun-kudeaketako sistemetan informazioa gaztelaniaz gordetzen da, euskaldunak ez diren beste osasun-langileek ulertu ahal izateko. 2019an, osasun-txostenak gazteleratik euskarara eta baita euskaratik gaztelerara ere itzuliko dituen itzultzaile automatiko neuronal bat garatzeko eta ezartzeko proiektua hasi zuen Osakidetzak8. Itzultzailea hobetu ahal izateko, osasun-langileak osasun-txosten erreal elebidunak idazten ari dira.

Testuinguru honetan ere, ahots eta hizkuntza teknologiak baliogarriak izan daitezke osasun-sektorearentzat: historia kliniko elektronikoetako testu libreak egituratuz big datako aplikazioetan ere erabili ahal izan daitezen; ohar klinikoak automatikoki transkribatuz; osasun prozesuetan lagun dezaketen elkarrizketa-interfazeak garatuz; edo kontsultetan trukatutako informazioa automatikoki transkribatu eta egitaratuz, medikuek pazienteekin egoten denbora gehiago eman ahal dezaten.

Euskararen erabilerako beste eremu berritzaileak Energia, Garraiobideak edota Administrazio Publikoko bestelako alorrak izan daitezke, hala nola, Justizia, Herritarren Arreta edo Segurtasun Digitala – berri faltsuen inguruan, adibidez, ahots eta hizkuntza teknologiarekiko interes handia erakusten ari dena.

Azkenik, ahaztu behar ez dugun beste eremu garrantzitsu bat, lehen aipatu ditugun eta gure egunerokotasunean hainbeste erabiltzen ditugun gailu eta plataforma digitalak dira. Gailu gehienak merkatu globalari heltzen dioten atzerriko fabrikatzaileek sortzen dituzte. Merkatu horretan, hizkuntza gutxituek kuota txikiagoak dituzte, eta, beraz, euskara ez dute denek maila berdinean bermatzen.

Microsoft-ek eta Google-k bai, baina Apple-k, adibidez, ez du oraindik euskara aldez aurretik instalatuta datozen hizkuntzen artean sartzen.

Plataformekin ere gauza berdina gertatzen da eta askok ere ez dute euskara beren hizkuntzen artean sartzen. Facebook, Twitter eta Youtube-k bai, baina ez litzateke ondo egongo Amazonen erosketak euskaraz egin ahal izatea edo Netflixen edozein eduki euskaraz ikusi ahal izatea etorkizunean?

Aurrerapen teknologikoen ondorioz, azken urteotan euskarazko ahots eta hizkuntza teknologia aurreratuak gizarteratzen hasi dira. Horien artean, itzulpen automatikoa eta ikus-entzunezko edukien transkribapena dira aipagarrienak. Itzultzaile neuronalek jauzi handia eman dute itzulpen automatikoen kalitatean euskara eta beste hizkuntzen artean.

Hori dela eta, euskararako hainbat itzultzaile neuronal garatu dira. Vicomtech-eko itzulpen automatiko neuronaleko teknologia honako ekimen hauetan transferitu eta integratu dugu: Eusko Jaurlaritzaren Itzuli itzultzaile neuronalean9, MondragonLingua enpresaren Lingua. eus itzultzailean10 eta gure itzultzaile Batuan11.

Azken horren helburua erabilera errealeko datuak biltzea da, oinarrizko teknologia hobetzen jarraitu ahal izateko. Transkribapen neuronalari dagokionez, jauzi kualitatibo handia egin da kalitateari dagokionez hizkuntza guztietan, euskara barne. Ikus-entzunezko eduki batzuetan, hizketak aurrez aldetik definitutako gidoi bat jarraitzen duenean eta soinu-efektu edo zarata askorik ez dagoenean, transkripzio- eta azpititulaketa-prozesuak bizkortzea ahalbidetzen hasi da. Vicomtech-eko transkripzio automatiko neuronaleko teknologia honako ekimen hauetan transferitu eta integratu dugu: Euskadiko gobernu irekiaren Irekia plataforman sortzen dituzten bideoak azpititulatzeko12, Eusko Legebiltzarrak bilkurak

8. Osakidetza Kontratatzailearen Profila, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.osakidetza.euskadi.eus/kontratatzailearen-profila// contenidos/anuncio_contratacion/exposakidetza30315/eu_doc/eu_arch_exposakidetza30315.html 9. Itzuli itzultzaile neuronala, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.euskadi.eus/itzuli/ 10. Lingua.eus itzultzaile automatikoa, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://lingua.eus/eu/itzultzailea 11. Batua, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.batua.eus/ 12. Irekia, Azpititulatutako bideoak (betan), 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.irekia.euskadi.eus/eu/web_tv/closed_captions

4~5. ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK. ARANTZA DEL POZO

75

eta batzordeak transkribatzen laguntzeko NaturalVox enpresaren eskutik13, eta EITBren ikus-entzunezko edukien azpititulaketa prozesuetan laguntzeko.

EUSKARAREN ETORKIZUNAREKIN LOTUTAKO HAUSNARKETA Hurrengo lerroetan, orain arte deskribatutako testuinguruan euskarak izango duen etorkizunari buruzko hausnarketa azalduko dugu.

Lehenik eta behin, garrantzitsua da kontuan hartzea euskarari onura handia egiten diotela beste hizkuntzetarako garatzen ari diren aurrerapen teknologikoek. Azken hamarkadek adimen artifizialaren garapenaren eta onarpenaren abiadura ikaragarri azkartzen ikusi dute eta erritmoak hurrengo urteetan ere jarraituko du. Ahots, hizkuntza eta keinuetan oinarritutako interakzioen naturaltasuna lehenetsiko duten interfazeak garatzeko bidea hasi da. Txipen errendimendua hobetzen jarraitzen ari da adimen artifizialaren teknologiaren garapenarekin batera eta fabrikatzaileek algoritmoak mugikorretan, sare ertzean edo/ eta hodeian exekutatu ahal daitezen dabiltza lanean. Datuak eta adimen artifiziala elkartzen ari dira eta gero eta datu kopuru handiagoak daude eskuragarri ahots eta hizkuntza teknologien garapenerako. Gainera, hizkuntza baterako aldez aurretik entrenatutako algoritmoak erabiltzen hasi dira emaitza onekin beste hizkuntzetarako, esploratzen hasi berri den algoritmia honek euskara bezalako hiztun gutxiko hizkuntzei onura handiak ekar diezazkiokeelarik.

Bigarren hausnarketa, teknologiari oraindik geratzen zaizkion erronken ingurukoa da. Hizkuntza bakoitzaren ahoskera kokapenaren, taldearen edo bakoitzaren idiosinkrasien arabera alda daiteke, azentuak, gramatika eta hiztegiaren erabilera barne.

Aldaketa horiek hizkuntza bereko hiztunei elkar ulertzea galaraz diezaieke eta ahotsaren ezagutzarako erronka esanguratsua aurkezten

dute. Azentuei, dialektoei eta hizkuntzako beste eskualde-aldaketei aurre egiteko, hizkuntza-pakete espezialistak garatzen dira normalean emaitza fidagarriak bermatzeko.

Euskalkien kasuan, ildo horretan lan handia geratzen da oraindik egiteko. Bestalde, hizkera espontaneoa ahots ezagutza sistemek aurre egin beharreko beste erronka garrantzitsu bat da. Hizkera mota horren ezaugarririk nagusiak geldialdiak, errepikapenak eta hasiera faltsuak dira. Funtsean, testutik ezberdina da eta pertsonen arteko komunikaziorako optimizatua dago, ahots teknologia garatzeko erabiltzen diren datuetatik urruntzen delarik. Hurrengo urteotan, aurrerapausoak eman beharko lirateke lan ildo honetan ere bai.

Azkenik, datorkigun mundua benetan hemen dagoela jada ohartarazi behar dugula eta esparru berrietan euskara bermatzeko estrategia teknologiko bat beharrezkoa dela.

