ฤาษีดัดตน มรดกภูมิปัญญาจากบรรพชน

ฤาษี​ีดั​ัดตน มรดกภู​ูมิ​ิปัญญาจากบรรพชน

สมุ​ุดภาพจิ​ิตรกรรม โคลงฤาษี​ีดั​ัดตน

ฤาษี​ีดั​ัดตน

มรดกภู​ูมิ​ิปัญญาจากบรรพชน

ราคา ๖๙๐ บาท หมวดศิ​ิลปะ

ISBN 978-616-465-048-0

lay cover ��������� 4 �� book���.indd 1

20/10/2564 BE 12:36

lay ��������� ���������.indd 2-3

19/10/2564 BE 18:39

ฤาษี​ีดั​ัดตน

มรดกภู​ูมิ​ิปัญญาจากบรรพชน

สารบั​ัญ

๓

ว่​่าด้​้วยเรื่​่�องฤาษี​ีดั​ัดตน

๑๖

สมุ​ุดภาพจิ​ิตรกรรม โคลงฤาษี​ีดั​ัดตน

๑๗

ถอดความและอธิ​ิบายโคลงฤาษี​ีดั​ัดตน

ฤาษี​ีดั​ัดตน 2

ว่​่าด้​้วยเรื่​่�องฤๅษี​ีดั​ัดตน ศรั​ัณย์​์ ทองปาน

ปี ๒๔๓๔ ในรั​ัชกาลพระบาทสมเด็​็จพระจุ​ุลจอมเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว

รั​ัชกาลที่​่� ๕ สมเด็​็จฯ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ (๒๔๐๕-๒๔๘๖) ขณะเมื่​่�อยั​ัง ทรงดำำ�รงพระอิ​ิสริ​ิยยศเป็นพระเจ้​้าน้​้องยาเธอ กรมหมื่​่น� ดำำ�รงราชานุ​ุภาพ อธิ​ิบดี​ี กรมศึ​ึกษาธิ​ิการ ระหว่​่างทางเสด็​็จกลั​ับจากราชการ ณ ทวี​ีปยุ​ุโรป ทรงแวะทอด พระเนตรกิ​ิจการบ้​้านเมื​ืองในอิ​ินเดี​ีย ซึ่​่�งขณะนั้​้�นเป็นดิ​ินแดนอาณานิ​ิคมของ อั​ังกฤษ เมื่​่�อเสด็​็จยั​ังเมื​ืองชั​ัยปุ​ุระ (Jaipur ไจปู​ูร์​์) ในแคว้​้นราชสถาน ทรงเล่​่า ย้​้อนความหลั​ังว่​่า “วั​ันหนึ่​่�งเขาพาฉั​ันไปดู​ูพิ​ิพิ​ิธภั​ัณฑสถานของเมื​ืองชั​ัยปุ​ุระ ไปเห็​็น รู​ูปปั้​้นเป็นฤๅษี​ีอย่​่างในอิ​ินเดี​ีย ทำำ�ท่​่าต่​่างๆ เหมื​ือนอย่​่างรู​ูปฤๅษี​ีดั​ัดตน ในวั​ัดพระเชตุ​ุพนฯ แต่​่ขนาดย่​่อมๆ ตั้​้�งเรี​ียงไว้​้ในตู้​้�ใบหนึ่​่�ง ที่​่�จริ​ิงควรฉั​ัน จะถามเขาว่​่ารู​ูปอะไร แต่​่ฉั​ันไปอวดรู้​้�ถามเขาว่​่ารู​ูปเหล่​่านั้​้�นเป็นแบบท่​่า ดั​ัดตนให้​้หายเมื่​่�อยหรื​ือ เขาตอบว่​่าไม่​่ใช่​่ แล้​้วบอกอธิ​ิบายต่​่อไปว่​่า รู​ูป เหล่​่านั้​้�นเป็นแบบท่​่าต่​่างๆ ที่​่�พวกดาบสบำำ�เพ็​็ญตบะเพื่​่�อบรรลุ​ุโมกขธรรม ฉั​ันได้​้ฟังก็​็นึ​ึกละอายใจ ไม่​่พอที่​่�จะไปอวดรู้​้�ต่​่อเขาผู้​้�เป็นเจ้​้าของตำำ�รา เรื่​่�องฤๅษี​ีชี​ีพราหมณ์​์ แต่​่เกิ​ิดอยากรู้​้�แต่​่นั้​้�นมาว่​่า เหตุ​ุไฉนรู​ูปฤๅษี​ีดั​ัดตน ที่​่�เราทำำ�ในเมื​ืองไทย จึ​ึงไปพ้​้องกั​ับท่​่าดาบสบำำ�เพ็​็ญตบะของชาวอิ​ินเดี​ีย” พิ​ิพิธภั ิ ณ ั ฑสถานของเมื​ืองชั​ัยปุ​ุระแห่​่งนั้​้น� ย่​่อมได้​้แก่​่อัลั เบิ​ิร์ต์ ฮอลล์​์ (Albert Hall Museum) พิ​ิพิธภั ิ ณ ั ฑ์​์เก่​่าแก่​่ที่​่สุ� ดุ ของเมื​ือง ขนานนามเฉลิ​ิมพระเกี​ียรติ​ิตาม พระนามเดิ​ิมของสมเด็​็จพระราชาธิ​ิบดี​ีเอดเวิ​ิร์​์ดที่​่� ๗ (Edward VII Albert Edward 1841-1910/๒๓๘๔-๒๔๕๓) ซึ่​่�งเสด็​็จมาทรงวางศิ​ิลาฤกษ์​์ตั้​้�งแต่​่เมื่​่�อยั​ัง ดำำ�รงพระยศเป็นมกุ​ุฎราชกุ​ุมาร ฤาษี​ีดั​ัดตน 3

ภาพ : ศรั​ัณย์​์ ทองปาน

จนทุ​ุกวั​ันนี้​้�ในพิ​ิพิ​ิธภั​ัณฑ์​์อั​ัลเบิ​ิร์​์ตฮอลล์​์ยั​ังมี​ีตู้​้�กระจกที่​่�ตั้​้�งรู​ูปปั้​้น “ฤๅษี​ี อย่​่างในอิ​ินเดี​ีย ทำำ�ท่​่าต่​่างๆ” เรี​ียงเข้​้าแถวกั​ันไว้​้เต็​็มตู้​้� ซึ่​่�งน่​่าจะเป็นชุ​ุดเดิ​ิมชุ​ุด เดี​ียวกั​ับที่​่�สมเด็​็จฯ ทรงกล่​่าวถึ​ึง หลั​ังเสด็​็จกลั​ับถึ​ึงสยาม พระชนม์​์ชีพี ของสมเด็​็จพระเจ้​้าน้​้องยาเธอพระ ฤาษี​ีดั​ัดตน 4

