จิตรกรรมฝาผนัง
จิตรกรรมฝาผนังวัดดุสิดาราม Mural Paintings of Wat Dusidaram
วัดดุสิดาราม Mural Paintings of ฺWat Dusidaram
ISBN 978-616-7767-03-1 จิตรกรรมฝาผนังวัดดุสิดาราม หมวดศิลปะ ราคา ๓๘๐ บาท
AW cover Dusidaram new.indd 1
3/13/13 7:00 PM
๘ 8
สารบัญ
๖ ๑๑ ๗๘ ๘๘ ๑๑๐ ๑๑2 ๑๑4 ๑๑๗ ๑๑๘ ๑๑๙
ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์ ภำพจิตรกรรมฝำผนัง อธิบำยภำพจิตรกรรมฝำผนัง แผนผังภำพจิตรกรรมฝำผนังในวัดดุสิดำรำม วัดดุสิดำรำม ลักษณะของวัดดุสิดำรำม จิตรกรรมฝำผนังวัดดุสิดำรำม ลักษณะเทคนิค และกำรจัดองค์ประกอบภำพจิตรกรรม สีในภำพจิตรกรรม โลกทัศน์และสภำพสังคม จำกภำพจิตรกรรมฝำผนังวัดดุสิดำรำม
AW Dusidaram text (front).indd 8
3/11/13 4:53 PM
๙ 9
CONTENTS
7 11 78 88
Publisher's Preface The Mural Paintings Captions of the Mural Paintings Plan of the Mural Paintings in the Ordination Hall of Wat Dusidaram 125 Wat Dusidaram 128 Architecture of Wat Dusidaram 130 Mural Paintings in the Ordination Hall of Wat Dusidaram 134 Painting Techniques and Picture Composition 136 Color used in Mural Paintings 137 View and Ways of Living through Mural Paintings
AW Dusidaram text (front).indd 9
3/11/13 4:53 PM
๑๐ 10
AW Dusidaram text (front).indd 10
3/11/13 4:53 PM
๑๑ 11
ภาพจิตรกรรมฝาผนัง
AW Dusidaram text (front).indd 11
3/11/13 4:53 PM
12 12
AW Dusidaram text (front).indd 12
3/11/13 4:52 PM
13 13
มารผจญ The assault of Mara.
AW Dusidaram text (front).indd 13
3/11/13 4:52 PM
14 14
AW Dusidaram text (front).indd 14
3/11/13 4:52 PM
15 15
AW Dusidaram text (front).indd 15
3/11/13 4:52 PM
28 28
AW Dusidaram text (front).indd 28
3/11/13 4:51 PM
29 29
AW Dusidaram text (front).indd 29
3/11/13 4:51 PM
78 78
อธิบายภาพจิตรกรรมฝาผนัง
Captions of the Mural Paintings
หน้า ๑๒-๑๓ ภาพมารผจญที่ผนังสกัดหน้าพระประธาน แบ่งภาพเป็นสองกลุ่ม คือ กลุ่มทางด้านขวา ของภาพเป็นพญามารน�าไพร่พลจ�านวนมาก ประกอบด้วยชาวต่างชาติ ยักษ์ ลิง เข้าโจมตี พระพุทธเจ้า แต่ถกู น�า้ จากมวยผมของแม่พระธรณี เข้าท่วมจนแตกพ่าย พญามารต้องยอมศิโรราบ ต่อการตรัสรู้ธรรมะอันยิ่งใหญ่ของพระพุทธเจ้า มาสู่ภาพทางด้านซ้ายมือที่พญามารประนมกร น้อมสักการะพระพุทธเจ้า ภาพนี้เป็นภาพขนาดใหญ่ที่แสดงลักษณะ งานจิตรกรรมสมัยต้นรัตนโกสินทร์อย่างเต็มที่ page 12-13 The scene of Victory over Mara. On the right of the painting depicts Mara and his demonic army including foreigners, yakshas and monkeys. They are attacking the Lord Buddha but are drawn by a torrent of water wrung from Mae Dharani’s hair.