Gure eguneroko bizitzan gailuak eta plataformak erabiltzen ari gara. Industria eta Osasungintza bezalako sektore estrategikoetan euskara bultzatzeko ekimenak martxan jartzen ari dira. Euskarazko ahots eta hizkuntza teknologia aurreratuak garatzen eta erabiltzen hasi dira. Euskara ere erabilera eremu berri guztietan egon dadin, estrategia teknologiko bat definitzea beraz ezinbestekoa da. Euskaraz dauden datu guztiak nola bildu, biltegiratu, kudeatu, partekatu eta erabili daitezkeen aztertzeko. Eta datu horiek euskarazko ahots eta hizkuntza teknologiak entrenatzeko behar den moduan etiketatu ahal izateko. Erronka polita dugu aurrean, eta horri ekiteko lankidetza publiko-pribatu eraginkorra ziurrenik beharrezkoa izango da.

13. Eusko Legebiltzarra Kontratatzailearen Profila, 2020ko Azaroak 23an ikusia, https://www.euskadi.eus/web01-tramite/es/contenidos/anuncio_contratacion/expjaso14765/es_doc/es_arch_expjaso14765.html

76

5~5. ETORKIZUNEKO INTERAKZIO-INTERFAZEAK. ARANTZA DEL POZO

HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

1. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK Puri-purian dago adimen artifiziala. Termino teknikoa zen duela gutxi arte; gaur egun, hitz oso zabaldua da. Adimen artifizialaren arloak unibertsitateetako eta ikerkuntza-zentro espezializatuetako mugak gainditu ditu, eta hainbat erabilera praktiko ditu gure eguneroko jardunean. Hedapen hori, itxura guztien arabera, are eta bizkorragoa izango da hemendik aurrera.

Adimen artifiziala, gogora dezagun, makinek giza adimena imitatzeko duten gaitasuna da. Hortaz, edonolako gailu informatikoak giza pentsaerari eta portaerari dagozkion prozesuetarako gaitzea du xede. Oinarrizko ideia baten eraldaketa dakar horrek: adimena ez da engoitik izaki bizidunen ezaugarri esklusiboa, ezpada, makinei ere antzeman dakiekeen gaitasuna.

Hain zuzen ere, ulermena eta mintzamena giza adimenaren adierazpen nabarmenenak baitira, esan beharra dago hizkuntzaren prozesamendua, makinek giza hizkuntza ulertzea eta erabiltzea helburu duena, muin-muineko adimen artifiziala dela.

Nabari iritziko dio zenbaitek baieztapen horri, baina ez dago soberan. Hizkuntzaren

78

HiTZ HIZKUNTZA TEKNOLOGIAKO EUSKAL ZENTROA - IXA TALDEA UPV/EHU EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA

prozesamenduaz ari garenean, edo hizkuntza-teknologiez, adimen artifizialaz ari gara. Eta adimen artifiziala aztertzean, ezin diogu begiratua ukatu hizkuntzaren prozesamenduari.

Bi arloen bilakaerak horixe erakusten du, 1940ko eta 50eko hamarkadetan lehen azterketa teorikoak egin zirenetik. Sinboloen eta arrazoitze logikoaren moldera jo zen gero, eta 1990eko hamarkadan estatistikan oinarritutako ikasketa automatikoa etorri zen. Azken paradigma-aldaketak –azken bospasei urteetan izugarri hedatu denak– datu masiboen erabileran eta ikasketa sakonean (deep learning) du oinarria. Eredu neuronal honek emaitza harrigarriak ekarri ditu, adibidez, itzulpen automatikoan. Jauzi kualitatiboa eragin dute emaitza horiek, eta zinezko erabilgarritasuna eman diote aplikazio eta tresna linguistiko askori.

Adimen artifizialaren aztertze-eremu askotan igarri da hobekuntza, besteak beste, ezagutzaren adierazpidean eta ustiapenean, robotikan, ikusmen artifizialean, edo hizkuntzaren prozesamenduan. Erabilgarritasun funtzionala hobetzearekin bat, aplikazioen eskala eta sozializazioa nabarmen hazi da, eta arlo askotara iritsi da. Erabilera militarra edo etekin handiko erabilera industriala izan ohi da

1~5. HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN. XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

hegemonikoa, aurrerakuntza zientifiko-teknikoa lehen-lehenik horietara lerratzen delako ia beti, bistakoa denez. Baina, esparru horietatik at ere bada adimen artifiziala, eta gaur egun oso presente dago sistema prediktiboetan edo erabakiak hartzeko laguntza-sistemetan, fabrikazio- eta ekoizpen-prozesuetan, ibilgailu autonomoetan, domotikan, medikuntzan, eta, oro har, ezagutzaren ustiapena eskatzen duten prozesuetan. Hedatua dago, orobat, hizkuntzaren azterketari lotutako zereginetan, hala nola, itzulpen automatikoan, pertsonen eta makinen arteko elkarrizketa-sistemetan, irakaskuntzan eta humanitate digitaletan, bideo-jokoetan, era guztietako dokumentuen digitalizazioan eta analisietan, eta abar.

Adimen artifiziala eta hizkuntzaren prozesamendua batera badoaz ere, kostatzen da hizkuntza-teknologiak garapen ekonomiko eta industrialaren terminoetan planteatzea.

Badirudi industria eta hizkuntza bi errealitate disjuntu direla. Baina hizkuntzaren prozesamenduko ekoizpen zientifikoak adimen artifizialekoaren % 30-40 hartzen du, eta, hori horrela, hizkuntzaren prozesamenduaren irismenari, eragiteko ahalari eta alderdi sozio-ekonomikoari serio heldu beharko genioke.

Inpaktu ekonomikoaz eta inpaktu sozialaz ari gara, gure bizimoduan eragiteko ahalmenaz.

2. EUSKARA TESTUINGURU HORRETAN Informazio eta Komunikazio Teknologien (IKT) aro honetan, euskaraz bizi nahi duen komunitateak ez du bazterrean geratu nahi. Ahalegin horretan azpimarra daitezke, adibidez, puntueus (domeinuak.eus) edo euskal wikipedia (eu.wikipedia.org) bezalako ekimenak. Bien arteko desberdintasunak desberdintasun, ekimen horiek badituzte nabarmentzeko moduko ezaugarri komunak: ez dira puntualak, ibilbide luzekoak baizik; administrazioaren eta gizarte-eragileen arteko lankidetza dute oinarrian, eta auzolanean hazten ari dira, bokazio kolektiboa elikatuz norbanakoen inplikaziotik.

IKTetatik hizkuntza-teknologietara etorrita, zalantza berehala sortzen da: Ez ote da areagotuko handienen nagusitasuna? Hizkuntza gutxi batzuek izan ezik, izango al dute besteek garapen teknologikorako aukerarik?

Izatekotan, nola? Esan beharra dago euskara baino hizkuntza boteretsuagoak ere kezkatuta daudela jadanik mundu mailako hizkuntza hegemonikoen nagusitasun guztizkoaren aurrean. Arrakala digitala, minimizazio digitala, heriotza digitala... termino horiek erabiltzen dira hitzetik hortzera.

Gurera etorrita, euskarak egin al diezaioke aurre teknologiaren apustuari? Dagoeneko uste zabaldua da oso: edo euskarak lortzen du bere espazioa teknologiak markatutako mundu honetan, edo modernitatetik kanpo geratuko da. Eta modernitatetik kanpo geratzeak galera izugarria lekarkioke normalizazio-prozesuari.

Badugu zer egina, beraz; eta aspaldi hasi ginen zeregin horretan, izan ere, ibilbide luzea du euskararen prozesamendu automatikoak. 1990eko hamarkadaren hasierarako garatuak ziren oinarrizko baliabide eta tresna linguistiko zenbait –xuxen, esate baterako–, eta, haiek oinarri, orduz geroztik etengabea izan da garapena, garaian garaiko teknologiak eta ereduak baliatuta. Ibilbide horretan, txikiak izanda ere, jakin izan da nazioarteko sistema eta eredu berritzaileenetan ikertzen, eta euskarari aplikatzen. Parte hartu da proiektuen deialdi lehiakorrenetan, sarritan euskara ez beste hizkuntzetarako izan badira ere. Ikasitakoa, beti, euskarari aplikatzeko xedez aritu izan gara, eta horrela lortu da nazioarteko hizkuntza-teknologien mapan euskara agertzea.

