Schooldomein 3: Duurzaam en Circulair inrichten by Schooldomein

SCHOOLDOMEIN 3 jaargang 36 februari 2024

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Duurzaam en Circulair inrichten Decentraal ventileren, beter leren Snelle installatie Eenvoudig inpasbaar Energiezuinig

Airmaster BV

Lage Mosten 49

Ruim assortiment Hoge kwaliteit Onderhoudsarm

4822 NK Breda

www.airmaster-bv.nl

BEZIELDE RUIMTES CREËREN Odette Ex over de kracht van samenwerken

CREATIEF HERGEBRUIK VAKSCHOOL NIMETO Het verleden wijst de weg naar voren

STICKY CAMPUS MET BRUISEND HART Vanzelfsprekend ontmoeten in Hogeschool Inholland Haarlem

TRANSFORMATIE MONTESSORI COLLEGE EINDHOVEN Open architectuur verbindt landschap en inrichting

Laat u inspireren op: www.breedveld.com

OPEN

Paneelwanden

Schuifwanden

VERMENIGVULDIGEN DOOR TE DELEN

DICHT

Glaswanden

Vouwwanden

Vermenigvuldig de mogelijkheden van uw ruimte door deze eenvoudig te delen met BREEDVELD-wanden. Denk aan een gymzaal waarin u een grote bijeenkomst kunt organiseren, of een klaslokaal waarin u dankzij een mobiel wandsysteem twee groepen zowel gezamenlijk als apart kunt onderwijzen. Wij delen graag onze verfijnde kennis en vakmanschap met u, inclusief bijbehorende bouwkundige oplossingen.

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON!

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen

Mobiele paneelwanden, geluidsisolerende schuifwanden, mobiele glaswanden of vouwwanden. Onze producten hangen op honderden scholen in Nederland en België.

Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com

VERMENIGVULDIGEN DOOR TE DELEN Vermenigvuldig de mogelijkheden van uw ruimte door deze eenvoudig te delen met BREEDVELD-wanden. Denk aan een gymzaal waarin u een grote bijeenkomst kunt organiseren, of een klaslokaal waarin u dankzij een mobiel wandsysteem twee groepen zowel gezamenlijk als apart kunt onderwijzen. Wij delen graag onze verfijnde kennis en vakmanschap met u, inclusief bijbehorende bouwkundige oplossingen.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

februari 2024

Samen met u realiseren wij als bouwteam- of Design & Buildpartner de perfecte omgeving voor leren, werken en recreëren.

Meer inspiratie? Bezoek

www.pellikaan.com

Training

Sinds 1991

Over het verbod en strafbaarheid van agressie/pesten/ (seksuele)intimidatie op scholen

Wettelijk sinds 2004! Doel van de training: Bespreekbaar maken van de (school)cultuur en vroegtijdige herkenning van signalen bij seksistisch, ongewenst gedrag of seksuele intimidatie op school. De interventies bij het verkleinen van de risico’s en grenzen stellen voor een adequate handelwijze ter preventie van seksueel niet geaccepteerd gedrag worden besproken en geoefend.

   

Incompany traininingen alle vormen van Agressiepreventie Train de trainer opleidingen Opvang en nazorg projecten, aanvraag externe vertrouwenspersoon Organisatieadvies/onderzoek RIE, veiligheidsbeleid, aanvraag interim manager

De RADAR methode Regeer® (overheidsregistratie NL & EU, 1997) leo@leo.nl of leo.regeer@gmail.com

