Schooldomein 3 - januari 2018 by Schooldomein

Aanbesteden is ingewikkeld en tijdrovend, behalve als je precies weet hoe het werkt. Met onze kennis, ervaring en bewezen methoden helpen wij tal van onderwijsorganisaties bij hun aanbestedingsvragen. We richten ons daarbij op hetgeen waar het echt om gaat: een doelmatig contract met een betrouwbare leverancier. Dat doen we goed én met garantie. Graag helpen we u ook, zodat u tijd beschikbaar krijgt voor waar u goed in bent. Voor meer informatie zie www.inkoopmeesters.nl

ieder z’n vak.

VOEL

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, januari 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Voor kunt uu op op ons ons rekenen rekenen Voor uw uw aanbestedingen aanbestedingen kunt

SCHOOLDOMEIN

Nooit zo zo goed Nooit goed geweest in in tafeltjes? geweest tafeltjes?

no.

GEBOUW EN GEDRAG gaan altijd samen DE IDEALE MBO-SCHOOL voor generatie Z IHP 3.0: ONMISBAAR INSTRUMENT voor gemeenten en schoolbesturen DOORDACHT EN INTEGRAAL uw scholen verduurzamen

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven

Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

GEEN ZORGEN â&#x20AC;&#x201C; DE LUCHT IS SCHOON! Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

VAN DE REDACTIE

Wat zijn de onderwijstrends voor volgend jaar? Het New Media Consortium (NMC) is een Amerikaanse groep waarbij verschillende universiteiten en scholen zijn aan gesloten. Zij brengen elk jaar een trendrapport uit en dit zijn ze: op de eerste plaats staat De leerling als onder nemer, waarbij scholen steeds meer worden gezien als de drijvende kracht achter innovatie en ondernemerschap. De trend Deep Learning en Soft Skills zet door, waarbij in het onderwijs steeds meer aandacht komt voor kritisch denken, probleemoplossend vermogen en samenwerken. Daar hoort Leren zichtbaar maken bij, waarbij het evalu eren, meten en vastleggen van het leren op steeds meer manieren kan en gebeurt. Voor Schooldomein interes sant is de trend De leeromgeving herzien: technologie is niet meer weg te denken uit het klaslokaal, maar het nieuwe onderwijs vraagt om meer verandering om tot succesvol, op de toekomst gericht onderwijs te komen. Dan de trend STEM en STEAM: Science, technology, engineer en mathema tics (STEM) worden steeds belangrijker. Andere uitdagingen, zijn authen tiek leren (in de echte wereld), digitale geletterdheid, de veranderende rol van de docent, het leren van complex denken (ingewikkelde vraagstukken beantwoorden), continuïteit bij veranderend leiderschap, de opkomst van zaken als makerspaces, robots, virtual reality, artificial intelligence en het analyseren van data. Tot slot krijgt ook The Internet of Things (IoT) steeds meer invloed op het onderwijs: apparaten staan steeds meer met elkaar in verbinding en kunnen ons daardoor steeds beter ondersteunen of zelfs deels vervangen. Dat zijn veel trends en ik kan ze allemaal plaatsen. Veel scholen en organisaties zijn er volop mee bezig. Zoals het nieuwe Merlet College in Cuijk, waarbij de transparante architectuur de plek van de

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

leerling bevestigt en vertaalt naar een bijzondere leeromgeving. Prachtig is ook het voorbeeld van de Dassenburcht in hetzelfde Cuijk, waar het ontwerp volledig inspeelt op toekomstig gebruik in de wijk en de school als community fungeert. Mooi is ook het artikel over de nieuw te bouwen onderwijscampus in Lelystad, waarbij de verschillende paviljoens rond een ovaal middengebied liggen en het ontwerp is geïnspireerd op het beroem de plein in de Italiaanse stad Lucca. Tijdens de rondleiding door directeur Arco van Houwelingen door MFA De Lijsterhof liepen de jonge kinderen met een laptop rond, alsof het om een leesboek ging. Het thema voor deze Schooldomein is VOEL en dat zintuig blijft natuurlijk waarschijnlijk het meest wezenlijke. Na het bezoek van heel veel scholen afgelopen jaar krijg ik regelmatig de vraag wat nu een goede school of een goed gebouw is. En wanneer ik dan terugdenk aan al die verschillende rondleidingen, trotse gebruikers, inspirerende opdrachtgever en bevlogen partners en architec ten kan ik alleen maar zeggen: een goed gebouw voelt goed. Over dat gevoel gaat het grote interview dit nummer met omgevingspsycholoog Joren van Dijk. Hij stelt het volgende: “Als ik in een gebouw kom en zie dat het niet goed functioneert, is dat voor mij een vorm van onrecht”. Gebouwen zijn er voor de gebruikers en kunnen helpen een omslag in de cultuur en organisatie te bewerkstelligen. Verdere thema’s voor dit jaar zijn natuurlijk circulair bouwen, zoals het artikel van Gispen illustreert, duurzaamheid verankeren in een heldere beslisboom, zoals RVO laat zien en een goede regie tussen gemeente en schoolbesturen rond het ver nieuwbouwen en grootschalig renoveren van maatschappelijke gebouwen die ertoe doen. Alvast een goed 2018 gewenst, waarin Schooldomein uw betrouwbare gids en inspirator wil zijn. Sibo Arbeek, Hoofdredacteur

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

INHOUD

BESTUUR EN BELEID

Gebouw en gedrag gaan altijd samen Omgevingspsycholoog Joren van Dijk over de effecten van de omgeving op beleving en gedrag van gebruikers.

De ideale mbo-school voor generatie Z Onderzoek: wat verwachten studenten van onder wijshuisvesting en faciliteiten op school?

ONTWERP EN INRICHTING

Het nieuwe Merletcollege, feest van licht en architectuur Fraaie nieuwbouw faciliteert transparant onderwijs aan de Maas.

Foto: xxxxx

14 THEMA

‘Dit gebouw leeft!’

Het gebouw past op de visie van toen

Breed programma MFA De Lijsterhof in Barneveld

Brede school De Esdoorn in Sleewijk oogt als een vriendelijk paviljoen.

Hoe doet De Rhijnsberg in Heerde het nog na vijf jaar intensief in gebruik te zijn geweest?

Vervangende nieuwbouw/renovatie MFA De Lijsterhof in Barneveld bijzonder geslaagd.

Vrijheid en flexibiliteit en duurzaam ontwerp IKC Dassenburcht Padbroek in Cuijk sluit naadloos aan op groene omgeving.

VOEL Voel is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan sfeervolle omgevingen, aandacht voor detaillering, de relatie tussen binnen en buiten, de kracht en spiritualiteit van een goed gebouw en een goed binnenklimaat. We vroegen twee architecten te laten zien hoe je dit herkenbaar maakt in een gebouw en zichtbaar in de architectuur.

CIMO all green slim en modulair

Op weg naar sociale duurzaamheid

Een onmisbaar instrument voor gemeenten en schoolbesturen

Introductie mooie, slimme, circulaire meubellijn tijdens Expeditie Circulair.

Directeur Maarten Sanders blikt terug op twintig jaar OIII architecten én kijkt vooruit.

IHP 3.0 houdt ook rekening met duurzaamheid ambities, IKC-ontwikkeling en afspraken rond renovatie en vernieuwbouw.

Doordacht en integraal uw scholen verduurzamen Beslisboom geeft maatregelpakket met oplossingen voor energie- en binnenklimaatverbetering.

42 Foto cover: Merletcollege Cuijk Foto door Arjen Schmitz.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Effectieve bouwkostensturing oplossing Bouwteamovereenkomst zorgt voor effectieve samenwerking tussen ontwerpers en bouwers.

Bijzondere puzzel op een binnen stedelijke locatie Geslaagde inpassing nieuwbouw Willemsparkschool in Den Haag.

Frits Philips lyceum-mavo biedt excellent onderwijs met internationaal perspectief! Talentrichting Sport profiteert van prachtige nieuwe sporthal.

Integrale aanpak helpt!

Grootschalige vernieuwing voortgezet onderwijs Lelystad

Een groene, frisse school, die flexibel is in gebruiks mogelijkheden, dankzij integrale benadering.

Stichting Voortgezet Onderwijs Lelystad werkt aan onderwijscampus voor ca. 3800 leerlingen.

FACILITAIR EN BEHEER

Betere inkoop voor onderwijs organisaties InkoopMeesters zorgt voor een doelmatig contract met een betrouwbare leverancier.

‘Kies je materialen met zorg’

Nieuwe vakdagen voor facilitair management in het onderwijs

Kennisdag onderwijshuisvesting over duurzaamheid en een goed binnenklimaat.

24 en 25 april 2018: vakbeurs Platform Onderwijs & Facilitair in De Loods in Nijkerk.

RUBRIEKEN

12 13 57 62 64 65 66

Kort nieuws Onderwijstrends door Jaap de Kruijf Het idee van Erik en Luuk Ex De etalage Het atelier: Aarhus Motor Skills Hall Column van Marco van Zandwijk Vooruitblik naar Schooldomein 4

20 27 30 36 48

OMGEVINGSPSYCHOLOGIE IN HET BELANG VAN DE GEBRUIKER

Gebouw en gedrag gaan altijd samen

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Martine Sprangers

BESTUUR EN BELEID

Joren van Dijk haalde zijn master psychologie in 2010 en specialiseerde zich op het gebied van arbeid en organisatie. Nadat hij maandenlang hele dagen op een stoeltje zat te turen naar een scherm en zich steeds minder lekker begon te voelen, vroeg hij zich af waarom er zo weinig aandacht was voor de effecten van de omgeving op de beleving en het gedrag van gebruikers. Een omgevingspsycholoog was geboren!

et gesprek met Joren vindt plaats in de voormalige Koningin Beatrix school in de Schilderswijk in Den Haag: “Een prachtig gebouw op een bijzondere plek, maar met een slecht binnenklimaat en in de hallen een beroerde akoestiek. Zo zijn er veel voorbeelden in Nederland te vinden.” Toch is het aangenaam toeven in de voormalige kantine met hoge ramen en een verlate herfstzon. Joren vertelt: “Toen ik VU-onderzoeker Karin Dijkstra tegenkwam en ik meer kwam te weten over het effect van healing environments was ik verkocht. Zij introduceerde mij in de wereld van de omgevingspsychologie. Na een aantal jaren begon ik met mijn blog OmgevingsPsycholoog. nl. Inmiddels werk ik samen Elmer Verhaak, Max Weghorst & Wouter Tooren aan een wereld waarin de bebouwde omgeving beter wordt afgestemd op de psychologische behoeftes van de eindgebruiker. Dat doen we door gebruik te maken van wetenschappelijke methoden en kennis over de relatie tussen mens en de fysieke omgeving. Bij steeds meer projecten loopt een psycholoog of socioloog mee. Dat is deels te verklaren omdat er meer parti cipatie en inspraak is en gebruikers beter in staat zijn hun behoeften te communiceren. Economisch gezien is het ook gek als je er geen rekening mee houdt, want slecht vastgoed kost geld. Vroeger werd er ook wel in gebruikers geïnvesteerd, maar dan achteraf, bij vandalisme of onveilige situaties. Wij

zijn de advocaat van de gebruiker en behartigen in het hele proces dat specifieke belang.” TRENDS IN OMGEVINGEN “Wat voor een gebouw geldt, geldt ook voor het gebied. Mensen hebben behoefte aan een menselijke maatvoering met voldoende differentiatie en onderscheid. Je ziet dus nu dat de overheid bestemmingen minder vastlegt, zodat je lokaal meer op maat kunt invullen. Als gevolg daarvan zie je in wijken verschillende typen woningen ontstaan voor verschillende typen mensen in hun verschillende levensfasen. Alleenstaand, net samenwonend, stellen, ouders zonder kinderen en ouderen. Daardoor wordt een wijk aantrekkelijk. Het blijkt dat mensen graag bij mensen willen wonen waarmee ze zichzelf asso ciëren. Als je technologische ontwikkelingen aan de interactie in wijken koppelt kun je een mooie uit wisseling tussen bewoners en hun behoeften krijgen, zodat een wijk gaat werken en als samenleving positief beleefd wordt. Zelfsturende teams fungeren dan bijvoorbeeld als facilitator.” COMMUNICATIEKLOOF “We moeten oppassen voor de valkuil van de communicatiekloof, omdat de opdrachtgever van een nieuwbouw of renovatie doorgaans goede lijntjes heeft met de architect en de aannemer. Wetgeving bevordert en kadert die relatie ook. Wij als onderzoekers

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

zijn juist geïnteresseerd in het gedrag en beleving van de gebruiker, omdat de gebruiker er een belang bij heeft dat er iemand geïnteresseerd in is. Dan heb je het over het gedrag en de beleving van gebouwen en ruimten. Vervolgens hebben de opdrachtgever en de architect slechte of geen lijntjes met de gebruiker en de onderzoeker. Dat vinden wij jammer, want juist de ontwerpkeuzen in het proces hebben gevolgen voor het gedrag van mensen. De beslissers zijn vaak kleine groepen mensen die geen of relatief weinig gebruik van het gebouw maken in verhouding tot vele generaties gebruikers. Sommige gebouwen worden ontwikkeld met de gedachte dat gebruikers zich moeten

GEVOLGEN IN KAART BRENGEN “Als je kijkt naar de rol van een ontwerper en onderzoeker is de rol van de laatste aan het begin van het proces groot. Je moet je vooraf een beeld vormen van de behoeften van de eindgebruiker in relatie tot ruimtelijke ingrepen. Als het ambitieniveau hoog is op gedrag en belevingsniveau moet er voldoende geld zijn om die ambitie waar te maken. Daarom wil je de gevolgen van de keuzen vooraf in kaart brengen door ze goed af te stemmen op het gedrag, de beleving en wensen van gebruikers. Daarnaast zijn beschikbare data over gebruik en beleving ontzettend belangrijk in het ontwerpproces. Wanneer wij op

! Identiteit

Stimulering

Hinder

Natuur

Sociabiliteit

Controle

Oriëntatie

Veiligheid

Gemeenschapelijke identiteit

Variatie in intensiteit

Zon en schaduw

Speelsheid

Voorzieningen

Territoritaliteit

Structuur

Zichtbaarheid

Uniekheid

Visuele afwisseling

Wind en tocht

Visuele kwaliteit

Kindvriendelijkheid

Zelfbeschikking mate van privacy

Zichtlijnen

Duidelijkheid

Verpersoonlijking

Functiemenging

Geluid

Diversiteit

Spontane interacties

Zonering

Differentiatie

Bereikbaarheid

Crowding

Stank en verontreiniging

Aantrekkelijkheid

Schittering

Dit model geeft een overzicht van mogelijke omgevings-gedragsrelaties in een fysieke omgeving. Omgevingspsycholoog heeft dit model ontwikkeld in samenwerking met Stadsgewest Haaglanden (nu Metropoolregio Rotterdam - Den Haag).

aanpassen aan het gebouw. De ontwerpgedachte is dan belangrijker dan de behoeftes van de eindgebruiker. Als dat de keuze is, prima, maar sta er dan niet gek van te kijken dat er achteraf klachten ontstaan als het gebouw toch niet goed functioneert. Soms gaat het om prestigegebouwen, die vooral moeten impo neren. Een gebouw kan ook een beleggingsobject zijn. Maar ook als je het economisch bekijkt vormen de mensen het grootste kapitaal van de organisatie. De extra kosten van uitval, tussentijdse aanpassingen en een gebrek aan motivatie of klachten over het geluid en te weinig licht kun je voorkomen door eerder na te denken over het effect op de gebruiker.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

tijd betrokken worden maken we de consequenties van ontwerpkeuzen inzichtelijk en lossen eventuele communicatieproblemen op een natuurlijke manier op. Bovendien doe je kleine investeringen aan de voorkant van het proces om later grote kosten te besparen. Dat betekent concreet dat we soms namens de eindgebruikers meedoen en soms het ontwerpen bouwproces faciliteren. In veel bouwprocessen loopt dit goed, maar soms zijn de omstandigheden lastig, omdat er veel van de architect en overige partijen gevraagd wordt. Het accent ligt dan op duurzaamheid, het geld, de locatie of de gebruikte materialen en installaties. De beleving is maar één van de dingen,

BESTUUR EN BELEID

maar een gebouw is er omdat het gebruikt en beleefd gaat worden. Voor mij is het onrecht als het belang van eindgebruikers onvoldoende in het bouw proces wordt betrokken. Eén van onze rollen is om te kijken wat realistisch is. Daarom loont het ook bij het bouwen van een grote school van 16 miljoen euro een mockup of een 3D simulatie te maken. Hoe goed functioneert het nieuwe ontwerp van een gedeelde ruimte waarin 3 klassen tegelijk les krijgen? Dit kun je testen. De techniek van virtual reality biedt veel mogelijkheden.” PROGRAMMA VAN EISEN “We proberen meestal de lijst met eisen te vereenvoudigen, zodat er vooraf inzicht in de belangrijkste gebruikersbehoeften ontstaat. Juist voor het onderwijs is dat belangrijk; kijk naar de cognitieve ergonomie; de hoogte van stoelen, de verlichting. Leren op zich is niet het enige doel; het is een sociaal verkeer. Bij inspanning hoort ontspanning. Je maakt er vrienden, mensen worden er gepest. Gedrag en beleving in een school hebben meer lagen dan leren alleen. Wij creëren een overzicht welk gedrag en beleving belangrijk is en welke ruimtelijke factoren daarop van invloed zijn. We weten dat uitzicht op groen heel belangrijk is; het zorgt ervoor dat je ontspant. Kijken naar de natuur zorgt voor effortless attention, moeiteloze aandacht waardoor je hersens weer opgeladen raken. Belangrijk bij scholen is het wegnemen van onnodige stressoren, zoals crowding effecten, waarbij te veel mensen stress kan veroorzaken. Je ziet vaak één ingang waar alle kinderen doorheen gaan. Dan begin je de dag al door het stressniveau omhoog te brengen. Hetzelfde geldt voor gangen; te smalle gangen betekent dat je kinderen op elkaar gaat duwen en naar buiten werkt. Kun je de ruimten anders inrichten, zodat de verplaatsingen of kruisingen van verkeersstromen minimaal zijn. Veel onderzoek laat zien dat bij een bepaalde drempelwaarde van 60 tot 80% mensen al een andere ruimte gaan zoeken. Als mensen een omgeving als te vol en te druk ervaren gaan ze op zoek naar een alternatief.” De ruimte staat in relatie tot de mensen en kent verschillende variabelen, zoals identiteit; past het imago bij mij, ben ik trots op de school of dit gebouw. Stimulering betekent dat mensen behoefte hebben aan een optimaal prikkelniveau. Dat geldt ook voor akoestische privacy; akoestiek kan net zoveel impact hebben als het plaatje van een mooi gebouw. Zorg dat mensen de keuzevrijheid hebben om afhankelijk van de behoefte voor een andere ruimte te kunnen kiezen. Verder speelt het aspect hinder in termen van overlast een belangrijke rol; heb je last van de zon, kun je niet schuilen, is er te veel geluid of sprake van stank? Relatie met de natuur draagt bij aan een speelse omgeving, is belangrijk voor de visuele kwaliteit en

“Voor mij is onrecht als het belang van eind gebruikers onvoldoende in het bouw proces wordt betrokken”

vergroot de diversiteit. Daarnaast is sociabiliteit van belang; is een ruimte kindvriendelijk, zijn er voldoende voorzieningen aanwezig en stimuleert de ruimte spontane interacties? Controle gaat over wat in mijn omgeving gebeurt en of ik daar in mijn handelen invloed op kan uitoefenen. Privacy ligt in het verlengde ervan. Heb ik de mogelijkheid iemand op te zoeken en mezelf af te zonderen als ik dat wil. Zonering gaat over het herkenbaar markeren van specifieke functies. Dit kan gaan over privacy zones, maar kan ook gaan over type gebruik van een ruimte. Dat raakt bijvoorbeeld het denken over stilteruimtes en publieke ruimten. Oriëntatie gaat over weet ik waar ik me bevind en kan ik de weg vinden? De vorm van een gebouw speelt daar een belangrijke rol in; wat is de structuur, hoe lopen de zichtlijnen en is er sprake van differentiatie? Daar hoort ook de bebording bij, zodat je weet waar je bent en waar je moet zijn. Het begrip veiligheid heeft twee aspecten; de fysieke en de ervaren sociale veiligheid. Voel ik me veilig in een ruimte? Daar hoort ook de aantrekkelijkheid van een ruimte bij, of hij goed onderhouden is en voldoende faciliterend. Omgevingen kunnen een bepaalde norm induceren. Je wilt dat verschillende ruimten met verschillende functies tot een bepaald gedrag leiden, zoals in kerken, musea of bibliotheken, waar rust en stilte de norm zijn. Het gevaar van de multifunctio nele ruimten is dat mensen niet meer herkennen waar ze zijn. Het is kosten efficiënt handig, maar het is soms wenselijker om een ruimte voor een specifieke doelgroep of activiteit in te richten.” Kijk voor meer informatie op omgevingspsycholoog.nl/ joren-van-dijk.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Wouter Boven

De ideale mbo-school voor generatie Z Uit de bachelor Facility Management afstudeerscriptie van Wouter Boven blijkt de ideale mbo-school een diverse school te zijn. Studenten wensen diversiteit in studiewerkplekken, meubilair en sfeer gebieden. Voor deze scriptie is in opdracht van Drenthe College onderzoek gedaan naar de wensen van studenten ten aanzien van de onderwijshuisvesting en faciliteiten van een school. In dit artikel leest u wat voor studenten de belangrijkste faciliteiten zijn en hoe hun ideale school er uitziet.

e onderzoeksmethode is een combinatie van kwalitatief onderzoek in de vorm van panelgesprekken met 59 studenten van diverse opleidingsgebieden en kwantitatief onderzoek in de vorm van een online-enquête. Voor de panel gesprekken is onder andere gebruik gemaakt van het Kano-model (Kano 1984). Hiervoor is de panel leden gevraagd aan te geven wat voor hen hygiënefactoren (wat vanzelfsprekend is), succesfactoren en wowfactoren zijn.