หน้า ๑๔-๑๕ ภาพเต็มของผนังที่ ๑๑ ตอนล่าง เป็นภาพตอน โทณพราหมณ์แบ่งพระบรมสารีริกธาตุแก่เหล่า มัลลกษัตริย์ นับเป็นภาพเด่นของที่นี่ด้วยโทนคู่สี ที่ตัดกันของสีแดงและเขียว รวมถึงองค์ประกอบ ภาพที่เป็นภาพภายในก�าแพงเมือง มีรายละเอียด มาก ทั้งปราสาท ป้อม ขบวนราชรถ เป็นต้น รวมทั้งการใช้ก�าแพงเมืองและแนวต้นไม้ แบ่งฉากในภาพอย่างชัดเจน อันเป็นลักษณะเด่น ของงานจิตรกรรมยุคต้นรัตนโกสินทร์ page 14-15 A lower picture of bay no. 11 depicts Brahmin named Tonna allocating the Buddha's relics to kings of Malla. The complement color, vermillion and green, makes the painting outstanding. The painting shows details in the city; palaces, fortress, royal chariot procession. Walls and rows of trees are used to separate the scene.
หน้า ๑๖-๑๗ ขบวนเสด็จของกษัตริย์ที่ประทับบนหลังช้าง ให้รายละเอียดที่น่าสนใจของการจัดองค์ประกอบ สถาปัตยกรรม คือ ป้อมมุมก�าแพง ธรรมชาติ และบุคคลในภาพได้ลงตัว การเขียนใบไม้ ตัดเส้นใบอย่างละเอียด ดูหนาแน่นอยู่รอบ แนวก�าแพงและป้อมเพื่อแสดงสภาพป่านอกเมือง page 16-17 The Royal Procession. The kings are riding on elephants. A fortress, people and trees are in good position. Thick leaves are painted neatly outside city wall to show forestry area.
AW Dusidaram text (back).indd 78
3/11/13 4:38 PM
79 79
หน้า ๑๘-๑๙ ภาพขบวนราชรถอัญเชิญพระบรมสารีริกธาตุ เป็นภาพเด่นอีกภาพของผนังที่ ๑๑ แสดงรายละเอียดการแต่งกายของคนในขบวน ลักษณะราชรถและเครื่องสูงประกอบขบวน อย่างงดงาม page 18-19 The chariot procession of the Lord Buddha's relics. Details of costume, chariot and regalia are beautifully painted. It is one of the prominent paintings of this wall.
หน้า ๒๐-๒๑ โทณพราหมณ์ก�าลังแบ่งพระบรมสารีริกธาตุแก่ มัลลกษัตริย ์ ขณะทีพ่ ระอินทร์กา� ลังลักพระเขีย้ วแก้ว ที่โทณพราหมณ์แอบไว้ในมวยผม เห็นลักษณะ การลงสีพนื้ หลังปราสาทด้วยสีแดงชาดตัดกับสีเขียว ของหลังคาและสีด�าของฉากที่อยู่เบื้องหลังกลุ่ม กษัตริย์ ซึ่งฉากทางซ้ายเขียนลายดอกไม้ร่วง ด้วยเส้นทีบ่ างมาก กลุม่ กษัตริยป์ ระทับนัง่ ประนมกร อยู่ในปราสาทอย่างสง่างาม page 20-21 Tonna, the Brahmin, is allocating the Lord Buddha's relics to the kings of Malla while god Indra is stealing the tooth relic of the Lord Buddha that Tonna hid in his bun. The use of colors is striking; the prasat is vermillion with green roof, the screen behind the kings is black. On the left hand side are beautiful fallen flowers painted with thin lines. Kings, pressing their hands together, sit gracefully in the prasat.
AW Dusidaram p78-144.indd 79
หน้า ๒๒-๒๓ ภาพยอดเยี่ยมของจิตรกรรมที่นี่ทั้งในด้านการใช้สี ที่ตัดกันของสีแดง เขียว ทองค�า และด�า และการเขียนเส้นโดยเฉพาะท่วงท่าของพระอินทร์ และเส้นกรอบรอบพระองค์ที่อ่อนช้อยด้วย ลายกระหนกเส้นบาง การใช้สีด�าเป็นสีพื้น ภายในกรอบรอบกายพระอินทร์ยังสื่ออารมณ์ ของการแอบแฝงซ่อนเร้นด้วย page 22-23 The use of colors and lines makes this painting in Wat Dusidaram magnificent. The complementary color of vermillion, green, gold and black is used. The very delicate lines make god Indra look gracious. Black color applied around him shows his feeling and sense of hiding.