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

06 51 30 74 97

www.leo.nl

VAN DE REDACTIE Een mooi thema: duurzaam en circulair inrichten. Mooi ook om te zien hoeveel partners op dat thema aanslaan. Niet alleen omdat steeds meer inrichters vanuit een circulaire visie denken en werken en zo hoog mogelijk op de R-ladder willen staan, maar ook omdat landschap, gebouw en inrichting steeds vaker vanuit dezelfde visie en lijn worden ingericht. Dat gekoppeld aan de toenemende transformatie van bestaande gebouwen die niet voor niets op hele mooie plekken staan en er gloort zomaar een mooie toekomst aan den einder. Toch maar even wat hoopvolle woorden in deze verder barre tijden, begin 2024. Gelukkig raak ik behoorlijk enthousiast van de geslaagde voorbeelden binnen het publieke domein, waarbij een relevant maatschappelijk thema zoals verduurzaming het uitgangspunt is. Zoals het prachtige interview met Odette Ex, oprichter van Ex Interiors. Zij stelt het volgende: “Als we echt circulair willen bouwen en ontwerpen dan moeten we ons deze kennis eerst eigen maken. Alle partijen binnen de branche moeten dit bewustzijn ontwikkelen en daarvoor is samenwerking essentieel.” Een bijzonder mooi voorbeeld is de duurzame renovatie van vakschool Nimeto in Utrecht. Mevrouw Meijer begeleidde dit project en architect Maarten van Kesteren transformeerde het verrommelde gebouw tot een inspirerende leer- en werkomgeving met een prachtige binnentuin en gekoppeld aan het initiatief om de buurt verder te vergroenen. Over samenwerking gesproken! Mogelijk net zo aansprekend is de transformatie van het Montessori College in Eindhoven, waarbij

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

architecten|en|en samenwerkt met de interieurarchitect van Studio Groen + Schild en MTD landschapsarchitecten. Vanuit een integrale visie wordt deze gangenschool getransformeerd tot een open leer landschap en heel mooi verbonden met de omgeving. Het debat gaat dit themanummer over architectenselecties. Opdrachtgevers gingen met adviseurs en architecten in debat over de kwaliteit van deze processen. Een veelgehoorde opmerking: maak het proces persoonlijk en geef architecten de kans om persoonlijk te reflecteren op de uitvraag, ook al is het maar in een korte bijeenkomst. Verder mooie bijdragen over het nieuwe VMBO Veurs in Voorburg met een oefenwinkel waarin bewoners daadwerkelijk inkopen kunnen doen en het nieuwe Staring College in Borculo. Mooi is ook het verhaal over de circulaire inrichting van het Montessori kindcentrum Passe-Partout in Apeldoorn, waarbij de leeromgeving uitdaagt om te bewegen en te werken. Ik ben eigenlijk best wel weer trots op deze uitgave en besef eens temeer dat Schooldomein een belangrijke voorbeeldfunctie heeft voor toekomstige opdrachtgevers en alle partijen binnen het ontwerpen bouwproces. Een belangrijke les: het moet niet meer alleen over het gebouw gaan, maar integraal gekoppeld aan de duurzame inpassing op de plek en een inrichting die bijdraagt aan die verbinding. Ze vormen onderdeel van dezelfde aanvliegroute en moeten dus per definitie onderdeel vormen van het verhaal vooraf. Laten we er een duurzaam 2024 van maken! Veel leesplezier gewenst, Sibo Arbeek Hoofdredacteur van Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door: Training

Sinds 1991

Over het verbod en strafbaarheid van agressie/pesten/ (seksuele)intimidatie op scholen

   

De RADAR methode Regeer® (overheidsregistratie NL & EU, 1997) leo@leo.nl of leo.regeer@gmail.com

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

06 51 30 74 97

EMAIL:

INFO@THOMASARCHITECTEN.NL

WEBSITE:

WWW.THOMASARCHITECTEN.NL

TELEFOON: ADRES:

www.leo.nl

06 47 080 277 - 073 75 15 859 PAARDSKERKHOFWEG 14 5223 AJ ‘S-HERTOGENBOSCH

ir. Thomas Vullings THOMAS ARCHITECTEN

INHOUD

BESTUUR EN BELEID

8 12

18 Staring College Borculo

Duurzaam en circulair inrichten Inmiddels liggen die twee begrippen behoorlijk in elkaars verlengde. Zeker wanneer het over leveranciers van meubilair, vloeren en akoestische plafonds gaat en de inrichters van een groene binnen- en buitenomgeving. De duurzame opdrachtgever begint per definitie al met Re-think en het inventariseren wat er is en tegen hetzelfde kwaliteitsniveau of meer nog te hergebruiken is. Re-use, repair en refurbish, wanneer dat mogelijk is, gecombineerd met nieuwe circulaire elementen. Daarnaast staat de inrichting van een duurzame leer- en werkomgeving niet meer achteraan de lineaire benadering van een vernieuwbouw of renovatie, maar vooraan de cirkel van een duurzame beleving. Het begint bij de beleving van de plek voor de huidige en toekomstige gebruiker en daarom worden bij steeds meer projecten landschapsarchitectuur, architectuur en interieurarchitectuur in samenhang opgepakt. Dat is goed, dat is duurzaam en dat is de toekomst! Beelden cover: Inholland Haarlem - pagina 31 Nimeto Utrecht - pagina 25 Open Schoolgemeenschap Bijlmer - pagina 42