องค์​์นั้​้น� มี​ีอันั ให้​้ต้อ้ งเปลี่​่�ยนผั​ันไปจากงานจั​ัดการศึ​ึกษาแผนใหม่​่ที่​่เ� คยตั้​้�งพระทั​ัยไว้​้ ด้​้วยทรงได้​้รั​ับพระมหากรุ​ุณาธิ​ิคุ​ุณแต่​่งตั้​้�งให้​้เป็นเสนาบดี​ีกระทรวงมหาดไทย พระองค์​์แรก อั​ันทำำ�ให้​้ทรงได้​้รั​ับคำำ�ยกย่​่องว่​่าเปรี​ียบประดุ​ุจ “พระหั​ัตถ์​์” (มื​ือ) และ “เพชรประดั​ับมงกุ​ุฎ” ของรั​ัชกาลที่​่� ๕

แม้​้ล่ว่ งมาจนถึ​ึงในรั​ัชกาลที่​่� ๗ สมเด็​็จฯ ยั​ังเป็นหนึ่​่�งในสมาชิ​ิกอภิ​ิรัฐั มนตรี​ี สภา ทำำ�หน้​้าที่​่�ถวายคำำ�ปรึ​ึกษาให้​้แก่​่พระมหากษั​ัตริ​ิย์​์

กระทั่​่�งภายหลั​ังเปลี่​่�ยนแปลงการปกครองในปี ๒๔๗๕ สมเด็​็จฯ กรม พระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพตั​ัดสินิ พระทั​ัยเสด็​็จลี้​้ภั� ยั การเมื​ืองไปประทั​ับยั​ังเกาะปีนั​ัง ในเขตอาณานิ​ิคมมลายู​ูของอั​ังกฤษ ระหว่​่างนั้​้น� ทรงมี​ีจดหมายติ​ิดต่อ่ กั​ับพระเชษฐา ต่​่างพระมารดา คื​ือสมเด็​็จฯ เจ้​้าฟ้​้ากรมพระยานริ​ิศรานุ​ุวัดติ ั วิ งศ์​์ (๒๔๐๖-๒๔๙๐) ซึ่​่�งทรงพำำ�นั​ัก ณ กรุ​ุงเทพฯ เป็นประจำำ�ทุ​ุกสั​ัปดาห์​์ สอบถามทบทวนเหตุ​ุการณ์​์ ประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ ประเพณี​ีราชสำำ�นั​ัก และขนบธรรมเนี​ียมประเพณี​ีต่​่างๆ ตลอด จนบอกเล่​่าเรื่​่�องราวสารพั​ันที่​่�ทรงประสบพบเห็​็นในปีนั​ัง

ลายพระหั​ัตถ์​์ฉบั​ับวั​ันที่​่� ๒๑ เมษายน ๒๔๘๔ เล่​่าว่​่า ได้​้เสด็​็จไปยั​ังอาศรม ของดาบสชาวอิ​ินเดี​ียรู​ูปหนึ่​่�ง ซึ่​่�งชาวอิ​ินเดี​ียในปีนั​ังผู้​้�เลื่​่�อมใสศรั​ัทธาได้​้บริ​ิจาค ทรั​ัพย์​์สร้​้างขึ้​้�น เป็นมณฑปแปดเหลี่​่�ยม หลั​ังคาเป็นซุ้​้�มมี​ียอดแบบอิ​ินเดี​ีย ทรง เห็​็นตั​ัวดาบสนั่​่�งขั​ัดสมาธิ​ิ “เหมื​ือนพระประธาน” อยู่​่บ� นเตี​ียงที่​่�มุขุ เด็​็จหน้า้ มณฑป เผอิ​ิญมี​ีลู​ูกศิ​ิษย์​์ชาวทมิ​ิฬที่​่�พู​ูดภาษาอั​ังกฤษได้​้ จึ​ึงทรงมี​ีโอกาสพู​ูดคุ​ุยสอบถาม เรื่​่�องของดาบส ลู​ูกศิ​ิษย์​์อธิ​ิบายว่​่า ดาบสบำำ�เพ็​็ญตบะด้​้วยการงดเว้​้นวจี​ีกรรม คื​ือไม่​่พู​ูดจากั​ับผู้​้�ใดทั้​้�งสิ้​้�น และนั่​่�งนิ่​่�งภาวนาอยู่​่� ณ ที่​่�แห่​่งเดี​ียวตั้​้�งแต่​่เช้​้าจดค่ำำ�� “ถามว่​่ามณฑปนั้​้�นเป็นที่​่�สำำ�หรั​ับดาบศนอนในเวลากลางคื​ืนหรื​ือ ตอบว่​่าไม่​่มีใี ครเคยเห็​็นดาบศนั้​้�นนอนเลย โดยปกติ​ินั่​่ง� นิ่​่�งอยู่​่�ที่​่มุ� ขุ เด็​็จจน ค่ำำ��แล้​้วก็​็เข้​้าไปในมณฑป ไปทำำ�ท่​่าต่​่างๆ ตามตำำ�ราแก้​้เมื่​่�อย ที่​่�นั่​่�งนิ่​่�งอยู่​่� วั​ันยั​ังค่ำำ�� บางที​ีก็​็ลอยตั​ัวขึ้​้�นไปถึ​ึงเพดานมณฑป แต่​่หาเห็​็นลงนอนไม่​่ “หม่​่อมฉั​ันได้​้ฟังอธิ​ิบายก็​็ ‘หู​ูผึ่​่�ง’ ด้​้วยเห็​็นเป็นเค้​้ามู​ูลของฤๅษี​ี ดั​ัดตน คื​ือลั​ักษณะบำำ�เพ็​็ญตะบะนั้​้�น คงจะสมาทาน-นั่​่�งหรื​ือยื​ืน-ภาวนา อยู่​่�วั​ันยั​ังค่ำำ�� เมื่​่�อหม่​่อมฉั​ันยั​ังหนุ่​่�มเคยเห็​็นโยคี​ีคน ๑ เข้​้าไปในกรุ​ุงเทพฯ ฤาษี​ีดั​ัดตน 5