Kanomodel wensen ten aanzien van de pauze-/ontspanningsomgeving

EEN NIET TE GROTE SCHOOL MET EEN PRETTIGE SFEER IS EEN PLEK OM TE LEREN EN AAN OPDRACHTEN TE WERKEN De voorkeur wordt gegeven aan een middelgrote of kleine school. Van de panelleden geeft 1/3 aan dat de grootte niets uit maakt, mits het aantal studenten in verhouding is met de hoeveelheid ruimte. Ook vindt 1/3 dat opleidingen van elkaar gescheiden moeten blijven. Ruim 80% van de respondenten vindt bij het kiezen van een school de sfeer belangrijk. De uitstraling van de praktijklokalen en kantine wordt het belangrijkste gevonden. Mbo-studenten hebben er geen behoefte aan dat een school een bijzondere omgeving is waar van alles te beleven is, blijkt uit de panelgesprekken. Om deze reden werden ook minder wowfactoren genoemd. Studenten willen niet dat tijdens hun verblijf op school ook externen gebruik maken van de ruimtes en faciliteiten. Uit de enquête blijken de aanwezigheid van voldoende stopcontacten (92%) en het overal toegang hebben tot wifi (74%) een must te zijn. In de panelgesprekken zijn deze zaken als hygiënefactor genoemd. In de werk-/lesomgeving wordt de voorkeur gegeven aan een rustige sfeer met weinig prikkels (50%) en het gebruik van wit met rustige kleuren (60%). Van de panelleden is 1/3 van mening dat de sfeer van de werk-/lesomgeving aan moet sluiten bij het vak. De helft van de respondenten is deze mening toegedaan. MBO-STUDENTEN HEBBEN MEER BEHOEFTE AAN STUDIEWERKPLEKKEN DAN AAN VERMAAK OP SCHOOL De afgelopen jaren is in het hbo/wo de trend te zien dat studenten de voorkeur geven aan het werken op

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ONTWERP EN INRICHTING

school boven thuiswerken. Uit dit onderzoek blijkt deze behoefte ook in het mbo aanwezig te zijn. De behoefte aan faciliteiten om, buiten lessen om, aan opdrachten te kunnen werken is groter dan de behoefte aan vermaak (zie onderstaande tabel). Hoe hoger het niveau, hoe groter de behoefte aan werkplekken en hoe lager de behoefte aan vermaak. Mannen hebben meer behoefte aan vermaak dan vrouwen. Onder studenten Zorg & Welzijn is de behoefte aan werkplekken het grootst, onder studenten Techniek het kleinst. Diversiteit aan studiewerkplekken vergroot de tevredenheid, blijkt uit de panelgesprekken. In de enquête geeft 3/4 aan behoefte te hebben aan overlegwerkplekken en aan (individuele) stiltewerkplekken. Overlegwerkplekken worden door Zorg & Welzijn-studenten het belangrijkst en door Techniek-studenten het minst belangrijk bevonden.

Onderzoeksmethode De enquête is uitgezet onder de hele populatie, 7.541 studenten. Niet alle respondenten hebben de vragenlijst volledig ingevuld waardoor de respons varieert van 909/12,1% tot 848/10,8%. Hiervan is 60% vrouw, 39% man. Er is onderscheid te maken tussen de opleidingsgebieden: Techniek (26%), Economie & Dienstverlening (33%) en Zorg & Welzijn (42%). Van de respondenten volgt 50% een opleiding op BOL niveau 4, 17% op BOL niveau 3 en 15% op BOL niveau 2. De uitkomsten zijn hierdoor generaliseerbaar voor de hele populatie en deze subgroepen. Relevante verschillen tussen deze groepen, met een maximaal significatieniveau van 1%, worden in dit artikel benoemd.

“Ruim 80% van de respondenten vindt bij het kiezen van een school de sfeer belangrijk” DE IDEALE PAUZERUIMTE IS ZOWEL BUITEN ALS BINNEN EN KENT EEN DIVERSITEIT IN SFEER EN MEUBILAIR Het belangrijkste van de pauzeruimte vinden studenten dat er buitenzitplekken zijn en dat er eten te koop is. Uit de panelgesprekken blijkt dat de tevredenheid toeneemt wanneer het keuzeaanbod in eten groter is. Uit de enquête blijkt dat vrouwen de buitenzitplekken belangrijker vinden dan mannen. Deze behoefte neemt toe naarmate het opleidingsniveau hoger is. Studenten willen dat er rustige kleuren gebruikt worden en dat de pauzeruimte ruim genoeg en licht is. Ook wordt er achtergrond muziek gewenst. Ten aanzien van de sfeer komen veel verschillende

suggesties in de panelgesprekken naar voren. Als gewenste sfeer wordt een gezellige sfeer genoemd. Maar vaker nog verschillende nisjes met ieder een eigen sfeer. De helft van de studenten vindt dit, blijkt uit de enquête. Slechts een kleine 10% geeft aan dit juist niet te willen. Voor vrouwen is deze behoefte groter. Studenten wensen diversiteit in meubilair. Een aanbod van hoge, lage, kleine en grote tafels. Onder vrouwen en studenten van hoger niveau blijkt deze behoefte groter te zijn. Er worden ook banken en een diversiteit in stoelen gewenst. Voor meer informatie over het onderzoek neemt u contact op met Wouter Boven: 06-12826465 of wouter.boven@icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

KORT NIEUWS Onderzoek naar invloed frisse lucht op schoolprestatie

aastricht University onderzoekt op 23 Limburgse basisscholen hoe de citoscores veranderen als het lokaal frissere lucht krijgt. Sensoren in bijna 300 klaslokalen moeten laten zien welke invloed het binnenklimaat van een school heeft op de leerresultaten. Al lange tijd bestaat het vermoeden dat de schoolresultaten van kinderen beter worden in een fris lokaal. De Maastricht University en schoolbestuur Movare starten nu wetenschappelijk onderzoek. De sensoren meten onder meer de hoeveelheid CO2, wat er gebeurt als de ramen opengaan en wat een modern ventilatiesysteem doet. Die cijfers leggen de onderzoekers naast de citoscores van zo’n 8.000 leerlingen in die bewuste lokalen. Kenniscentrum Ruimte-OK noemt het onderzoek uniek. “Internationale onderzoeken kunnen niet altijd zomaar worden vertaald naar de Nederlandse situatie, omdat er sprake is van verschillen in klimaat,

is te redeneren vanuit leeropbrengsten.’’ Nog vóór de zomervakantie verwacht het onderzoeksteam de eerste resultaten. Bron: AD, lees het volledige bericht via schooldomein. nl/binnenklimaat.

Monitor onderwijshuisvesting PO/VO

Peuterspeelzalen vallen in 2018 onder kinderopvang

n opdracht van het ministerie van OCW, de PO-Raad en de VO-Raad heeft Regioplan in 2017 samen met Inspectrum een monitor onderwijshuisvesting ontwikkeld en uitgevoerd. In de monitor is via enquêtes de tevredenheid van schoolleiders en bestuurders over de huisvesting gemeten. Daarnaast zijn er inspecties uitgevoerd naar de objectieve technische kwaliteit van de schoolgebouwen. Het onderzoek heeft onder andere aan het licht

bouw en sociaal-economische omstandigheden’’, verklaarde adviseur Marco van Zandwijk in het AD. Hij denkt dat de informatie waardevol is voor het onderhoud van schoolgebouwen. “Nu wordt nog te veel geredeneerd vanuit kosten, terwijl het zinvoller

SCHOOLDOMEIN

gebracht dat gebruikerstevredenheid en inspectiebeoordelingen niet altijd overeenkomen. De staat van onder houd en fysieke uitstraling van scholen zijn behoorlijk op orde, maar het binnenmilieu en de energiezuinigheid behoeven nog veel aandacht. Met name op het vlak van temperatuur regeling, luchtkwaliteit en luchtverversing is verbetering gewenst. Daarnaast blijkt dat de indeling van gebouwen voor flexibeler doeleinden bestemd moet worden. Over de inval van daglicht, zonwering en de kwaliteit van kunstlicht zijn de gebruikers wel tevreden. De minister signaleert op basis van de monitor ook dat de verdeling van verantwoordelijkheden tussen gemeente en schoolbesturen op het gebied van onderwijshuisvesting ‘over het algemeen helder zijn belegd’. ‘Wel geven veel besturen aan dat er in hun gemeente geen duidelijke afspraken zijn gemaakt over renovatie, dat zich op het snijvlak tussen nieuwbouw en grootschalig onderhoud bevindt’, zo staat in de brief van Slob. U kunt de Monitor onderwijshuisvesting PO/VO gratis downloaden via schooldomein.nl /monitor2018

januari 2018

anaf 1 januari 2018 worden de kwaliteitseisen voor alle vormen van kinderopvang gelijk getrokken. Peuterspeelzalen komen dan officieel onder de kinder opvang te vallen. Dit is een gevolg van de nieuwe Wet harmonisatie kinderopvang en peuterspeelzaalwerk. Het doel van deze harmonisatie wet is om ver schillen tussen peuterspeelzalen en kinderopvang weg te nemen en te zorgen voor een betere afstemming tussen kinderopvang, peuterspeelzaalwerk en onderwijs. Ouders van kinderen op een peuterspeelzaal hebben mogelijk recht op kinderopvangtoeslag. En wanneer zij dit niet hebben, komen zij mogelijk in aanmerking voor een bijdrage vanuit de gemeente voor deelname aan voorschoolse voorzieningen. Een folder van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid geeft hier informatie over. Download de folder via schooldomein.nl /peuterspeelzaal.

Column Schooldomein: meer Xxx dan 20.000 volgers op xxx XFacebook!

TRENDS IN ONDERWIJSLAND

et was een mooi moment: op oudjaarsavond rond 21 uur passeerde de Facebookpagina van Schooldomein de grens van 20.000 volgers. Op onze Facebookpagina delen we dagelijks volop nieuws, schitterende schoolvoorbeelden en inspirerende ideeën, voornamelijk met betrekking tot onderwijs en de onderwijsomgeving. Hiervoor volgen we zelf een breed scala aan (nieuws)media. De Facebookpagina van Schooldomein ging in maart 2016 van start. Sindsdien zijn we snel gegroeid naar inmiddels dus meer dan 20.000 volgers. Een flink platform dus, waar vaak ook volop wordt gereageerd op en gediscussieerd over de berichten. En berichten worden ook volop gedeeld waardoor ons gemiddelde bereik in de afgelopen maanden ruim boven de 25.000 lag. Permanent op de hoogte blijven van het actuele onderwijsnieuws en steeds weer verrast worden met inspirerende ideeën? Volg dan de Facebookpagina van Schooldomein via facebook.com/schooldomein. En volg ons ook via de andere sociale media: - twitter.com/schooldomein - linkedin.com/company/ schooldomein/ - schooldomein.nl/youtube - issuu.com/schooldomein

Gelukkig weer een Kabinet dat plannen voorstelt en een oppositie die becommen tarieert, bijstelt en/of afkraakt. Kortom de posities zijn weer duidelijk. Bijna aansluitend heeft, ongeveer gelijktijdig met het optreden van het duo Van Engelshoven-Slob, de SER ons beroepsonderwijs aan het denken gezet. Het vervolgadvies ‘Klaar voor de Toekomst’ sluit aan bij een aantal rapporten en diverse onderzoeken die dit onderwijs in beweging moet brengen. Voeg hierbij enkele ROA rapporten uit Maastricht en de ontwikkelingsrichting wordt duidelijk. Waar voor de korte termijn de meeste mbo-gediplomeerden nu direct emplooi vinden, is bij het ouder worden van deze vakmensen de arbeidsmarkt minder gewillig. De veranderende arbeidsmarkt door onder meer de voortgaande technologisering en robotisering, maken dat de SER – evenals anderen – spreekt van de noodzaak om ‘leven lang te leren en te ontwikkelen’, beginnend bij de opleiding en gecontinueerd op de werkvloer. Daarbij is ook het aansluitend advies om breder op te leiden in plaats van een éénzijdige opleidingsfocus op smalle vakvaardigheden, opvallend. Waar in het verleden beleidscirkels een omlooptijd van haast een generatie kenden, zijn we nu getuigen van beleidsissues die een wel heel korte cyclus vertonen. Beleid rond rekenonderwijs is zo’n voorbeeld. Binnen 6 à 7 jaar is de beleidscyclus van onderzoeken, rapporten, voorstellen, uitvoering en slechts een beperkte evaluatie, bijna rond. De uitwerking van de onderwijsbegroting 2018 zal het bewijs leveren hoe een thema, ondanks investeringen en aangekondigde consequenties, zijn urgentie verliest en in een la verdwijnt. Sprekend over urgenties en cycli, valt de sector zorg & welzijn op. Nauwelijks een kabinetsperiode geleden werden in deze sector werknemers bij duizenden gevraagd te vertrekken en kregen jongeren die graag met en voor mensen wilden werken te horen dat na de opleiding, zij elk loopbaanperspectief konden vergeten. De maatschappelijke ontwikkeling, de gewijzigde visie op zorg (lees: bezuinigingen) en een arbeidsveld van hoogopgeleiden ondersteund door mantelzorgers en andere vrijwilligers, maakten – volgens de beleidsmakers – een exodus noodzakelijk. Een kabinet en enkele zwartboeken verder, stellen brancheorganisaties, koepels en instellingen tienduizenden arbeidsplaatsen niet te kunnen vervullen en ‘schreeuwt’ men om personeel. Onderwijs wordt nu geacht hier op in te spelen. Niet alleen niveau mbo 4-opgeleiden, maar ook niveau 3- en zelfs niveau 2-abituriënten blijken weer een loopbaanperspectief te krijgen. De behoeften voor de korte termijn maken in deze sector onderwijsbeleid voor de (middel)lange termijn wel lastig. Naast het vanzelfsprekend belang van de cliënten, hebben ook leerlingen, studenten en werkenden recht op een loopbaanperspectief met groeien opleidingskansen. Onderwijsbeleid strak volgend maken op cycli van de arbeidsmarkt, mag ook grenzen kennen. Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Voel is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan sfeervolle omgevingen, aandacht voor detaillering, de relatie tussen binnen en buiten, de kracht en spiritualiteit van een goed gebouw en een goed binnenklimaat. Hoe maak je dit herkenbaar in een gebouw en zichtbaar in de architectuur?

VOEL

p BOP ARCHITECTEN - NICOLE BOUMANS “WIJZER” Een aantal naoorlogse wederopbouw scholen in Haarlem heeft te maken met leegstand. Zo ook de voormalige Huibersschool met zijn hoge klaslokalen met lessenaarsdaken rondom een binnentuin. Ooit gebouwd vanuit de idealen licht, lucht en ruimte. Kinderen moesten zich vrij kunnen voelen en zich in deze omgeving kunnen ontwikkelen naar een veelbelovende toekomst. Dit gevoel van optimisme is het uitgangspunt geweest voor de transformatie van

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

het gebouw naar een IKC (integraal kind centrum) waar verschillende organisaties gericht op de educatie en gezondheid van kinderen elkaar ondersteunen en versterken. Door de verwaarloosde patio te overkappen is een centrale ontmoetingsplek gerealiseerd waaromheen de verschillende instellingen hun plek hebben gekregen. Op dit ‘leerplein’ komen leraar, arts, CJG coach, ouders én kinderen op ongedwongen wijze samen. Er wordt gewerkt, overlegd, gelezen, geluncht en huiswerk gemaakt.

Hier voelt iedereen zich thuis, de grenzen vervagen en relaties tussen verschillende mensen ontstaan. De omringende gangzone wordt gescheiden van het plein door op maat gemaakte kastmeubels. Er zijn verschillende lounge- en overleghoeken gecreëerd waar een bepaalde mate van concentratie of privacy gewenst is. De ruimtelijke diversiteit geeft iedereen de mogelijkheid te verblijven in een omgeving die hij of zij op dat moment comfortabel vindt en die zijn of haar activiteiten ondersteunt. Samen wordt iedereen in dit gebouw WIJZER.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

 BDG ARCHITECTEN - MIRJAM DOORNBUSCH kunnen werken als ze geen les geven. Op de bovenste en onderste verdieping zijn de vier onderwijsclusters gehuisvest, waarbij de lokalen uitkijken op het aanverwante leerplein. Een grote centrale trap legt visueel en ruimtelijk verbinding tussen de aula en de vier leerpleinen. EEN GEBOUW DAT LETTERLIJK EN FIGUURL IJK STEVIG STAAT Om recht te doen aan de identiteit van de Jozefmavo heeft BDG Architecten een klassiek en robuust gebouw ontworpen dat letterlijk en figuurlijk stevig staat. Het is rijk gedetailleerd: er zit reliëf en diepte in het metselwerk en de positie van de ramen kent een duidelijk ritme. De verbindende tussenverdieping heeft grote ramen, zodat er contact blijft met de straat. Van buitenaf kunnen voorbijgangers zien dat er onderwijs wordt gegeven. Overzicht en transparantie zijn in het onderwijs belangrijk. Daarom heeft BDG Architecten

ook binnen veel met glas gewerkt. De lokalen hebben een glazen schuifdeur, zodat docenten vanuit de klas zicht hebben op wat er gebeurt op het leerplein. Wanneer een docent de leerlingen zelfstandig wil laten werken, kan de glazen schuifpui open. Zo dient het leerplein als verlengstuk van het leslokaal. En kunnen docenten spelen met de ruimte(s). ENERGIEZUINIGE SCHOOL Tijdens het ontwerpen bouwproces is onderzocht hoe de school zo energiezuinig mogelijk kon worden. Het gebouw wordt met stadsverwarming verwarmd. De school maakt gebruik van een warmtekoudeopslag (WKO), gedeeld met de naastgelegen school. En de pv-panelen op het dakoppervlak zorgen ervoor dat een groot deel van de benodigde energie duurzaam wordt opgewekt. De combinatie van deze factoren maakt dat de Jozefmavo een A++++ energielabel heeft gekregen.

Fotografie: Gerard van Beek

PASSENDE VERTALING ONDERWIJSVISIE De Jozefmavo in Tilburg wilde een sprekende school maken die uitdaagt en prikkelt. Een mooi en warm schoolgebouw waar leerlingen en personeel iedere dag graag naartoe gaan. BDG Architecten heeft een ontwerp gemaakt dat ruimte biedt voor vier onderwijsclusters: de alfa, bèta, gamma en ypsilon stromingen. Daarnaast zijn er plekken gerealiseerd waar leerlingen klassikaal, in groepjes en individueel kunnen leren. De school wilde uitblinken in haar kleinschaligheid, dus het gebouw heeft een sterke eigen identiteit gekregen en straalt tegelijkertijd huiselijkheid uit. Het nieuwe gebouw bestaat uit drie verdiepingen. De ingang komt uit op de middelste verdieping, waar de aula en de docentenzone zijn geposi tioneerd. Het centrale hart van het gebouw. Hier kunnen leerlingen en leerkrachten elkaar ontmoeten. Ook zijn er werkplekken gecreëerd waar de leerkrachten ongestoord

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Arjen Schmitz

TRANSPARANT ONDERWIJS AAN DE MAAS

Het nieuwe Merletcollege,

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ONTWERP EN INRICHTING

feest van licht en architectuur

Het uitzicht op de Maas als een panorama dat voortdurend verandert door de seizoenen heen, het spel van licht, zon en schaduw en de boten die langzaam voorbijglijden. Dat is de plek waar leerlingen van het nieuwe Merletcollege hun pauzes doorbrengen. Directeur Ben Leenen is een tevreden mens: â&#x20AC;&#x153;Het kost me nauwelijks moeite om onze docenten in de pauze te laten surveilleren.â&#x20AC;?