SCHOOLDOMEIN

Odette Ex over de kracht van samenwerken

Het belang van goede architectenselecties Architecten, opdrachtgevers en projectmanagers in debat

VISIE EN ONTWERP

THEMA

Bezielde ruimtes creëren

februari 2024

Spannende transformatie Montessori

20 22 25 28 30 32

College Eindhoven Open architectuur verbindt landschap en inrichting

Investeren in de toekomst Kleinschalige nieuwbouw VMBO Veurs

Integraal ontwerp nieuw Staring College Duurzaamheid als onderdeel van de beleving

Creatieve transformatie vakschool Nimeto Het verleden wijst de weg naar voren

Het circulaire en gezonde schoolgebouw als leermiddel Drees & Sommer en EPEA zien kansen

Sticky campus met bruisend hart Vanzelfsprekend ontmoeten in Hogeschool Inholland Haarlem

Geslaagde vernieuwbouw De Uilenbrink Onderwijsvisie leidend in ontwerp

BOUW EN INRICHTING

34 36 38 42

Plekken die tot activiteit leiden Open en natuurlijke ruimtes stimuleren bewegen

Sika behaalt certificaat Binnensportvloeren Uitmuntend op het gebied van sportvloeren

Duurzaam en circulair inrichten Het begint met bewustzijn

Duurzame inrichting Open Schoolgemeenschap Bijlmer De inzet van beeld in advies versnelt het proces

BELEVING EN BEHEER

Gezond leren in een optimaal klimaat Decentrale klimaatbeheersing voor elk klaslokaal

INRICHTING BUITENRUIMTE

Duurzaam en circulair inrichten van het

Het belang van een natuurlijke

schoolplein Focus op het inrichten van schoolpleinen

buitenomgeving Wie herkent de beuk nog?

RUBRIEKEN

17 17 52 53 54

Kort nieuws Column Adri Pijnenburg Kort nieuws Column Rob Wijnberg Vooruitblik Schooldomein 4

18 20 33 35 46

DE KRACHT VAN SAMENWERKEN

Bezielde ruimtes creëren 8

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Kees Rutten

BESTUUR EN BELEID

“Mijn missie is om bezielde ruimtes te creëren waar het welbevinden van de gebruiker centraal staat”. Ruimtelijkheid en harmonie gekoppeld aan de menselijke maat en de natuur staan centraal als essentiële waarden voor het ontwerp. Een bezield interview met Odette Ex.

“J

e zou mij een designactivist kunnen noemen, omdat ik tegen de ontwikkelingen van deze tijd wil strijden. Tegelijk ben ik nog steeds dat ‘meisje’ dat beelden droomt en onbevangen op zoek is naar een paradijselijke wereld. En die wereld bestaat, als we het maar samen willen. Ik ben een beelddenker en misschien moet ik met beelden duidelijk maken dat het anders moet en anders kan. Ik maak me echt zorgen om de toekomst omdat ik zie dat mensen gevangen zitten in de commercie en tegelijk bang zijn voor de noodzakelijke vernieuwingen. Tegelijk lijken onze politieke leiders hun bevlogenheid en creativiteit kwijt te zijn geraakt.” Aan het woord is Odette Ex, die in 1994 het bureau Ex Interiors oprichtte. Ex Interiors is onder meer bekend om de vele baanbrekende projecten, waaronder recent de inrichting van de Triodos bank in Zeist. Het bureau is inmiddels uitgegroeid tot een internationaal opererend interieurarchitectenbureau met een eigen handschrift.

commercieel monster dat onze tijd opvreet. Door ons huidige economische systeem leven wij wereldwijd als gevangenen in ons over-geconsumeerde exclu sieve leef- en denksysteem. Wij kampen met z’n allen aan zielsverlies en zijn het slachtoffer geworden van een blind geraakt systeem, waarbij alles op vooruitgang is gericht. Het is tijd voor een full-stop, omdat het keihard nodig is dat wij uit deze zwaar cliché werelden stappen. Hoe gaan we anders al die woningen bouwen, problemen in de zorg oplossen, iets aan de eenzaamheid doen en de klimaatcrisis aanpakken? Schijnbare tegenstrijdigheden die je pas op kunt lossen als je ze in samenhang gaat bezien. Nu focussen we ons op één probleem en geven daar een groep de schuld van. In plaats van dat we samen in beweging gaan doen we de gordijnen dicht. We moeten samen weer verbeeldingskracht voelen. Als mensen weer in verbinding komen ga je als vanzelf goed voor de aarde zorgen. Nederland als land heeft een prachtige mooie maat waarop je het experiment kunt aanzetten.”