หน้า ๒๔-๒๕ กษัตริย์และชายาประทับนั่งภายในปราสาท เห็นการเขียนรายละเอียดเครื่องทรง และองค์ประกอบส่วนต่าง ๆ ของปราสาท น่าสังเกต การใช้ทองค�าเปลวปิดในภาพ นอกจากใช้กับ เครื่องทรงกษัตริย์แล้ว ยังใช้ในส่วนที่เป็นพระแสง ด้ามพัด และขอบของฉากสีดา� ด้วย อันเป็นเทคนิค ที่นิยมในภาพจิตรกรรมสมัยต้นรัตนโกสินทร์ page 24-25 The king and his consort sit in the prasat. The costume and other components are painted with details. Gold leaf is applied on not only the king's costume but also his sword and fan. A frame of black screen is also gilded.
3/13/13 3:44 PM
88 88
แผนผังภาพจิตรกรรมฝาผนังในพระอุโบสถ วัดดุสิดาราม
Plan of the Mural Paintings in the Ordination Hall of Wat Dusidaram ๒๑ ๒๐
๑๙
๒๒
๑
๒
๓
พระประธาน
The presiding Buddha Image
๑๘
๔
๑๗
๕
๑๖
๖
๑๕
๗
๑๔
๘
๑๓ ๑๒
๙ ๑๑
๑๐
ทิศเหนือ ๑ เมตร
AW Dusidaram text (back).indd 88
2 เมตร
3/11/13 4:38 PM
89 89
ผนังที่ ๑ ผนังที่ 2 ผนังที่ ๓ ผนังที่ 4 ผนังที ่ ๕ ผนังที่ 6 ผนังที่ 7 ผนังที่ 8 ผนังที่ 9 ผนังที่ ๑0 ผนังที่ ๑๑ ผนังที่ ๑2 ผนังที่ ๑๓ ผนังที่ ๑4 ผนังที่ ๑๕ ผนังที่ ๑6 ผนังที่ ๑7 ผนังที่ ๑8 ผนังที่ ๑9 ผนังที่ 20 ผนังที่ 2๑ ผนังที่ 22
ภาพช�ารุด เลอะเลือน ภาพช�ารุด เลอะเลือน พระราชพิธีอภิเษกสมรสพระเจ้าสุทโธทนะ และพระนางสิริมหามายา ประสูติเจ้าชายสิทธัตถะ อสีตะดาบสท�านายพระลักษณะ เจ้าชายสิทธัตถะ พระราชพิธีอภิเษกสมรสเจ้าชายสิทธัตถะ และพระนางยโสธรา เสด็จออกมหาภิเนษกรมณ์ ทรงทรมานทุกรกิริยา นางสุชาดากวนข้าวมธุปายาส พระสมณโคดมทรงลอยถาด ตอนบน มารผจญ ตอนล่าง โทณพราหมณ์แบ่ง พระบรมสารีรกิ ธาตุ ภาพช�ารุด เลอะเลือน พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรม พระพุทธองค์เสวยวิมุตติสุข วาณิชสองพี่น้องถวายข้าวสัตตู ท้าวจัตุโลกบาลถวายบาตร ท้าวสหัมบดีพรหมทูลอาราธนาธรรม พระพุทธเจ้าทรงแสดงปฐมเทศนา แก่ปัญจวัคคีย์ พระพุทธเจ้าเทศนาโปรดพระพุทธบิดา พระพุทธเจ้าเทศนาโปรดพระพุทธมารดา ภาพช�ารุด เลอะเลือน พระมหากัสสปะทราบข่าวการปรินิพพาน ไตรภูมิและภาพนรกภูมิ
Bay 1 Bay 2 Bay 3 Bay 4 Bay 5 Bay 6 Bay 7 Bay 8 Bay 9 Bay 10 Bay 11
Bay 12 Bay 13 Bay 14 Bay 15
Bay 16 Bay 17 Bay 18 Bay 19 Bay 20 Bay 21 Bay 22
AW Dusidaram text (back).indd 89
damaged damaged The marriage of Prince Suddhodhana and Princess Sirimahamaya. The birth of Prince Siddhartha. Prediction of the future of Prince Siddhartha by Asita, the hermit. The marriage of Prince Siddhartha and Princess Yasodhara. The Great Renunciation. Self-mortification of Gotama, the ascetic. Sujata prepares the milk rice. Gotama releases the gold tray. The assault of Mara (above) and the distribution of the relics of the Lord Buddha (below). damaged. Celestial beings witness the enlightenment of the Lord Buddha. The Lord Buddha in contemplation for seven weeks immediately after the enlightenment. Two merchant brothers offer rice cakes to the Lord Buddha; Chatu Lokapalas offer alms bowls to the Lord Buddha. Sahambodi Brahma beseeches the Lord Buddha to give a sermon. The first sermon. The Lord Buddha preaches to his father in Kapilavastu city. The Lord Buddha preaches to his mother in Tavatimsa Heaven. damaged. Kassapa is informed of the Lord Buddha’s Nibbana. Traibhumi and scenes from hell.