Gaur egun, baliabide eta hedadura urriko hizkuntza izanagatik, prozesamendu linguistiko automatikoaren esparruan, munduko hogei hizkuntza nagusien artean kokatu du euskara Andras Kornaik1.

Nazioartean, gurearen antzeko egoeran dauden hizkuntzentzat aitzindaria eta erreferentea da euskararen garapen teknologikoa.

1. Kornai, A.. Hizkuntzen heriotza digitala. BAT Soziolinguistika aldizkaria, 11. 2019 (2). 11-32. ISSN: 2659-5176.

2~5. HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN. XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

79

Azken zazpi-zortzi urtean izandako hobekuntza orokorrak, gainera, potentzialitate handia du, eta eragina eduki lezake euskararen erabileran. Unea da, beraz.

• Talentu-ihesaren arriskua handia da.

Hemen bertan baldintza erakargarriak sortu ezean, zaila da kanpoko deiari entzungor egitea, are gehiago arloko korporazio edo enpresa erraldoiak hain boteretsuak eta aberatsak izanda.

2.1 EGOERA: AUKERAK ETA ARRISKUAK

Abagunea da hizketaren tratamenduan, itzulpen automatikoan edo testuen analisietan lortutako emaitza onen joerari eusteko ikerkuntza mailan, eta ikasitakoa gizarte- eta lan-mundura transferitzeko. Xedea garbia da: euskararen prozesamendu automatikoa presentzia handikoa izatea aro digitalean, eta euskaldunon esku jartzea errendimendu oneko baliabide eta tresna teknologikoak.

• Korporazio horiek merkatu-legearen arabera funtzionatzen dute. Joko-arau horiekin euskarak eta hizkuntza gutxituek zail dute beren garapena.

Oro har, aldeko eta aurkako faktoreak baloratuta, esan dezakegu zimendu sendoak ditugula etorkizuneko lanari heltzeko.

Badira aldeko alderdiak euskarak abagune honi behar bezala hel diezaion: • Europan hizkuntza-teknologiak inbertsio-ardatza izateko bidean dira.

3. ETORKIZUNERAKO PLANGINTZA

Zailtasunak edo aurkako alderdiak ere ondo identifikatuta daude:

Esana dugu Europak ardatz gisa hartu duela hizkuntza-teknologien arloa etorkizuneko inbertsioetarako. Hala dago jasota Europako Parlamentuak 2018an onetsitako “Language equality in the digital age” txostenean2. Dokumentu horretan, aro digitalean eleaniztasuna bultzatzea eskatzen zaie estatu kideei, eta Europako hizkuntza guztiek eduki beharko lituzketen baliabide linguistiko gutxienekoak identifikatzea –datu-multzoak, lexikoiak, ahots-grabazioak, itzulpen-memoriak, corpus anotatuak, eduki entziklopedikoak, eta abar–. Parlamentuaren ebazpen horretatik eratorri da “Developing a strategic research, innovation and implementation agenda and a roadmap for achieving full digital language equality in Europe by 2030” deialdia. “European Language Equality (ELE)”3 izeneko proiektua aukeratu da agenda eta bide-orri hori diseinatzeko, eta proiektu hori garatzen ari den partzuergoko bost kideetako bat da UPV/EHUko HiTZ zentroa.

• Ikerkuntzatik industriarako transferentzia ez da erraza. Hizkuntza-teknologien ahala ez da, gainera, ondo ezagutzen eremu industrialean.

Europak estatu kideei eskatzen die engaia daitezen hizkuntzen garapen digitalean. Esate baterako, Espainiak badu bere “Plan Nacional de Tecnologías del Lenguaje”,

• Euskarak kalitate handiko baliabideak eta tresnak ditu.

• Arloko teknikarien eta ikertzaileen prestakuntza ondo errotuta dago.

Hizkuntzaren prozesamenduan diharduten irakasleen eta ikertzailean jarduna aspaldikoa da, eta etengabea da gazteen prestakuntza –aipagarriak dira UPV/EHUko HiTZ zentroak eskaintzen dituen HAP/LAP (ixa. si.ehu.es/master) eta EMLCT europar masterrak (ixa2.si.ehu.eus/erasmusmundus)–. Horrela sortu da hizkuntzaren prozesamenduan dihardutenen komunitatea, handia eta kohesionatua dena.

• Badira, halaber, eskarmentu eta kalitate handiko enpresak edo agente teknologikoak.

2. https://www.europarl.europa.eu/thinktank/es/document.html?reference=EPRS_STU%282017%29598621 3. https://ecspm.org/multilingualism-and-digital-technology/european-language-equality/

80

3~5. HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN. XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

lehenago ondutako “Plan de Impulso de las Tecnologías del Lenguaje” zeritzonetik eratorria4, eta, maila orokorragoan, badu “Estrategia Nacional de Inteligencia Artificial” izeneko plana ere.

Euskal Autonomia Erkidegoan, Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak idatzia du “Hizkuntza-teknologiak sustatzeko planaren txosten teknikoa”. Ikuskizun dago zer bilakaera izango duen egitasmo horrek, baina premiazkoa da, ezbairik gabe, plan estrategiko bat, helburuak eta lehentasunak ondo zehazteko, aktoreen rola ondo definitzeko, politika publikoen nolakotasunak argi izateko, eta modu koordinatuan jarduteko.

Kataluniako Generalitateko Politika Digitalen eta Administrazio Publikoaren sailak eta Bartzelonako Superkonputazio-Zentroak (BSC) ondu duten AINA proiektua5 eredu egokia izan daiteke guretzat. Proiektu horretan, oso ondo zehaztu da jomuga: adimen artifizialaren laguntzaz, katalanaren biziraupena eta lehiakortasuna bermatzea mundu digitalean. Helburuak ez ezik, bitarteko materialak eta ekonomikoak finkatzen dira, eta katalanak beharrezko dituen baliabide teknologiko eta linguistikoak identifikatzen dira. Gaurkotasun handiko baliabideak eta tresnak aipatzen dira: corpusak, hizkuntza-ereduak, itzultzaileak eta ahots-ezagutzaileak.

Hasieratik esaten da, gainera, baliabide horiek komunitate zientifikoaren eta enpresarialaren esku utziko direla modu irekian, horien erabilera eta zabalkundea errazteko. Dagoeneko emaitzak agertzen hasi dira6.

3.1 AURRERA EGITEKO GAKOAK

Katalanari eskaini zaion moduko plan bat behar dugu guk ere lehenbailehen, euskararen biziraupen digitala bermatzeko. Estrategia adostua behar dugu, gure erakunde publikoetatik sustatua, irekitasuna zainduko duena, eta sektoreko agenteen lan koordinatua bultzatuko duena.

Esan dugu hiru zutabe dituela adimen artifizialaren eta hizkuntza-teknologien susperraldiak. Batetik, datu masiboen eskuragarritasuna; bigarrenik, datu horiek ustiatzeko ikasketa sakonaren edo sare neuronalen errendimendu aparta; hirugarrenik, konputazio-ahalmena, datu eta eredu horiek eskatzen dituzten exekuzio astunak eta garestiak ahalbidetzeko.

Hiruretan dugu zer hobetua, baina bereziki eragin beharra dago konputazio-ahalmenean eta datuen eskuragarritasunean.

Gestio publikoko konputazio-zentro bat sortzea apustu estrategikoa da. Asko dira Euskal Herritik kanpo exekutatzen diren prozesuak, hemen behar bezalako azpiegiturarik ez dagoelako. Eta kanpoan exekutatzeak esan nahi du besteen esku uzten ditugula gure datuak, eta ez daukagula geure prozesuen gaineko kontrol erabatekorik. Administrazioaren eskutik sortu beharko litzateke konputazio-zentro publiko hori.