BEZIELDE OMGEVINGEN Odette: “Mijn missie is om bezielde omgevingen te maken, met interieurs die ademen zodat we in verbinding met onze innerlijke natuur raken. Door onze jeugd en opvoeding zijn we mentale denkers geworden; we hebben zoveel jaren in een keurslijf geleefd dat we een belangrijk deel van onszelf hebben ingeleverd. Dat terwijl iedereen snakt naar persoonlijke vrijheid. We hebben het verleerd om naar ons gevoel te luisteren, terwijl je juist vanuit deze intuïtie elkaar het beste kunt bereiken. Deze massale versnellingsmaatschappij heeft ons in een welvaartsfuik gedreven, met een massale burn-out als gevolg. Jongeren hebben steeds meer last van stress en psychische problemen. AI is de nieuwe data religie; elk collectief probleem wordt opgelost met een technisch economisch wonder. Wat een bron van wijsheid zou moeten zijn is uitgegroeid tot een groot

SAMENLEVING IN TRANSITIE “De samenleving is in transitie en dat geldt voor de wereld waarin we elke dag leven. Ik kom veel in publieke gebouwen en ervaar telkens weer hoe een inrichting gebruikers voorschrijft hoe je je zou moeten gedragen. Ik word daar weerbarstig van, want ik geloof niet in een interieur waar functionaliteit de boventoon voert en de ziel uit de mensen haalt. In een leefbare ruimte kun je jezelf zijn en je gevoel aanspreken en een leefbare ruimte betekent per definitie ook een gezonde ruimte. De kracht van verbeelding kan helpen, door beelden kunnen we laten zien hoe sterk de samenhang van het geheel kan zijn. We moeten mensen laten zien hoe die wereld in wording eruit kan zien. Ik geloof echt in een andere leefstijl, een mooiere dan we tot nu toe hebben, in balans met onszelf en de ander. Om te kunnen veranderen en uitdagingen aan te gaan is het nodig

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

om je gevoel toe te laten. Je hebt maatschappelijke verbeeldingskracht nodig om die betere wereld te zien. Zo zijn we bezig met de inrichting van modulaire woonunits, met gemeenschappelijke tussengebieden waar het fijn vertoeven is.” NATUURLIJKE MATERIALEN “We kunnen heel goed nepinterieurs maken met een heel scala aan verkeerde materialen, allemaal HPL’s, dikke vette laklagen erop, want we moeten het natuurlijk ook allemaal kunnen onderhouden met de verkeerde toxines erin. Dat is ook voelbaar; een interieur met verkeerde toxines heeft een ander effect op je welbevinden dan een interieur met materialen die zuiver zijn. Circulair bouwen is bijvoorbeeld veel meer dan het hergebruik van materialen. Het gaat erover dat wij kennis hebben van de samenstelling van materialen; welke verlijmingen, welke omissies, welke weekmakers, welke toxines. Dat weten we op dit moment nog te weinig. Iedereen roept dat hij circulair wil bouwen of ontwerpen, maar men verdiept zich nog te weinig in de ware samenstelling van materialen. Je kunt dit proces vergelijken met de ontwikkelingen binnen de voedingsindustrie; waarbij je op de potjes kunt lezen welke grondstoffen er in zitten. De hele interieur- en bouwbranche is daar mee bezig, maar het kent nog een traag tempo.

