Ondergrens coffeeshops is bereikt

Evenwicht tussen illegale en gedoogde markt verstoord

Ondergrens aantal coffeeshops is bereikt

De daling van het aantal coffeeshops zet zich voort, concludeert onderzoeksbureau Intraval bij de laatste meting. Twintig jaar geleden telde Nederland naar schatting 1500 coffeeshops. In 2011 zijn er daar nog 651 van overgebleven. En dat aantal zal binnenkort in rap tempo afnemen als de nieuwe maatregelen voor coffeeshops van kracht worden. Dat roept de vraag op of we inmiddels niet de ondergrens hebben bereikt. Hoe ver kan het aantal coffeeshops nog dalen voordat er sprake is van een tekort? En wat zijn de gevolgen van zo’n coffeeshoptekort?

Figuur 1 Bron: Intraval, 2012.

In 2011 zijn er in Nederland 104 gemeenten met coffeeshops. Dat is een kwart van alle gemeenten in Nederland. Op de kaart is te zien dat de meeste coffeeshops in de randstad of in middelgrote steden in de provincies gevestigd zijn. Meer dan de helft van de Nederlandse coffeeshops (53%) bevindt zich in de zes grootste gemeenten: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Tilburg. Alle gemeenten met tenminste 100.000 inwoners hebben minimaal één coffeeshop. Alleen in de gemeente Westland (99.776 inwoners) moeten blowers het nog zonder coffeeshop stellen.

Angst voor coffeeshops

hebben alle 418 gemeenten aan het onderzoek meegewerkt. Het was alweer de tiende keer dat Intraval dit onderzoek deed. Sinds 1999 enquêteren onderzoekers van dit Groningse onderzoeksbureau ambtenaren van Nederlandse gemeenten over het coffeeshopbeleid in hun gemeente. Minder dan een tiende van de gemeenten heeft geen formeel coffeeshopbeleid. Alle andere gemeenten dus wel, ook al hebben veel van die gemeenten geen coffeeshop. Dat is opmerkelijk. Tweederde van de Nederlandse gemeenten voert in 2011 een zogenaamd nulbeleid. In die gemeenten zijn coffeeshops niet toegestaan. Kennelijk is de angst voor coffeeshops daar zo groot, dat dit formeel moet worden vastgelegd. De gemeenten die wel coffeeshops toestaan hebben meestal een maximumbeleid. Dat betekent dat er een maximum is vastgesteld voor het aantal coffeeshops dat zich in die gemeenten mag vestigen. Net als bij de vorige meting in 2007 zijn de ervaringen van ambtenaren met coffeeshops overwegend positief. In tweederde van de gemeenten met coffeeshops zijn er geen knelpunten bij het (handhaven van het) gemeentelijk coffeeshopbeleid.

Figuur 2 Bron: Intraval, 2012

Door: Nicole Maalsté

BIBOB zorgt voor coffeeshopdaling

Sinds de eerste meting van Intraval is het aantal coffeeshops geleidelijk afgenomen (zie figuur 2). De laatste jaren gaat de daling iets minder hard, maar toch zijn er sinds 1999 bijna 200 coffeeshops gesloten. Een zogenaamd negatief BIBOB advies is volgens de onderzoekers de belangrijkste reden voor sluiting. Met de Wet BIBOB kunnen gemeenten (een verlenging van) een vergunning of subsidie weigeren, wanneer vaststaat dat de aanvrager strafbare feiten heeft gepleegd of wanneer er een redelijk vermoeden bestaat dat deze zullen worden gepleegd. Andere oorzaken voor (een tijdelijke) sluiting zijn de geconstateerde aanwezigheid van minderjarigen of een te grote handelsvoorraad (meer dan halve kilo).

Klein lichtpuntje

Ondanks de daling van het aantal coffeeshops zijn er steeds minder gemeenten zonder coffeeshops. Dat komt omdat er ook steeds minder gemeenten zijn. Door gemeentelijke herindelingen verdwijnen kleine gemeenten - en dat waren overwegend coffeeshoploze gemeenten. Ook komt er een enkele keer nog wel eens een coffeeshop bij. In 2011 waren er drie gemeenten waarbij het aantal coffeeshops is toegenomen van nul naar één coffeeshop. In één gemeente is enkele jaren geleden een maximumbeleid ingevoerd, zodat het mogelijk werd een coffeeshop te openen. (Dat moet coffeeshop Koffie en Dromen in Lelystad zijn.) In de tweede gemeente was de enige coffeeshop ten tijde van de vorige meting gesloten, terwijl deze inmiddels weer open is. (Het lijkt erop dat dit over Leerdam gaat. De Leerdamse coffeeshop Cats werd in 2009 gesloten. Een niet-commercieel verkooppunt, coffee-