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

chteraf was iedereen het erover eens dat het een mooi gesprek was, met als leidende thema’s dat onderwijs transparant moet zijn en architectuur ruimte moet creëren in plaats van afsluiten. Aan tafel zaten directeur Ben Leenen, bouwprocesmanager Martin Rolsma van ICS adviseurs, architect en daglichtadviseur Marthijn Reekers van VELUX Nederland en architect Joost Ector van Ector Hoogstad Architecten, die samen met zijn collega Lennaert van Capelleveen het project ontworpen heeft. Ben vertelt hoe trots iedereen uit Cuijk inmiddels op het gebouw is: “Laatst hadden we een Open Dag voor iedereen die interesse had en terwijl er code oranje was afgegeven kwamen veel ouderen van 65 jaar en ouder naar onze school. Mensen uit het dorp zijn inmiddels trots op het gebouw. En als ze het breedbeeld op de Maas hebben gezien zijn ze helemaal verkocht. Op de oude locaties moest je een lokaal in om te zien hoe een ervaren collega werkte. Dat hoef je hier niet te doen; je kijkt overal naar binnen, terwijl we toch het concept van het lokaal hebben gerespecteerd. In het programma van eisen stond dat de inrichting tegemoet moest komen aan het type school dat we zijn; we zijn een regioschool en hebben ons onderwijskundig concept niet veranderd. Toch staan we als vrij traditionele school midden in een ontwikkeling, waarbij dit gebouw helpt om die verandering teweeg te brengen.” Joost knikt: “We leven in een tijd dat alles een game changer moet zijn, maar je moet het kind niet met het badwater weggooien.” Ben knikt: “Hetzelfde maar op een ander niveau geldt ook voor de omgang met afval; prullenbakken trekken afval aan, dus zetten we ze niet meer automatisch bij de kantinetafels en in de lokalen. Gevolg is dat mensen zich bewust worden van hun eigen verantwoordelijkheid om een ruimte schoon te houden. Dat zijn afspraken die je moet blijven nakomen, anders glijdt het af.” Joost knikt: “Verandering van omgeving is de beste manier om een grote stap te zetten in een cultuurverandering en zo moet je een gebouw ook strategisch inzetten. Sommige opdrachtgevers vinden een bouwproces een soort bezoeking, maar dan heb je het niet begrepen. Het is een kans die je op alle fronten moet aanpakken.” Ben lacht: “Transparantie kost moeite, maar als het er eenmaal is willen mensen er waarschijnlijk niet meer van af.” LOCATIE AAN DE MAAS Ben over de aanleiding: “Het Merletcollege had twee scholen in Cuijk; een havo/vwo-gebouw en een vmbo/mavo gebouw. We vonden het niet langer wenselijk om die vier verschillende richtingen op meerdere locaties aan te bieden en besloten om één nieuwe school te maken. Er was een oorspronkelijke voorkeurslocatie; in het centrum bij het station in

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

vlnr Joost Ector, Martin Rolsma, Ben Leenen en Marthijn Reekers

Eén van de belangrijkste speerpunten in de ontwerpvisie was het realiseren van een energiezuinig, duurzaam gebouw. Een uniek concept is toegepast: verwarming en koeling door middel van Maaswater. Martin Rolsma: “Er is gekozen voor een goed geïsoleerde schil, waardoor de warmtevraag van het gebouw beperkt is. Probleem is vaak het vinden van een betaalbare oplossing om aan de koelvraag te voldoen. Actief koelen van een gebouw op traditionele wijze heeft als nadeel dat het duur is in exploitatie. Normaal los je het op met een duurzame techniek als wko-installatie. Dat kon hier niet, omdat je naast een dijk bouwt, waar geen leidingen in mogen. Bovendien was in de bodem sprake van een onderstroom, waardoor je je warmte en koude niet op één plek kunt houden. Daarom is gezocht naar alternatieven. Door de gunstige ligging direct aan de Maas is geopperd om gebruik te maken van Maaswater voor de opwekking van verwarming en koeling. De Maas heeft een bepaalde temperatuur; in het voorjaar is de temperatuur van de Maas door smeltwater uit de bergen laag en warmt langzaam op in de zomermaanden. Hierdoor kan in het najaar warmte aan het Maaswater worden onttrokken en kan in het voorjaar en zomer het water voor koeling worden ingezet. In combinatie met een warmtepomp en een warmtewisselaar kan je hiermee het gebouw met minimale kosten verwarmen en koelen.” Ben knikt: “En de symbolische waarde is groot: de Maas stroomt niet alleen langs Cuijk, maar we laten hem ook de school binnen om ons te koelen en te verwarmen.”

combinatie met enkele opleidingen van ROC Leigraaf en de schouwburg of op een locatie aan de Maas. De eerste viel af, omdat de twee overige partijen afhaakten, waardoor voor onze school deze locatie in beeld kwam. De Maas is in deze omgeving zaligverklaard, dus bouwen aan de Maas is logischerwijs een thema.” Joost: “Wat gun je als gemeenschap aan je kinderen? Als het om het bouwen van appartementen of kan toren gaat kan ik me enige commotie wel voorstellen, maar investeren in maatschappelijk vastgoed op zo’n plek is een cadeau aan jezelf.” Ben: “Dit is een prachtige locatie voor kinderen, zo vlak naast de sportvelden en toch goed bereikbaar. In de ochtend lopen de kinderen naar het licht toe en de kantine met uitzicht op de Maas is de mooiste ruimte.” INNOVATIE EN DUURZAAMHEID “We kozen voor Ector Hoogstad Architecten omdat zij gelijk begonnen over de magie van de plek en die ook echt benutten, terwijl de andere architecten binnen de beperking van het stedenbouwkundig plan kleur-

ONTWERP EN INRICHTING

“Verandering van omgeving is de beste manier om een grote stap te zetten in een cultuurverandering en zo moet je een gebouw ook strategisch inzetten” den.” Martin Rolsma begeleidde het project vanuit ICSadviseurs: “Het bijzondere is dat vervolgens de architect ons weer mede geselecteerd heeft. Dat heeft tot een mooie samenwerking geleid waarbij we steeds op zoek zijn gegaan naar de balans tussen duurzaam en innovatief. Zo hebben we het ontwerp, dat eerst gedraaid was, geoptimaliseerd. De kunst was om het unieke van de locatie voor iedereen voelbaar en leefbaar te maken.” Zowel bij nieuwbouw als bij renovatiewerken besteedt OMO veel aandacht aan de eisen ten aanzien van energie-efficiëntie gebouwen en het realiseren van een gezond binnenklimaat. Martin: “Als eerste hebben we daarom over duurzaamheid gesproken en gezamenlijk met OMO bepaald om eerst de bouwfysicus te selecteren en zijn of haar visie op duurzaamheid te geven. Door de bevindingen hebben we gekozen om met name aan de buitenring natuurlijk te ventileren en tegelijkertijd de afzuiging naar en vanuit de lokalen te optimaliseren. Door steeds vanuit de essentie te denken zijn er nu minder installaties en is er toch een hoogwaardig binnen klimaat. We hebben een eenvoudige pui gemaakt met

royale glas afmetingen en lamellen om nog iets van zoninstraling tegen te gaan. Duurzaamheid zit ook in het compacte karakter, waarbij we 600 m² gewonnen hebben omdat we minder gangen en techniekruimten hebben gebouwd. Dat geld is ingezet in extra kwaliteit, zoals de houten wenteltrap in de kantine en het unieke Maaswatersysteem.” LICHT EN KLEURNUANCES Marthijn Reekers van VELUX Nederland: “Het is een fantastische landschappelijke plek met veel licht en frisse lucht. We zijn blij dat onze modulaire licht straten dat daglicht rijkelijk binnenlaten en met de spuimogelijkheid samen een actief onderdeel zijn van het binnenklimaat concept.” Joost vult aan: “Wij vinden daglicht altijd heel erg belangrijk in onze gebouwen. Helderheid en overvloedig daglicht zijn een rode draad in ons werk en daar zijn we slim in geworden. We weten wat licht van boven doet en hoe effectief dat kan zijn. De dwarsdoorsnede is zo’n veertig meter; hoe kun je dan in het hart van het gebouw de beleving van het daglicht brengen? Over de volle lengte is

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Merletcollege Cuijk, voortgezet onderwijs vanaf vmbo tot en met vwo met gymnasium Opdrachtgever OMO Tilburg Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen, projectmanagement en directievoering) Architect Ector Hoogstad architecten Lichtstraten VELUX Nederland BV Aannemer Wijnen bouw Ingebruikname oktober 2017 Bvo 9.100 m² Stichtingskosten e 16,6 mio (inclusief btw)

SCHOOLDOMEIN

gekozen voor lichtstraten in de vorm van zadelkappen op het zuiden boven de centrale hal met spiegelende metaalfolie en een aantal losse lichtstraten in het dak. In het metaal zie je de lucht weerspiegelen; een trompe-l’oeil-effect. De kleuren van het licht buiten zorgen voor kleur nuances binnen. Dat zorgt voor een prachtige beleving. We hebben inmiddels heel veel ervaring met oriëntatiegericht ontwerpen, dat voor ons meer betekent dan elk zonnestraaltje buitensluiten. Op de juiste momenten de zon binnenhalen geeft een unieke kwaliteit.” Ben zegt over het licht en de transparantie: “Onze drukste leerling is hier rustiger dan op de oude locatie, omdat hij zich meer bewust is van de anderen en zich daardoor anders gaat gedragen. De wanden van de lokalen zijn volledig van glas zodat je bijna geen scheiding voelt. Onze belangrijkste eis was dat ons onderwijs zichtbaar wordt en mensen

januari 2018

kunnen zien wat we doen, niet alleen van buiten naar binnen, maar ook van binnen naar binnen. De enige ruimte waar je niet naar binnen kunt kijken is één spreekkamer.” Joost vult aan: “Ik geloof dat een gemeenschap hechter wordt als je elkaar niet alleen in de pauze tegenkomt, maar elkaar ook in actie ziet. Daardoor groeit het respect en prikkel je de nieuwsgierigheid. Gebouwen zijn van invloed op hoe mensen zich gedragen. Wij willen dat gebouwen mensen bij elkaar brengen en boven zichzelf uit laten stijgen. Dus maak je geen muren om het gedrag te disciplineren, maar denk je na over een meer geavanceerde manier om uitwisseling en synergie te bewerkstelligen.” BELEVING VAN RUIMTE Joost: “Het maken van kennislandschappen is onze specialisatie. Dat gaat sterk over het maken van kruispunten, hoe is de wandeling in het gebouw, wat

ONTWERP EN INRICHTING

OMO werkt actief aan duurzame scholen: De Europese Investeringsbank (EIB) heeft een financieringsovereenkomst afgesloten met Vereniging Ons Middelbaar Onderwijs (OMO). Het geld wordt onder meer gebruikt voor de plaatsing van zonnepanelen. Met de financiering van 60 miljoen euro kan OMO de duurzame ver- en nieuwbouw van een aantal scholen in Noord-Brabant realiseren. De komende jaren worden enkele nieuwbouwlocaties gerealiseerd. Daarnaast moeten enkele schoolgebouwen op korte termijn gerenoveerd en/of uitgebreid worden. Zowel bij nieuwbouw als bij renovatiewerken besteedt OMO veel aandacht aan de eisen ten aanzien van bijna energie-neutrale overheidsgebouwen, zoals energie-efficiëntie en het realiseren van een gezond binnenklimaat.

is de meest interessante weg en wat kom ik onderweg tegen. Daar kan de centrale ruimte een mooie rol in vervullen. Ik projecteer op de leerling toch een beetje hoe ik zelf in elkaar zit. Dat zoeken naar dynamiek en interactie wil ik overal in het gebouw brengen, waardoor het leren leuker wordt. De kunst is om de centrale plek en ruimten aan de overige activiteiten te koppelen. We wilden geen traditionele gangen waar het stil moet zijn en leerlingen gaan rennen. Waarom we zo’n mooie houten wenteltrap gemaakt hebben? Tja, het leven is te kort voor een lelijke trap!” Ben knikt: “Hij is prachtig en getuigt van echt vakmanschap. Ik heb bij de rondleiding alle leerlingen aan het hout laten voelen. Zo mooi kan techniek zijn.” Kijk voor meer informatie op velux.nl/modulairelichtstraten en icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Kristel Beerlings Foto’s Maurits van Hout Architect Olivier | No Label architecten

BREDE SCHOOL DE ESDOORN, SLEEUWIJK

‘Dit gebouw leeft!’

Midden in Sleeuwijk, aan de rand van het park, ligt Brede School De Esdoorn verankerd in het groen. Twee basisscholen, kinderopvang, gymzaal en bibliotheek vestigden zich in dit gebouw, dat oogt als een vriendelijk paviljoen. De opdrachtgever en partners van de Brede School zochten een plek waar ze konden samenwerken rondom een gemeenschappelijk hart.

livier No Label Architecten, een combinatie van de architectenbureaus No Label uit Rotter dam en Olivier + Partners uit Werkendam, creëerden - midden tussen de eigen ruimtes van de partners - een centrale aula als kloppend hart. Een aula die eenvoudig wordt samengevoegd met gymzaal en speellokalen. Het resulteert in een modern onderwijsgebouw dat flexibiliteit en comfort combineert met samenwerking en eigenheid. “De visie op onderwijs veranderde de afgelopen jaren sterk”, vertelt René Olivier van Olivier + Partners. “Er is steeds meer behoefte aan doorlopende

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

leerlijnen, zodat kinderen tussen de 0 en 13 jaar zich optimaal kunnen ontwikkelen. Samenwerking tussen kinderdagopvang en basisschool is daarbij onmisbaar. In dit gebouw is dat geborgd. De toevoeging van een inpandige gymzaal en bibliotheek verrijkt die samenwerking.” “Doordat de ruimtelijke aula eenvoudig wordt gecombineerd met de gymzaal en speellokalen, ontstaat er één groot, kloppend hart. Dat is echt van meerwaarde voor de gebruikers”, vindt Rob Janssen Bouwmeester van No Label. “De ruimte is op alle mogelijke manieren inzetbaar. Voor kleine groepen

Foto Janinja Olivier

ONTWERP EN INRICHTING

óf voor iedereen op deze Brede School.” Flexibiliteit in optima forma. De scholen en het kinderdagverblijf bevinden zich rondom de centrale ruimte. VERBINDING EN EIGENHEID “Voor de afwerking van het interieur hebben we een beperkt aantal materialen gebruikt”, vertelt Janssen Bouwmeester. “Dat zorgt voor een heldere, warme uitstraling en duidelijke verbinding.” Het kloppend hart is met hout bekleed, dat ook terug te vinden is in de individuele ruimtes. Toch is er ook voldoende ruimte voor eigenheid. De partijen hebben ieder een eigen accentkleur, die in het interieur en bij de ingang aan de buitengevel terug te vinden is. Bovendien bepaalde de onderwijskundige visie de indeling van de individuele ruimtes, waardoor de grootte van de lokalen en leerpleinen varieert. Schooldirecteur Nadia Verhoeff van de Verschoorschool: “Het gebouw heeft een hart – het lééft ook echt. De ruimtes staan in verbinding met elkaar en vormen samen duidelijk een eenheid. Het is een gebouw waarin je je thuis voelt.”

DUURZAAMHEID EN COMFORT De GPR-score van De Esdoorn is hoger dan de gemeente ambieerde: 8,0. Dit komt door slimme keuzes en het toepassen van beproefde technieken. Gebruiksgemak en de mogelijkheid persoonlijke keuzes te maken, waren daarbij leidend. Zo zijn de gevels voorzien van heel hoogwaardige isolatie en natuurlijke zonwering en is het daglicht doordacht benut. De ventilatieroosters in de gevels zijn gecombineerd met warmteterugwinning. Daarnaast wordt gewerkt met bewegingssensoren. “Als de klas leeg is, gaan de verlichting en ventilatie uit”, licht Olivier toe. “Wat ook heel belangrijk is: iedere leerkracht kan zelf de temperatuur regelen of een raam open zetten. Dat bevordert het comfort enorm.” Uit de normering Frisse School klasse B blijkt dat ook licht, geluid en akoestiek prima op orde zijn. Om te voldoen aan de eisen voor akoestiek zijn in het hele gebouw Ecophon geluidsabsorberende plafondpanelen toegepast en in de klaslokalen zijn bovenop deze plafonds Ecophon Extra Bass panelen toegevoegd die het laagfrequent

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

STEEDS MEER VRAAG NAAR OPLOSSINGEN OP BASIS VAN PVE FRISSE SCHOLEN Sinds 2015 is er in Nederland een aangescherpte richtlijn voor akoestiek in scholen, dit als onderdeel van het Programma van Eisen Frisse Scholen, waar naast akoestiek nog enkele elementen van het binnenmilieu aan bod komen. Dit document is in 2008 ontwikkeld door Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) in opdracht van het Ministerie van BZK. Het is een leidraad voor opdrachtgevers van nieuwen verbouw van scholen (schoolbesturen en gemeenten). Guus Klamerek van Ecophon was één van de initiatiefnemers van de aanscherping wat betreft het deel akoestiek. Samen met een werkgroep met o.a. specialisten van TU Delft en TU Eindhoven en de grootste akoestisch adviesbureaus van ons land werd al snel consensus bereikt over het aanscherpen van deze richtlijnen. Bij gebrek aan normen op dit gebied is dit een belangrijke stap naar een prettigere werken leeromgeving voor leerlingen en docenten.

“Uit de normering Frisse School klasse B blijkt dat ook licht, geluid en akoestiek prima op orde zijn” geluid absorberen. Dit zorgt voor een aangename en rustige sfeer om te leren en om les te geven. Janssen Bouwmeester: “Voor een gangbaar budget hebben we een heel hoge kwaliteit en enorm veel comfort geleverd.” TOEKOMSTBESTENDIG “Maar een gebouw moet niet alleen energiezuinig zijn en gezond voor gebruikers. Het moet ook flexibel kunnen inspelen op veranderingen. Op toenemende of afnemende aantallen kinderen. Dat kan”, vertelt Olivier. “Het pand is ook anders in te delen, mochten er in de toekomst andere wensen zijn. Alle binnenmuren kunnen worden verwijderd. En doordat de lokalen op de begane grond direct toegankelijk zijn vanaf de buitenkant, kunnen ze eventueel ook door derden worden gebruikt. Zo hebben we gezorgd voor maximale flexibiliteit en kan het gebouw de komende zestig jaar mee.” “Waar we trots op zijn? Dat de gebruikers zo ontzettend tevreden zijn”, vindt Janssen Bouwmeester. Wim Marinissen, directeur van basisschool De Morgenster, beaamt dat. “Het gebouw voelt als een warme jas. Het was meteen een school, vanaf het allereerste moment dat de kinderen binnenkwamen. Het is functioneel en sfeervol.” Olivier vult aan: “Het

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ontwerp van deze Brede School past helemaal bij de wensen en eisen die de opdrachtgevers hadden. We hebben de kwaliteit gebouwd die we hadden beloofd.” DE OPLOSSING Opdrachtgevers kunnen op de verschillende onderdelen van het PvE een ambitie formuleren, hierbij kunnen ze kiezen voor Klasse C, B of A. Klasse C is het minimum – niveau bouwbesluit, Klasse B is goed, Klasse A is het optimum. In de praktijk wordt vaak gekozen voor de gulden middenweg, in dit geval Klasse B. Voor de akoestiek betekent dit dat er een nagalmeis is van max 0,6 s (250-2000 Hz) en dat er een extra eis wordt gesteld voor de lagere frequentie van 125 Hz. Speciaal voor klaslokalen waar ambitie B of A wordt gesteld met betrekking tot het PvE Frisse Scholen heeft Ecophon een oplossing ontwikkeld. Voor klasse B bestaat deze uit Ecophon panelen in combinatie met de laagfrequente absorber Extra Bass. De Extra Bass panelen worden boven op de panelen geplaatst in een U-vorm wat zorgt voor extra absorptie van het laagfrequente geluid met name bij 125 Hz. Dit is uitgebreid getest en aangetoond. Inmiddels heeft dit systeem zich al vele tientallen malen bewezen, niet alleen bij scholen in het PO maar ook bij VO scholen en ROC’s. De akoestiek is onder controle, net als het budget. Brede School De Esdoorn is daar een goed voorbeeld van. Deze oplossing past prima bij de scherpe budgetten die in het onderwijs voor plafonds gehanteerd worden. Voor meer informatie kijkt u op www.ecophon.nl/klaslokalen.

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

DE RHIJNSBERG IN HEERDE VIJF JAAR LATER

Het gebouw past op de visie van toen Hoe doet een maatschappelijk gebouw met een hoge intensiteit het nog na vijf jaar in gebruik te zijn geweest? Partner van Schooldomein SVP architectuur en stedenbouw kozen hun ontwerp De Rhijnsberg in Heerde uit voor het decor van een weerzien tussen onderbouwcoördinator Gerlinda van Eijk van CBS Het Talent en projectarchitect Marcel Steeghs.