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

“Circulair bouwen is veel meer dan het her gebruik van materialen. Het gaat erover dat wij kennis hebben van de samen stelling van materialen”

Het is belangrijk dat iedereen weet welke materialen je toepast. In de meeste gevallen zit bijvoorbeeld plaatmateriaal vol met formaldehyde; een stof die enorm slecht is voor het welzijn van mensen. Dat is gewoon algemene onwetendheid.” KENNIS EIGEN MAKEN “Het bedrijfsleven is er nog niet klaar voor, ook al roept iedereen dat ze duurzaam bezig zijn. Het landt mondjesmaat bij opdrachtgevers; men raakt het aan, maar het mag niet over de grens gaan. In de wereld van aanbestedingen is het ook nog een lastige. Men snapt het zelf nog niet, omdat de echte noodzaak nog niet gevoeld wordt. Als we echt circulair willen gaan bouwen en circulair ontwerpen dan moeten we ons deze kennis eerst eigen maken. Alle partijen binnen de branche moeten dit bewustzijn ontwikkelen en daarvoor is samenwerking essentieel. Ik ben enorm gevoelig voor onzuiverheid en kan dus niet anders dan echte materialen gebruiken. Als mensen leven in een omgeving met veel natuurlijke materialen voelen ze zich gezonder, productiever en gelukkiger.” INTRINSIEK VOELEN “Tegelijkertijd gebeurt er al veel; als je ziet welke ontwikkelingen er binnen het publieke domein al in gang zijn gezet; daar mogen we ook trots

BESTUUR EN BELEID

Fotografie Jacoba Mulder

“Als je niet meer de taal kunt bezigen die men van je verwacht; welke taal ga je dan bezigen en welke beelden horen daarbij?” op zijn. Samen met het team van de Hogeschool van Amsterdam zijn we naar nieuwe vormen van onderwijs gaan zoeken. Dat heeft het beeld opgeleverd van een lerende community, met overal plekken voor leren en ontmoeten. Zo hebben we prachtige terrassen ingericht, met plekken voor kruisbestuiving, als een kloppende aorta van de leergemeenschap. Ook hebben wij in een traject van ruim zeven jaar aan de Triodos Bank gewerkt. Heel belangrijk was dat landschap, gebouw en inrichting in samenhang werden aanbesteed en ontworpen. De drie disciplines zaten vanaf het begin met elkaar aan tafel. Het leverde een intrinsiek doorleefd gedachtegoed op. De kracht van de samenwerking is de som der delen; projecten worden er honderd keer beter van. Voor een ander project, TNT Hoofddorp, moesten we binnen een straal van 800 kilometer alle materialen halen. In Zeeland werd geëxperimenteerd met vlassoorten waar je plaatmateriaal mee kunt maken. Dat bedoel ik met de nieuwe wereld in wording. Iedereen en elke discipline moet om, niet alleen de boeren. Als je met z’n allen aan het rad gaat draaien kunnen de boeren duurzaam boeren, los je de eenzaamheid op, heb je genoeg handen aan het bed, creëer je prachtige woongemeenschappen en zorg je ook nog eens goed voor de aarde.” GORDIJNEN OPEN ZETTEN “Duurzaamheid is kwaliteit van leven, daar horen circulaire materialen bij, maar ook een andere leefwijze en andere sociale vaardigheden. Een wereld waarin kinderen diversiteit op school mogen voelen en ervaren en met yoga en meditatie in aanraking komen. Daar zijn we heel armoedig in. Als ik nu naar mijn eigen projecten kijk ervaar ik des te sterker dat het roer radicaal om moet. Als je niet meer de taal kunt bezigen die men van je verwacht; welke taal ga je dan bezigen en welke beelden horen daarbij? Dat kun je alleen maar samen doen. Laten we met z’n allen die gordijnen open zetten. Het gaat even pijn doen, maar daarna voel je je een ander mens.” Kijk voor meer informatie op www.ex-interiors.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst: Ivo van der Hoeven, Moderator: Sibo Arbeek Fotografie: Erika Slikker en Ivo van der Hoeven

Het belang van goede architectenselecties Hoe selecteer je de beste architect voor een ontwerpopdracht? Zijn moodboards doorslaggevend of kies je vooral op basis van dialoog? En hoe belangrijk is de rol van adviesbureaus hierbij? Schooldomein ging met architecten, opdrachtgevers en bouwprojectmanagers in debat over dit actuele onderwerp.