Bestetik, oso garrantzitsua da diru publikoz lagunduta sortutako baliabideak, ahotsezkoak nahiz idatziak, komunitate zientifikoaren eta –baldintza egokiak jarrita– bestelako agenteen esku uztea, modu gardenean eta mesede-traturik gabe. Datuek halako balioa dutenean, eskuragarritasuna eta irekitasuna ezinbestean zaindu behar dira sostengu publikoa izan duten corpus, baliabide eta tresnez ari garela. Partekatzeko kultura ez dago aski zabaldua gurean, baina aurre egin behar zaie joera itxiei, ezin baita onartu baliabide publikoen erabilera pribatiborik. Euskarari ezin zaio oztopo hori jarri.

Burujabetza teknologikoaz eta baliabideen gestio publikoaz ari gara. Hizkuntza-teknologien arloan, mundu mailako enpresa erraldoien indarra eta eragina hain handia izaki, pentsaezina da erabateko burujabetza, baina ezin dugu erabateko menpekotasunean erori. Zenbat eta baliabide propio gehiago ditugun, orduan eta errazago hartuko gaituzte kontuan enpresa handiek ere.

4. https://www.plantl.gob.es/ 5.https://politiquesdigitals.gencat.cat/ca/detalls/ActivitatAgenda/20201210-projecte-Aina 6. https://www.linkedin.com/content-guest/article/aina-neix-amb-for%C3%A7a-marta-villegas

4~5. HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN. XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

81

Azpiegitura propioak sortzearen ildoan, duela gutxi sortu da HiTZ: Hizkuntza Teknologiako Euskal Zentroa (hitz.eus). UPV/EHU unibertsitate publikoko zentroa da HiTZ, Ixa eta Aholab ikerkuntza-taldeak biltzen dituena.

Hizkuntza-teknologien erreferentziazko zentroa izateko bokazioa du HiTZek. Arloko ikerketa, prestakuntza, transferentzia teknologikoa eta berrikuntza sustatzea du helburu, eta rol garrantzitsua joka dezake testuinguru honetan.

•A ldiberekotasuna.

Aplikazioen erabilgarritasunari begira, aldiberekotasuna oso garrantzitsua da. Ondo ez ezik, azkar, eta ahal bada, aldi berean jokatzea eskatzen zaie aplikazioei. Ez da samurra erantzun-denbora hain azkarrak lortzea, baina lortuz gero, aukera funtzional interesgarriak zabaltzen dira.

•E rabilera –alderdi soziolinguistikoa–.

Teknologia egokia izatearekin bat, asmatu behar da testuinguru errealean modu egokian integratzen.

Horretarako, kontuan hartu behar dira erabiltzaileen inguruneak eta lan-baldintzak, eta horiei begira diseinatu aplikazio linguistikoak. Ez da ahaztu behar alderdi soziopolitikoa ere. Hizkuntza gutxitua izanda, kontua da ea nola balia daitezkeen hizkuntza-teknologiak euskararen estatusa indartzeko.

Adibidez, oso nabaria da izaera elebiduna (edo eleaniztuna) duten aplikazioetan euskara lehenetsi beharko litzatekeela, alegia, euskarak sortze-hizkuntzaren rola jokatu beharko lukeela.

Gestio-eredu eta azpiegitura egokien bitartez, hizkuntza-teknologietan ari diren euskal ikertzaileek egitasmo motibagarriak dituzte.

Labur-labur bada ere, hona hemen horietako batzuk: •E lkarrizketa-sistemak.

Txatbotek eta laguntzaile adimendunek presentzia handia dute gure bizimoduan. Ez dute euskaraz egiten, ordea.

•A lborapenak edo erabilera desegokiak kontrolatzeko beharra.

Ikuspegi etiko, sozial eta soziolinguistikotik garrantzitsua da tresna automatikoen eragina kontrolatzea. Paradigma neuronalak dagoenetik ikastea ekarri du. Hori sekulako ahalmena da. Baina, ikasi, onetik bezala ikasten da erdipurdikotik. Eta, zer ikasi, huraxe errepikatzen denez, tresna linguistiko neuronalek ohitura okerrak biderkatzeko ahalmena ere badute. Hori zaindu beharreko kontua da, adibidez, hizkuntzaren normalizazio linguistikoari begira, edo bestelako gako etiko edo sozialei begira. Genero desoreka da maiz aipatzen den gaia, eta gaur egun oso presente dago gai hau ikertzaileen artean.

•H izkuntzaren aldaera, modu eta erregistro desberdinei heltzeko aukera.

Oraintsu arte urrun ikusten bazen ere, eredu neuronalak askotariko hizkuntza-erregistro eta aldaerak lantzeko aukera ere ekarri du. Adibidez, landu daitezke zeinu-hizkuntza, edo aniztasun funtzionalari begirako aukera desberdinak. Eta landu daiteke multimodalitatea, testua, ahotsa, irudia eta abarrak konbinatuta.

82

4. ONDORIOAK Artikulu honetan hizkuntza-teknologiek gaur egun duten garrantzia azpimarratu da. Euskarak mundu digitalean iraungo badu, guretik bertatik pentsatu, sortu eta garatu beharreko plan estrategiko baten premian jarri dugu begia, eta azaldu da zergatik euskal administrazioek euskararen garapen teknologikoa arlo estrategikotzat hartu beharko luketen.

Abagune egokian gaude, ibilbide sendoa egin dugulako orain arte, eta oinarri ona dugulako aurrera egiteko ere. Testuinguru orokorrak, Europatik datorren joera aintzat hartuta, unea dela erakusten du. Kataluniak, adibidez, erabakitasun handiz ekin dio ibilbide horri.

Etorkizunerako bideak kudeaketa publiko, ireki eta gardena eskatzen duela defendatu da, sektoreko agenteek, nork bereari eutsiz, plan horretan zer rol jokatuko duen garbi zedarrituta.

5~5. HIZKUNTZA-TEKNOLOGIAK EUSKALDUNON ARTEAN. XABIER ARREGI IPARRAGIRRE

ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK IGOR LETURIA AZKARATE

ELHUYARREKO HIZKETA-TEKNOLOGIEN ARDURADUNA

JOSU AZTIRIA URTARAN

ELHUYARREKO ADIMEN ARTIFIZIALA HIZKUNTZAN UNITATEKO KOORDINATZAILEA

TESTUINGURUA ERABAT ALDATU DA Euskarazko hizkuntza-teknologien ibilbidea ez zen atzo goizean hasi. 2001ean hasi ginen hainbat erakunde ikertzen eta baliabideak sortzen euskararentzat, eta orain egindako ibilbide oparo horren ondorioz euskarazko hizkuntza-teknologiak beste hainbat eremu aurreratuetara eramateko gai gara.

Euskararentzat ikertzetik, euskaratik ikertzera pasatu gara, alegia; hau da, euskararentzat oinarrizko baliabideak eta tresnak sortzetik, euskaratik sektore ekonomiko aurreratuenetara (Fabrikazio aurreratua eta biozientziak, kasu) eramateko gai gara . Hizking 21, Anhitz, Berbatek, Be2Tek, ElkarOla, BerbaOla, Modela, Quales, Modena, Tando, DLNP4 eta DeepText bezalako ikerketa-proiektu estrategikoen bidez, Eusko Jaurlaritzak bideratutako Etortek eta Elkartek deialdien bidez finantzatu direnak. Bide honetan guztian elkarlanean aritu gara Vicomtech, Tecnalia, EHU/UPVko Ixa eta Aholab ikerketa-taldeak eta Elhuyar Fundazioa, eta nabarmendu eta azpimarratu behar den elkarlana dela uste dugu.

84

Azken urteotan, esan bezala, euskarazko hizkuntza-teknologietan ibilbide oparoa egin da, eta beste hizkuntzetatik (ingelesetik eta gaztelaniatik, kasu) oraindik urrun bagaude ere, beste hainbat hizkuntza gutxituk eta estatu-hizkuntza askok ez duten oinarri teknologikoa dugula esan daiteke beldurrik gabe.