“De tijd van nu is onderwijs in de breedte geven en niet meer in de engte van de kennisoverdracht.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Marcel Steeghs en Gerlinda van Eijk

aak gaat de aandacht uit naar nieuw opgeleverde projecten. Zelfs bij Europese aanbestedingen en selecties worden er referenties gevraagd die maximaal drie jaar oud zijn, terwijl het volgens SVP architectuur en stedenbouw veel belangrijker is om te kijken hoe een gebouw zich op de lange termijn houdt. Kan het gebouw tegen een stootje en is het in staat ver anderingen op te nemen? Het markante gebouw in Heerde oogt nog als nieuw en dat wordt door Gerlinda bevestigd: “Dit is een megagebruiksgebouw dat intensief gebruikt wordt, maar dat zie je er niet vanaf. Anderhalf jaar geleden hebben we coating aangebracht omdat de muren wat te lijden hadden, maar voor de rest houdt het gebouw zich goed. Er zitten twee basisscholen, een kinderdagverblijf, een peuterspeelzaal, een BSO en de gymvereniging in de gymzaal. Dit is een wijk met veel jonge gezinnen, maar we trekken ook veel kinderen uit de omgeving. Het is niet meer zo dat het gebied bepaalt waar je je kind naar school doet. Het is een echt onderwijsgebouw, dat in de ruimtelijke mogelijkheden deels als een IKC werkt. De partijen zijn inmiddels aan elkaar gewend geraakt en de samenwerking met kinderopvang en de BSO is natuurlijk gegroeid. We delen verder beide speel lokalen, de grote gymzaal en de keuken. RUIMTE VOOR EIGEN PLEKKEN “Er zijn veel grote ruimten en vooral veel verschillende ruimten. Het gebouw is mooi verdeeld in vleugels, waarin bijvoorbeeld de onderbouw en bovenbouw hun onderwijsdag doorbrengen. Daardoor ervaren de kinderen niet dat ze met veertien groepen in een groot gebouw zitten, maar hebben ze een eigen plek die vertrouwd is. Functioneel en mooi zijn de leerpleinen; we hebben geen gangen meer, maar werken speelplekken buiten je lokaal. Door de schuifpuien tussen twee dubbele groepen kunnen we de ruimte multifunctioneel gebruiken. Het licht is heel fijn met veel glas en veel ramen. Dat geeft een gevoel van lichtheid in jezelf, waardoor je ruimte in je hoofd krijgt en daardoor meer energie hebt. Daarnaast is de klimaatbeheersing in het gebouw erg prettig. Het mooie is ook dat alles onder één dak zit; je stapt je lokaal uit en binnen een minuut ben je waar je moet zijn. Het werkt daardoor voor de kinderen prettig en

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

overzichtelijk. Een aandachtspunt is misschien de inrichting van het plein. Dat is nu steen en beton en we hadden liever natuurpleinen gehad met bomen en plekken waar kinderen zich kunnen verstoppen. De gemeente Heerde is eigenaar van het plein en dat betekent dat het een openbare ruimte is, zonder afsluitbare hekken.” GEBRUIKSKWALITEIT Projectarchitect Marcel Steeghs is blij met de waardering van Gerlinda: “Er was zeker tumult in de buurt toen de school hier kwam; het is een kleinschalige woonwijk en daar zet je een gebouw van 4.500 m² in. Dat gevoel van groot en eng hebben we vertaald naar een geleding van groot naar klein. De witte penanten die je ziet, staan op een afstand van zeven meter en spiegelen het patroon van de huizen in de wijk. Op detailniveau heeft elk raam een ribbeltje zodat er op die 80 meter gevel ook nog wat te beleven valt en licht en schaduw ermee kunnen spelen. We hebben verder gewerkt met een mooie steen met speelse detailleringen en uitkragende luifels vanwege het energetische effect en het reguleren en beschermen tegen te veel zon. Het centrale hart kent een hoogwaardige afwerking; de gangwanden met nissen hebben stevige houten puien. De lokalen worden het meest intensief gebruikt en die moet je om de zoveel jaren schilderen. Er zit een soort staffeling in het onderhoud van materialisering vanuit het casco naar de lokalen. Duurzaamheid was hier een speerpunt vanuit de wethouder. Het ging toen nog vooral over energetische duurzaamheid en de toepassing van installaties. We hebben de GPR gebruikt om het veelkoppige monster duurzaamheid te vertalen naar duurzaamheids aspecten waar de gebruikers prioriteit aan gaven en gebruikskwaliteit kwam daarmee bovenaan te staan. Het bureau Search heeft daar samen met de projectmanagers van ICSadviseurs een belangrijke rol in gespeeld. De degelijkheid van het gebouw en flexibiliteit hebben we vooropgezet; de gevel en het casco moeten immers vijftig jaar blijven staan en de ontsluitingen zijn bewust algemeen gemaakt zodat de gebruikers op een makkelijke manier met de verschillende ruimtes van het gebouw om kunnen gaan. De grootste bijdrage aan duurzaamheid is naar onze mening om flexibel te ontwerpen en ervoor te zorgen dat het gebouw veranderingen in gebruik mogelijk maakt.”

ONTWERP EN INRICHTING

ONTWIKKELING BREDE SCHOOL Marcel verder: “Dit werd vijf jaar geleden een brede school genoemd, maar dat begrip is een beetje in onmin geraakt. De connotatie was dat een brede school beter zou zijn voor de leerprestaties, maar inmiddels geloof ik meer in de brede school als maatschappelijke institutie in de samenleving. Het hart van de school is zo bedacht, met een centrale aula, een podium en de speellokalen met schuifwanden, dat je het ook als kerk kon gebruiken of voor algemene bijeenkomsten voor bijvoorbeeld de buurt. Toen we begonnen zat er namelijk ook een kerk als partner bij. Je ziet dat scholen aan de verantwoordelijkheid moeten wennen om niet alleen kinderen op te leiden, maar ook een bredere rol in de samenleving te spelen die verder gaat dan alleen maar lesgeven. Hier was dat de grondgedachte in het ontwerp. De algemene ruimte is zo ontworpen met een extra kortsluitingsgang zodat hij gemakkelijk door derden gebruikt kan worden, zonder dat men last heeft van elkaar.” Gerlinda reageert: “De tijd van nu is onderwijs in de breedte geven; dat kun je niet meer los zien van ontwikkelingen in de samenleving. Kinderen worden anders benaderd dan twintig jaar geleden, ook in de vorm van coaching. Het is ook een stuk samenwerken en die context is juist in deze tijd belangrijk; je werkt samen in de klas en je trekt samen met je leerkracht

op. De intimiteit van de eigen groep met eigen gedragsregels blijkt weer veel belangrijker te zijn en dat willen we juist weer benadrukken. Daarbij is de Rhijnsberg vooral een voorziening die intensief onder schooltijden van kwart over acht tot halfdrie wordt gebruikt. Daarna maken de BSO en de gymvereniging er gebruik van. Ik zie ook wel de potentie om een meer actieve rol in de wijk te vervullen. Op de parkeerplaats is al eens een buurtbarbecue georganiseerd en de BSO wil de muziekvereniging al binnen halen, maar het moet nog steeds groeien. De openheid van het gebouw is toch ook een aandachtspunt en dat speelt vooral na schooltijd, wanneer er weinig zicht is op wie binnen komt.” Marcel: “Hier stonden eerst twee scholen redelijk geïsoleerd. We hebben stevig ingegrepen in de stedenbouwkundige context, waarbij altijd door de gemeente is gesteld dat het plein een openbare ruimte moest zijn. Ik ben het daarmee eens, maar toegankelijkheid was en blijft altijd een issue. Een gebouw biedt als het goed is een kader waarbinnen voortdurende ontwikkeling mogelijk moet zijn. De slag die we de afgelopen vijf jaar hebben gemaakt en waar we nog naartoe gaan is dat het gebouw niet bepalend maar helpend is om te kunnen doen wat je voor ogen hebt.” Gerlinda knikt: “We begonnen vijf jaar geleden met een idee en vijf jaar later blijkt het gebouw daar geweldig bij te passen.” Voor meer informatie kijkt u op svp-svp.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek

Breed programma MFA De Lijsterhof in Barneveld De tachtiger jaren wijk De Vogelbuurt in Barneveld kende meerdere scholen van verschillende denominaties. Omdat het aantal leerlingen afnam en de gebouwen verouderd waren, besloot de gemeente de scholen op één locatie te concentreren en te combineren met andere functies. Het resultaat mag er zijn.

p de uitgekozen plek stonden al twee scholen en een sporthal, waarbij één van de scholen enkele jaren geleden was afgebrand en inmiddels opnieuw gebouwd was. De tweede school en de sporthal waren verouderd en aan vervanging toe. Architect Henno Westeneng: “De gemeente wilde de verschillende denominaties intensiveren en flexibiliteit tussen de scholen mogelijk maken. Dat was een mooie uitdaging. De openbare school bleef staan, de oude school werd gesloopt en op dezelfde locatie zijn twee nieuwe scholen toegevoegd. De bestaande sporthal werd gerenoveerd en daarnaast is het programma verbreed met twee peuterspeelzalen, een BSO en een balletruimte.” We hebben het programma gecomprimeerd tot een compacte bouw met een beperkte footprint, waarmee er veel ruimte overbleef voor twee royale schoolpleinen, een ecologische speelzone en een

PROJECTINFORMATIE Project Vervangende nieuwbouw/ renovatie multifunctionele accommodatie te Barneveld Opdrachtgever PCO De Gelderse Vallei Architect RoosRos architecten Opgeleverd Voorjaar 2017 Aannemer Huurdeman Voorthuizen Bvo 2.297 m² school en 1.500 m2 renovatie sporthal, balletzaal en peuterzalen

Arco van Houwelingen

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

kiss en ride zone die ook gebruikt kan worden als atletiekbaan,” aldus Henno Westeneng. “Onderwijs beperkt zich niet tot het gebouw, maar vindt ook buiten plaats.” Qua uiterlijk is de nieuwbouw, met beige-bruine stenen, ‘familie’ van de bestaande naastgelegen basisschool. Toch hebben zowel de nieuwbouw als het te renoveren gedeelte een eigen uitstraling gekregen. Statige metselwerk penanten geven het nieuwe deel schaal, maat en ritme. De diepe negges werken zonwerend en dragen zo bij aan een prettig binnenklimaat. Op de wand van de sportzaal is een keramische steenstrip aangebracht, waardoor er een samenhangend beeld ontstaat.” INTENSIVEREN De Lijsterhof is een multifunctionele accommodatie voor 0-13 jaar en daarmee een centrale voorziening

ONTWERP EN INRICHTING

“Onderwijs beperkt zich niet tot het gebouw, maar vindt ook buiten plaats”

Arco van Houwelingen is directeur van de Fontein: “De Fontein heeft twee locaties en in totaal 500 leerlingen. Op deze locatie bedienen we 200 leerlingen en onze collega-school Prins Willem Alexander 180 leerlingen. De Lijsterhof is echt een multifunctionele accommodatie met een breed aanbod van drie basisscholen, twee peuterspeelzalen, BSO, een sporthal en een balletvoorziening. Het is nog geen bruisend centrum van de wijk, maar dat is al aan het groeien. De nieuwbouw zit in een statig ogend pand met zijn beige-bruine metselwerk en verspringende penanten, die ’s avonds overigens prachtig verlicht zijn. Wij werken met leerpleinen, flexibele ruimten en een eigen kleurenpatroon, onze collega-school heeft voor een meer traditionele opzet met lokalen en gangen gekozen. Dat maakt het gebouw goed mogelijk. De besturen hebben echt hun nek uitgestoken voor duurzaamheid en zelf ook geïnvesteerd in het gebouw. Dat heeft een energieneutrale school opgeleverd. Goed voor het onderwijs en de exploitatie van het gebouw. Tussen de beide scholen ligt een flexibel lokaal dat onderlinge groei en krimp van de beide scholen reguleert. Dat werkt prima.

voor de wijk. In plaats van een éénlaags gebouw met kleine kapjes is het een gebouw geworden dat zich nadrukkelijk toont aan zijn omgeving. De nissen en grote glasvlakken zorgen voor ritme en dynamiek. Ze vormen op het plein ook fijne, besloten zit- en speelplekjes voor de kinderen. De relatie binnen buiten is transparant en open, dat leest zich door veel doorzichten, gebruik van glas en prachtige zichtlijnen. De plattegrond is logisch. Je komt binnen in een gezamenlijk hart. Een hoge en lichte centrale hal van waaruit je links en rechts naar de beide scholen gaat. Het middendeel herbergt de entrees van de scholen en een aantal kantoor- en spreekruimten. In dit centrale deel kunnen gebruikers ruimten delen. Bijvoorbeeld een flexibel lokaal dat bij groei en krimp gebruikt kan worden door een van beide scholen. De beiden ‘onderbouwen’ hebben bovendien een eigen ingang grenzend aan hun plein. In het verlengde van de entreehal ligt een grote multifunctionele ruimte die kan worden verbonden met de twee speellokalen. Samen met de tribunetrap ontstaat zo een grote ruimte voor presentaties, opvoeringen en bijeenkomsten. Aan die zijde ligt

ook de verbinding met het oude deel, dat op een natuurlijke manier is aangehecht. Het gebouw kent een helder stramien met grote overspanningen, waarbinnen je eenvoudig je eigen ruimtelijke keuzen kunt maken. De ene school heeft gekozen voor grote lokalen met een brede gang. De andere voor leerpleinen die door middel van vouwwanden gekoppeld kunnen worden aan de lokalen.” DUURZAAMHEID “Er was een hoge ambitie ten aanzien van de duurzaamheid”, aldus Monique Kokx, projectleider van de gemeente: “We hebben de marktpartijen uitgedaagd om de MFA, binnen de beschikbare financiële kaders, energieneutraal uit te voeren. Dat is niet alleen goed voor het binnenklimaat, maar biedt de scholen ook de mogelijkheid om de energiekosten te verlagen. De gemeente Barneveld heeft daarvoor extra middelen beschikbaar gesteld. Beide schoolbesturen hebben ook zelf geïnvesteerd in een wko-installatie en extra PV-cellen. Zo is er, naast een fijn binnenklimaat, ook daadwerkelijk een energieneutrale MFA gerealiseerd.” Voor meer informatie kijkt u op: roosros.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s TPM TRATAD Project Management

IKC DASSENBURCHT SLUIT AAN OP GROENE OMGEVING

Vrijheid en flexibiliteit en duurzaam ontwerp Op de landelijke stakingsdag was het rustig op de IKC Dassenburcht Padbroek in Cuijk. Een mooie gelegenheid om door het nieuwe gebouw heen te lopen en een goed gesprek te voeren met bouwdirecteur Rob Honings van TPM TRATAD Project Management en projectarchitect Carina Thiele van Frencken Scholl Architecten.

PROJECTINFORMATIE Project Vervangende nieuwbouw IKC Dassenburcht Cuijk Opdrachtgever

Bestuur Optimus en Invitare Cuijk Gemandateerd bouwheer/Bouwdirectie TPM TRATAD Project Management Architect Frencken Scholl Architecten Maastricht Aannemer Van der Horst aannemers uit Mill Bvo 2.100 school + kdv en 600 gymzaal Stichtingskosten e 4,5 miljoen inclusief btw Oplevering September 2017

SCHOOLDOMEIN

ob: “Padbroek is een middenklasse wijk uit de jaren 70-80 van de vorige eeuw en is een duurzame, groene en vooral sociale wijk. Alweer veertien jaar geleden ontstond de idee om een brede school te maken. De toenmalige Zevensprong werd gesloopt en de idee was vervangende nieuwbouw binnen het bestemmingsplan te realiseren, samen met de Harlekijn. Doel was het gebied te bestendigen en onderwijs te koppelen aan sport- en maatschappelijke activiteiten. Het werd uiteindelijke deze locatie, die aan het zogenaamde beweegpark grenst. IKC Dassenburcht bevat naast de twee samenwerkende basisscholen De Zevensprong vanuit het bestuur Optimus en Harlekijn vanuit Invitare ook de kinderopvang PSZ Koekepeertje en BSO Eigenwijs vanuit Spring. In het gebouw vind je ook een gymzaal+, een bibliotheek en bestaat de mogelijkheid op termijn om een deel af te kunnen splitsen voor wijkactiviteiten.

januari 2018

De scholen hebben elk hun eigen identiteit, maar er is een overkoepelende beheerstichting in het leven geroepen. Wat ze samen kunnen doen, doen ze ook samen. Zo is er één teamkamer en één ge zamenlijk koffiepunt.” ONTWERP LEIDEND Rob verder: “Het vigerende bestemmingsplan voldeed niet. Om strategische redenen heb ik gekozen om een zogenaamde coördinatieregeling door te lopen. Hierbij gaan bestemmingsplanwijziging en bouwvergunningsaanvraag (WABO) gelijk op waarbij het ontwerp leidend is. Daarom was een goede samenwerking tussen de bouwheer, de architect en de constructeur noodzakelijk. Huub Frencken is uit vijf partijen geselecteerd en heeft het ontwerp al op detailniveau uitgewerkt, van voorlopig naar definitief ontwerp tot op bestekniveau. Alles is van tevoren goed doordacht voordat het is aanbesteed. In sep-

ONTWERP EN INRICHTING tember 2016 zijn we begonnen met een niet onherroepelijke bouwvergunning en het gebouw is medio juli 2017 opgeleverd. Door deze coördinatieregeling konden we effectiever door de procedures heen en is het uiteindelijk een efficiënt project geworden.” Carina vult aan: “Voor de uitvoering is veel in een BIMx model voorbereid. Dat werkt fantastisch en zorgt dat er minder faalkosten zijn en je de staalconstructie optimaal kunt simuleren. Daarnaast kun je je heel goed voorstellen wat de ruimte met je doet. Ik

huizenrij aan de overkant. Qua materialen hebben we een bakstenen gevel met een warme beige steen in combinatie met de toepassing van veel hout, dat op een ingenieuze wijze ook voor de zonwering zorgt.” Rob vult aan: “Er is € 450.000 extra in duurzame maatregelen geïnvesteerd. Behalve het sedumdak is er overal triple glas, een verhoogde isolatiewaarde, een KNX systeem, warmte-koudeopslag, een automatische daglicht regeling en een goede akoestiek. Door die maatregelen valt de exploitatie ook gunstig uit.”

“Vrijheid en flexibiliteit gaan hand in hand en zorgen ervoor dat de gebruikers zich vanzelf sprekend met elkaar verbinden”

VRIJHEID EN FLEXIBILITEIT “Als je binnenkomt loop je via de ruimte voor de conciërge naar de grote aula, die verbonden is met de gymzaal+ en dezelfde hoogte van zeven meter heeft. De gymzaal kan door middel van een schuifwand opgedeeld worden, zodat de naschoolse opvang een uitloop in 1/3e deel heeft en er is een aparte toegang

vind het jammer dat het ontwerp meestal wordt platgeslagen en zo naar de aannemer gaat. De gebruiker hoeft niet te wachten tot de ruwbouw er is om een ruimtelijk gevoel te krijgen. Ik voorspel dat iedereen binnen de keten binnenkort BIMx gebruikt. Het biedt enorm veel voordelen.” MAXIMALE BENUTTING Carina: “We hebben het terrein maximaal benut door het gebouw zo optimaal mogelijk naar achteren te leggen om daarmee veel speelzone te creëren en de aansluiting met het groen en het bewegingspark te maken. Het groene karakter hebben we benadrukt door een sedum dak te maken. De houten gevel loopt mooi in een doorgetrokken schanskorf, die de erfafscheiding bepaalt. Bijzonder is ook de gebogen vorm van het dak, waarbij het gebouw zich naar de straatkant verheft. Dat terwijl het gebouw naar achteren toe daalt en aansluit bij het lijnenspel van de

voor de avonduren. De centrale aula is verbonden met een podium dat tweezijdig gebruikt kan worden. Op de tweede verdieping liggen de twee leerpleinen met lokalen rondom. De lokalen zijn onderling verbonden met een enkele deur en naar het leerplein met glazen schuifdeuren, zodat er zichtcontact is en de mogelijkheid bestaat een grote ruimte te maken. Binnen de ruimtelijke samenhang hebben de scholen elk hun eigen plek, zonder dat de ruimten extra ge accentueerd zijn. In het hart van het gebouw ligt de schoolbibliotheek, die ook voor de buurt beschikbaar is. De bovenbouw is via de buitentrap toegankelijk. Alles kun je aanpassen en veranderen als het nodig is. Het gebouw is vier maanden in gebruik en je ziet nu al dat het goed werkt. Vrijheid en flexibiliteit gaan hand in hand en zorgen ervoor dat de gebruikers zich vanzelfsprekend met elkaar verbinden.” Kijk voor meer informatie op frenckenscholl.nl en honbee.com.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek

GISPEN OP EXPEDITIE CIRCULAIR

CIMO all green slim en circulair Op 7 december vond de Expeditie Circulair plaats; een bijeenkomst voor avontuurlijke mensen op een mooie plek: the New Farm in Den Haag, niet ver van Station Den Haag Hollands Spoor en om de hoek van Station Den Haag Moerwijk. Het is Europa’s grootste urban rooftop farm. Een uitgelezen plek voor de lancering van CIMO, een mooie, slimme, maar ook circulaire meubellijn van Gispen.

ij deze stadsboerderij in het voormalige kantoorgebouw De Schilde worden dagelijks verse groenten, fruit en vis gekweekt én ge leverd aan de stad. Urban Farm ondernemer Yarella Moendir verhuisde speciaal van Amsterdam naar Den Haag omdat ze een bijdrage wilde leveren aan dit bijzondere stadsinitiatief: de grootste urban rooftopfarm van heel Europa. De duurzame boodschap is het leidende thema binnen de expeditie circulair in the New Farm; een bijzonder pand dat hergebruikt is. Wist je hoeveel tenten er jaarlijks weggegooid worden en waarom maak je niet een kartonnen tent, wat kun je van schillen maken en kan een brommer op biogas lopen? De oplossingen zijn er en vielen allemaal te bewonderen tijdens de expeditie. De slogan: “No one gets left behind.