3/11/13 4:38 PM
90 90
ผนังที่ ๓ พระราชพิธีอภิเษกสมรสพระเจ้าสุทโธทนะและพระนางสิริมหามายา Bay 3 The marriage of Prince Suddhodhana and Princess Sirimahamaya. AW Dusidaram text (back).indd 90
3/11/13 4:37 PM
91 91
ผนังที่ ๔ ประสูติเจ้าชายสิทธัตถะ Bay 4 The birth of Prince Siddhartha. AW Dusidaram text (back).indd 91
3/11/13 4:37 PM
110 110
วัดดุสิดาราม
วัดดุสดิ ารามเป็นวัดเก่าแก่อกี แห่งหนึง่ ของกรุงเทพฯ ทีต่ งั้ อยูร่ มิ ฝัง่ แม่น�้าเจ้าพระยา ด้านตะวันตก และเป็นหนึง่ ในวัดส�าคัญทีม่ ภี าพจิตรกรรมฝาผนังแบบไทยประเพณี ยุคต้นรัตนโกสินทร์ที่น่าชมและไม่ถูกซ่อมแซมมากนักในยุคปัจจุบัน วัดดุสิดารามไม่ปรากฏหลักฐานที่บ่งบอกประวัติความเป็นมาชัดเจนนัก ทราบแต่ว่าเดิมวัดนี้มีนามว่า วัดเสาประโคน และมีกล่าวถึงใน นิราศภูเขาทอง ที่ประพันธ์โดยสุนทรภู่เมื่อประมาณ พ.ศ. ๒๓๗1 ดังความว่า “ถึงอารามนามวัดประโคนปัก ไม่เห็นหลักลือเล่าว่าเสาหิน เป็นส�าคัญปันแดนในแผ่นดิน มิรู้สิ้นสุดชื่อที่ฦๅชา” 1 นอกจากนีส้ มเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวดั ติวงศ์ทรงมีพระวินจิ ฉัย ถึงนามของวัดนีใ้ น สาส์นสมเด็จ ว่า “โคน เห็นจะแปลว่าเสา ว่าหลัก ตัวอย่างเช่น ค�า เสาประโคน ประ เป็นค�าน�าเข้าไปให้ฟงั พริง้ เพริศ เช่น จบ เป็น ประจบ...” ๒ ส�าหรับนามวัดดุสดิ ารามทีใ่ ช้กนั ในปัจจุบนั นัน้ สมเด็จพระบวรราชเจ้า กรม พระราชวังบวรมหาเสนานุรักษ์ (วังหน้าในสมัยรัชกาลที่ ๒) ได้พระราชทาน ภายหลังจากที่ทรงบูรณปฏิสังขรณ์พระอารามแห่งนี้ แม้ไม่ปรากฏหลักฐานบอกเล่าความเป็นมาของวัดนี ้ แต่ศลิ ปสถาปัตยกรรม ของวัดแสดงถึงลักษณะงานสมัยต้นรัตนโกสินทร์ช่วงรัชกาลที่ 1-๓ ทั้งในส่วน ของอาคารและภาพจิตรกรรมฝาผนังภายใน สอดคล้องกับหลักฐานที่กล่าวว่า ในสมัยรัชกาลที่ 1 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า กรมหลวงศรีสุนทรเทพ (แจ่ม) (พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชและ สมเด็จพระอมรินทรา บรมราชินี) ทรงบูรณปฏิสังขรณ์วัดนี้ตามพระราชนิยมใน ยุคแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทร์ที่เน้นบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามที่มีอยู่เดิม ทั้งนี้ สันนิษฐานว่าทรงสร้างพระอุโบสถ พระระเบียง หอระฆัง และกุฏ ิ ๒ คณะ และทรง บูรณะศาลาเก๋งและพระวิหาร สอดคล้องกับทีส่ มเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรา- นุวัดติวงศ์ทรงมีพระวินิจฉัยว่า “วัดดุสิดารามก็ยังคงปรากฏฝีมือช่างรัชกาลที่ ๑ อยู่เหมือนกันคือ พระอุโบสถและรูปเขียนภายใน...” ๓ วัดดุสดิ ารามน่าจะเป็นวัดส�าคัญเพราะได้รบั การปฏิสงั ขรณ์เรือ่ ยมาทัง้ โดย AW Dusidaram text (back).indd 110