Euskararen garapena murritzagoa da gaztelaniarekin eta ingelesarekin alderatuz, batez ere, baliabide gutxiago dituelako. Hizkuntza-baliabide gutxiago, estatu-babesa murritzagoa delako, hiztun gutxiago dituelako, finantza-baliabideak eskasagoak direlako eta merkatu-aukerak ere murritzagoak; hau da, eskala-ekonomiak martxan jartzeko zailtasun handiagoak dituelako.

Oro har, esan daiteke estatuaren babesik ez duten gainerako hizkuntza gehienak antzeko egoeran daudela, hau da, hiztun gehien dituzten estatuko hizkuntzen azpitik.

Gaztelania eta frantsesa, aldi berean, ingelesa baino garapen-egoera txikiagoan daude hizkuntzaren eta hizketaren teknologiei

1~5. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK. IGOR LETURIA AZKARATE, JOSU AZTIRIA URTARAN

dagokienez. Berdin esan daiteke, hala nola, alemana edo portugesa bezalako hizkuntzetan.

Hori, berriz ere, hiztunen kopuruarekin dago lotuta, baliabideekin eta merkatu-aukerekin.

Hala ere, ezin da txartzat jo hiztunen kopurua eta estatukoa ez den izaera kontuan hartzen baditugu. Esan dezakegu hiztun gehiago dituzten estatuko hizkuntza askoren ia maila berean dagoela, eta horietako batzuk baino hobeto ere badagoela. Hori da, hein handi batean, arestian aipatutako eragileek azken hamarkadetan egin duten ahaleginari esker, eta ikerketa-proiektuak finantzatzeko ateak ere ireki dituztelako erakunde publikoek.

Azken urteetan adimen artifizialak hizkuntzan izaten ari den garapen disruptiboak eraldaketa handiak ekarri eta ekarriko ditu gainera. Berrikuntza teknologiko sakon eta eraldatzaile hauen norabidea ongi zehaztea da euskal gizarteak duen erronka handienetako bat, izan ere, aukera handiak ekar ditzake gizarte-berrikuntzaren alorrean, eta zehazki, euskararen garapen-prozesuan. Esaterako, adimen artifizialak eta hizkuntza-teknologiek orain arte pentsaezinak ziren aukerak ekarri dituzte enpresa eta erakundeen hizkuntzen kudeaketan nahiz euskararen erabilera areagotzeko estrategietan. Hizkuntza-politika ez da berdina izango hemendik aurrera (ez luke berdina izan behar) eta euskararen garapena neurtzeko adierazleetan ere aldaketak eta egokitzapenak egin beharko dira.

Adibide txiki bat: ate joka ditugun bozgorailu adimendunak gure etxe eta lantokietan nagusitzen badira, zein izango da etxeko edo laneko hizkuntza? Orain arte bezala ulertu behar al dugu zer den etxeko hizkuntza? Nola neurtuko dugu hori? Aski ikertua dago, gainera, ingurune digitalean nagusitzen diren hizkuntza-praktikek eragin zuzena dutela kaleko erabilera eta aurrez aurreko komunikazio-hizkuntzan.

Covid-19aren krisiak, gainera indarrez zetozen hainbat joera indartu eta azeleratu ditu, hala nola digitalizazioa eta adimen artifizialaren aurrerapen teknologikoen bultzada.

Testuingurua erabat aldatzen ari da, baita euskara eta euskal hiztunontzat ere.

TEKNOLOGIAREN EBOLUZIO IKARAGARRIA Euskaraz bezala gainontzeko hizkuntzetan ere, hizkuntza- eta hizketa-teknologiak eboluzionatzen joan dira urteetan zehar, neurri handi batean, teknologiaren eta gailuen ahalmenaren unean uneko egoerak baldintzatuta.

Ordenagailuen sorreratik berriki arte, hizkuntza teknologiek erregeletan oinarritutako metodoak baliatu dituzte. Hizkuntza ulertu, tratatu, itzuli zein sortzeko, informatikari eta hizkuntzalariz osatutako lantaldeek lengoaia informatikoetan eta ordenagailuetako datu-egituretan idazten zituzten hizkuntza naturalaren arauak, maila guztietan: lexikoa, morfologia, sintaxia, semantika, pragmatika…

Baina hizkuntza baten makinaria oso konplexua izan ohi da, arauak bezainbeste dira salbuespenak eta maila ugaritako anbiguotasunak. Hori dela eta, lortzen ziren emaitzak ez ziren oso onak izaten, ez bada kasu gutxi batzuetan (hizkuntza oso antzekoen arteko itzulpen automatikoa, adibidez).

Duela 20-30 urte metodo estatistikoak hasi ziren gailentzen. Hizkuntza tratatzeko machine learning edo ikasketa automatikoa deritzon teknika baliatzen dute metodo estatistikoek: testu baten analisi sintaktikoa egiteko, itzulpen bat egiteko edo hizketa sortzeko ikasteko adibide mordoa hartzen dira (testuak eta euren analisiak, edo dagozkien itzulpenak, edo horietatik sortutako audioak) eta ikasketa automatikoa egiten duen programa bati ematen zaizkio; horrek bere barneko kalkulu estatistikoen pisuak egokitzen ditu, eta sarrera berriak ematen zaizkionean irteera berriak kalkulatzeko gai da. Sistema horiek aurrekoek baino emaitza hobeak lortzen zituzten kasu gehienetan.

Azken aldaketa azken bost urteetan gertatu da, modu generikoan deep neural networks edo sare neuronal sakonak deitzen diren tekniken eskutik. Sare neuronalak, izatez, ikasketa automatikoaren azpimultzo bat dira, antolaketei eta datu-egiturei dagokienez giza burmuineko neurona-sareak imitatzen dituztenak. Sare neuronalak duela 30 urte asmatu ziren eta orduan interes handia

2~5. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK. IGOR LETURIA AZKARATE, JOSU AZTIRIA URTARAN

85

erakarri eta itxaropen handia sortu zuten, baina espektatibak ez ziren bete eta bazterrean gelditu ziren. Azkenaldi honetan, ordea, sare neuronalak erabiltzen hasi dira berriz arlo askotan, sistemen kalitatean jauzi oso handia ekarri baitute. Zergatik gertatu da hau, zergatik lehen ez zuten funtzionatu eta orain bai? Hiru arrazoi nagusi aipa genitzake: lehenengoa, gaur egun askoz informazio digital gehiago dagoela sistema horiek entrenatzeko (testuak, audioak, itzulpenak…); bigarrena, makina askoz ahaltsuagoak daudela gaur egun, sareak datu kantitate handiekin entrenatzea ahalbidetzen dutenak; eta, azkenik, sare neuronalen antolaketa edo paradigma berri eta konplexuagoak asmatu direla, ataza gehiagotan arrakasta lortu dutenak (sare antolaketa konplexuago horiek aurrekoetatik ezberdintzeko erabiltzen da “sakona” adjektiboa).

Neurona-sare sakonei esker lortu den kalitate-jauzia hain da handia, gaur egun hizkuntza- eta hizketa-teknologien alor guztietan erabiltzen hasi baitira, hizkuntza guztietan bezala euskaran ere. Teknologia horiek apur bat ezagutzen edo baliatzen dituen edonork argi ikusi du nola hobetu diren aurrez zeuden sistemak eta nola agertu diren aplikazio berriak. Euskarari dagokionez, ikusi dugu nola itzulpen automatikoko sistemen belaunaldi berriak emaitza txundigarriak lortzen dituzten (hemen aipa daitezke Elhuyarren Itzultzailea. eus, sei hizkuntzen artean itzultzeko gai dena eta dokumentu osoak ere itzultzen dituena, edo Eusko Jaurlaritzaren Itzultzaile neuronala, euskara eta gaztelania artean itzultzen duena), edo nola hizketaren ezagutzako sistemak agertu diren (Elhuyarren Aditu.eus), edo hizketa sintesiko sistemek naturaltasun hobea lortzen duten. Baina, esan bezala, sare neuronalak hizkuntza-teknologien arlo guztietan aplikatzen ari dira (zuzentzaile automatikoak, iritzien erauzketa, hizkuntzaren sorkuntza, laburpen automatikoa, elkarrizketa-sistemak…), eta honek ekarriko du luze gabe tresna berri harrigarriak ikustea, euskaraz ere bai.