CIRCULAIR WERKEN Commercieel directeur van Gispen Maurits van Berckel over de ontwikkeling binnen Gispen: “Circulariteit maakt de ondernemingsgeest los. We gaan van lineair naar circulair denken. Dat lukt als bedrijf niet alleen, maar moet je samen doen. Je moet als bedrijf wel het lef tonen om er energie in te steken, verandering is de enige constante voor veel bedrijven. We merken nu al dat we er veel voor terug krijgen. Allerlei ontwikkelingen hebben hun impact op organisaties én op de kantoor- en werkomgeving. Er is meer aandacht voor gezondheid, welzijn en prestaties. Er is een schaarste aan grondstoffen en bedrijven willen

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

duurzamer ondernemen. Meebewegen met dit soort ontwikkelingen vraagt om een bepaalde dynamiek in de werkomgeving. Circulair werken levert energie op en onze uitdaging is om alle grondstoffen te gebruiken en te hergebruiken. Plastic zakken vissen we bijvoorbeeld uit de zee om er nieuwe banken van te maken. Nu werken we al voor 50% circulair, vanaf 2030 willen we 100% circulair werken en liefst nog sneller.” SUSTAINABLE DEVELOPMENT GOALS Spreker Anne-Marie Rakhorst is oprichter van het platform Duurzaamheid.nl. Zij heeft 17 zogenaamde sustainable development goals benoemd: “Van bezit naar gebruik is niet het doel maar een oplossingsrichting van circulariteit. Er is enorm veel spaargeld, de pensioenfondsen lopen over en het geld is nog nooit zo goedkoop geweest. Toch is er weinig risicobereid heid, terwijl duurzaam ondernemen bewezen loont; zo participeer ik in het project Felix in Amsterdam, waarbij je e-scooters deelt. Dat project is nu al winstgevend en we breiden uit. In alles moeten we modulair denken, zodat het repareren weer veel aantrekkelijker wordt, in plaats van alles continu vervangen, waardoor we vervuilen en de aarde uitputten. Dat betekent dat we anders naar grondstoffen en het gebruik ervan moeten kijken. In de grote lijn gaat het goed; onze rivieren zijn minder vervuild, het gat in de ozonlaag wordt kleiner en de honger is mondiaal in twaalf jaar gehalveerd.

ONTWERP EN INRICHTING

Kenmerken CIMO • Open en transparant • Natuurlijke uitstraling, groen gevoel • Hoogte verstelbare duo werkplek • Gezond en afwisselend werken met snelverstelling zit-sta • Circulair en flexibel HUMAN CITY COALITION Succesvol duurzaam opereren biedt hoop, maar tegelijkertijd brengen opkomende markten schade toe aan het milieu. Die laatste 15% moet echt anders en daarom bieden die 17 doelen een mooi programma om te komen tot integrale duurzaamheid. Een groot deel van de bevolking staat nog op afstand van de discussie over duurzaamheid. Dat moet anders en het belangrijkste doel voor 2030 is dat iedereen mee doet. Iedereen moet bijvoorbeeld naar school kunnen. Nederland is van oudsher goed in samenwerking; zo werken we in Manila samen aan de human city coalition. Dan praat je over heel veel arme mensen die het moeilijk hebben in een stedelijk gebied en die hun woning hebben opgezet in rivierbeddingen tegen de zee aan. Los van de armoede is dat een risicovolle plek. Wij faciliteren ze om zelf een bedrijf op te zetten om zo inclusief producten en diensten hun eigen woon- en leefgebied te ontwikkelen. Daarmee creëer je een proces van informeel naar formeel handelen, waardoor mensen het gevoel krijgen dat ze meetellen en het verschil kunnen maken. Met de decentrale productiemogelijkheden, zoals 3D printen, kunnen mensen producent worden in hun eigen economie. Daarom is duurzaamheid niet alleen maar soft doel,

“Schoonheid is één van de belangrijk ste succes factoren om duurzaam heid te laten slagen”

maar moet je het zo hoog mogelijk in de waardeketen laten terugkomen. Schoonheid is één van de belangrijkste succesfactoren om duurzaamheid te laten slagen. Kwaliteitsbeleving is serious business.” CIMO ALL GREEN Uitsmijter was de demonstratie van het CIMO bureau, volledig circulair en modulair. Het is een makkelijk instelbaar meubel, waarbij de gebruiker op elk gewenst moment heel eenvoudig een cover of een zijpaneel kan toevoegen. De CIMO opstelling komt tot zijn recht in kantooromgevingen met een open karakter, waarin een natuurlijke uitstraling gewenst is. Het eindresultaat is een rustige werkplek, of een kantooreiland of een inspirerende werkomgeving. De CIMO-opstelling ondersteunt een afwisselende werkhouding, dankzij een snelle verstelling van zittend naar staand werken. Dit gebeurt met een handslinger – een extra positieve bijdrage aan het groene en duurzame karakter van deze werkplek. Kijk voor meer informatie op gispen.com/nl/circulaireeconomie/cimo-circulair-modulair-bureau-uitgelicht.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Ruimte voor Leren en Ontmoeten

Bij de realisatie van scholen en andere maatschappelijk vastgoed gaat het om zekerheid. U wilt als opdrachtgever zeker weten dat het te realiseren bouwwerk aan alle eisen met betrekking tot functionaliteit, energieprestatie en veiligheid voldoet. Dat het binnen de afgesproken tijd wordt opgeleverd, strikt binnen budget. Maar u wilt ĂłĂłk exact weten waar u de komende decennia qua exploitatie en beheer aan toe bent. Dat vraagt een ervaren partner met specifieke expertise. Een innovatieve, conceptuele bouwer. SMT Bouw & Vastgoed realiseert voor u ruimte om te leren en te ontmoeten.

Meer weten? Op onze website treft u uitgebreide projectinformatie aan.

www.smt-benv.nl

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

TWINTIG JAAR 0III ARCHITECTEN

Op weg naar sociale duurzaamheid In 2018 bestaat OIII architecten 20 jaar en dat mag gevierd worden. Twintig jaar geleden begon het bureau met weinig ervaring in het onderwijs en nu is er een aansprekende portfolio binnen het maatschappelijk vastgoed. OIII architecten is ontstaan uit een fusie van drie bureaus, gespecialiseerd in interieur, woningbouw en utiliteitsbouw. Tijd voor terug- en vooruitkijken met directeur Maarten Sanders. “De combinatie van interieur en architectuur was en is één van onze selling points. Dat was in die tijd bijzonder; door de disciplines interieur en architectuur in samenhang aan te bieden onderscheidden we ons. Architecten zijn gewend om vanaf de buitenkant naar een gebouw te kijken en ontwerpen voor toekomstige gebruikers die ze vaak niet kennen. Interieurarchitecten zijn vooral bij de gebruikers betrokken om met hen de inrichting af te stemmen. Daardoor konden we verschillende invalshoeken integreren, afgestemd op de visie van de gebruikers. Wij werkten vanuit de binnenkant en gingen daarna pas over buiten nadenken. Na een eerste opdracht bij de Vrije Universiteit in

Amsterdam begonnen de opdrachten te komen. Onze integrale aanpak sloot aan bij wat binnen het maatschappelijk vastgoed gevraagd werd, met nieuwe onderwijskundige inzichten rond flexibiliteit en verschillende gebruiksmogelijkheden.” NAAST ELKAAR LEVEN “Sindsdien bedienen we in toenemende mate in steeds meer sectoren van profit naar primair onderwijs tot wetenschappelijk onderwijs opdrachtgevers. Wat leuk is, is dat verschillende sectoren van oudsher naast elkaar leven en ruimtelijk heel anders met veranderingen omgaan. We hadden ervaring met het

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

nieuwe werken bij de Rabobank en Shell en zagen dat het onderwijs ook behoefte kreeg aan gedeelde werkplekken en meer synergie tussen docenten en studenten. Wij konden de ruimte daarop afstemmen evenals de organisatie van het gebouw, omdat we dat al vaker hadden gedaan. Dat pasten we toe in de hogeschool van Amsterdam, ons projecten in Frankrijk of de Hogeschool Utrecht. We zien dat in het middelbaar en basisonderwijs de ideeën over het faciliteren van kennisuitwisseling en vormen van zelfsturing steeds meer doorsijpelen. Ook in de ruimtelijke organisatie van brede scholen zie je een variëteit aan gebruiksmogelijkheden en leersituaties ontstaan.” KWALITEIT INRICHTING “Naast de klassieke groepsruimte wordt het belang van andere soorten werkplekken steeds groter. Scholen werken met leerpleinen en projectruimten en de inrichting wordt informeler. Ons stokpaardje is dat hoe meer zorg je aan de inrichting besteedt hoe langer het goed blijft. Onderwijs is een heavy duty en de inrichting wordt zwaarbelast. Daar is nog veel te

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ONTWERP EN INRICHTING

minder op grondstoffen. Onze visie is dat een opgave een vorm van sociale duurzaamheid moet zijn. Dat heeft te maken met verschillen tussen mensen maar ook dat gebouwen en plekken een aanleiding moeten zijn om je ergens verbonden mee te voelen. Mensen trekken zich terug in hun eigen bubbel door de massacommunicatie en digitalisering; kinderen komen minder buiten en de betekenis van de publieke ruimte staat onder druk. Ik vind vanuit een sociale duurzaamheidgedachte dat we moeten kijken hoe

“Ik vind vanuit een sociale duurzaamheidgedachte dat we moeten kijken hoe een gemeenschap moet kunnen functioneren” een gemeenschap moet kunnen functioneren, naast het behoud van de aarde. De architect heeft tot taak zich ook bezig te houden met de haalbaarheid van de sociale gemeenschap. Kwaliteiten als tolerantie en rekening houden met verschillen zijn immers aan erosie onderhevig.”

winnen. Hufter proof als eis blijft wel bestaan, maar het gaat erom dat je dynamiek organiseert door naast beweging en spanning ook rust te organiseren. Een stad met een bruisend centrum met geluid en uitwisseling heeft ook buitenwijken nodig, waar je je kunt terugtrekken. Dynamiek en openheid zijn goed, maar leerprocessen en individuele verschillen zorgen ervoor dat verschillende mensen verschillende plekken nodig hebben. Door plekken te ontwerpen voor rust en dynamiek houd je meer rekening met verschillen en fasen, waardoor andere condities ontstaan voor verschillende ruimten en materialen. Bij sommige scholen maken we bij elk lokaal een apart kamertje waar kinderen begeleiding kunnen krijgen of alleen kunnen werken. Zowel in bedrijven als scholen is het maken van stilteplekken met een akoestische demping en een zonering aan de rand een goede aanvulling op het traditionele onderwijs.” SOCIALE DUURZAAMHEID “De bewustwording van duurzaamheid is een essentieel onderdeel van architectuur geworden. In veel vraagstukken wordt gefocust op energieverbruik en

2018 “2018 is een jaar waarin we willen terugkijken op een periode waar we veel van kunnen leren. Met de ervaring die we hebben en de vorm van architectuur en interieur die duurzaamheid in de breedste zin ondersteunt. Dat willen we delen met collega’s, opdrachtgevers en gebruikers. Meestal worden opdrachten gegeven aan de hand van architectenselecties. Je kunt je afvragen of dat nu een duurzame wijze van selecteren is. Hoe kun je meer van elkaars kracht gebruik maken? Door uitwisseling willen we die ideeën steeds scherper krijgen en ze ook realiseren. Eén van de sleutels is om architectuur als katalysator van een sociale gemeenschap in te zetten. Dat doe je door gebruikers bij de ontstaansgeschiedenis van een gebouw te betrekken en hen te prikkelen hun verbeelding in te zetten. Mijn ambitie is om het gebouw als een community art in de omgeving te integreren. We zijn techneuten en geen verbeelders. Door ook kunstenaars bij de ontstaansgeschiedenis te betrekken is een gebouw meer dan een functioneel ding en draagt het bij aan een betekenisvolle omgeving.” Voor meer informatie kijkt u op o-drie.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Peter Jan Bakker en Maarten Groenen

ONTWIKKELING NAAR IHP 3.0

Een onmisbaar instrument voor gemeenten en schoolbesturen Het eerste integraal huisvestingsplan ontstond na 1997 toen het rijk taken en verantwoordelijkheden in het kader van de huisvesting decentraliseerde. Gemeenten hadden behoefte aan een integraal overzicht rond de capaciteit, leegstand en groei. Het IHP 2.0 keek meer vanuit het gebied naar de capaciteit inclusief de verbreding in het maatschappelijk domein en de kansen die dat biedt. Het IHP 3.0 houdt daarnaast ook rekening met de gezamenlijke ambities rond duurzaamheid, de ontwikkeling van IKC’s en afspraken rond renovatie en vernieuwbouw.

en integraal huisvestingsplan (IHP) is een meerjarenperspectief voor de portefeuille onderwijshuisvesting dat een gemeente en de schoolbesturen gezamenlijk opstellen. Het IHP is steeds meer een coproductie tussen gemeente en schoolbesturen en een verbeterde en gezamenlijke invulling van de zorgplicht. Het biedt een leidraad voor investeringen in de huisvesting, zorgt voor een beleidsmatige en evenwichtige inzet van middelen en biedt een goed vertrekpunt voor het verbinden van opgaven in het sociaal maatschappelijk domein. De koepelorganisaties willen het IHP graag een formele status geven en komen naar verwachting volgend jaar met een voorstel (zie: schooldomein.nl/ihp).

Als het goed is biedt een IHP integrale oplossingen voor thema’s als te hanteren normbedragen, renovatie en duurzaamheid. Vanaf 1997 zijn wij bezig met het opstellen van IHP’s en we zien een groeiende behoefte bij gemeenten en schoolbesturen om afspraken over de onderwijshuisvesting meerjarig vast te leggen. Alleen al in 2017 zijn we in 10 gemeenten gestart met het opstellen van een IHP. Onder andere in Maassluis, Gooise Meren, Den Haag en Castricum heeft dat geleid tot gedragen en vastgestelde huisvestingsplannen waarmee een flinke verbeterslag in de onderwijshuisvesting wordt bereikt. Stap voor stap ontwikkelen we samen met schoolbesturen en gemeente een toekomstbestendig plan voor de onderwijshuisvesting, vaak in relatie met overige maatschappelijke voorzieningen. Een plan waarin de ambities worden vertaald naar ingrepen in de huisvesting en afspraken over prioritering in en financiering van dat plan. STAP VOOR STAP AANPAK Een goed IHP kent een aantal stappen waarbij op basis van tussenproducten wordt toegewerkt naar het eindproduct: een gedragen en beleidsrijk IHP. Wat zijn de logische stappen: 1. Visievorming (ambities) onderwijsaanbod; daar begint het natuurlijk mee, een gezamenlijk gedeeld beeld. 2. Visievorming (ambities) gebouw; daarbij gaat het om strategische ligging, de bengambitie, uitstraling en de kwaliteit van het gebouw in relatie tot bijvoorbeeld sociale en demografische ontwikkelingen en de criteria waar een goede voorziening aan moet voldoen.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ONTWERP EN INRICHTING

3. Uniforme beoordeling huisvesting; dan gaat het niet alleen om kwantitatieve aspecten, maar ook om de meer kwalitatieve, zoals uitstraling, veiligheid, toegankelijkheid en de mate van flexibiliteit. 4. Kansenkaarten, oplossingsrichtingen; vervolgens worden die gegevens verzameld in zogenaamde kansenkaarten. 5. Projectdefinitie. 6. Financiële vertaling. 7. Planning projecten (prioritering). 8. Afspraken over spelregels en financiële bijdragen partijen. 9. Integraal Huisvestingsplan (IHP).

Resultaten IHP · Uniforme beoordeling locaties · Knelpuntenanalyse op wijkniveau · Meer jaren perspectief per schoollocatie · Vertrekpunt voor integrale beleidsontwikkeling · Inzicht in noodzakelijke ingrepen voor komende 10 jaar · Inzicht in investeringen voor de komende 10 jaar · Kwaliteitsimpuls portefeuille · Transparantie richting schoolbesturen en gemeenteraad · Inzicht in mogelijk heden lokaal beleid · Draagvlak en rust onder partijen

SPELREGELS Belangrijk in onze aanpak is dat we bij elke stap niet alleen de ambitie – het wat – met elkaar in kaart brengen, maar ook afspraken met elkaar maken over hoe we dat bereiken en wie waarvoor verantwoordelijk is. Onze ervaring is dat er vaak meer mogelijk blijkt dan aanvankelijk door partijen wordt gedacht. Voor een goed en evenwichtig plan zijn partijen immers vaak bereid om een extra stap te zetten. Met spelregels komen we makkelijker van visie tot een concrete uitvoeringsagenda. WERKVORMEN EN INSTRUMENTEN Ter ondersteuning van het proces maken we gebruik van interactieve werkvormen wanneer we met alle betrokken partijen bij elkaar zijn. Daarnaast hebben wij een set instrumenten ontwikkeld, waarmee we samen met de partijen goed inzicht krijgen in de portefeuille onderwijshuisvesting. De beeldende manier waarop we (tussen)resultaten zichtbaar maken, helpen bovendien om slagvaardig met elkaar te werken en besluitvormers mee te nemen in de opbouw van informatie en overwegingen die worden gemaakt.

De gebouwinformatie die wij in de afgelopen jaren naar aanleiding van IHP’s verzamelden verwerken wij in onze (geanonimiseerde) benchmark waarvan wij de resultaten de 1e helft van 2018 presenteren.

MAATWERK EN MENSENWERK Natuurlijk is elke situatie weer uniek. Alleen al het verschil tussen omvang van gemeenten, het aantal betrokken schoolbesturen, wel of niet aanwezig zijn van voortgezet of speciaal onderwijs, maakt elk IHP traject een uniek traject. Maar ook de mate waarin bijvoorbeeld opvang organisaties of andere maatschappelijke organisaties worden betrokken in het IHP proces is verschillend. Bovendien is het een proces met elke keer weer nieuwe mensen en zijn het de mensen met wie wij het IHP samen ontwikkelen.

Wij passen onze procesaanpak dan ook elke keer aan op de specifieke context in uw gemeente. Dat kunnen wij efficiënt doen doordat onze aanpak en de daarin gehanteerde instrumenten pragmatisch van opzet zijn en onze adviseurs in veel verschillende trajecten ervaring hebben opgedaan. Dit artikel is in opdracht van POH geschreven door Peter Jan Bakker en Maarten Groenen van ICSadviseurs. Platform Onder wijshuisvesting vertegenwoordigt de belangen van de branche. Kijk voor meer informatie op platformonderwijshuisvesting.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst: Irma Thijssen, RVO.nl

NIEUWE BESLISBOOM VERDUURZAMING SCHOLEN

Doordacht en integraal uw scholen verduurzamen Een gezonder binnenklimaat voor de school? Zuinige verlichting? Het dak isoleren of liever HR++ glas? Of toch maar zonnepanelen? Veel schoolbesturen willen hun scholen verduurzamen, maar weten niet welke maatregelen zij dan het beste kunnen treffen. Hoe kun je slim investeren? En hoe slim financieren? Waar moet je aan denken als je werk wilt uitbesteden? De Beslisboom Verduurzaming Scholen helpt schoolbesturen in het PO en VO om een aanpak te kiezen voor verduurzaming van hun (bestaande) schoolgebouw(en). Met doordachte, doorgerekende, integrale maatregelpakketten.

e Beslisboom geeft voor schoolgebouwen uit drie verschillende bouwjaarklassen een maatregelpakket met oplossingen voor energie- en binnenklimaatverbetering. Er zijn 9 integrale maatregelpakketten, met maatregelen die onderling op elkaar zijn afgestemd. Die zijn berekend voor een beoogde exploitatieperiode van 5, 15 of 25 jaar. In deze periode verdienen de pakketten zichzelf terug. Met 8 van de 9 Maatregelpakketten kan worden voldaan aan de Wet Milieubeheer en aan Energielabel C of B en Frisse Scholen Klasse C of B. De Beslisboom geeft vervolgens een indicatie van de benodigde bouwen investeringskosten, in opties voor de financiering en in keuzes en vooren nadelen van verschillende uit- en aanbestedingsprocedures. De Beslisboom is ontwikkeld door ontwerpen ingenieursorganisatie Arcadis in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland in het kader van de Green Deal Scholen, en in samen足 werking met Boot Advocaten, BAM, Ruimte-OK, NLII, NIA, BNG, Platform 31, gemeente Rotterdam, en schoolbesturen PCOU, Ronduit en Spaarnesant. De maatregelen en kosten zijn gebaseerd op deskundige informatie en ervaringen in de praktijk. De Beslisboom Verduurzaming Scholen is gratis beschikbaar als online tool. Via uitklapschermen is er uitgebreide toelichting op de keuzes en handige achtergrondinformatie.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

AAN DE SLAG? Voordat wordt gestart met een plan voor verduur足 zaming van het onderwijsvastgoed, is het belangrijk dat gemeente en schoolbestuur gezamenlijk een visie, strategie en ontwikkelperspectief op beleids足 niveau hebben vastgelegd in een Integraal Huis足 vestingsplan IHP. Daarna is de Beslisboom handig als hulpmiddel. De Beslisboom geeft globale oplossingen en globale kostenindicaties. Het is altijd belangrijk

ONTWERP EN INRICHTING

“De Beslisboom geeft voor schoolgebouwen uit drie verschillende bouwjaarklassen een maatregelpakket met oplossingen voor energie- en binnenklimaat verbetering”

van maatregelen, uitbesteden aan marktpartijen, slim investeren, en financiering via een bank gemakkelijker. Een groot schoolbestuur kan op portefeuilleniveau bundelen, voor éénpitters kan samen werking lucratief zijn.

om per gebouw een aanpak op maat te kiezen en hiervoor een deskundige adviseur in te schakelen. En ook belangrijk: denk niet alleen aan de investeringskosten, maar ook aan de kwaliteit op langere termijn en aan de exploitatiekosten. Regel het beheer en onderhoud dus goed om de energiezuinigheid en een gezond binnenmilieu voor meerdere jaren te waarborgen. BUNDELEN Bundelen van maatregelen, onderhoud en budgetten van meerdere gebouwen biedt veel voordelen. Het maakt een integrale aanpak, onderlinge afstemming

HOGERE AMBITIES? Er zijn ook koplopers onder de gemeenten en schoolbesturen die nu al ambitieuzere doelen nastreven, bijvoorbeeld Energielabel A+, Frisse Scholen Klasse A, Energieneutraal of Nulop-de-Meter. Deze koplopers lopen voorop in een energietransitie die ook voor het scholenveld nodig is en merkbaar zal worden. Van deze koplopers zijn nog onvoldoende praktijkgegevens bekend en daarom zijn er nog geen Maatregelpakketten voor berekend. Voorlopig is er nog extra investeringsbudget nodig. Echter, een betere match tussen vraag en aanbod zal op termijn leiden tot hogere kwaliteit en een lagere prijs. De Beslisboom is gratis beschikbaar: beslisboomverduur zamingscholen.nl. Meer informatie: greendealscholen.nl en rvo.nl/ frissescholen.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Jan Lankelma en Jaco de Wildt – bbn adviseurs

RISICO VERTRAGING PROJECTEN NEEMT TOE

Effectieve bouwkostensturing oplossing De huidige aannemersmarkt vormt in toenemende mate een bedreiging voor bouwprojecten in primair en voortgezet onderwijs. Door beperkte budgetten en stijgende prijzen neemt het risico toe dat projecten vertraging oplopen of zelfs geheel moeten worden stopgezet omdat zij financieel onhaalbaar zijn gebleken. Deze situatie vraagt om een effectieve samenwerking tussen ontwerpers en bouwers om te komen tot de hoogst mogelijke kwaliteit die kan worden gerealiseerd. Een Bouwteamovereenkomst kan uitkomst bieden.