สมุ​ุดภาพจิ​ิตรกรรม โคลงฤาษี​ีดั​ัดตน

ถอดความและอธิ​ิบายโคลงฤๅษี​ีดั​ัดตน ศรั​ัณย์​์ ทองปาน

เพื่​่�อให้​้ได้​้ประโยชน์​์สมสมั​ัยในการสร้​้างสรรค์​์ภาพชุ​ุดฤๅษี​ีดั​ัดตน

ชุ​ุดใหม่​่ ในที่​่�นี้​้�จึ​ึงขอนำำ� โคลงฤๅษี​ีดั​ัดตน ฉบั​ับดั้​้�งเดิ​ิมมาตี​ีพิ​ิมพ์​์ ไว้​้ แล้​้วถอดความ มาเป็นร้​้อยแก้​้ว เพื่​่อ� ให้​้สะดวกแก่​่การทำำ�ความเข้​้าใจของผู้​้�อ่​่านยุ​ุคปัจจุ​ุบันั พร้​้อม ทั้​้�งเพิ่​่�มเติ​ิมคำำ�อธิ​ิบายขยายความเรื่​่�องราวประวั​ัติ​ิของฤๅษี​ีแต่​่ละตนไว้​้ด้​้วย น่​่าสั​ังเกตว่​่านั​ักปราชญ์​์ราชกวี​ีผู้​้�แต่​่งโคลงเรื่​่อ� งนี้​้� ใช้​้ถ้อ้ ยคำำ�หลากหลายใน การเรี​ียกเหล่​่าฤๅษี​ี แม้​้คำำ�เหล่​่านี้​้อ� าจมี​ีความหมายต่​่างกั​ัน ได้​้แก่​่ ฤๅษี​ี (ผู้​้�เห็​็น ใน รู​ูปคำำ�สั​ันสกฤต)/อิ​ิษี​ี (อิ​ิสิ​ิ ตามรู​ูปคำำ�ภาษาบาลี​ี) ดาบส (ผู้​้�บำำ�เพ็​็ญตบะ) นั​ักสิ​ิทธิ์​์� (ผู้​้�สำำ�เร็​็จ) โยคี​ี (ผู้​้�ปฏิ​ิบั​ัติ​ิโยคะ) ชฎิ​ิล (ผู้​้�มี​ีมุ่​่�นผมเป็นชฎา) ปริ​ิพาชก (ผู้​้�ท่​่องเที่​่�ยว ไป หรื​ือผู้​้�จาริ​ิกไป) แต่​่ทั้​้�งหมดถู​ูกนำำ�มาใช้​้เป็นคำำ�พ้​้องความหมายของ “ฤๅษี​ี” ดุ​ุจ เดี​ียวกั​ัน อาจด้​้วยในฐานะเป็น “กวี​ีโวหาร”

อนึ่​่�งในการขยายความเรื่​่�องของฤๅษี​ีแต่​่ละตนในที่​่�นี้​้� กลุ่​่�มที่​่�มาจากเรื่​่�อง รามเกี​ียรติ์​์� ยึ​ึดจากหนั​ังสื​ือ สมญาภิ​ิธานรามเกี​ียรติ์​์� ของ “นาคะประที​ีป” (พระสารประเสริ​ิฐ) เป็นหลั​ัก ที่​่�เหลื​ือส่​่วนใหญ่​่อ้​้างอิ​ิงตามการสอบค้​้นของศาสตราจารย์​์ ดร. นิ​ิยะดา เหล่​่าสุ​ุนทร ราชบั​ัณฑิ​ิต ในหนั​ังสื​ือ ประชุ​ุมจารึ​ึกวั​ัดพระเชตุ​ุพน (๒๕๔๔) บางคำำ�ใช้​้ “อภิ​ิธานศั​ัพท์​์” ท้​้ายหนั​ังสื​ือ สมุ​ุดภาพโคลงฤๅษี​ีดั​ัดตน ของ กรมศิ​ิลปากร (๒๕๕๙) มาเสริ​ิม กั​ับทั้​้�งยั​ังมี​ีบางส่​่วนบางตอนที่​่�ผู้​้�เขี​ียนใช้​้หนั​ังสื​ือ นารายณ์​์สิ​ิบปาง ฉบั​ับโรงพิ​ิมพ์​์หลวง (๒๕๑๐) แทรกอธิ​ิบายความให้​้เองด้​้วย ฤาษี​ีดั​ัดตน 17

โคลงนำำ�เรื่​่�องบทที่​่� ๑-๕

ถวายหั​ัตถ์​์ทั​ัศนั​ัขน้​้อม ไตรยรั​ัตน์​์ขจั​ัดสิ่​่�งสรรพ จั​ักเริ่​่�มจั​ักรำ��พั​ัน นั​ักสิ​ิทธิ​ิประดิ​ิษฐ์​์ท่​่าแก้​้

ลุ​ุจุ​ุลศั​ักราชพ้​้น ร้​้อยกั​ับเก้​้าสิ​ิบแปดปี นั​ักษั​ัตรอั​ัฐศกรวี​ี สุ​ุกรปักษ์​์ห้​้าค่ำำ��ครั้​้�ง

ให้​้พระประยุ​ุรราชผู้​ู� ณรงค์​์หริ​ิรั​ักษ์​์ระดม สั​ังกะสี​ีดี​ีบุ​ุกผสม นั​ักสิ​ิทธิ​ิแปดสิ​ิบให้​้ ฤาษี​ีดั​ัดตน 18

อภิ​ิวั​ันท์​์ โทษแท้​้ แผนดั​ัด ตนนา โรคร้​้างห่​่างหาย พั​ันมี​ี เศษเฮย วอกตั้​้�ง วารกติ​ิก มาศแฮ เมื่​่�อไท้​้บรรหาร เป็นกรม หมื่​่�นแฮ ช่​่างใช้​้ หล่​่อรู​ูป เทิ​ิดถ้​้าดั​ัดตน

เสร็​็จเขี​ียนเคลื​ือบภาคพื้​้�น ตั้​้�งทุ​ุกศาลาราย อาวาศเชตวั​ันถวาย จารึ​ึกแผ่​่นผาพร้​้อม

เป็นประโยชน์​์นรชาติ​ิสิ้​้�น เฉกเช่​่นโอสถทาน พู​ูลเพิ่​่�มพุ​ุทธสมภาร ประกาศพระเกี​ียรติ​ิยศไว้​้

ผิ​ิวกาย รอบล้​้อม นามทั่​่�ว องค์​์เอย โรคแก้​้หลายกล สบสถาน ท่​่านให้​้ สมโพธิ​ิ พระนา ตราบฟ้​้าดิ​ินสู​ูญ

โคลงฤๅษี​ีดั​ัดตน สิ​ิบนิ้​้�วขอยกขึ้​้�นประนมมื​ือสั​ักการะพระรั​ัตนตรั​ัย เพื่​่�อขจั​ัดเสี​ียซึ่​่�งสิ่​่�งอั​ันเป็นโทษภั​ัย ต่​่อไปนี้​้� จั​ักเริ่​่�มกล่​่าวถึ​ึงแบบแผนการดั​ัดตนของเหล่​่าฤๅษี​ี ที่​่�ได้​้คิ​ิดค้​้นท่​่าทางต่​่างๆ ขึ้​้�น เพื่​่�อบำำ�บั​ัดโรคร้​้าย