shop Notos, dat geëxploiteerd wordt door stichting Darius, is daarvoor in de plaats gekomen.) En bij de derde gemeente is het illegale verkooppunt dat al jaren was dat zijn, wordt niet vermeld. Het gaat om acht gemeenten waar ook coffeeshops zijn gevestigd en twee gemeenten zonder coffeeshops. Het rapport bevat een aantal

boeiende observaties die in deze tijd de moeite van het herlezen waard zijn. Een belangrijke conclusie is dat de aanwezigheid van coffeeshops invloed heeft op het aantal en type illegale cannabisaanbieders. Minder coffeeshops betekent simpelweg meer illegale handel. Logisch, denk je dan misschien. Maar het rapport laat zien dat er toch wel grote verschillen zijn tussen gemeenten. De illegale handel ziet er namelijk niet overal hetzelfde uit. In het ene dorp bestaat deze vooral uit thuisadressen en in het andere dorp zijn er meer koeriersdiensten, de zogenoemde wietscooters of wiettaxi’s.

De Amsterdamse onderzoekers maken in hun rapport onderscheid tussen vaste en mobiele handelaren. Met vaste handelaren bedoelen zij thuisdealers of ‘onder de toonbank’ dealers. Voorbeelden van mobiele handelaren zijn 06-dealers (koeriersdiensten) of straatdealers. Vooral 06-dealers en thuisdealers springen volgens de onderzoekers in op 'geografisch gaten' in de cannabismarkt. Daarbij moet

je denken aan wijken of gemeenten zonder coffeeshops. Wietscooters zijn vooral actief in coffeeshopluwe (buiten)wijken; wiettaxi’s bezorgen ook buiten de stadsgrenzen in omringende gemeenten waar geen coffeeshops zijn.

Tweederde van de Nederlandse gemeenten voert in 2011 een zogenaamd nulbeleid. In die gemeenten zijn coffeeshops niet toegestaan.

gevestigd binnen de gemeentegrenzen in 2011 officieel gedoogd, omdat er onlangs een maximumbeleid is ingevoerd. (Insiders weten dat het hier over coffeeshop ’t Keldertje in Kampen gaat.) Een klein lichtpuntje, maar dit betekent helaas niet dat de spreiding van coffeeshops beter is dan voorheen. Er zijn nog steeds regio’s waar blowers maar mondjesmaat terecht kunnen bij een coffeeshop. En de bestaande coffeeshops krijgen het steeds drukker, waardoor het risico op het veroorzaken van overlast groter wordt.

Gaten in de cannabismarkt

Het Amsterdamse Bonger-instituut bracht in 2005 het rapport ‘Cannabis zonder coffeeshop’ uit. Hierin wordt de illegale cannabismarkt van tien Nederlandse gemeenten beschreven. Welke gemeenten

Aantrekkelijk alternatief?

Om misverstanden te voorkomen: illegale cannabishandel komt ook voor in gemeenten met coffeeshops. Dat komt volgens de onderzoekers omdat coffeeshops niet 24 uur per dag open zijn. Door ook buiten de openingstijden van coffeeshops bereikbaar te zijn, spelen illegale handelaren in op de gemakzucht van de consument. Daarnaast kan de illegale markt een aantrekkelijk alternatief voor coffeeshops zijn, omdat blowers er grotere hoeveelheden kunnen kopen en omdat de cannabis er

goedkoper is. En voor minderjarigen is de leeftijdsgrens van coffeeshops ook een

belangrijke reden om hasj of wiet te laten bezorgen, op straat te kopen of bij een thuisdealer aan te schaffen.

De Amsterdamse onderzoekers schatten dat er per coffeeshop tien illegale handelaren zijn. Omgerekend zou dit betekenen dat er in de 104 coffeeshopgemeenten

zo’n 6510 illegale handelaren zijn. En dan hebben we het dus uitsluitend over de illegale handel in gemeenten met coffeeshops. Het gaat daarbij vooral om (zeer) kleinschalige handel. Zij nemen in coffeeshopgemeenten ongeveer 30% van de lokale verkoop voor hun rekening nemen. Het aandeel van illegale handelaren wordt

kleiner, naarmate er meer coffeeshops zijn. In gemeenten zonder coffeeshops bestaat het lokale aanbod voor 100% uit illegale handelaren. Een deel van die blowers gaat uiteraard naar coffeeshops in andere gemeenten. Het grote verschil met de coffeeshop is dat illegale handelaren vaak ook andere drugs aanbieden. Bij thuisdealers is dat trouwens meestal niet het geval. Dat komt vooral voor bij straatdealers.

De illegale handel ziet er niet overal hetzelfde uit. In het ene dorp bestaat deze vooral uit thuisadressen. In het andere dorp zijn er meer wietscooters of wiettaxi’s.