“In de huidige markt blijkt dat geïntegreerde contracten minder geschikt worden voor onderwijs projecten”

SCHOOLDOMEIN

et Bureau Documentatie Bouwwezen (BDB) heeft in 2016 inzicht gegeven in de discrepantie tussen VNG normbedragen en de werkelijke bouwkosten. Dit beeld wordt bevestigd door een recente enquête van Bouwstenen voor Sociaal. De afgelopen periode zijn de eisen die aan huisvesting worden gesteld steeds zwaarder geworden. Frisse Scholen, het Bouwbesluit, het Kwaliteitskader en duurzaamheidsambities zijn hiervoor belangrijke oorzaken. De huisvestingsbudgetten zijn echter niet meegegroeid met deze ontwikkeling, waardoor eisen en budgetten niet meer goed op elkaar zijn afgestemd. Nu de aan nemersmarkt sterk is aangetrokken – en het einde nog niet in zicht is – is het een grote uitdaging geworden om bouwprojecten voor onderwijshuisvesting binnen budget te voltooien. Bovendien moeten

januari 2018

nieuwbouw onderwijsprojecten vanaf januari 2019 voldoen aan de normen van Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG), waardoor de bouwkosten verder zullen stijgen. GEÏNTEGREERDE CONTRACTEN De discussie over de budgetten voor onderwijs huisvesting wordt volop gevoerd door gemeenten, schoolbesturen en professionals uit het werkveld. Een oplossing is echter helaas nog niet in zicht. In de tussentijd moet worden gezocht naar manieren om desondanks invulling te blijven geven aan de huisvestingsbehoefte van scholen in het primair en voortgezet onderwijs. Met geïntegreerde bouwcontracten, waarbij zowel ontwerp als uitvoering worden uitbesteed aan één marktpartij – bijvoorbeeld een Design & Buildcontract – is het mogelijk om een zeer

ONTWERP EN INRICHTING

efficiënt gebouw te ontwerpen en zo de bouwkosten te drukken. Door het inbrengen van uitvoeringskennis in het ontwerpproces is het mogelijk om het ontwerp te optimaliseren, zodat een besparing kan worden gerealiseerd op de bouwkosten. Andere voordelen zijn prijszekerheid in een vroege fase en het verleggen van risico’s naar de aannemer. In de afgelopen periode zijn goede ervaringen opgedaan met geïntegreerde contracten voor onderwijsprojecten. Sommige schoolbesturen hebben er zelfs voor gekozen om geïntegreerde contracten te hanteren als standaard voor bouwprojecten. In de huidige markt blijkt echter dat geïntegreerde contracten minder geschikt worden voor onderwijsprojecten. Aannemers kunnen steeds vaker kiezen om alleen nog in te schrijven voor projecten die zij aantrekkelijk vinden. Bij geïntegreerde contracten worden risico’s verlegd naar de aannemer en door de beperkte onderwijsbudgetten, worden deze projecten minder aantrekkelijk. Daarnaast is er een aanzienlijke administratieve last gemoeid met de uitvoering van een geïntegreerd contract, omdat aannemers schriftelijk moeten aantonen dat zij voldoen aan de eisen uit het Programma van Eisen en het contract. Daardoor is een geïntegreerd contract minder geschikt voor kleinere projecten. OVERSCHRIJDINGEN Wanneer wordt teruggevallen op het traditionele model bestaat ook het risico dat de aanbesteding alsnog mislukt. Daarbij schakelt de opdrachtgever een architect in voor het ontwerp en vervolgens een aannemer voor de uitvoering, De aannemersmarkt is zo onvoorspelbaar dat, ondanks zorgvuldig bouwkostenmanagement, een aanbesteding financieel kan tegenvallen of kan mislukken. Volgens de enquête van Bouwstenen voor Sociaal is slechts 9% van de onderzochte scholen binnen budget gerealiseerd, 42% had een overschrijding kleiner dan 20%, de helft had een overschrijding groter dan 20% en enkele projecten hadden zelfs een overschrijding groter dan 35%. De grootste overschrijdingen zijn tevens de meest recente projecten. Dit is in overeenstemming met het beeld van snel stijgende bouwprijzen. Bij een tegenvallende aanbesteding moet het budget worden verhoogd, moeten bezuinigingen worden gezocht of een combinatie hiervan. Dit leidt vaak tot vertragingen. Soms komt een project zelfs geheel tot stilstand.

PvE

Uitvoering

Traditioneel

Bouwteam

Engineer & Build

Design & Build

Primair verantwoordelijkheid opdrachtgever

Primair verantwoordelijkheid aannemer

Samenwerking opdrachtgever en aannemer

EFFECTIEVE BOUWKOSTENSTURING Het is beter om effectievere bouwkostensturing in het ontwerpproces in te brengen. In het traditionele model kan uitvoeringskennis worden ingeschakeld door een aannemer toe te voegen aan het Ontwerpteam, bijvoorbeeld na de fase Definitief Ontwerp. Ontwerpers en aannemer stellen vervolgens samen het Technisch Ontwerp op. De opdrachtgever is bij het gehele ontwerpproces betrokken en kan zijn invloed uitoefenen. Dit model wordt Bouwteam genoemd. In dit model wordt een aannemer gecontracteerd die als adviseur voor de technische uitwerking wordt toegevoegd aan het Ontwerpteam: het zogenaamde Bouwteam. Tijdens de aanbesteding vindt prijsvorming op basis van een Definitief Ontwerp plaats. In de fase Technisch Ontwerp zoeken ontwerpers en aannemer gezamenlijk naar een optimaal ontwerp resultaat binnen het gestelde budget, zodat voor de opdrachtgever een maximaal resultaat kan worden behaald binnen de reguliere planning van het ontwerptraject. De aannemer denkt mee over efficiënte oplossingen, slimme duurzaamheidsmaatregelen en dergelijke. De aannemer en de opdrachtgever zijn bij alle keuzes betrokken. Deze vorm van aanbesteden verloopt daarmee wezenlijk anders dan een reguliere aanbesteding. Nadat het Technisch Ontwerp gereed is, wordt de realisatieovereenkomst definitief gesloten. Het is voor de opdrachtgever belangrijk om zich in het proces bij te laten staan door een goede procesmanager en een goede kostendeskundige.

VOORDELEN VAN EEN BOUWTEAM: • Maximale invloed voor de opdrachtgever; • Uitvoeringskennis in de ontwerpfase; • Effectieve bouwkostenbeheersing; • Maximale kwaliteit door een efficiënt ontwerp; • Aansturing zoals bij een traditioneel project, geringe administratieve last; • Geschikt voor grote en kleine projecten.

Voor meer informatie kijkt u op bbn.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Daglicht en frisse lucht Essentieel in schoolgebouwen Het positieve effect van natuurlijk daglicht en ventilatie op de leeromgeving

De rol die schoolgebouwen hebben bij de ervaringen en vorming van kinderen is groot. Materialen, kleuren, lucht-kwaliteit, akoestiek en daglicht in het bijzonder zijn factoren die daar een grote rol in spelen. VELUX heeft daarom een bulletin gemaakt met onderzoeksresultaten over de invloed van daglicht en frisse lucht op de leeromgeving en leerprestatie van kinderen. Bovendien worden hierin een aantal referentie-projecten getoond die dit effect laten zien.

modulaire lichtstraten

Tot eind 2017 ontvangt u een gratis upgrade naar ventilerende modules voor VELUX modulaire lichtstraten. Neem contact op via: modulairelichtstraten@velux.nl en vraag naar de voorwaarden. Meer informatie op: www.modulairelichtstraten.velux.nl

Brochure meegestuurd met deze editie

Tekst Sibo Arbeek

GESLAAGDE INPASSING NIEUWBOUW WILLEMSPARKSCHOOL

Bijzondere puzzel op een binnenstedelijke locatie Het is even zoeken in de drukke Frederikstraat in Den Haag tot je op nummer 28 de naam van de Willemsparkschool leest, op een kleine plot ingepast tussen winkels, slijterijen en restaurants. Parkeren is lastig en dat is ook goed, want het is voornamelijk een aantrekkelijke winkelstraat. Een bijzondere school op een bijzondere plek en dus een mooie aanleiding voor een gesprek met locatieleider Elly van Bentem en architect Kees Jongelie van Topos.

lly: “We liggen tussen de woningen in de Archipelbuurt en naast de buurtspeeltuin Cantaloupenburg, in het centrum van Den Haag. Deze buurt bevat een dwarsdoorsnede mensen met een mix van authentieke wijkbewoners en hoogopgeleide jonge gezinnen. Deze buurt was echt een volkswijk, maar heeft zich ontwikkeld tot een winkelgebied met veel horeca. De school zit al vanaf 1938 op deze plek en toen was de toenmalige katholieke school nog onderdeel van de Willibrordusvereniging. Later kwamen we onder het bestuur van SCO Lucas. Eind jaren 90 kreeg het onderwijs steeds meer te maken met computers en dat paste niet in het huidige gebouw, dat op dat moment in een slechte staat van onderhoud

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

verkeerde. In 2004 lagen de eerste concrete plannen op tafel, maar tegelijkertijd liep de school leeg en hadden we nog maar 87 leerlingen. In die tijd kwamen we onder een nieuw schoolbestuur; de Haagsche Schoolvereniging. Na brand in Het Open Venster (HOV ) kwam deze tijdelijk in dit gebouw terecht. Op dat moment was er voldoende ruimte, maar vrij snel groeide de Willemsparkschool en had zelf weer alle ruimte nodig. Het HOV verhuisde weer en vervolgens werden de nieuwbouwplannen van de Willemsparkschool concreter.” NIEUWBOUW OF RENOVATIE Architect Kees Jongelie over het proces: “Er waren twee opties; vervangende nieuwbouw of renovatie. Het gevelbeeld aan de Frederikstraat speelde natuurlijk mee; we moeten het oude pand met conciërge woning en gymzaal slopen om de nieuwbouw mogelijk te maken. Het gat dat daardoor ontstond is gevuld met een nieuw pand voor buitenschoolse opvang van

ONTWERP EN INRICHTING Twee Samen, waarbij we de oude gevel aan de straat terug moesten brengen. Op de toch al kleine plot moest ook een gymzaal komen, al dan niet op maaiveld of op de verdieping. We kwamen er niet goed uit, tenzij we de gymzaal half verdiept zouden realiseren, met de kleedkamers onder de grond. De gemeente realiseerde zich dat er extra budget nodig was. Door die ingreep konden we de school in twee lagen bouwen. De school richt zich naar de speelplaats en het parkje op het noorden, omdat we zo het meeste licht kunnen vangen. Het was behoorlijk puzzelen om het logistiek te organiseren en daarom heeft het traject relatief lang geduurd; iedereen moest concessies doen. We hebben niet gekozen voor een gemetselde gevel, want het moest een licht gebouw worden. Daarom hebben we gekozen voor aluminium platen in lange horizontale belijningen, om het gebouw niet te hoog te laten lijken. In de plint hebben we houten delen gebruikt van oregon pine en ook de hoeken zijn van hout wat een heel warm gevoel geeft en voor een natuurlijke verbinding met het plein zorgt. Op de verdieping is een groot venster aangebracht met zicht op de speeltuin en het groen.” INTERNATIONAAL KARAKTER Elly verder: “We zijn vanwege de vervangende nieuwbouw twee jaar en drie maanden weg geweest en in mei 2015 konden we er weer in. In juni 2016 was de nieuwbouw aan de Frederikstraat klaar, waar de BSO een plek heeft gekregen. We kwamen met 230 kinderen terug en dat was voor de buurt wel even wennen. We werken vanwege de beperkte buitenruimte met twee pauzemomenten. Daarna spelen de kinderen van de BSO en TSO vaak buiten. Sommige bewoners horen de hele dag de kinderen, terwijl anderen het juist weer gezellig vinden. We proberen met vieringen en bijeenkomsten zoveel mogelijk met de buren rekening te houden. De Willemsparkschool is een algemeen bijzondere school met een internationaal karakter. Kinderen krijgen Engels vanaf de kleuters aangeboden. In het nieuwe gebouw hebben we grote leerplekken, ontworpen volgens de eisen die het International Primary Curriculum vraagt; waarbij kinderen in groepjes uiteengaan en in verschillende werkvormen aan de slag kunnen gaan. In het oude gebouw kon je geen IPC-onderwijs vormgeven. De midden- en bovenbouw zitten boven en zijn in drie groepen met lokalen en een eigen leerplein gesitueerd. De kleuters zitten beneden en hebben direct contact met buiten. Er zijn drie ingangen, zodat iedereen op zijn eigen niveau kan binnenkomen. Dat zorgt voor rust en duidelijke verkeersstromen en daarmee voorkomen we logistieke knelpunten.” PRAKTISCH DUURZAAM Kees verder: “Duurzaamheid was niet per se een item, het hoort gewoon bij de opgave; het moest vooral een goede school worden. En doordat de gymzaal de

“Het was behoorlijk puzzelen om het logistiek te organiseren en daarom heeft het traject relatief lang geduurd”

grond in moest stond er druk op het budget. Er is wel individuele co2 gestuurde mechanische ventilatie, vloerverwarming en er komen nog zonnepanelen op het dak. Er is ook automatische lichtregeling en de temperatuur kan apart geregeld worden.” Elly ten slotte: “Dat vinden de collega’s fijn. Bijzonder is ook het akoestisch plafond met gaatjes. De eerste dag hebben de kinderen er met verbijstering naar gekeken. Het meest fijne vind ik het licht en de ruimte in dit gebouw. Het is hier zo rustig, ondanks de 230 kinderen en de bijzondere plek.” Kijk voor meer informatie op toposarchitecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

PULASTIC AT WORK

Frits Philips lyceum-mavo biedt excellent onderwijs met internationaal perspectief!

• Frits Philips is een lichtend voorbeeld van inzet, ambitie en betrokkenheid • Excellent onderwijs met internationaal perspectief • Sportvloer past bij uitstraling nieuwe Frits Philips lyceum-mavo • Talenten ontwikkelen gaat niet vanzelf. Je hebt er inzet, ambitie en betrokkenheid voor nodig en dat draagt Frits Philips lyceum-mavo vanaf de eerste schooldag uit.

iet voor niets draagt de school de naam van de man die vol passie heeft gebouwd aan het internationale elektronicaconcern waarvan hij uiteindelijk president werd. De man die intens meeleefde met zijn club, PSV, en met de mensen die zich voor de volle 100% inzetten voor Philips. Frits Philips is een lichtend voorbeeld van inzet, ambitie en betrokkenheid. Frits Philips lyceum-mavo biedt excellent onderwijs met internationaal perspectief. De nieuwe school is een fusie tussen het Christiaan Huygens College en het Bisschop Bekkers College,

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

waar al sinds 1977 Pulastic sportvloeren te vinden zijn. Dankzij de fusie ontstaat een breder aanbod aan opleidingen. De school is vanaf nu een Brainport-school en biedt vier talentrichtingen: cultuur, ondernemerschap, wetenschap en sport. De talentrichting sport werkt samen met voetbaltrainers van PSV en Oranje Zwart. PULASTIC SPORTVLOEREN EN PULASTIC SOUND WALL Het startschot voor de bouw werd gegeven door de broers Frits en Anton Philips, de zonen van de oud-directeur van Philips. Het

nieuwe Frits Philips lyceum-mavo is binnen de afgesproken tijd opgeleverd en het voldoet aan alle wensen en eisen. Het gebouw beschikt nu over goede ICT-aansluitingen, een fijn binnenklimaat en innovatieve ledverlichting. PULASTIC CLASSIC 110 ECO Door LIAG Architecten & Bouwadviseurs is Pulastic uitgebreid in het bestek omschreven. Voor de sporthal is gekozen voor de Pulastic Classic 110 Eco in een prachtige frisse blauwe kleur. Van onze lichtblauwe belijningskleur is een sportvloercoating ont-

ONTWERP EN INRICHTING

wikkeld omdat deze kleur perfect aansluit op de print van de PulasticÂŽ Sound Wall. De gebruikers en opdrachtgevers reageerden vol enthousiasme op de referentieprojecten van de PulasticÂŽ Sound Wall. Na de beoordeling van de akoestische eigenschappen van deze wandbekleding was iedereen overtuigd. Zeventig lokalen, een grote aula, gymzaal, theaterzaal en projectruimten. Het nieuwe Frits Philips lyceum-mavo in Eindhoven is opgeleverd: een gloednieuw gebouw voor 1.650 leerlingen. Voor meer informatie kijkt u op www.pulastic.com.

SYSTEMEN / KLEUREN

Ruimte

Systeem

Kleur

Sporthal

1.304 m2 Pulastic Classic 110 Eco

Lichtblauw (Belijningskleur)

Sporthal

266 m2 Pulastic Sound Wall

Berging

116 m Pulastic Classic 60 Eco

Lichtblauw (Belijningskleur)

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

GROEN, FRIS EN FLEXIBEL

Integrale aanpak helpt! Onderwijshuisvesting kent een enorme uitdaging. Zo stelde de Rijksbouwmeester een aantal jaren geleden al vast dat het droevig gesteld is met het binnenklimaat op scholen, waardoor de gezondheid en leerprestaties van meer dan een miljoen kinderen onder druk staan en kwalitatief betere onderwijshuisvesting geen luxe, maar noodzaak is. Daarbij brengen nieuwe onderwijsvormen, digitalisering en de integratie met andere sociaal maatschappelijke domeinen de eis met zich mee dat gebouwen eenvoudig en flexibel moeten inspelen op veranderende wensen en behoeften van de gebruikers.

egelijkertijd zijn de maatschappelijke ambities ten aanzien van onderwijsvastgoed hoog, zijn de beschikbare bedragen hiervoor ontoereikend en zijn de bouwkosten stijgend. Een uitdaging, die vraagt om een integrale benadering. Want alleen door ontwerp en realisatie in handen van één deskundige partij te leggen is het mogelijk om waarde te creëren en wordt onderwijshuisvesting financieel haalbaar. Eduhuys Onderwijshuisvesting B.V. verzorgt de realisatie van onderwijshuisvesting. Met behulp van een integrale benadering brengen we de groene, frisse school, die flexibel is in gebruiksmogelijkheden tot leven.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

WAARDECREATIE DOOR EEN INTEGRALE AANPAK In onze benadering laten we ons leiden door de vraag hoe we maximaal waarde kunnen creëren en u kunnen ontzorgen bij uw huisvestingsvraag. Daarom kiezen we voor een integrale aanpak, waarbij we zowel het ontwerp als de realisatie voor onze rekening kunnen nemen. Zo kunnen we strak sturen op kosten en blijven uw huisvestings- en energielasten beheersbaar. Ook onze financiële benadering is integraal. Het gaat immers niet alleen om de oprichtingskosten, maar om de levenscyclus van het gebouw en de waarde die daarmee kan worden gecreëerd. We kijken dan ook naar alle kosten van het stichten en exploiteren van het schoolgebouw in relatie tot de waarde- en opbrengstcreërende functies ervan. Om verrassingen uit te sluiten en faalkosten te beperken werken we volgens een heldere procesfasering, die aansluit bij de gangbare bouwfase-indeling van de RVOI. Zo kunt u uiteindelijk vertrouwen op een beheerst proces en

ONTWERP EN INRICHTING

wordt uw school financieel haalbaar. Sterker nog, dankzij onze aanpak kunnen we uw schoolgebouw sleutelklaar overdragen tegen een prijs, die 5 tot 10% lager ligt dan de VNG-benchmark. GROEN EN FRIS Waarde creëren is niet alleen een kwestie van geld. Het gaat erom dat docenten, leerlingen en andere belanghebbenden het schoolgebouw waarderen, in uitstraling en gebruik, nu en in de toekomst. Daar-

“In onze benadering laten we ons leiden door de vraag hoe we maximaal waarde kunnen creëren” om sturen we aan op een gezond en inspirerend schoolgebouw met een duurzaam en onderhoudsvriendelijk karakter, ofwel een groene, frisse school. Dit begint met een goede isolatie als fundament voor een energiezuinig gebouw, waarbij we in het ontwerp en de materiaalkeuze streven naar duurzame oplossingen. Daarbij zorgen we aan de voorkant van het proces dat installatieoplossingen goed worden doordacht en zorgen we voor voldoende ventilatiemogelijkheden en frisse lucht evenals voldoende

daglicht en goede binnenverlichting. Immers, een gezond en fris binnenklimaat heeft positieve effecten op gezondheid, welzijn, leer- en werkprestaties. FLEXIBEL De groene, frisse school moet ook eenvoudig en kosten efficiënt kunnen voorzien in veranderende wensen en behoeften van gebruikers. Flexibiliteit mag echter niet ten koste gaan van uitstraling, omdat het gebouw ook recht moet doen aan het unieke karakter van de school. Architectuur is dan ook minstens zo belangrijk. We zijn ervan overtuigd dat flexibiliteit en uitstraling hand in hand kunnen gaan, omdat we de mogelijkheid hebben om te werken volgens een modulaire bouwmethode van prefab elementen. Deze elementen hebben een hoge kwaliteit in detaillering en uitvoering en bieden architectonisch zoveel mogelijkheden, dat aan de buitenkant niet te zien is dat de school modulair is gebouwd. Zo brengen we uiteindelijk de groene, frisse, toekomstbestendige school met u tot leven! Eduhuys Onderwijshuisvesting maakt deel uit van Bouwgroep Zuiderbosch B.V. Bouwgroep Zuiderbosch richt zich op alle fasen van het huisvestingsproces; van risicodragende projectontwik keling en het realiseren van turnkey huisvestingsoplossingen tot exploitatie en beheer van gronden en vastgoed. De activiteiten zijn ondergebracht in zeven zelfstandige bedrijven, waaronder Eduhuys Onderwijshuisvesting. Bezoekadres: Hintham 156, 5246 AK ‘s-Hertogenbosch (T) 073-6924435 (W) www.eduhuys.nl (E) info@eduhuys.nl

SCHOOLDOMEIN

We bouwen op een stevig fundament van vijftig jaar ervaring met scholenbouw, die terug voert naar 1967, toen Systeem- en Montagebouw Tilburg N.V. is opgericht met als doel scholen te realiseren volgens een Industrieel Flexibel Demontabel (IFD) bouwsysteem. In 1993 is de verkoop en planontwikkeling verzelfstandigd doorgegaan onder SMT Projecten B.V. In deze periode zijn er in Nederland veel onderwijsgebouwen, scholen en studentenhuisvesting in Design en Build (D&B) en Engineer en Build (E&B) gerealiseerd. Vanaf 2011 zijn de activiteiten voortgezet onder de naam Eduhuys Onderwijshuisvesting.

januari 2018

DUURZAAM ONDERHOUDEN IS EEN VAK APART!