เมื่​่�อจุ​ุลศั​ักราช ๑๑๙๘ (ตรงกั​ับปี ๒๓๗๙) ปีวอกอั​ัฐศก (อั​ัฐศก คื​ือปีที่​่�จุ​ุลศั​ักราชลงท้​้าย ด้​้วยเลข ๘) เดื​ือน ๑๒ (กั​ัตติ​ิกมาส ดวงจั​ันทร์​์อยู่​่�ในฤกษ์​์กั​ัตติ​ิกา) ขึ้​้�น ๕ ค่ำำ�� (ศุ​ุกลปักษ์​์ คื​ือข้​้างขึ้​้�น) (พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว) มี​ีพระบรมราชโองการให้​้พระประยู​ูรญาติ​ิ คื​ือ กรมหมื่​่�น ณรงหริ​ิรั​ักษ์​์ เกณฑ์​์ช่​่าง ใช้​้สั​ังกะสี​ีผสมกั​ับดี​ีบุ​ุก หล่​่อรู​ูปฤๅษี​ีดั​ัดตน ๘๐ ท่​่า

เมื่​่�อหล่​่อสำำ�เร็​็จจึ​ึงให้​้เขี​ียนสี​ีเป็นผิ​ิวเนื้​้�อ แล้​้วนำำ�ไปตั้​้�งไว้​้ตามศาลารายทุ​ุกหลั​ังโดยรอบเขต พุ​ุทธาวาสวั​ัดพระเชตุ​ุพนฯ พร้​้อมกั​ับให้​้จารึ​ึกคำำ�อธิ​ิบายการแก้​้โรคต่​่างๆ ลงในแผ่​่นหิ​ิน เพื่​่�อเป็น ประโยชน์​์แก่​่ผู้​้�คนทั้​้�งหลาย เปรี​ียบประดุ​ุจดั​ังทรงกระทำำ�ทานด้​้วยยา อั​ันเป็นการเพิ่​่�มพู​ูนพระราชสมภารบารมี​ี ให้​้ได้​้ทรงตรั​ัสรู้​้�เป็นพระพุ​ุทธเจ้​้าในอนาคตกาล และประกาศพระเกี​ียรติ​ิยศไว้​้ตราบ ดิ​ินและฟ้​้า ฤาษี​ีดั​ัดตน 19

ฤาษี​ีดั​ัดตน 20

[๑] แก้​้เกี​ียจ

๏ สั​ังกสี​ีดี​ีบุ​ุกเข้​้า หล่​่อคณะนุ่​่�งหนั​ังเสื​ือ กามั​ันตะกี​ีเขื​ือ เหยี​ียดยื​ืดหั​ัดถ์​์ดั​ัดได้​้

รคนเจื​ือ สถิ​ิตย์​์ ไว้​้ ข้​้อยหนุ่​่�ม นั​ักนอ แต่​่แก้​้เกี​ียจกาย ๚

พระราชนิ​ิพนธ์​์ พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว

แก้​้เกี​ียจ

โคลงบทแรกอั​ันประเดิ​ิมเป็นปฐมฤกษ์​์คื​ือพระราชนิ​ิพนธ์​์ ในพระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้า เจ้​้าอยู่​่�หั​ัว เริ่​่�มต้​้นด้​้วยอารั​ัมภบทกล่​่าวถึ​ึงการสร้​้างรู​ูปฤๅษี​ีดั​ัดตน หล่​่อด้​้วยสั​ังกะสี​ีกั​ับดี​ีบุ​ุกผสม กั​ัน เป็นภาพคณะฤๅษี​ีผู้​้�นุ่​่�งห่​่มหนั​ังเสื​ือ ตนแรกคื​ือ กามั​ันตะกี​ี ผู้​้�ยั​ังดู​ูหนุ่​่�มแน่​่น ท่​่านนั่​่�งเหยี​ียดแขน ดั​ัดนิ้​้�ว เพื่​่�อแก้​้เกี​ียจ ยั​ังค้​้นไม่​่พบว่​่าฤๅษี​ี กามั​ันตะกี​ี มาจากเรื่​่�องอะไร ฤาษี​ีดั​ัดตน 21

ฤาษี​ีดั​ัดตน 22

[๒] แก้​้เอวขั​ัด ขาขั​ัด

๏ ชฎิ​ิลดั​ัดตนนี้​้�น่​่า ชี้​้�ชื่​่�อสั​ังปติ​ิเหงะ ถวั​ัดเท้​้าท่​่ามวยเตะ แก้​้กะเอวขดค้​้อม

นึ​ึกเอะ ใจชอบ หง่​่อมง้​้อม ตึ​ึงเมื่​่�อย หายฮา เข่​่าคู้​ู�โขยกโขยง ๚

พระราชนิ​ิพนธ์​์ พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว

แก้​้เอวขั​ัด ขาขั​ัด น่​่าประหลาดใจว่​่าฤๅษี​ี สั​ังปติ​ิเหงะ ผู้​้�เฒ่​่า ยั​ังสามารถตวั​ัดเท้​้าเตะเหมื​ือนท่​่ามวย บำำ�บั​ัด อาการเมื่​่�อยขบให้​้หายได้​้ ท่​่านี้​้�ใช้​้แก้​้เอวคด เข่​่าคู้​้� สั​ังปติ​ิเหงะ/สั​ังปะลิ​ิเหงะ คื​ือชื่​่�อฤๅษี​ีในบทละคร อิ​ิเหนา เป็นที่​่�นั​ับถื​ือของวงศ์​์กษั​ัตริ​ิย์​์ในเรื่​่�อง มี​ีอาศรมหรื​ือบรรณศาลาอยู่​่�ที่​่�ยอดเขากุ​ุหนุ​ุงปะราปี และเป็นผู้​้�เสกน้ำำ��มนต์​์รดให้​้แก่​่อิ​ิเหนาและนางบุ​ุษบา ฤาษี​ีดั​ัดตน 23

ฤาษี​ีดั​ัดตน 24

[๓] แก้​้ลมในอก ในเอว

๏ อายั​ันญาณยิ่​่�งผู้​ู� เนาพนั​ัสฝ่​่าแฝก โรคลมแล่​่นดุ​ุแดก แอ่​่นอกเอี้​้�ยวเอวสยิ​ิว