Koning Willem II College Tilburg Foto: Architecten|en|en

Selectiecriteria voor architecten veranderen met de tijd, evenals de uitvraag van opdrachtgevers. Welke ontwikkelingen spelen momenteel in de markt en hoe kunnen selectiecriteria voor architecten hierop worden aangepast? Rob: “De markt is duidelijk in beweging. School besturen en gemeenten hebben vergaande ambities op het gebied van duurzaamheid. Vijf jaar geleden

Alfons Hams

Martin van den Berg

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Desiree Vermeer

Thomas Bögl

was BENG nog niet eens de norm en nu willen we zelfs al van die B in BENG af. Daarnaast wordt circulariteit een belangrijk thema. Dat heeft uiteraard ook gevolgen voor de selectieprocedures voor architecten.” Thomas: “Ik ben best kritisch op de manier waarop architectenselecties worden georganiseerd. Iedereen probeert telkens iets nieuws uit. Zo valt het mij op dat selectiecriteria en gunningscriteria nog regelmatig door elkaar gehaald worden. Ook neemt niet iedereen de spelregels goed in acht. ICSadviseurs heeft samen met BNA een leidraad geschreven voor gezonde architectenselecties, maar deze wordt niet altijd in praktijk gebracht. Een aanbesteding kost architecten veel tijd en we verrichten veel onbetaald werk. Dat kan volgens mij een stuk eenvoudiger.” Suzanne: “Ik ben het met Thomas eens. We verrichten nog te vaak onbetaald werk. Die tijd kunnen we daardoor niet in onze lopende projecten steken. Het levert bovendien voor de opdrachtgevers heel veel werk op om al die plannen te beoordelen. Het is goed om daar kritisch naar te kijken. Misschien moeten we naar een shortlist van maximaal drie architectenbureaus, dan belasten we de doelgroep een stuk minder. Al zal dit per aanbesteding verschillen. Bij grote opdrachten willen opdrachtgevers waarschijnlijk meer te kiezen hebben.”

Bram van der Kleij

Jeffrey Sonnema

BESTUUR EN BELEID

Bram: “Er zijn verschillende methodes in de selectieen gunningsfase. Het is daarom belangrijk dat iedereen het speelveld overziet en begrijpt. Dan kunnen opdrachtgevers de juiste keuzes maken. Voor ons als bouwprojectmanagers is het vooral belangrijk om de vinger aan de pols te houden. Doorlopen we het traject nog steeds op de juiste manier? Leven er nieuwe vragen in de markt? En hoe kunnen we daar het best op inspelen bij architectenselecties? Vragen we een ontwerp of een moodboard, of gaan we toch meer voor een dialoog? Het is goed om daar het gesprek over te voeren.” Alfons: “Een interessante selectiemethode is de vraagstelling waarbij architecten om een schriftelijke rapportage wordt gevraagd, toegespitst op een specifieke opgave. Dan hou je het zuiver en kun je een volledige selectie doen zonder tweede ronde. Met een beperkte inspanning kun je op die manier heel veel te weten komen over een architect. Je koppelt ervaring aan een inhoudelijke vraag. Dat leidt tot veel kortere trajecten.” Jeffrey: “Ik mis in de selectiefase nog vaak het persoonlijke. Een dialoog in de eerste ronde zou daarom goed zijn. Het gaat tenslotte vooral om die klik tussen opdrachtgever en architect. Zo’n eerste dialoog geeft architecten de kans om iets meer te

Suzanne Ellis

Anne klein Breteler

Sander Ros

leren over de opdrachtgever en de opgave. Ze kunnen vervolgens een beter antwoord formuleren op die visievraag. Met alleen tekst of alleen een moodboard in de eerste ronde mis je de jus die de architect zelf kan toevoegen aan een opdracht.” Martin: “Een grove selectie op basis van criteria is toch juist een goede eerste stap. Dan krijg je een mooie schifting. Veel kennis hiervoor ligt bij architectenbureaus al op de plank. Daar hoeft niet

DE DEELNEMERS AAN HET DEBAT: Alfons Hams Spring architecten Martin van den Berg opdrachtgever Christiaan Huygens College Eindhoven Desiree Vermeer DAT (De Architectenwerkgroep Tilburg) Thomas Bögl LIAG architecten en bouwadviseurs Bram van der Kleij bouwprojectmanager ICSadviseurs Jeffrey Sonnema architecten|en|en Suzanne Ellis BRIQUE-architecten Anne klein Breteler huisvestingsadviseur ICSadviseurs Sander Ros RoosRos Architecten Erik Wiersema Wiersema architecten Michiel Bots bouwprojectmanager ICSadviseurs Rob van der Westen beleidsadviseur huisvesting bij schoolbestuur SPO Utrecht