86

ADIMEN ARTIFIZIALAREN GARAPENAK EUSKARAREN ERABILERAN IZAN DITZAKEEN ALDAKETAK ETA AZTERKETARAKO GAKOAK Etorkizunari begira, adimen artifizialak ireki ditzakeen bideak ikusirik, hainbat agertoki aurreikusten saiatuko gara. Alde batetik, uste dugu Internet euskararen erabileraren behatoki gisa indartuz joango dela, hau da, euskara nola eta zenbat erabiltzen den xeheago jakiteko baliabide erraldoia bihurtuko da; beraz, Internet corpus gisa ustiatzeko tresnak findu eta hobetu beharko ditugu. Bestetik, adimen artifizialak sare neuronal eta ikasketa automatikoaren bidez aukera teknologiko berriak ekarriko ditu, eta, orain arte bezala, prest egon beharko dugu euskararentzat ekar ditzakeen aukerak baliatzeko. Aukera batzuk zehazten ere saiatu gara • Hizketaren ezagutzaren bidez ikus-entzunezko edukiak transkribatzea eta ahozko erabilera aztertzea.

• Euskararen erabileraren neurketa fintzeko testu-masa handien tratamendu automatikoa eta adimenduna.

• Web-corpusen sailkatze automatikoa.

• Itzulpen automatiko neuronalarekin euskara hedadura gutxiago edo urrunago dauden beste hizkuntza batzuekin lotzea.

• Sare neuronalak eta ikasketa automatikoa baliatzea zuzentzaileetan txertatutako estilo- eta gramatika-akatsak zuzentzeko.

• Euskararen erabilera inklusiboa bultzatzea hizkuntza-baliabideak eta -tresnak egokituz.

Eta azkenik, hizkuntza-teknologiek datu errealetan oinarrituta ikasten dutenez, pentsatzekoa da erabiltzaileen nahiz teknologien bidez hedatzen den euskara estandarragoa egiten joango dela, hau da, tresnak elikatzeko erabiltzen ditugun datuak erabileran oinarrituko dira, eta erabileran ere eragingo dute era berean. Hori guztia neurtzea oso garrantzitsua izango da.

3~5. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK. IGOR LETURIA AZKARATE, JOSU AZTIRIA URTARAN

AUKERA EGINGARRIAK ETA ERAGINEREMU BERRIAK DITUGU BEGI-BISTAN EUSKARA SORTZE-HIZKUNTZA BIHURTZEA

Sare neuronaletan oinarritutako itzultzaile automatikoen emaitza bikainek aukera berriak sortzen dituzte eta euskarazko lan-zirkuituak areagotzeko bideak errazten ditu.

Hala nola, euskarazko dokumentuen ekoizpena handitzeko, euskarazko testuen ulermena areagotzeko eta ofimatika-tresnetan integratzeko aukera teknikoak zabaltzen direnez, interbentzio-eremu interesgarria da erakunde publikoetan eta enpresa pribatuetan normalizazio-planak garatzen ari diren profesionalentzat.

Era berean, transkripzio-teknologien emaitzak ere asko hobetu dira (hizketatik testura bihurtzen duten teknologiak) eta erakunde publikoetako batzarrak eta bileren edukiak irisgarriagoa egiteko eta edukiak azkarrago sortzeko bideak irekitzen ditu. Gainera, transkripzio-teknologien eta itzulpen automatikoaren konbinazioarekin bilerak eta batzarrak euskaraz egin arren, gaztelaniaz zuzenean edo diferituan emateko erraztasunak handiak dira. Herritar ororen hizkuntza-eskubideak errespetatuaz euskarazko jarduna lehenesteko aukera ematen du horrek.

IRISGARRITASUNA HOBETZEA

Hizkuntza- eta hizketa-teknologien aplikazioak ez dira soilik eleaniztasunarekin erlazionatutakoak. Erabilera argi bat irisgarritasunean dute teknologia hauek.

Hizketaren sintesia edo sorkuntza erabil daiteke pertsona itsuen edo ikusmen arazoak dituztenen lagungarri. Adibide garbi bat da dislexia edo bestelako ikusmen edo irakurketa arazoak dituzten pertsonak gogoan Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Saileko Berritzegune Nagusiarentzat Elhuyarrek garatutako Irakurle Digitala, edozein webgune, dokumentu edo PDF ozen irakurtzen duena. Edo Elhuyarrek garatutako Bidaide soluzioa, telefonorako audiogidak modu errazean sortzea

ahalbidetzen duen sistema; ohiko audiogidez harago, GPS edo Bluetooth bezalako teknologiak baliatuz pertsona itsuak edo bestelako ezgaitasunak dituztenak ere gida ditzake museo edo ibilbide batean zehar.

Hizketaren ezagutzak, aldiz, bestelako ezgaitasun eta arazoetan lagun dezake.

Bideoetan pertsona gorrentzat hain beharrezkoak diren azpitituluak sortzea errazten dute.

Eta zuzeneko emanaldiak edo irratiko programak aldi berean azpititulatuta ere eskain daitezke, kalitate erabatekoarekin ez bada ere, gutxienez esaten dena ulertu eta jarraitzeko moduan. Ezgaitasun motorrak dituzten pertsonei ere lagun diezaieke hizketaren ezagutzak, idatzi behar dutena ahoz diktatuta makinak transkribatzen duen bitartean. Hauek guztiak egin ditzake Elhuyarren Aditu.eus plataformak, zeina, gainera, tresnetan integratu daitekeen.

ELEANIZTASUNA IKUS-ENTZUNEZKOETAN ETA KOMUNIKAZIOETAN HEDATZEA

Aipatu diren teknologietako zenbaiten konbinazioz, aplikazio aurreratuagoak lor daitezke. Zehazki, hizketaren ezagutza, itzulpen automatikoa eta hizketaren sintesiaren konbinazioak ekarpen handia egin diezaieke ahozko komunikazio eta ikus-entzunezko eleaniztunei.

Izan ere, hizketaren ezagutzak hizketa testu bihurtzen badu, itzulpen automatikoak testua hizkuntza batetik bestera pasatu badezake eta hizketaren sintesiak beste hizkuntza batean dagoen testu hori berriz ere audio bihurtzen badu, finean, hizkuntza batean esaten den hizketa bat beste hizkuntza bateko hizketa bihur daiteke. Hau da, bikoizketa prozesua tresnen bidez automatikoki egina.

Ikus-entzunezkoen kasuan, teknologion egoera kontuan izanik momentuz zaila izan daiteke film eta antzekoetan aplikatzea, hainbat arrazoirengatik: elkarrizketa kolokialak, argota, bolumen aldaketak, atzealdeko zarata… duten audioak transkribatzeko zailtasuna, elkarrizketa informalak itzultzeko arazoak, adierazkortasunaren galera hizketaren

4~5. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK. IGOR LETURIA AZKARATE, JOSU AZTIRIA URTARAN

87

sintesian… Baina albistegi eta dokumentaletan, adibidez, gaur egun jada erabil daiteke. Prozesuaren lehen bi urratsek eskuzko zuzenketa eska dezakete, baina bikoizketa prozesua asko arin dezakete. Eta bikoizketa osoa egin gabe ere, lehen bi urratsen bidez azpititulu itzuliak izango genituzke. Elhuyarren Aditu.eus plataformak lehen bi urratsak (azpititulazio eta itzulpen automatikoa) integratzen ditu jada. Aipatutako teknologien kateaketaren bidez, beste hizkuntzetako produkzioak euskaraz entzuteko edo azpititulatuta ikusteko aukera dago, eta baita euskarazko produkzioa nazioartekotzeko.