Precaire balans

Uit dit nog steeds actuele rapport over de illegale markt kun je afleiden dat een verdere afname van het aantal coffeeshops altijd een toename van illegale handel tot gevolg heeft. In 2005 was de overheid zich hier ook zeer van bewust. Dat is terug te zien in de zogenoemde ‘Cannabisbrief’. Dat is een brief die de toenmalige minister van Volksgezondheid, minister van Justitie en minister van Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer schreven. In die brief spreken de drie de wens uit om het aantal coffeeshops verder terug te brengen. Maar, met die terugdringing mag de ‘precaire balans’ niet doorslaan naar de illegale cannabisverkoop, stellen zij. Het is te hopen dat het nieuwe kabinet zich dit ook realiseert. De effecten van de nieuwe maatregelen die nu al voor een deel in het zuiden van het land zijn ingevoerd zijn nog niet geheel duidelijk. Maar zoals het er nu naar uit ziet, heeft de invoering van de wietpas de balans tussen het gedoogde en illegale aanbod in de zuidelijke gemeenten ernstig uit evenwicht gebracht.

Afstandcriterium

Die balans zal nog meer doorslaan naar de illegale handel, als op 1 januari 2014 het afstandscriterium van kracht wordt. Alle coffeeshops moeten dan tenminste 350 meter van een school verwijderd zijn. Volgens onderzoeksbureau Intraval betekent dit dat er tenminste 164 coffeeshops verplaatst of gesloten moeten worden. Maar volgens een inventarisatie van het NRC-Handelsblad gaat het om veel meer coffeeshops. Zij stellen dat zes op de tien coffeeshops in Nederland de deuren moeten sluiten als het

kabinet inderdaad zijn plan uitvoert om coffeeshops binnen een straal van 350 meter in de buurt van een school te verbieden. Zo zal het aantal coffeeshops in Den Haag afnemen van 38 naar 20. In Eindhoven moeten

er 7 van de 15 dicht. In Amsterdam heeft dit gevolgen voor 187 van de 223 shops. In Leiden is dit het einde voor 9 van de 12 shops en in Leeuwarden zullen er zelfs 11 van de 13 coffeeshops sluiten. Het is nog onduidelijk hoe het afstandscriterium in 2014 precies ingevuld gaat worden. De gemeenten zijn uitgegaan van een loopafstand van 350 meter tot middelbare scholen. Sommige gemeenten telden ook basis-

scholen mee. Als de afstand door het kabinet hemelsbreed wordt opgevat, kan het aantal te sluiten coffeeshops hoger liggen. Ook varieert het aantal wanneer er meer typen scholen meegerekend worden. Verschillende gemeenten hebben al aan gegeven dat zij bang zijn voor illegale handel als zij deze maatregel moeten invoeren en er te weinig coffeeshops zullen zijn om aan de vraag te voldoen. dige problemen te voorkomen zit er voor creatieve burgemeesters in dat geval weinig anders op dan er ex-ante criteria van te maken. Dus, alleen geldig voor nieuw te openen coffeeshops. Zo kan de minister zijn gezicht

redden en kunnen gemeenten zonder represailles van de overheid over gaan tot de orde van de dag. Lang leve de bureaucratie!

Het rapport Coffeeshops in Nederland 2011 is te bestellen bij onderzoeksbureau Intraval via hun website:

www.intraval.nl.

Vanaf die site kun je het hele rapport ook gratis als PDF downloaden.

Net als bij de vorige meting in 2007 zijn de ervaringen van ambtenaren met coffeeshops overwegend positief.

Ex-ante criterium

De meeste gemeenten hebben op dit moment formeel op schrift staan dat coffeeshops op 250 meter van een school moeten liggen. In de praktijk komt het er vaak op neer dat die regel alleen voor nieuw te openen coffeeshops geldt. In ambtelijke taal heet dat een ex-ante criterium. Dat wil zeggen dat er geen handhaving plaatsvindt op die maatregel. Voor bestaande coffeeshops, die er vaak al langer dan de school gevestigd zijn, geldt het afstandscriterium dan niet.

Figuur 3 Bron: Intraval, 2012

Coffeeshoptekort

De ervaringen in de zuidelijke provincies met de wietpas laten zien dat de ondergrens bereikt is. Bij een verdere afname van het aantal coffeeshops zakken we door die ondergrens heen en zal er sprake zijn van een coffeeshop-tekort. Het is zelfs hard te maken dat er op veel plaatsen nu al te weinig coffeeshops zijn. De Amsterdamse onderzoekers hebben met hun rapport laten zien dat er een precair evenwicht is tussen het gedoogde en illegale cannabisaanbod. Maar als de overheid wetenschappelijke onderzoeken en de signalen van burgemeesters blijft negeren, en gemeenten blijft verplichten om de nieuwe maatregelen in te voeren, dan zal dat evenwicht onverhoopt in het voordeel van de illegale markt doorslaan. Om onno-