Erik Wiersema

Michiel Bots

SCHOOLDOMEIN

Rob van der Westen

februari 2024

veel energie ingestoken te worden. In de gunnings fase is het vervolgens wel belangrijk om die dialoog met de architecten te starten. Begrijpen ze onze vraag en kunnen ze die vraag vertalen in een gebouw? Daarin kunnen architecten hun kracht tonen.” Jeffrey: “Dan zou een loting in de eerste ronde ook kunnen. Het zijn over het algemeen dezelfde kundige bureaus die komen bovendrijven en dit allemaal goed kunnen. In de tweede ronde kunnen we dan de tijd nemen om de dialoog op te starten tussen architecten en opdrachtgever.”

de Pinterest-cultuur gaan waarbij het vooral om het beeld gaat. Mensen kiezen dan op basis van mooie plaatjes en letten veel minder op het verhaal erachter.” Erik: “Goed opdrachtgeverschap is in mijn ogen heel belangrijk. Ik wil me als architect graag profileren in een selectie- of gunningsfase, maar ik ben ook op zoek naar een opdrachtgever die bij mij past. Het is daarom belangrijk dat we die opdrachtgever vanaf het begin goed begrijpen. Adviesbureaus spelen hierin een belangrijke rol. Die moeten nog

Gilde Opleidingen Roermond Architectuur: RoosRos Architecten en ArchiTech Company

“Een methode die heel aan genaam over komt, is een open gesprek tussen op drachtgever en architect in de gun ningsfase en vervolgens een kort ont werptraject”

SCHOOLDOMEIN

Rob: “Daarin zit een zeker risico. Wij beginnen bij SPO Utrecht altijd met een onderwijskundig programma van eisen. Daarin leggen we heel goed vast hoe we willen dat het gebouw eruit komt te zien. Daar steken we veel tijd, energie en geld in. Dan wil ik vervolgens ook wel echt aan tafel met de architecten. Die dialoog in de selectiefase is in mijn ogen wel degelijk belangrijk.” Een dialoog is een goede methode, maar ook moodboards kunnen het selectieproces vergemakkelijken. Sander: “Moodboards zijn veel te subjectief in mijn ogen. Zeker in relatie tot de groep die ze beoordeelt. Een selectie kan prima gemaakt worden aan de hand van referenties, al dan niet aangevuld met een dialoog.” Anne: “Ik zie wel degelijk meerwaarde in mood boards. Specifieke criteria kun je in de selectiefase misschien afvinken, maar met dat moodboard ga je net die stap verder. Met een moodboard kunnen architecten laten zien dat ze de ziel van de vraag begrijpen. Dat is een belangrijke toevoeging in die allereerste fase.” Jeffrey: “Dan moet de vraag wel goed zijn en op de juiste manier gesteld worden aan de architecten. Het risico van moodboards is dat we nog meer richting

februari 2024

meer moeite doen om de inhoudelijke vraag van de opdrachtgever boven tafel te krijgen. Nu gaat het in de selectiefase nog te vaak over algemeenheden, over veiligheid, duurzaamheid en circulariteit. Alle uitvragen in tenders lijken op elkaar.” De selectiefase moet dus scherper en persoonlijker? Desiree: “De vraag in de selectiefase moet meer toegespitst zijn op het werkveld van architecten. Vraag naar datgeen waar architecten goed in zijn: het leveren van ideeën. Heel veel tekst vragen is niet de oplossing en heel veel beeld vragen ook niet. Maak het persoonlijk en vraag expliciet naar de ideeën van de architect. Daarin kunnen we ons onderscheiden van anderen.” Erik: “Ik heb een keer een uitvraag voorbij zien komen waarbij architecten werden gezocht met affiniteit met de Amsterdamse School. Dat sprak me enorm aan. Dan gaat het echt over architectuur. Ik heb geen voorkeur voor een lokalenschool of een school met leerpleinen. Ik heb geen voorkeur voor een bepaalde onderwijsvisie. Maar of ik affiniteit heb met de Amsterdamse School, dáár kan ik wel antwoord op geven.” Martin: “Het is prima als een architect geen voor keur heeft voor een onderwijskundige visie, maar