Ahozko komunikazio eleaniztunetan ere prozesu bera baliatu daiteke: azpititulu itzuliak izateko hitzaldi, mahai-inguru, parlamentuko saio, udalbatza eta antzekoetan, edo besteek esandakoa norberaren hizkuntzan itzultzeko eta alderantziz nazioarteko bideo-dei batean. Kasu hauetan prozesu hori guztia zuzenean egin behar denez eta ezin direnez urrats bakoitzaren emaitzak zuzendu, baliagarriak izan daitezkeen emaitzak lortzea zaila da momentuz, baina etorkizunean horrelako gauzak egitea ere posible izan daiteke.

Laburbilduz, testuen meatzaritzak, itzulpen automatikoak eta hizketaren teknologiek euskarazko jarduna areagotzeko, euskararen normalizazioan sakontzeko eta interbentzio-proiektu berritzaileak garatzeko aukera paregabeak eskaintzen dizkigu. Helburuak ongi zehaztu, prozesuak mimoz diseinatu eta zorroztasunez ebaluatuz gero, praktika berriak martxan jartzeko abagune paregabea dugu.

Aukera egingarriak ditugu eta interbentzio-eremu berriak aurrez aurre.

Teknologia bidelagun, saiatze horretan ez gara geldituko, ezagutzaz gure ingurua eraldatzea baita gure asmoa: euskara ingurune digitalean osasuntsu bizitzea, alegia.

Aipatutako aplikazioetan aurrerapenak egiteko, parte hartzen duten teknologia horietako bakoitza hobetzen eta funtzionalitate berriez hornitzen joan beharra dago. Euskalkiak eta elkarrizketa informalak ere ongi transkribatu eta itzultzea, hizketaren sintesiak jatorrizko ahotsak eta adierazkortasuna imitatzea… Horietan guztietan ikerketa lerro irekiak daude, eta gutxinaka aurrerapenak ikusten joango gara.

EUSKARAREN ERABILERA ERREALA NEURTU ETA MONITORIZATZEA

Testuen meatzaritza eta Big Data tekniken bidez testu-masa handiak bildu, sailkatu eta ezagutza erauzteko bideak ireki dira, eta horrek aukera handiak eskaintzen ditu erakunde bateko hizkuntza-jarduna modu sistematiko eta monitorizatuan neurtzeko. Hau da, laginketetan oinarritu beharrean, datu errealetan eta objektiboetan neurtzeko aukera ematen du.

88

5~5. ADIMEN ARTIFIZIALA ETA EUSKARAREN ERABILERA: AUKERAK ETA ERAGIN-EREMU BERRIAK. IGOR LETURIA AZKARATE, JOSU AZTIRIA URTARAN

GURE GAUZAK IÑAKI GARCÍA URIBE, EN EL CENTENARIO DE EUZKO MENDIGOIZALE BATZA

Animadísima y muy entretenida la conferencia que bajo el título “Euzko Mendigoixale Batza (EMB): cien años de montaña y patria” impartió el investigador del montañismo vasco y miembro de la Sociedad de Ciencias Aranzadi, Iñaki García Uribe el 17 de marzo. La escasa

JOSE MANUEL PUENTE: “PETROLIOAREN KOLAPSOAK VENEZUELAKO EKONOMIA GERARAZI DU ETA HORREK ERAGINA IZAN DU GIZARTE-ALDAGAIETAN”

90

literatura existente sobre EMB obligó a García Uribe a realizar una labor previa de investigación para su ponencia. Para la conferencia confeccionó una cronología histórica en la que entrelazó el montañismo deportivo y el montañismo político históricos vascos. Entre las curiosidades que García Uribe halló en su investigación se encuentra la biografía de Carlos Linazasoro, alias “Altzeta”, ascendiente suyo y gran montañero que llegó a presidir la FVNA, formó parte del GBB y del EBB de EAJ-PNV y que con la llegada de la guerra sufrió cárcel y destierro.

Jose Manuel Puente Venezuelako ekonomialariak, Hego Amerikako Administrazioko Goi Mailako Ikasketen Institutuko irakasle titularrak, “Venezuelako ekonomia: hondamenditik susperraldira” izeneko hitzaldia eman zuen Sabino Arana Fundazioan, apirilaren 27an.

Hiru ideia nagusi jorratu zituen Puentek: 1. Petrolioaren prezioaren jaitsiera izan da Venezuelako ekonomiaren kolapsoa edo hondamendia eragin duena. Horrek ekarri du gizarte-krisi larria Venezuela eta horren ziozko emigrazio handia.

2. Venezuelak aldaketa politikoa behar du norabidea zuzentzeko. Aldaketa politikorik gabe, ez da aldaketa ekonomikorik gertatuko.

3. Oposizioak estrategia bateratzen ez duen bitartean, ez da aldaketa politikorik gertatuko.

Puente irakasleak egoeraren azterketa zehatz-zehatza egin zuen eta, bere iritziz, herrialdea berreraikitzeko balizko irtenbideak eskaini zituen Venezuelan aurrerapena, ongizatea eta ekitatea berriro ere nagusi izan daitezen.

FEMINISMO Y POLÍTICA. CÓMO INCORPORAMOS LA PERSPECTIVA DE GÉNERO EN LA POLÍTICA Itxaso Atutxa, presidenta del Bizkai Buru Batzar (EAJ/PNV); Izaskun Duque, juntera por EH Bildu de las JJ.GG. de Bizkaia; Idoia Mendia, vicelehendakari del Gobierno Vasco y secretaria general de PSE-EE; Miren Gorrotxategi, portavoz de Elkarrekin Podemos-IU en el Parlamento Vasco; y Laura Garrido, secretaria general del PP vasco participaron el 5 de mayo en un encuentro sobre la necesidad de incorporar la perspectiva de género en la actividad pública.

Durante este, se produjo un vivo debate sobre las vivencias, obstáculos y trabas que como mujeres encuentran en la política y en el trabajo institucional, y abordaron el trabajo que se hace desde las instituciones para conseguir la igualdad. Tuvieron opiniones contrapuestas en algunas cuestiones, pero todas coincidieron en la idoneidad de trabajar en red contra la exclusión de género.

ATZOKO ETA GAURKO FAXISMOEN AURKA Handik astebetera, Aitor Estebanek “Faxismoaren sarrera eta normalizazioa Parlamentuan” hitzaldia eskaini zigun, eta Kongresuan Vox agertu eta azkar hazi ondoren sortu den tirabira politikoa salatu zuen.

Patxi Agirre historialari eta Historia Garaikideko masterdunak (apirilaren 29an); Aitor Esteban Kongresuko diputatuak (maiatzaren 6an); Iñaki Anasagastik, Joseba Rezolarekin batera Radio Euzkadi irratian (erbestean) kolaboratu zuenak (maiatzaren 13an); eta Iker Merodio kazetari eta lineako marketineko aholkulariak (maiatzaren 20an) jardun zuten hitzaldi-ziklo honetan, besteak beste, XX. mendearen hastapenetako totalitarismoari euskal abertzaletasunak emandako erantzuna eta egun pairatzen ditugu jardunbide totalitarioak jorratuta.

Horrela, Patxi Agirrek EAJ-PNV alderdiak Kristau Demokraziaren baitan emandako lehen urratsak, Manuel de Irujoren eskutik, joan den mendearen lehen erdian, azaldu zizkigun.

Iñaki Anasagastik, Joseba Rezolarekin batera erbesteko Radio Euzkadi irratian kolaboratu zuenak, euskal erbestealdiari lotutako pertsona esanguratsu hori, besteak beste, 1963 eta 1971 urteen artean, Eusko Jaurlaritzako lehendakariordea izan zena, eta euskal abertzaletasunak Demokrazia Kristauan munduan zehar izan zuen ordezkaria, gogora ekarri zigun.

Azkenik, “Fake news eta politika” gaia jorratu zuen Iker Merodiok. Merodiok “fake new” delako kontzeptuaren nondik norakoak azaldu zizkigun, “sistema demokratikoarentzat benetako mehatxua” dela adierazita. Izan ere, Merodioren arabera, gezurrezko albiste horiek “populismoak, sistemaren aurkako iritziak eta eskuin muturra hauspotzen dituzte eta, horrela, gizarte osoari eragiten diote”.