3/11/13 4:35 PM
111 111
เจ้านาย ขุนนาง พระ และประชาชน ดังเช่น ในสมัยรัชกาลที ่ ๒ สมเด็จพระบวร- ราชเจ้า กรมพระราชวังบวรมหาเสนานุรกั ษ์ทรงบูรณะ ในสมัยรัชกาลที ่ ๓ เจ้านาย หลายพระองค์ได้รว่ มกันบูรณะพระอารามเก่าหลายแห่งทางฝัง่ ตะวันตกของแม่นา�้ เจ้าพระยารวมทั้งวัดดุสิดารามด้วย ในสมัยรัชกาลที่ ๕ ช่วงที่พระปัญญาคัมภีร์เถรด�ารงต�าแหน่งเจ้าอาวาส ตัวท่าน พระปลัดยอด พระสมุห์สาย และเจ้าอธิการแสงผู้เป็นเจ้าอาวาสวัดน้อย ทองอยู ่ ได้ทา� หนังสือขอพระราชทานพระบรมราชูปถัมภ์จากพระบาทสมเด็จพระ- จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในการบูรณะพระอุโบสถและพระระเบียงที่ช�ารุดทรุดโทรม และสร้างกุฏใิ หม่ ๒ คณะ รวมทัง้ สิง่ ปลูกสร้างอืน่ ภายในวัด ซึง่ รัชกาลที ่ ๕ ทรงมี พระบรมราชวินิจฉัยและโปรดเกล้าฯ พระราชทานทุน ๔0 ชั่ง ๔ ในสมัยรัชกาลที ่ ๖ ประมาณ พ.ศ. ๒๔๕๖ หลังจากทีพ่ ระมหาพรหมย้าย มาด�ารงต�าแหน่งเจ้าอาวาสวัดนี ้ ท่านได้บรู ณปฏิสงั ขรณ์พระอารามแห่งนีเ้ พิม่ เติม แต่ที่ส�าคัญคือ เมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส (ด�ารง ต�าแหน่งสมเด็จพระสังฆราชช่วง พ.ศ. ๒๔๕๓-๒๔๖๔) เสด็จมาตรวจวัดดุสดิ าราม และวัดใกล้กันคือ วัดภุมรินราชปักษีและวัดน้อยทองอยู่ ท่านมีรับสั่งให้รวมวัด ภุมรินราชปักษีซึ่งขณะนั้นมีพระภิกษุจ�าพรรษาเพียงรูปเดียวให้มาเข้ากับวัด ดุสิดาราม ต่อมาเมื่อวันที่ ๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๘ วัดดุสิดารามและวัดน้อย- ทองอยู่ประสบภัยทางอากาศจากสงครามมหาเอเชียบูรพา วัดดุสิดารามเสียหาย บางส่วนแต่วัดน้อยทองอยู่ถูกระเบิดเสียหายหมด คงเหลือแค่กา� แพงพระอุโบสถ เท่านั้น หลังสงครามสงบ พระประสิทธิวีริยคุณ เจ้าอาวาสวัดขณะนั้น จึงได้ทา� หนังสือขอรวมวัดน้อยทองอยู่เข้ากับวัดดุสิดารามต่อทางการคณะสงฆ์และได้รับ อนุมัติ ทั้งนี้ในส่วนของวัดภุมรินราชปักษียังคงปรากฏอาคาร ๒ หลัง คือ พระ อุโบสถและพระวิหาร มีลกั ษณะศิลปสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาตอนปลาย อาคาร มีขนาดเล็ก ฐานท�าเป็นทรงส�าเภาโค้ง มีลวดลายจ�าหลักไม้ที่หน้าบันและคันทวย สวยงาม ภายในอาคารทั้งสองหลังนี้มีภาพจิตรกรรมฝาผนังซึ่งสันนิษฐานว่า เขียนในสมัยรัชกาลที่ ๔ แต่ช�ารุดลบเลือนไปมาก AW Dusidaram text (back).indd 111
3/11/13 4:35 PM
จิตรกรรมฝาผนัง
จิตรกรรมฝาผนังวัดดุสิดาราม Mural Paintings of Wat Dusidaram
วัดดุสิดาราม Mural Paintings of ฺWat Dusidaram
ISBN 978-616-7767-03-1 จิตรกรรมฝาผนังวัดดุสิดาราม หมวดศิลปะ ราคา ๓๘๐ บาท
AW cover Dusidaram new.indd 1
3/13/13 7:00 PM