AlphaConsultancy is hèt bureau voor bouwmanagement & advies op gebied van beheer en onderhoud van vastgoed. Wij leveren kennis en capaciteit om bouwkundige, technische en energetische (onderhouds)vraagstukken op te lossen, in samenwerking met de opdrachtgever. Het deskundige team van AlphaConsultancy ondersteunt en ontzorgt de opdrachtgever waar nodig en zorgt voor vakkundige afhandeling van uw vraag en project. Laat ons kosteloos uw energienota’s checken (“no cure, no pay”). De eerste besparingen zijn vaak al hiermee te realiseren! Tip 2: Meerjarenonderhoudsplanningen (MJOP’s) die wél kloppen en de juiste sturingsinformatie bevatten. Dat wilt u toch ook! Tip 3: Uitvoerende partijen benaderen voor uw onderhoudsvraagstukken? Wij kunnen het beter, kijken breder en benaderen het altijd onafhankelijk! Tip 1:

Wij komen graag bij u langs. Vestiging Zwolle: Burg. Drijbersingel 25, Zwolle Vestiging Ridderkerk: Houtzaagmolen 104, Ridderkerk T: (038) 453 25 35 E: contact@alphaconsultancy.nl I: www.alphaconsultancy.nl

DE FLEXIBELSTE SCHOOL IS NU BESCHIKBAAR. Eén van de bekendste gebouwen welke DEMEEUW de afgelopen jaren heeft gerealiseerd is vanaf augustus 2018 weer beschikbaar. Het betreft een flexibele school die niet alleen is gegroeid in formaat, maar ook nog eens is verplaatst gedurende het gebruik. Een schoolvoorbeeld van circulair bouwen. Het modulaire karakter van het gebouw maakt het mogelijk om het gebouw volledig te verplaatsen naar een gewenste locatie. Daarnaast is het mogelijk om het gebouw in delen in te zetten en opnieuw samen te stellen. Kenmerken • 37 lokalen • ca. 5.700 m2 • In delen herinzetbaar of in zijn geheel • Koop of huur Nieuwsgierig naar de mogelijkheden? Neem dan gerust contact op met onze accountmanager Justin Smith op telefoonnummer 06 5127 6926 of stuur uw gegevens naar j.smith@demeeuw.com voor meer informatie.

WWW.DEMEEUW.COM/DIRECT-BESCHIKBAAR

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Drs. Krijno van Vugt, M3V advies & management

ONTWERP EN INRICHTING

Grootschalige vernieuwing voortgezet onderwijs Lelystad De gemeente Lelystad staat aan de vooravond van een grote vernieuwing van het voortgezet onderwijs. De drie brede scholengemeenschappen van de Stichting Voortgezet Onderwijs Lelystad (SVOL) gaan samen op in een onderwijscampus met een vmbo-cluster en een havo-vwo-cluster voor circa 3.800 leerlingen. De gemeenteraad heeft in het voorjaar van 2017 besloten de vernieuwing van de SVOL maximaal te ondersteunen door de huidige drie brede scholengemeenschappen te vervangen door een gezamenlijke onderwijscampus voor alle leerlingen voortgezet onderwijs.

eze onderwijscampus moet leiden tot een breder aanbod van vakken, meer onderwijs op maat en een betere doorstroming naar vervolgonderwijs en (de regionale) arbeidsmarkt. Ook moet het leiden tot een gunstige exploitatie waardoor er meer middelen beschikbaar blijven voor het onderwijs. En niet onbelangrijk, het moet ook bijdragen aan het versterken van het profiel van Lelystad. Wethouder Ed Rentenaar, verantwoordelijk voor onder meer onderwijshuisvesting en daarmee de besluitvorming in de afgelopen periode over de vernieuwing van het voortgezet onderwijs is een erg tevreden mens: “In het jaar dat Lelystad 50 jaar bestaat, is het gelukt om na een lange zorgvuldige bestuurlijke discussie een dergelijk besluit te nemen. Het gaat om een onderwijscampus waar het overgrote deel van de Lelystadse jeugd het voortgezet onderwijs zal volgen.” Nadat voor de vernieuwing van het onderwijs draagvlak was binnen de SVOL, is gestart met de gemeentelijke besluitvorming om de vernieuwing ook ruimtelijk mogelijk te maken. De campus moet onderdak bieden aan circa 3.800 leerlingen in een voorziening van circa 27.500 m2 oppervlakte. Hiervoor is een investeringsbudget vrijgemaakt van circa € 55,5 miljoen. De onderwijscampus moet – vanzelfsprekend – energieneutraal worden. LANGE GESCHIEDENIS “De besluitvorming over de vernieuwing van het voortgezet onderwijs kent een lange geschiedenis waarbij ook de gemeente intensief heeft meegedacht

en gesproken over deze onderwijsvernieuwing. Daarbij waren belangrijke discussiepunten het creëren van kleinschaligheid en veiligheid en het voorkomen van een tweedeling door het realiseren van een vmbo-cluster en havo-vwo-cluster, wat de ambitie is van de betrokken scholengemeenschappen. Vanuit de onderwijshistorie van Lelystad waar de middenschool erg sterk geworteld was, zijn dit heel begrijpelijke aandachtspunten. Belangrijke verworvenheden moesten vanzelfsprekend ook in de nieuwe voorzieningen gegarandeerd zijn. In de discussie met de gemeenteraad over de financiering van de nieuwbouw zijn hierover dan ook de nodige amendementen en moties aangenomen”, aldus Rentenaar. “Kleinschaligheid, veiligheid, bereikbaarheid, voorkomen van tweedeling, zijn heel erg belangrijke prestatie-eisen waarop we het ontwerp van de onderwijscampus ook zullen toetsen. Maar dit zijn overigens ook voor de SVOL erg belangrijke eisen.” ONDERWIJSVERNIEUWING De onderwijsvernieuwing wordt dus integraal aan gepakt in Lelystad. De betrokken scholen – de SGL, De Rietlanden en ISG Arcus - zijn nu volop bezig met de vernieuwing van hun onderwijs en hun organisatie, waaronder de invoering van de nieuwe profielen in het vmbo. Barry Lommen, bestuurder van de SVOL geeft leiding aan het vernieuwingsproces binnen de drie scholengemeenschappen. Alle geledingen binnen en buiten de scholengemeenschappen zijn betrokken. “We volgen nog steeds een intensief proces. Het onderwijsconcept is met onze medewerkers tot

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

bestuurder Barry Lommen (l)

stand gekomen. Dit heeft geresulteerd in draagvlak bij een overgroot deel van onze mensen, de medezeggenschapsraden en de GMR. De herinrichting van voortgezet onderwijs om daarmee de stabiliteit, continuïteit en kwaliteit van het VO voor langere tijd te kunnen blijven garanderen, werken we nu verder uit. De beslissing van de gemeenteraad om ook al onze huisvesting te vernieuwen, is voor het onderwijsproces natuurlijk een prachtige kataly sator”, aldus Lommen. En deze vernieuwing van de huisvesting is ook nodig. De eerste school voor voortgezet onderwijs was de Scholengemeenschap Lelystad (SGL), destijds neergezet als een semipermanent gebouw vanuit de gedachte dat dit binnen een afzienbare tijd zou worden vervangen door nieuwbouw. Zoals wel vaker het geval, is het gebouw nog steeds in gebruik. Ook de andere twee brede scholengemeenschappen zijn inmiddels op leeftijd; grootschalige aanpassingen zijn nodig om de gebouwen technisch en functioneel weer bij de tijd te krijgen. “Op basis van de onderwijsvisie en gewenste organisatie van de SVOL is onderzocht of het mogelijk is de huidige drie scholen gemeenschappen aan te passen en daarmee de levensduur te verlengen. Uitkomst van dit onderzoek was dat dit weliswaar mogelijk is, maar alleen tegen erg hoge kosten”, aldus Krijno van Vugt van M3V, projectleider huisvesting bij de gemeente in de afgelopen jaren. “En dan is er nog steeds sprake van matig functionele onderwijsgebouwen. De investeringskosten waren, zeker wanneer ook werd uitgegaan van hedendaagse kwaliteitseisen met betrekking tot Frisse Scholen, nagenoeg vergelijkbaar met de kosten van vervangende nieuwbouw”. HET BESTE ONDERWIJS Voor wethouder Rentenaar was dit aanleiding om met de raad de discussie te starten over algehele

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

en wethouder Ed Rentenaar

nieuwbouw voor het voortgezet onderwijs. “Gezien alle ontwikkelingen waar we in Lelystad voor staan, en ik noem o.a. de ontwikkeling van de Luchthaven Lelystad, de ontwikkeling van de kustzone, maar ook de ambitie om een aantrekkelijke onderwijsstad te zijn voor medewerkers waar het goed is om te werken en niet vergeten te wonen, was ik van mening dat daar ook onderwijsgebouwen bij horen die die brede ambities ondersteunen dan wel daar een uitdrukking van zijn. En wat we ook erg belangrijk vonden was dat nieuwbouw aantoonbare voordelen heeft in de exploitatie van de SVOL. Als gemeente en school bestuur delen we immers dezelfde ambitie, namelijk het beste onderwijs geven aan onze jonge burgers, daar moet het onderwijsgeld naartoe gaan. En daar willen wij als gemeente ook in bijdragen door te zorgen voor goede ruimtelijke randvoorwaarden. We moesten echter wel een enorme sprong maken

ONTWERP EN INRICHTING

“Als gemeente en schoolbestuur delen we dezelfde ambitie, namelijk het beste onderwijs geven aan onze jonge burgers”

van een beschikbare € 18 miljoen anno 2013 naar de huidige € 55,5 miljoen voor de campus, maar dat is met vereende krachten gelukt.” Om die ambities waar te maken heeft de gemeente Lelystad besloten uit te gaan van hogere beschikbare stichtingskosten dan de VNG-normering in de verordening onderwijshuisvesting. De gemeente anticipeert nu al op het toekomstig Bouwbesluit dat uitgaat van BENG voor onderwijsgebouwen. REALISATIE ONDERWIJSCAMPUS Na de besluitvorming is direct gestart met de uitvoering. Een uitgebreide architectenselectie heeft plaatsgevonden waarbij Kraaijvanger Architecten uit Rotterdam is geselecteerd om de onderwijscampus te realiseren. De twee overgebleven bureaus is gevraagd om in een kortlopend traject samen met de SVOL het onderwijsconcept te vertalen in een concept voor

de onderwijscampus. Wethouder Rentenaar: “Met het ontwerp van Kraaijvanger Architecten sluiten we een langdurig en zorgvuldig besluitvormingstraject af en staan we aan het begin van de volgende fase. We moesten van ver komen, namelijk een beetje opknappen van de bestaande gebouwen en gaan nu een prachtige onderwijscampus realiseren waarin we het onderwijs van de toekomst maximaal kunnen vormgeven. Een voorziening waarmee Lelystad, zoals destijds in de middenschooldiscussie, weer voorop kan lopen als het gaat om onderwijsvernieuwing én de huisvesting die daarbij hoort. Deze enorme stap voorwaarts was alleen maar mogelijk dankzij een heel goed en intensief samenspel tussen de scholen, het schoolbestuur, het college en de gemeenteraad van Lelystad.” Voor meer informatie kijkt u op m3v.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

REVIUS LYCEUM DOORN - OPLEVERING SEPTEMBER 2017

FLEX I BELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE D I E N S TV E R LE N I N G

S P E C I A L I S T I N ONDERWIJSHUISVESTING

ON T W E R P • R E A L ISAT IE • OND ERHOU D

Het idee In de rubriek het idee belicht iedere editie van Schooldomein een initiatief dat een positieve bijdrage levert aan de samenleving. In dit nummer het idee van Erik en Luuk Ex.

ONDERWIJS VAN FINLAND TOT SINGAPORE

cht jaar stond Erik voor de klas en stelde zichzelf de vraag: hoe kan ik het beste lesgeven? Moet ik streng zijn en zorgen dat iedereen naar mij luistert, of moet ik juist naar de leerlingen luisteren? Zorg ik dat de kinderen goed scoren op examens of leer ik ze presen teren, discussiëren en argumenteren? Met deze vragen bezocht hij andere klassen om mee te kijken bij collega’s. Hij bezocht andere scholen om te vragen hoe ze het daar deden. Op vakantie in Oeganda bezocht hij scholen op het platteland. Na het bijwonen van een les dacht hij; hier valt veel te leren. Hoe geven scholen in verschillende landen les? Deze vraag vormt de rode draad in de onderwijsreis.

In het schooljaar 2017/2018 rijden Erik Ex (30) en zijn broer Luuk Ex (28), journalist, met een bus van Finland naar Singapore. Twee van de best gewaardeerde OESO-landen op

het gebied van onderwijs. Maar zo ver als de landen uit elkaar liggen, zo verschillend is het onderwijs. In Finland gaan kinderen pas naar school als ze zeven jaar oud zijn. Vakanties zijn lang en schooldagen behoren met vijf uur per dag tot de kortste ter wereld. Bovendien, de kinderen krijgen bijna geen huiswerk mee. De leraren hebben veel vrijheid, want er is geen onderwijsinspectie die voorschrijft en controleert waar de les over gaat. Dat bepalen de leraren zelf. Hoe anders is dat in Singapore. Daar moeten kinderen vanaf hun vierde naar school en is het eerste examen al als ze acht zijn. De dagen zijn lang en lopen volgens een strak schema. De overheid heeft een machtige onderwijsinspec tie die lesinhoud bepaalt. En aan huiswerk geen gebrek, want als de opdrachten van school af

zijn, geven de ouders ook huiswerk op. Deze tegenstelling is de aanleiding van hun reis. Onderweg schrijven ze over het onder wijs in landen waar ze doorheen reizen. Ze bezoeken de landen waarvan we kunnen leren en waar het onderwijssysteem op dit moment ingrijpende veranderingen doormaakt. Erik en Luuk gaan op bezoek bij leraren, hun middelbare scholen en leerlingen uit de klas. Om te ervaren hoe het er in de praktijk aan toe gaat, geeft Erik in elk land een les. Ook ontmoet Erik docenten van zijn eigen leeftijd, want de leraren die nu dertig zijn, bepalen het curriculum en onderwijssysteem van straks.

De zoektocht van Erik en Luuk is te volgen via de-edyssee.com en facebook.com/Onderwijsreis.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Tekst Sibo Arbeek

IEDER Z’N VAK MET INKOOPMEESTERS

Betere inkoop voor onderwijsorganisaties Aanbesteden is ingewikkeld en tijdrovend, behalve als je precies weet hoe het werkt. InkoopMeesters richt zich op waar het echt om gaat: een doelmatig contract met een betrouwbare leverancier.

k zit aan tafel met Marloes Verhoeven en eigenaar Jean-Paul Roegies in het kantoor van InkoopMeesters in Veghel. Jean-Paul: “We zijn in 2006 gestart met InkoopMeesters, omdat we merkten dat scholen het lastig vonden om het aanbestedingsrecht voor hun eigen situatie te operationaliseren. Ze wisten niet precies wat op ze afkwam en welke kennis en expertise ze nodig hadden. We hebben toen bewust de keuze gemaakt om niet op een inkooppakket te focussen, maar op het proces, en daarmee op de kwaliteit van het onderwijs als totaal. Dat maakt dat je de taal van de klant leert spreken en je weet wat er in ze omgaat en waar ze mee zitten. Inmiddels kennen we de best practises, zijn we bekend met de ketenpartners en kunnen we goed inschatten welke behoeften er zijn. Tien jaar geleden was aanbesteden nog geen

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

gemeengoed; scholen sloten gewoon een contract. Dat was soms makkelijk, maar het mocht niet; het werd onderwijsorganisaties steeds meer duidelijk dat ze de aanbestedingsregels moesten volgen.” MOOI SPANNINGSVELD “We staren ons niet blind op de wettelijke regels, maar werken aan een doelmatige overeenkomst. Als je alleen naar de wet zou kijken krijg je een prima aanbesteding maar geen goed contract, dus de operatie is dan geslaagd, maar de patiënt overleden. Als je een jurist vraagt kunnen ze prachtig vertellen hoe het rechtmatig werkt, maar niet hoe het doelmatig kan. Balanceren tussen regels en werkelijkheid levert een mooi spanningsveld op. Daarom is het van belang om te weten wat wel en niet mag en om klanten de verschillende opties te laten zien.