91

GURE GAUZAK CINE FÓRUM CON LA DIRECTORA DE CINE EGIPCIA AMAL RAMSIS El Museo del Nacionalismo Vasco acogió el 2 de junio la proyección del documental “Khartoum offside”. A la proyección asistieron las jugadoras del Athletic Club Garazi Murua, Ainhoa Moraza y Yulema Corres.

“Khartoum offside” es una de las nueve películas (cinco largometrajes y cuatro cortos) que este año han podido contemplarse en Bilbao entre el 31 de mayo y el 4 de junio dentro de la 10ª Caravana de Cine realizado por Mujeres, organizada por la productora Klaketa Árabe y que en Euskadi cuenta con la colaboración de la ONG vasca KCD. Tras la emisión del documental se tuvo la ocasión de charlar e intercambiar impresiones con la directora egipcia Amal Ramsis,

EL FUTURO DE LA DEMOCRACIA Y DEL ESTADO DE BIENESTAR TRAS LA PANDEMIA Sabino Arana Fundazioa acogió el pasado 15 de junio una jornada organizada por el Partido Demócrata Europeo (PDE-EDP) y coordinada por el profesor de Derecho Internacional de la Universidad de Deusto y miembro del Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales de las Naciones Unidas (CESCR), Mikel Mancisidor, con el título El futuro de la democracia y del Estado de bienestar tras la pandemia, en la que profesores universitarios y expertos en derecho comunitario analizaron el impacto del covid-19 en la calidad de la democracia, así como en el futuro de las políticas públicas y sociales del Estado de bienestar.

92

creadora e impulsora de la Caravana de Cine realizado por Mujeres.

“Khartoum offside”, de la directora saudita Marwa Zein, cuenta la historia de un grupo de mujeres jóvenes de Jartum (Sudán) que están decididas a jugar a fútbol profesional a pesar de la prohibición impuesta por el gobierno militar islámico del país. En su lucha para ser reconocidas como el equipo femenino nacional de Sudán, tendrán que ignorar el miedo, y demostrar valor y una tremenda tenacidad.

En su intervención, Carmen Salcedo, profesora de Derecho del Trabajo en Valencia y asesora del Consejo de Europa, señaló que, en el presente, Europa afronta uno de los desafíos más importantes: “superar la crisis provocada por el covid-19”. Según la profesora, la pandemia ha afectado especialmente a los derechos sociales, por lo que la respuesta debe partir de una recuperación y fortalecimiento de todos ellos”.

Asimismo, la asesora del Consejo de Europa afirmó que solo mediante el refuerzo de los derechos sociales “se consolidará un modelo social europeo cimentado en la democracia, la justicia y el respeto de los derechos humanos”.

Por otro lado, la directora de la AECT Eurorregión Nueva Aquitania, Euskadi, Nafarroa, Arola Urdangarin, destacó que la crisis del covid “ha puesto en relieve los obstáculos existentes en la cooperación transfronteriza, sobre todo para la ciudadanía que vive a caballo entre los dos lados de la frontera”.

El profesor de Derecho Internacional en la Universidad de Brasilia y presidente del Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales de la ONU (CDESC), Renato Zerbini, hizo hincapié en que “las respuestas a la pandemia deben basarse en los mejores conocimientos científicos disponibles para la protección de la salud pública, de acuerdo con el derecho de toda persona a gozar de los beneficios del progreso científico y de sus aplicaciones”.

Y por último, Victor Lapuente, profesor de Ciencias Políticas en la Universidad de Gotemburgo e investigador principal en el

Instituto “Quality of Gobernment”, presentó el proyecto European Quality of Government Index que, desde 2009, viene sondeando las percepciones de calidad de gobierno de los habitantes de todas las regiones de la UE. Según destacó el profesor Lapuente, uno de los resultados más interesantes del proyecto “es la extraordinaria variedad existente entre cómo los ciudadanos de unas regiones, en ocasiones dentro de un mismo país, valoran la calidad de los servicios recibidos. Estas diferencias regionales, lejos de remitir con el tiempo, tienden a persistir y, en algunos casos, a ampliarse”, manifestó.

FRANCISCO LORDA YOLDI. IRUÑEKO BIZILAGUNA ETA ZINEGOTZIA (1877-1939).

AITOR PESCADOR Aitor Pescador Medrano historialariak Francisco Lorda Yoldiri buruzko azken lana aurkeztu zuen Sabino Arana Fundazioan, ekainaren 10ean, eta Iruñeko Pamplona Catedral hotelean, ekainaren 17an, Irujo Etxea elkartearen laguntzaz. Iruñeko Udalean zinegotzi kargua hartu zuen Euzko Alderdi Jeltzaleko lehen kideetako bat izan zen Yoldi, eta handik lasterrera erreferentziazko politikari bihurtu zen hirian.

Lordak landutako gai askori esker (ogiaren prezioa, La Pamplonesari emandako laguntza, etxe merkeak, bigarren zabalgunearen araudia, erruki-etxearekin etxearekin izandako arazoa…) oso lotura berezia ezarri zen

gizarte-talde behartsuenetako hautesleekin, eta hala, karguari eutsi zion 1923ko iraileko estatu-kolpea izan zen arte; geroago, 1930eko krisian, berriro jardun zuen zinegotzi.

LORDA funtsa eta udal aktak izan dira politikariaren biografia hau idazteko funtsezko oinarriak. Beste alde batetik, Lorda familiak sasoia zenean iragarri zuen gaurdaino gordetako funtsa oso-osorik utziko zuelako Sabino Arana Fundazioaren esku.

93

PASADO Y FUTURO

APUNTE DE LA DIRECTORA OLGA SÁEZ OCÁRIZ

Para cuando el ser humano inventó la escritura y, varios siglos después, su forma de difusión masiva, las transmisiones orales eran el alma máter de las historias locales, los clanes familiares, los remedios caseros, los oficios, las tradiciones religiosas y hasta las paganas. Todo ello, a medida que transcurría el tiempo y se alejaba el hecho narrado de su origen, revestido de cierta épica. Era la manera de preservar la historia. Y no es un fenómeno que con el tiempo y la escritura haya desaparecido. En todas las civilizaciones en las que la modernidad no ha enterrado el pasado se conservan estos hilos de transmisión secular que reflejan vivencias y creencias que los historiadores ignoran en la mayoría de los casos. Y Euskadi no es una excepción sino un ejemplo.

Las reflexiones del obispo Joseba Segura, sobre la pérdida de la transmisión de la fe a través de las familias, son un serio toque de atención a un contexto mucho más amplio que incluye los valores como personas y la identidad como pueblo. Diluir todo ese patrimonio acumulado a través de muchos siglos sería una irresponsabilidad y una traición a las futuras generaciones.

El euskera se ha mantenido vivo en las costumbres familiares a pesar de los múltiples intentos liquidacionistas que han sido numerosos en la historia. Pero el pueblo, la iglesia, las instituciones, y muchas mujeres y hombres de orgullo y talento lo han llevado hasta ser la lengua literaria común de los vascos.

Ahora el reto es aún mayor. Debe hacerse realidad que sea la lengua de los habitantes de Euskadi. Las nuevas generaciones, en su mayoría, se han escolarizado en este idioma en los últimos cuarenta años. Su uso en la calle no refleja, en cambio, los altos niveles de conocimiento de la ciudadanía. Las nuevas tecnologías ofrecen además un campo de avance del que tienen que traccionar precisamente esas generaciones, permeabilizar el euskera y la cultura en las redes, aportar conocimiento que sirva de consulta, mantener vivo el idioma en todas las áreas tecnológicas, literarias, profesionales o de cualquier especialidad. Mantenerlo dinámico, y siempre sin olvidar el ámbito familiar, que es en esencia el principio de todo y el futuro de todo.

94

IZASKUN ARALUZEA