ผนวดแขก หาบหิ้​้�ว วางหาบ ดั​ัดแฮ แสยะหน้​้าเงยหงาย ๚

พระราชนิ​ิพนธ์​์ พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว

แก้​้ลมในอก ในเอว

ฤๅษี​ี อายั​ัน เป็นนั​ักบวชแขกผู้​้�มี​ีญาณ ท่​่านอาศั​ัยอยู่​่�ในป่​่า เดิ​ินหาบคอนผลหมากรากไม้​้ ที่​่�หาได้​้บุ​ุกป่​่าฝ่​่าดงมา เกิ​ิดโรคลมในอกในเอวขึ้​้�น จึ​ึงวางหาบลง แล้​้วแอ่​่นอกเอี้​้�ยวเอว พร้​้อมกั​ับ แหงนหน้​้าหงายศี​ีรษะ เพื่​่�อบรรเทาอาการ ในบทละครอิ​ิเหนา ใช้​้คำำ�ว่​่า “อายั​ัน” ในฐานะศั​ัพท์​์ชวา แปลว่​่าฤๅษี​ี เช่​่นตอนหนึ่​่�งว่​่า “เมื่​่อ� นั้​้�น อายั​ันอั​ันอยู่​่ใ� นสถาน นั่​่�งสำำ�รวมอินิ ทรี​ีย์มิ์ นิ าน เล็​็งญาณก็​็แจ้​้ง ที่​่�ในใจ” หรื​ือเมื่​่�ออิ​ิเหนาออกบวชเป็นฤๅษี​ี ออกนามว่​่า “กั​ัสมาหราอายั​ัน” หรื​ือ “อายั​ันกั​ัศมาหรา” ในที่​่�นี้​้�โคลงกล่​่าวเพี​ียงว่​่าเป็นฤๅษี​ีชื่​่�อ “อายั​ัน” จึ​ึงเข้​้าใจว่​่าเพื่​่�อให้​้ฟังดู​ูเป็นชวา สมกั​ับที่​่�ในโคลงฤๅษี​ี ดั​ัดตน ระบุ​ุว่​่าท่​่านเป็น “แขก” ฤาษี​ีดั​ัดตน 25

ฤาษี​ีดั​ัดตน 168

[๗๕] แก้​้ปัตคาด ตะคริ​ิว

๏ ดาบสเทวบิ​ิฐนี้​้� ตั​ักส่​่งสรงศิ​ิวญาณ กายป่​่มป่​่วยพิ​ิการ ยื​ืนดั​ัดเศี​ียรเย่​่อเท้​้า

นั​ักงาน น้ำำ��นา อยู่​ู�เกล้​้า ปั​ัตคาด ตะคริ​ิวเฮย ท่​่านแก้​้กลหมอ ๚

พระองค์​์เจ้​้าทิ​ินกร พระเจ้​้าบรมวงศ์​์เธอ กรมหลวงภู​ูวเนตรนริ​ินทรฤทธิ์​์�

แก้​้ปัตคาด ตะคริ​ิว ดาบส เทวบิ​ิฐ เป็นผู้​้�ตั​ักน้ำำ��สรงถวายแด่​่พระศิ​ิวะ ท่​่านเจ็​็บป่​่วยด้​้วยลมปัตคาด ตะคริ​ิว จึ​ึง รั​ักษาตนด้​้วยการยื​ืนดั​ัดกาย มื​ือข้​้างหนึ่​่�งดั​ันศี​ีรษะ อี​ีกข้​้างรั้​้�งข้​้อเท้​้าข้​้างหนึ่​่�งไว้​้ ฤๅษี​ีเทวบิ​ิด/เทวบิ​ิฐ ผู้​้�มี​ีหน้​้าที่​่�ตั​ักน้ำำ��สรงถวายพระอิ​ิศวร มี​ีกล่​่าวถึ​ึงใน นารายณ์​์สิ​ิบปาง ฉบั​ับโรงพิ​ิมพ์​์หลวง ว่​่าครั้​้�งหนึ่​่�ง มี​ีอสู​ูรรู​ูปม้​้าชื่​่�อกั​ัณฐะกะ มี​ีฤทธิ์​์�มาก เที่​่�ยวเบี​ียดเบี​ียนตรี​ีโลกให้​้ได้​้รั​ับความเดื​ือดร้​้อน แล้​้วเหาะไป เชิ​ิงเขาไกรลาส “ขณะนั้​้�นพระฤๅษี​ีเทวบิ​ิดอั​ันเป็นพนั​ักงานน้ำำ��สรงพระอิ​ิศวรเป็นเจ้​้า ลงมาตั​ักน้ำำ��ใน สระอโนดาต อสุ​ุรกัณ ั ฐะกะไล่​่ขบกั​ัดพระฤๅษี​ีนั้​้น� พระฤๅษี​ีก็หนี​ี ็ ไปเฝ้​้าพระอิ​ิศวรเป็นเจ้​้า ทู​ูลประพฤติ​ิ เหตุ​ุทั้​้�งปวง...”

นอกจากนั้​้�นแล้​้วฤๅษี​ีตนนี้​้�ยั​ังมี​ีรู​ูปภาพอยู่​่�ใน “ตำำ�ราเทวรู​ูปไสยศาสตร์​์” ในนาม “พระฤๅษี​ี เทวบิ​ิศ” ส่​่วนใน “พระสมุ​ุดรู​ูปพระไสยศาสตร์​์” เขี​ียนว่​่า “พระเทวบิ​ิต” (ดู​ูหนั​ังสื​ือ ตำำ�ราภาพเทวรู​ูป และเทวดานพเคราะห์​์ กรมศิ​ิลปากร) และดู​ูเหมื​ือนยั​ังไปปรากฏนามในตำำ�ราพิ​ิธี​ีสารทฉบั​ับที่​่�ได้​้มา จากเมื​ืองนครศรี​ีธรรมราชสมั​ัยต้​้นกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ด้​้วย แต่​่จดไว้​้เป็น “ให้​้ชี​ีพ่​่อพราหมณ์​์ถวายพระ ฤๅษี​ีเทวะชิ​ิต และถวายทั​ักษิ​ิณาบู​ูชา” (ดู​ู ตำำ�นานพิ​ิธีตรุ ี ษุ ของสมเด็​็จฯ กรมพระยาดำำ�รงราชานุ​ุภาพ) ฤาษี​ีดั​ัดตน 169

ฤาษี​ีดั​ัดตน 170

[๗๖] แก้​้จุ​ุก

๏ พระภรั​ัตดาบสโพ้​้น ตำำ�หรั​ับปรอทเรี​ียน โรคลมจุ​ุกเสี​ียดเบี​ียน นั่​่�งคุ​ุกกดเข่​่าคู้​ู�

พากเพี​ียร นั​ักนอ รอบรู้​ู� บำำ�บั​ัด องค์​์เฮย หั​ัตถ์​์ค้ำำ��คางหงาย ๚

พระมหาช้​้างเปรี​ียญ

แก้​้จุ​ุก

ฤๅษี​ี ภรั​ัต เป็นผู้​้�มี​ีความเพี​ียรอย่​่างยิ่​่�ง ท่​่านเป็นต้​้นตำำ�รั​ับวิ​ิชาปรอท เมื่​่�อเกิ​ิดลมจุ​ุกเสี​ียดขึ้​้�น ท่​่านรั​ักษาตนเองด้​้วยการนั่​่�งคุ​ุกเข่​่าข้​้างหนึ่​่�ง งอขาอี​ีกข้​้าง พร้​้อมกั​ับใช้​้มื​ือดั​ันคางให้​้หน้​้าหงายขึ้​้�น ใน เนมิ​ิราชชาดก ตอนหนึ่​่�ง พระอิ​ินทร์​์ทรงอธิ​ิบายถึ​ึงผลแห่​่งการประพฤติ​ิพรหมจรรย์​์ให้​้แก่​่พระ เนมิ​ิราชโพธิ​ิสั​ัตว์​์ ดั​ังเช่​่นฤๅษี​ีทั้​้�งเจ็​็ดตนผู้​้�เคร่​่งครั​ัดในศี​ีลในธรรม จึ​ึงไปเกิ​ิดยั​ังพรหมโลก ได้​้แก่​่ ยามหนุ​ุฤๅษี​ี โสมยาคฤๅษี​ี มโนชวฤๅษี​ี สมุ​ุททฤๅษี​ี มาฆฤๅษี​ี ภรตฤๅษี​ี และกาลปุ​ุรั​ักขิ​ิตฤๅษี​ี นาม ภรั​ัต ในที่​่�นี้​้�ตรงกั​ับภรตฤๅษี​ี ฤาษี​ีดั​ัดตน 171

ฤาษี​ีดั​ัดตน 178

[๘๐] แก้​้เส้​้นสลั​ักทรวง

๏ ผู้​ู�ผนวชจี​ีนแจ้​้งชื่​่�อ อยู่​ู�เขตเขาซ่​่าเหล็​็ง ลั​ัทธิ​ิท่​่านเคร่​่งเขม็​็ง มื​ือเหวี่​่�ยงผวาท่​่างิ้​้�ว

หลี​ีเจ๋​๋ง ตึ่​่�งสิ้​้�ว เมื​ืองท่​่าน ถื​ือฮอ ระงั​ับเส้​้นสลั​ักทรวง ๚

ออกญาโชฎึ​ึกราชเศรษฐี​ี

แก้​้เส้​้นสลั​ักทรวง นั​ักบวชจี​ีน หลี​ีเจ๋​๋ง อาศั​ัยอยู่​่�ที่​่เ� ขาซ่​่าเหล็​็งตึ่​่�งสิ้​้�ว เป็นผู้​้�เคร่​่งครั​ัดในลั​ัทธิ​ิอย่​่างจี​ีน ทำำ�ท่า่ เหวี่​่�ยง แขนเหมื​ือนท่​่างิ้​้�ว เพื่​่�อแก้​้เส้​้นสลั​ักทรวง บางท่​่านอธิ​ิบายว่​่าหลี​ีเจ๋​๋งเป็นหนึ่​่�งใน “โป๊​๊ยเซี​ียน” ตำำ�นาน เซี​ียนผู้​้�วิ​ิเศษแปดตนตามคติ​ิลั​ัทธิ​ิเต๋​๋าของจี​ีน ถู​ูกนำำ�เข้​้ามาผสมโรงรวมอยู่​่�ในชุ​ุดฤๅษี​ีดั​ัดตนด้​้วย แต่​่ ในตำำ�นานโป๊​๊ยเซี​ียนกลั​ับไม่​่ปรากฏชื่​่�อนี้​้� ดั​ังนั้​้�นนาม หลี​ีเจ๋​๋ง อาจหยิ​ิบยื​ืมมาจากลิ​ิเจ้​้งหรื​ือหลี่​่�จิ้​้�ง บิ​ิดาของโลเฉี​ียหรื​ือนาจา ในพงศาวดารจี​ีนเรื่​่�อง ห้​้องสิ​ิน ลิ​ิเจ้​้งได้​้รั​ับความนั​ับถื​ือให้​้เป็นหนึ่​่�งใน ท้​้าวจตุ​ุโลกบาลตามคติ​ิจี​ีน แสดงภาพเป็นทหารจี​ีนโบราณร่​่างกำำ�ยำำ� ยื​ืนแบก “ถะ” คื​ือเจดี​ีย์​์ทรง เก๋​๋งจี​ีนซ้​้อนชั้​้�น ฤาษี​ีดั​ัดตน 179