FACILITAIR EN BEHEER

Wij gaan daarbij uit van de mogelijkheden en niet van de onmogelijkheden, altijd in het belang van de klant en het doel dat hij wil bereiken. Die benadering helpt scholen echt en maakt goed zichtbaar wat we kunnen betekenen. Een aanbesteding is toch een soort van bedreiging die in eerste instantie vooral beperkingen en tegenstand oproept. Het liefst willen we vanaf het moment dat de vraag ontstaat meedenken omdat dat mede de inhoud van het contract en het verloop van de procedure bepaalt. Inkoop wordt vaak als een suf beroep gezien, maar zo zien wij dat niet. Je kunt ondanks de kaders heel creatief met de vraag van de opdrachtgever om gaan. Dat vraagt om flexibiliteit, creativiteit en aanpassingsvermogen. Een inkoper moet ondernemend en proactief zijn en vooral luisteren wat de opdrachtgever graag wil bereiken in plaats van zelf te vertellen hoe de wereld in elkaar zit.” DOELMATIGHEID “Uiteindelijk zijn de regels er om een doelmatige overeenkomst te sluiten en vanuit die gedachte werken we samen aan een doel. Scholen moeten aanbesteden, maar ze doen het nog niet allemaal en zeker niet allemaal goed. Het gaat bijvoorbeeld verkeerd als je de manier waarop je met leveranciers wilt werken laat afhangen van een aanbesteding. Je mag juist kopen wat je wil, maar de aanbesteding bepaalt bij wie; je mag als opdrachtgever zelf bedenken hoe je die relatie inricht. Wat een aanbesteding bewerkstelligt is concurrentie en daarmee over het algemeen betere voorwaarden voor de opdrachtgever. Wij focussen op goede contrac ten, want als je niet goed aanbesteedt krijg je geen

“Als je alleen naar de wet zou kijken, krijg je een prima aanbesteding maar geen bruikbaar contract”

goed contract en dat is een risico op zich. We beginnen vanuit het contract, bij wat de school wil bereiken en niet bij de aanbesteding of de leverancier. Daarin zijn we onderscheidend. Wat de school wil staat centraal in het hele traject. Afhankelijk van de grootte of het onderwerp hebben we met besturen te maken of met een inkoopafdeling namens de opdrachtgever. Opdrachtgevers vinden het verfrissend dat we het eenvoudig houden, leesbaar en begrijpelijk. We werken voor alle onderwijssoorten en doen alles; van bouwwerken, architectenselecties tot ICT-systemen, maar ook kantoorartikelen en schoonmaak.” KWALITEIT LEVERANCIER “Een leverancier heeft meer verstand van zijn kwaliteiten en zijn vak dan een school. Daarom is het in het belang van de opdrachtgever om die kennis zo optimaal mogelijk te benutten. We werken dus veel meer vraaggestuurd dan aanbodgericht. Daarmee lok je innovatie vanuit de markt uit. Het gaat erom dat een opdrachtgever zo goed mogelijk samen kan werken met de leverancier. De nieuwe aanbestedingswet uit 2013 stelt meer eisen aan aanbestedende diensten. Dat vraagt om capaciteit die er niet altijd is. Je ziet in dat licht dat de rol van de inkoper verandert. Inkoop ontwikkelt zich van aanbodgericht handelen naar het organiseren van relaties. De kennis en kunde van leveranciers staat weer meer centraal en dat levert ook meer waardering op. Onze stelling is ieder z’n vak en daar werken wij graag aan mee.” Voor meer informatie kijkt u op inkoopmeesters.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

KENNISDAG ONDERWIJSHUISVESTING FORBO FLOORING BIEDT HEEL VEEL INSPIRATIE

Kies je materialen met zorg en denk aan onderhoud De mogelijkheden van Marmoleum als lambrisering, het belang van een goed binnenklimaat en de bouw van een van de duurzaamste scholen van ons land. Deze drie onderwerpen vormden het programma van een kennisdag over onderwijshuisvesting bij Forbo Flooring in Assendelft: ter inspiratie voor iedereen die affiniteit heeft met scholenbouw.

et woord ‘lambrisering’ associëren we meestal met klassieke houten panelen of kleurrijke geglazuurde wandtegels in scholen uit de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Heel fraai en in die tijd ook praktisch tegen doorslaand vocht. Maar er is ook een moderne variant: Marmoleum. Steeds meer scholen kiezen hiervoor omdat het decoratief is en eenvoudig schoon te maken. “Wanden in scholen vervuilen en beschadigen snel door tassen of schoenen”, zegt interieurarchitect en ontwerper Tim Knubben. “Die beschadigde en vervuilde wanden zijn een doorn in het oog van onderwijsmanagers. Die willen een respectabele en schone school voor kinderen en ouders. Marmoleum op het onderste deel van de muur kan een oplossing zijn, het is krasen slijtvast en biedt heel veel mogelijkheden.” BRANDKLASSE Forbo komt in 2018 met een kleurenlijn speciaal voor het gebruik van Marmoleum als lambrisering. Tim: “Veel scholen kiezen al voor deze toepassing van Marmoleum, maar de brandweerinspectie stelt voor wandbekleding strengere eisen dan voor vloeren. Daarom is er nu wand-Marmoleum ontwikkeld dat is getest in de juiste brandklasse.” Tim vindt het vanuit zijn vak leuk om te kijken hoe je creatief met Marmoleum kunt omgaan. Kleur vindt hij sowieso een must. “Durf kleur toe te passen, zeker in het onderwijs zie ik dat nog te weinig. Het is verrassend wat kleur kan doen. Je kunt er een ruimte hoger, breder of smaller door laten lijken. Maar je kunt ook kiezen voor grafische kleurvlakken op een deel van een muur. Kleur verhoogt de sfeer.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

“Je kunt een prachtig systeem hebben, maar zonder goed onderhoud werkt het niet” ONGEZONDE LUCHT Het gebruik van Marmoleum als lambrisering kan scholen weer een stukje schoner en frisser maken. En dat is nog steeds hard nodig, vertelt Lonneke Haans van BBA Binnenmilieu. Onvoldoende ventilatie zorgt voor te veel kooldioxide in de klaslokalen, wat kan leiden tot hoofdpijn, vermoeidheid of slijmvliesontstekingen. De ongezonde luchtkwaliteit is de oorzaak van veel ziekteverzuim van leerlingen en personeel, en slechte leerprestaties. Ook is er een duidelijk verband tussen te weinig ventilatie en de overdracht van infectieziekten. HYGIËNISCHE GRENS Genoeg redenen om te zorgen voor een gezond binnenklimaat. Is daar de laatste jaren niet al heel veel aandacht voor geweest? Lonneke: “Zeker. We kennen het programma van eisen Frisse Scholen en ik merk

FACILITAIR EN BEHEER

meer bewustwording. Dat zie je ook terug in de strengere eisen in het Bouwbesluit. De hoeveelheid kooldioxide (CO2) is een graadmeter voor de luchtkwaliteit. Dit wordt uitgedrukt in ppm-deeltjes. De hygiënische grens is vastgesteld op 1200 ppm CO2, terwijl steeds meer scholen streven naar 800. Het gaat vooruit, maar nog steeds gaat in 60 procent van de schoolgebouwen de luchtkwaliteit gedurende de dag over de 1200 ppm heen.” TRANENDE OGEN Voor nieuwbouw wordt tegenwoordig meestal gekozen voor balansventilatie: mechanische aan- en afvoer van frisse lucht. Toch is deze balansventilatie niet altijd optimaal, bijvoorbeeld omdat vieze lucht door een ongelukkige constructie meteen de school weer wordt ingeblazen of omdat filters niet op tijd worden vervangen. Lonneke: “In scholen wordt vaak geklaagd over droge lucht, met klachten als een zere keel en tranende ogen. Dit houdt ook duidelijk verband met balansventilatie. Hoe complexer de techniek, hoe meer risico op vervuilde en te warme lucht die leraren en leerlingen ervaren

als droge lucht. Je kunt een prachtig systeem hebben, maar zonder goed onderhoud werkt het niet.” GLADDE VLOER Lonneke heeft nog een tip voor nieuwbouw in relatie tot een gezond binnenklimaat: kies je materialen met zorg. “In nieuwbouw worden allerlei materialen gebruikt die ‘verdampen’, bijvoorbeeld lijmsoorten die een geur afgeven. Sommige afwerkings- en inrichtingsmaterialen versterken astma of eczeem. Voorkom dit zoveel mogelijk. Zorg daarnaast voor materialen die makkelijk zijn schoon te maken, zoals een duurzame gladde vloer als Marmoleum.”

sisscholen werd hier een nieuw kindcentrum ontworpen voor twee scholen, een BSO en een kinderopvangcentrum. Duurzaamheid was een van de speerpunten. Energiebesparende maatregelen en slimme technieken maken Het Speelplein tot een van de duurzaamste scholen in Nederland. “We hebben gekozen voor Solar-ijs, een vernieuwend verwarmings- en koelsysteem”, legt huisvestingsmanager Frank Van Wetten uit. “In de winter zorgt een warmtepomp voor verwarming, in de zomer kan er koud water door de leidingen. Overal ligt vloerverwarming, er zijn geen radiatoren.” GEBOUWBEHEERSYSTEEM Een van de uitgangspunten van Het Speelplein is ‘exploitatie tot in lengte van jaren’. Frank: “Soms zijn hogere investeringen nodig om lagere exploitatiekosten te realiseren. Ook steken we geld in een goed gebouwbeheersysteem, zodat we aspecten als luchtkwaliteit, temperatuur, en licht goed monitoren. Bijzonder is dat we de temperatuur per ruimte of lokaal kunnen sturen. Daarbij streven we ook naar een CO2-niveau van maximaal 800 ppm.”

WAARDERING Een sedumdak, duurzaam hout, ledlampen, hergebruik van regenwater: Het Speelplein gaat voor maximale duurzaamheid. Leidend is de GPR (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn)-richtlijn voor duurzaam bouwen. Daarbij krijgt een gebouw een cijfer (10 is het hoogst haalbare) voor vijf onderdelen: energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. “Gemiddeld komen we uit op een 9,1”, zegt Frank niet zonder trots. “De beleving door de gebruikers wordt ook hoog gewaardeerd. Belangrijk, want daar doen we het uiteindelijk voor.” Voor meer informatie kijkt u op forbo.com/flooring/nl-nl.

SOLAR-IJS Zo’n Marmoleumvloer ligt ook in de nieuwbouw van IKC Het Speelplein in Uden. Na een grote brand van twee ba-

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

De etalage Congres Onderwijs in balans Meer dan de helft van de docenten in het onderwijs denkt er wel eens aan te stoppen met hun baan vanwege een te hoge werkdruk. De afgelopen 10 jaar is de werkdruk in het onderwijs flink toegenomen met werkstress en zelfs burn-out klachten tot gevolg. Uit onderzoek van de NOS blijkt dat docenten die hoge werkdruk ervaren vooral klagen over de toegenomen administratieve werklast, maar ook kinderen met gedragsproblematiek, (te) grote klassen, organisationele veranderingen en verslechterde relaties op de werkvloer worden als oorzaak gezien. Flexibel kunnen meebewegen of aangeven dat iets voor jou niet werkt wordt hierdoor een kwaliteit. Ondanks dit gegeven lopen docenten een verhoogd risico op een burn-out omdat ze niet mee kunnen of willen met veranderingen. Dit omdat deze veranderingen te snel gaan of omdat zij het idee hebben dat de veranderingen en vernieuwingen geen verbetering brengen. Een burnout ligt dan op de loer! Hoe houd je jezelf staande bij deze toenemende werkdruk? Hoe blijf je trouw aan je waarden? Wat kunnen organisaties doen om deze problematiek het hoofd te bieden? Al deze vragen worden tijdens het congres Onderwijs in Balans op een praktische manier behandeld. Het congres vindt plaats op 14 maart 2018, van 9.30 tot 17.00 uur in het NBC congrescentrum in Nieuwegein. Meer informatie: onderwijs-congressen.nl/congressen/onderwijs-in-balans.

OCW onderzoekt sociale veiligheid op school Het ministerie van Onderwijs (OCW) voert iedere twee jaar een Veiligheidsmonitor uit onder scholen. Hiermee wil het ministerie landelijk inzicht verkrijgen in diverse veiligheidsaspecten bij leerlingen, personeel, de schoolleiding en ouders. Het onderzoeksbureau dat de gegevens verwerkt, levert aan OCW alleen een overzichtsrapportage. Deze landelijke uitkomsten zijn niet te herleiden tot individuele schoollocaties. Deelnemende scholen krijgen per locatie een rapportage van de uitslag op de vragenlijsten inclusief een landelijke benchmark. Hiermee kunnen zij de veiligheidsbeleving vergelijken met die van andere scholen. InteÂ resse? Ga naar www.schoolveiligheid.net. Uitzetten en invullen van de vragenlijst kan tot eind april. Deze Veiligheidsmonitor van OCW staat los van de enquĂŞte die scholen via Vensters kunnen afnemen. Met de Vensters vragenlijst krijgen scholen een breed beeld van de leerlingtevredenheid. Sociale veiligheid maakt hier onderdeel van uit. Met de doorlevering van de uitslag aan de inspectie, voldoen scholen meteen aan hun monitoringsplicht voor de Wet Sociale veiligheid. Bron: PO-Raad

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

FACILITAIR EN BEHEER

Nieuwe vakdagen voor facilitair management in het onderwijs Op 24 en 25 april 2018 zal in De Loods in Nijkerk de beurs Platform Onderwijs & Facilitair (POF) plaatsvinden. Het vakevenement is gericht op de facilitaire kant van het onderwijs. De bezoekersdoelgroep wordt gevormd door (midden)kader, directie en bestuur van scholen. Elk type school komt daarbij aan bod: Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, MBO, HBO en WO.

e dagen in april zijn erop gericht om leveranciers in contact te brengen met directies, gemeentes, facility- en ICTmanagers uit het volledige onderwijsveld. Het evenement is gebaseerd op 8 deelgebieden: Huisvesting, Catering, Inrichting, Schoonmaak, Schoolomgeving, ICT & Multimedia,  Documentbeheer, Veiligheid en beveiliging. “Blijkbaar voorziet dit initiatief in een al jaren bestaande behoefte, want het aantal positieve reacties van zowel de aanbod- als de vraagkant heeft ons aangenaam verrast,” aldus Thierry Trampe van het organiserende Beurskantoor. Inmiddels hebben zo’n 50 bedrijven en organisaties uit de genoemde sectoren hun deelname aan POF 2018 bevestigd en de organiserende partners verwachten dat dit aantal

de komende maanden nog fors zal groeien. POF 2018 is een tweedaagse vakbeurs voor bovenstaande bezoekersgroepen. Binnen een volledig ingerichte beurs is er ruimte gepland voor het houden van kennisinhoudelijke sessies en individuele presentaties en demonstraties. Bedrijven worden op die manier in staat gesteld hun kennis en bedrijfsvisie over een specifiek vaksegment over te dragen. Bij de opzet en inhoud van de vakdagen wordt nauw samengewerkt met onder meer Schooldomein. Inmiddels heeft een groot aantal andere partijen zich achter dit initiatief geschaard. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat van POF 2018, (0341) 253 685, thierry@hetbeurskantoor.nl. Of kijk op www.pof-online.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Het atelier BEWEGEN IS UITDAGEN | DE AARHUS MOTOR SKILLS HALL

en gezond en actief lichaam helpt kinde ren om goed te kunnen leren en zich optimaal te ontwikkelen. Vanuit diverse invalshoeken is er aandacht om onze kinderen meer te laten bewegen. Wanneer ze voldoende worden uitgedaagd en de gelegenheid krijgen om zich te bewegen, is er een grotere kans op

“De beweegruimte biedt uiteenlopende en zeer uitdagende mogelijkheden voor diverse beweegvormen” een gezond leven en een goede ontwikkeling. Bewegen, leren en jezelf ontwikkelen op jonge leeftijd is evident voor een goede start van het leven. De Aarhus Motor Skills Hall in Aarhus Denemarken is een prachtig voorbeeld van

een sporthal die niet specifiek is bedoeld en ingericht voor de traditionele binnensporten, maar op algemene motorische ontwikkeling van de gebruikers. De beweegruimte biedt uiteenlopende en zeer uitdagende mogelijk heden voor diverse beweegvormen voor alle leeftijden zoals klimmen, klauteren, duikelen, zwaaien, springen en balanceren, terwijl ook de reguliere binnensporten als basketbal, badminton en volleybal gefaciliteerd kunnen worden. Lees het volgende op http://www.cfmoller.com/p/-en/aarhusgymnastics-and-motor-skills-hall: The Motor Skills Hall is an extension of the Aarhus Gymnastics and Trampoline Hall. The idea of the extension has been to design a hall which motivates the 3-10-year-olds to practise movement. A sculpturally-formed climbing frame, called the seashell, extends across the hall, stretching right up under the ceiling, where there is a look-out tower at a height of eight metres providing a view of Aarhus Bay and Mols Mountains. The hall also invites movement through its many footbridges and platforms located along the length of the hall, and flexibly furnished zones called kangaroo

land with trampolines and jumping equipment, and a so-called monkey land with ropes and jungle-like density. The unusual spaces which arise through the extension have also been put to active use; the slanting roof surface of the existing hall has for example been transformed into an indoor climbing wall. From the outside, the hall has the appearance of a raw concrete shell, with large, slanting windows and stairways which lend transparency and dynamics to the facade. Kijk voor meer informatie over innovatief en creatief bouwen en inrichten van beweegruimte op scherp-advies.nl/concepten of op infitbv.nl/visie.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Column

DUURZAAMHEID MOET OOK VAN BINNENUIT KOMEN Wat is het ons waard om in de toekomst van kinderen te investeren? Een mooie vraag om over na te denken in deze wintermaanden. De werkzaamheden voor de landelijke Green Deal Scholen naderen hun einde. Als deze werkzaamheden mij iets hebben geleerd is het dat ‘Echte versnelling ook van binnenuit moet komen’. Met alleen een bundeling van informatie en het werken aan voorlichting op ‘gepaste afstand’ blijft de kans groot dat na afloop van het programma alles stil valt en iedereen weer over gaat tot de orde van de dag. SLUITENDE BUSINESSCASES EN BESLISBOMEN

Ben ik voor een optimist te pessimistisch? Nee hoor! De resultaten die zijn opgedaan tijdens de looptijd van de Green Deal Scholen worden langzamerhand zichtbaar. Naast een subsidieregeling, kennisportal, diverse informatiebladen en artikelen, ondersteuning via de helpdesk, worden scholen ook op weg geholpen met inzicht in geslaagde businesscases van verduurzaamde scholen. Parallel loopt een traject waarbij RVO samenwerkt met Arcadis aan een beslisboom die school besturen gaat helpen af te wegen welke maatregelpakketten het beste bij hun verduurzamings- én onderwijsopgave passen. Maar is dit allemaal voldoende? Wie duurzaamheid blijft zien als iets technisch met een kostprijs doet de opgave - en zeker die van onze scholen - tekort. Het gevaar bestaat anders dat wij straks ieder kind gaan uitdrukken in termen van een terugverdientijd. Dat kan toch niet de bedoeling zijn? Duurzaamheid zou van iedereen moeten zijn en veel meer moeten gaan over het creëren van (toekomst)waarde. Natuurlijk is het zo dat de gebouwde omgeving steeds meer wordt gedomineerd door technische installaties. Tegelijkertijd zie ik ook een trend die terug grijpt op meer elementaire zaken als natuurbeleving en het streven naar installatie-arme, circulaire, bio-based en minimaal milieubelastende gebouwen. In dat streven past ook het in mijn eigen woonplaats onlangs opgeleverde aardehuis. Wellicht het eerste kindcentrum in ons land, gerealiseerd met strobouw en wellicht het eerste kindcentrum waar het binnenklimaat op orde is zonder ingrijpende installaties. Alle aandacht en ruimte is er gericht op het kind zijn. De bouw van dit aardehuis staat wat mij betreft symbool, voor de benodigde mentaliteitsverandering. Het laat zien: Echte duurzaamheid komt van binnenuit.

SPECIALIST IN EDUCATIEVE COMMUNICATIE Ten Brink Uitgevers is dé uitgeverij voor onderwijsgerelateerde boeken en magazines. Vakkennis voor u! Bekijk ons aanbod op:

www.tenbrinkuitgevers.nl SINDS

1848

Over de benodigde versnelling in de verduurzaming van scholen schreef Marco van Zandwijk al eerder deze blog: ruimte-ok.nl/actueel/blog-hoeversnellen-wij-de-verduurzaming-van-onze-scholen. Marco van Zandwijk is strategisch vernieuwer gespecialiseerd in huisvesting voor onderwijs en kinderopvang

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje

no.

Kracht

Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 22 26 77 95 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.

In maart ligt de volgende Schooldomein weer op de mat met als thema Kracht. Een goed gebouw straalt energie uit en wekt energie op. Dat geldt ook voor goede processen, waarbij opdrachtgever en team weten waar ze naar toe willen werken. Een greep uit de boeiende artikelen: • Groot interview met Elizabeth Nelson: over de invloed van de digitalisering op de leer- en werkomgeving. • Revius Lyceum Doorn past in natuurlijke omgeving: een bijzonder ontwerp dat op alle niveaus van deze nieuwe leeromgeving is doorgevoerd. • Sportcampus Zuiderpark Den Haag imponeert: een fantastische voorziening waar onderwijs en sport op stedelijk en nationaal niveau bediend worden. • Doordecentralisatie in Alphen aan den Rijn: Een succesverhaal door gemeente en schoolbesturen waarbij het doel helder is. • Nieuwbouw Mgr. Huibersschool: bijzondere inrichting onderdeel van de MFA WIJZER in Haarlem. • Verrassend ontwerpen binnen het primair onderwijs: belangrijke trends aan de hand van recente voorbeelden. • Modulair bouwen in het Hyperion Lyceum: een circulaire kijk op het nieuwe bouwen in het onderwijs.

schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door: AlphaConsultancy, bbn adviseurs, BOAadvies, Bolidt, BUKO, Cisco, DGMR, Ecophon, Eduhuys Onderwijshuisvesting, Frencken Scholl Architecten, Forbo, Gispen, HEVO, ICSadviseurs, InFit Bewegen, InkoopMeesters, LIAG, Lichthoeve, M3V, De Meeuw, Nederlands Forum voor Onderwijsmanagement, Nora Flooring, OIII architecten, Peer2Peer, Platform Onderwijs & Facilitair, Platform Onderwijshuisvesting, Pellikaan, RoosRos Architecten, RVO, Sika, SMT Bouw & Vastgoed, Spring Architecten, TenW architecten adviseurs, Topos Architecten, Vanerum en VELUX.

SCHOOLDOMEIN

januari 2018

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven

Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

ieder z’n vak.

VOEL

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, januari 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Voor kunt uu op op ons ons rekenen rekenen Voor uw uw aanbestedingen aanbestedingen kunt

SCHOOLDOMEIN

Nooit zo zo goed Nooit goed geweest in in tafeltjes? geweest tafeltjes?

no.

GEBOUW EN GEDRAG gaan altijd samen DE IDEALE MBO-SCHOOL voor generatie Z IHP 3.0: ONMISBAAR INSTRUMENT voor gemeenten en schoolbesturen DOORDACHT EN INTEGRAAL uw scholen verduurzamen