ร่​่าย

๏ จึ่​่�งธบั​ันทู​ูลพระโคลง รศราโชยงการสาร บรรหารเหตุ​ุกายดั​ัด แห่​่งพนั​ัศนั​ักธรรม์​์ เสื่​่�อมสร่​่างสรรพอาพาธ ด้​้วยขั​ัติ​ิยราชสุ​ุริ​ิวงษ ธรงนามกร กรมหมื่​่�นศรี​ี สุ​ุเทพปรี​ีชาไวย กรมหมื่​่�นไกรสรวิ​ิชิ​ิต ชำำ�นิ​ิกิ​ิจกลกลอน พระองค์​์ทิ​ินกรเจนจั​ัด พระองค์​์นวมชั​ัดชาญกระวี​ี สองกระษั​ัตรี​ีเอารส ปรากฎิ​ินามศิ​ิริ​ิวงษ พเนจรองค์​์หนึ่​่�งอาจ์​์ สามารถเชี่​่�ยวชำำ�นาญ วุ​ุทธิ​ิโวหาร ยวดยงค์​์ หกขั​ัติ​ิยพงษเผ่​่าราช อี​ีกหมู่​่�มาตย์​์ทั​ังผอง ข้​้าทู​ูลอองบั​ัวบาท ร่​่วมริ​ิะราชนิ​ิพนท์​์ มี​ีมากตนแหล่​่หลาย รายนามตามยศถา คื​ือเจ้​้าพญาพระคลั​ัง ยั​ังพญาอี​ีกเจดนาย บรรยายยศสมเยศ หนึ่​่�งธิ​ิเบศบดี​ี ราชมนตรี​ีบริ​ิรั​ักษ รอบรู้​ู�มลั​ักปรี​ีชา อี​ีกอั​ัษฎาเรื​ืองเดช เจ้​้าบุ​ุเรศบุ​ุราณ ขนานชื่​่�อไชยวิ​ิชิ​ิต ทั​ังบั​ัณฑิ​ิตยามาตย์​์ โชดึ​ึกราชเศรษฐี​ี ศรี​ีสหเทพย์​์นามเสมอ หนึ่​่�งบำำ�เรอห์​์ บริ​ิรั​ักษ ล้​้วนธรงศั​ักดิ์​์�ออกญา คณนาพระอิ​ิกสี่​่� ที่​่�ร่​่วมรจนาสาร สมบั​ัดธิ​ิบาลเพชฎา หนึ่​่�งนามมหามนตรี​ี จิ​ินตกระวี​ีสามรรถ์​์ สุ​ุพรรณสมบั​ัติ​ิ เชี่​่�ยวเชลง ฉั​ันทพากย์​์เพลงโคลงคล่​่อง สองหลวงว่​่องโวหาร ชาญภู​ูเบศสมยา ลิ​ิขิ​ิตปรี​ีชาเฉลี​ียวอรรถ์​์ เจนแจ้​้งจั​ัดทุ​ุกอั​ัน ร่​่วมรั​ังสรรค์​์เสาวพจน์​์ อี​ีกกำำ�หนดสี่​่�นาย หมายนามกรประกาศ จหมื่​่�นราชนาคา ปัญายศเลื่​่�องฦา หนึ่​่�งคื​ือขุ​ุนธนสิ​ิทธิ์​์� หนึ่​่�งจ่​่าจิ​ิตนุ​ุกู​ูล ประยู​ูรเมธามาตย์​์ ปรี​ีดาราชหนึ่​่�งนาย สิ​ิบแปดรายชื่​่�อถ้​้วน ล้​้วนได้​้รจเรขบท โคลงนั​ักพรตดั​ัดองค์​์ อี​ีกฝ่​่ายสงฆราชา คณะถานาบาเรี​ียน เพี​ียรเพ่​่อมราชนิ​ิพนท์​์ โดยธนิ​ิมนต์​์สรรค์​์สาร ขานนามนั​ับสิ​ิบเอ็​็ด คื​ือสมเด็​็จพระสั​ังฆราช ปิ่​่นปวงปราชญุ​ุทุ​ุกทิ​ิศ กรมหมื่​่�นนุ​ุชิ​ิตชี​ีโนรส ปรากฎิ​ิศั​ักดิ์​์� สมยา พระพุ​ุทธโฆษาคณิ​ิศร หนึ่​่�งพระอมรโมลี​ี หนึ่​่�งพระศรี​ีวิ​ิสุ​ุทธิ​ิวงษ ธรงคุ​ุณธรรโมฬาร อี​ีกพระญาณปริ​ิญั​ัติ์​์� อี​ีกพระรั​ัตนมุ​ุนี​ี ปริ​ิชาญาณยิ่​่�งยงค์​์ พระอริ​ิยวงษกระวี​ี พระมุ​ุนี​ีนายก ล้​้วนปิฎกธำำ�รงค์​์ องค์​์หนึ่​่�งพระถานา สมยาสมุ​ุห์​์จั่​่�นอ้​้าง บาเรี​ียนช้​้างหนึ่​่�งนาม นั​ับสริ​ิสามสิ​ิบห้​้า กล้​้าแกล้​้วกล ตรองตริ​ิะ ร่​่วมตำำ�หริ​ิะพระโคลง โองการราชบพิ​ิตร สำำ�ฤทธิ​ิในศศิ​ิวาร ฤาษี​ีดั​ัดตน 180

กาลศุ​ุกปักษยดฤษฐี​ี สั​ัตมี​ีมาฆมาศหมาย ปลายวอกศกนั้​้�นเสร็​็จ จึ่​่�งสมเด็​็จ นฤบาล ธก็​็บรรหารเสาวพจน์​์ ให้​้ลิ​ิขิ​ิตบทโคลงธรง ลงจาฤกเศลา ตราติ​ิดผนั​ังกำำ�กั​ับ สำำ�หรั​ับรู​ูปหล่​่อหลาย แล้​้วให้​้ภณายจิ​ิตรกรรม์​์ สฤษดิ​ิ รั​ังสรรค์​์เสาวเลข รจเรขรู​ูปชฎิ​ิล ดั​ัดกายิ​ินถ้​้วนองค์​์ ลงในสมุ​ุดดุ​ุจหล่​่อ ส่​่อถ้​้าตราแผนไว้​้ ธก็​็ให้​้เลขกามาตย์​์ จำำ�ลองสาตรเส้​้นรง แสดงโคลงธรง สื​ืบสร้​้าง เปนตำำ�หรั​ับฉบั​ับอ้​้าง คู่​่�หล้​้าแหล่​่งเฉลอม ๚ ๚ะ ๛

(ร่​่าย) รายพระนามและรายนามผู้​้�นิ​ิพนธ์​์โคลงประจำำ�ภาพฤๅษี​ีดั​ัดตน มี​ีดั​ังนี้​้� กรมหมื่​่�นศรี​ีสุ​ุเทพ กรมหมื่​่�นไกรสรวิ​ิชิ​ิต พระองค์​์เจ้​้าทิ​ินกร (กรมหลวงภู​ูวเนตรนริ​ินทรฤทธิ์​์�) พระองค์​์เจ้​้านวม (กรม หลวงวงศาธิ​ิราชสนิ​ิท) พระองค์​์เจ้​้าศิ​ิริ​ิวงศ์​์ พระองค์​์เจ้​้าคเนจร (กรมหมื่​่�นอมเรนทรบดิ​ินทร) รวม เป็นเจ้​้านายหกพระองค์​์

นอกจากนั้​้�นยั​ังมี​ีเหล่​่าข้​้าทู​ูลละอองธุ​ุลีพี ระบาทที่​่�ร่วม ่ ประพั​ันธ์​์อีกี มาก เรี​ียงลำำ�ดั​ับตามชั้​้�นยศ คื​ือ เจ้​้าพระยาพระคลั​ัง (หน) กั​ับพระยาอี​ีกหกท่​่าน คื​ือ พระยาธิ​ิเบศร์​์บดี​ี พระยาราชมนตรี​ีบริ​ิรั​ักษ์​์ พระยาไชยวิ​ิชิ​ิต (เผื​ือก) พระยาโชฎึ​ึกราชเศรษฐี​ี พระยาศรี​ีสหเทพ พระยาบำำ�เรอบริ​ิรั​ักษ์​์ ขุ​ุนนาง บรรดาศั​ักดิ์​์�เป็นพระอี​ีกสี่​่�คน คื​ือ พระสมบั​ัติธิ​ิ บิ าล พระเพ็​็ชรชฎา พระมหามนตรี​ี พระสุ​ุพรรณสมบั​ัติ​ิ ขุ​ุนนางชั้​้�นหลวงอี​ีกสองคน คื​ือ หลวงชาญภู​ูเบศร์​์ และหลวงลิ​ิขิติ ปรี​ีชา แล้​้วยังั มี​ีข้า้ ราชการอี​ีกสี่​่�นาย ได้​้แก่​่ จมื่​่�นราชนาคา ขุ​ุนธนสิ​ิทธิ์​์� จ่​่าจิ​ิตรนุ​ุกู​ูล นายปรี​ีดาราช รวมทั้​้�งสิ้​้�น ๑๘ รายชื่​่�อ ส่​่วนในฝ่​่าย คณะสงฆ์​์มี​ีอี​ีก ๑๑ รู​ูป คื​ือ สมเด็​็จพระสั​ังฆราช กรมหมื่​่�นนุ​ุชิ​ิตชิ​ิโนรส (สมเด็​็จพระมหาสมณเจ้​้า กรมพระปรมานุ​ุชิ​ิตชิ​ิโนรส) พระพุ​ุทธโฆษาจารย์​์ พระอมรโมลี​ี พระศรี​ีวิ​ิสุ​ุทธิ​ิวงศ์​์ พระญาณปริ​ิยั​ัติ​ิ พระรั​ัตนมุ​ุนี​ี พระอริ​ิยวงศ์​์มุนี​ีุ (เนี​ียม) พระมุ​ุนี​ีนายก พระสมุ​ุห์จั่​่์ น� พระมหาช้​้าง เปรี​ียญ รวมทั้​้�งสิ้​้�นเป็น ๓๕ (น่​่าสั​ังเกตว่​่า จำำ�นวนดั​ังกล่​่าวนี้​้� มิ​ิได้​้นั​ับรวมพระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว ซึ่​่�งทรงพระ ราชนิ​ิพนธ์​์โคลงฤๅษี​ีดั​ัดตนไว้​้หลายบท-ศรั​ัณย์​์) ได้​้ร่​่วมกั​ันแต่​่งโคลงตามพระบรมราชโองการ แล้​้ว เสร็​็จ ณ วั​ันขึ้​้�น ๗ ค่ำำ�� เดื​ือน ๓ ปลายปีวอก (พระบาทสมเด็​็จพระนั่​่�งเกล้​้าเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว) มี​ีพระบรมราชโองการให้​้จารึ​ึกลงในแผ่​่นศิ​ิลา ติ​ิดผนั​ังไว้​้กำำ�กั​ับรู​ูปหล่​่อฤๅษี​ีดั​ัดตน แล้​้วให้​้ช่​่างเขี​ียนเขี​ียนภาพ ฤๅษี​ีดัดั ตนลงในสมุ​ุด แบบเดี​ียวกั​ันกั​ับที่​่�เป็นรู​ูปหล่​่อ พร้​้อมทั้​้�งให้​้อาลั​ักษณ์​์เขี​ียนคำำ�โคลงด้​้วยเส้​้นรง เป็นตำำ�รั​ับไว้​้อ้​้างอิ​ิงสื​ืบไป ฤาษี​ีดั​ัดตน 181

หนังสือ ฤาษีดัดตน มรดกภูมิปัญญาจากบรรพชน ผู้เขียน ศรัณย์ ทองปาน วาดภาพ สุทธิชัย ฤทธิ์จตุพรชัย พิมพ์ครั้งที่ ๑ พฤศจิกายน ๒๕๖๔ จำ�นวนพิมพ์ ๑,๐๐๐ เล่ม ราคา ๖๙๐ บาท © สงวนลิขสิทธิ์โดยสำ�นักพิมพ์เมืองโบราณ ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จำ�กัด ห้ามการลอกเลียนไม่ว่าส่วนหนึ่งส่วนใดของหนังสือ นอกจากจะได้รับอนุญาต

ข้อมูลทางบรรณานุกรมของหอสมุดแห่งชาติ ศรัณย์ ทองปาน.

ฤาษีดัดตน มรดกภูมิปัญญาจากบรรพชน.--นนทบุรี : เมืองโบราณ, ๒๕๖๔.

๑๘๔ หน้า.

๑. ฤาษีดัดตน. ๒. กายภาพบำ�บัด--ไทย.

๓. การแพทย์แผนไทย.--ไทย. ๔. โยคะ (กายบริหาร).

I. ศรัณย์ ทองปาน. II. ชื่อเรื่อง. ๖๑๕.๘๒๒ ISBN 978-616-465-048-0

คณะผู้จัดทำ� บรรณาธิการเล่ม : จำ�นงค์ ศรีนวล ออกแบบปกและรูปเล่ม : จำ�นงค์ ศรีนวล พิสูจน์อักษร : นวลจันทร์ ทองมาก ควบคุมการผลิต : ธนา วาสิกศิริ จัดพิมพ์ จัดจำ�หน่าย

สำ�นักพิมพ์เมืองโบราณ (ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จำ�กัด) บริษัทวิริยะธุรกิจ จำ�กัด ๓ ซอยนนทบุรี ๒๒ ถนนนนทบุรี (สนามบินน้ำ�) ตำ�บลบางกระสอ อำ�เภอเมืองนนทบุรี จังหวัดนนทบุรี ๑๑๐๐๐ โทรศัพท์ ๐-๒๕๔๗-๒๗๐๐ (อัตโนมัติ) โทรสาร ๐-๒๕๔๗-๒๗๒๑

แยกสี/เพลต พิมพ์

เอ็น. อาร์. ฟิล์ม โทรศัพท์ ๐-๒๒๑๕-๗๕๕๙ ทวีวัฒน์การพิมพ์ โทรศัพท์ ๐-๒๗๒๐-๕๐๑๔

สำ�นักพิมพ์เมืองโบราณ (ในนามบริษัทวิริยะธุรกิจ จำ�กัด) ๓ ซอยนนทบุรี ๒๒ ถนนนนทบุรี (สนามบินน้ำ�) ตำ�บลบางกระสอ อำ � เภอเมื อ งนนทบุ รี จั ง หวั ด นนทบุ รี ๑๑๐๐๐ โทรศั พ ท์ ๐-๒๕๔๗-๒๗๐๐ (อั ต โนมั ติ ) โทรสาร ๐-๒๕๔๗-๒๗๒๑ ที่ปรึกษา ศรีศักร วัลลิโภดม ธิดา สาระยา เสนอ นิลเดช ผู้อำ�นวยการ สุวพร ทองธิว ผู้จัดการทั่วไป/ผู้อำ�นวยการ ฝ่ายศิลป์ จำ�นงค์ ศรีนวล ผู้อำ�นวยการฝ่ายการตลาด/ประชาสัมพันธ์ : กฤตนัดตา หนูไชยะ บรรณาธิการสำ�นักพิมพ์ อภิวันทน์ อดุลยพิเชฏฐ์ ที่ปรึกษากฎหมาย สมพจน์ เจียมพานทอง

lay ��������� ���������.indd 2-3

19/10/2564 BE 18:39

ฤาษี​ีดั​ัดตน มรดกภู​ูมิ​ิปัญญาจากบรรพชน

สมุ​ุดภาพจิ​ิตรกรรม โคลงฤาษี​ีดั​ัดตน

ฤาษี​ีดั​ัดตน

มรดกภู​ูมิ​ิปัญญาจากบรรพชน

ราคา ๖๙๐ บาท หมวดศิ​ิลปะ

ISBN 978-616-465-048-0

lay cover ��������� 4 �� book���.indd 1

20/10/2564 BE 12:36