BESTUUR EN BELEID ik verwacht als opdrachtgever wel dat hij of zij de onderwijskundige visie begrijpt en de juiste vervolg vragen kan stellen. Als je dat niet vanaf het begin scherp hebt, dan moet je aan het eind van het proces toch nog het ontwerp gaan aanpassen. Dat moet je natuurlijk zien te voorkomen.” Sander: “De eerste ronde bestaat voor een belangrijk deel uit vinkjes zetten. Misschien moeten we wel toe naar een inschrijving via de mail. De tien architectenbureaus met de meeste vinkjes worden dan uitgenodigd voor een kort gesprek. Daarmee maak je de eerste ronde iets groter, maar de inspanning voor de architecten kleiner. De opdrachtgever krijgt bovendien meer informatie en daarmee meer waarde in die selectiefase. Het gaat om begrip voor elkaar en een stevige basis voor een goede samenwerking.” Alfons: “De vraagstelling in de selectiefase moet hoe dan ook goed zijn. Dat is heel belangrijk. En er moet duidelijk in beeld zijn hoe de belangen zijn verdeeld. Welke rol speelt het schoolbestuur en welke rol speelt de gemeente? En wie spelen er op de achtergrond nog meer een rol? Het is voor het proces cruciaal om dat goed in beeld te hebben.” Welke methodes werken het beste in de gunningsfase? Sander: “Een methode die heel aangenaam overkomt, is een open gesprek tussen opdrachtgever en architect in de gunningsfase en vervolgens een kort ontwerptraject. Zo kunnen opdrachtgevers kennismaken met vijf architectenbureaus door middel van een gesprek. Daarna kunnen ze er twee uitkiezen waarmee ze enkele dialoogrondes ingaan. De twee bureaus maken dan een betaald ontwerp, een SO – of massastudie +. Dat maakt de keuze voor de opdrachtgever een stuk eenvoudiger en kwalitatiever! Ik denk daarnaast dat we het honorarium van architecten moeten fixeren. Dan kunnen opdrachtgevers echt selecteren op kwaliteit en sluiten we ‘prijsduikers’ uit.” Michiel: “De dialoogrondes leveren naar mijn mening altijd de winst op die je zoekt. Ze zorgen voor diepgang en maken duidelijk met welke architecten je te maken hebt en hoe ze te werk gaan. Vandaaruit kun je dan naar dat schetsontwerp toewerken.” Alfons: “Die dialoog in de gunningsfase is heel belangrijk, daar ben ik het helemaal mee eens. Dat biedt meteen ook de kans om een project langzaam op te bouwen en waar nodig bij te sturen. De opdrachtgevers laten meebeleven hoe een concept tot stand komt, zorgt ervoor dat het concept eigen wordt aan de opdrachtgever. Zo ontstaat er ook onderling vertrouwen.” Erik: “Dat vertrouwen is belangrijk. De realisatie van een nieuwe school is nu eenmaal een delicaat proces. Opdrachtgever en architect moeten elkaar liggen, anders wordt het een moeizaam proces. De beoordeling daarvan is voor een groot deel subjectief,

Keizer Karel College Amstelveen Foto: LIAG

Prisma College Arnhem Foto: Wiersema Architecten

maar dat zie ik niet als een belemmering. Ik vind subjectiviteit eigenlijk juist goed. Die klik, daar draait het tenslotte om.” Bram: “Het risico op bezwaarprocedures wordt wel groot als we het te subjectief maken. Daar moeten we voor oppassen. Maar we kunnen wel een honorarium vaststellen en op kwaliteit selecteren. En we hebben naar aanleiding van dit gesprek weer meer aandacht hoe we op een goede manier plek kunnen geven aan die gewenste dialoog in aanbestedingen.” Suzanne: “Het is hoe dan ook goed om kritisch te blijven kijken naar de selectieen gunningsmethodes. Dat juich ik toe. Dit debat is daarvoor een mooie eerste aanzet. Daarnaast kunnen opdrachtgevers en architecten meer doen aan terugkoppeling. Dat er na een selectie- of gunningstraject nog eens contact is om te bespreken hoe beide partijen het ervaren hebben. Zo kunnen we van elkaar leren en gaandeweg tot nog betere selectiemethodes komen.”

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Hintham 156 | 5246 AK ’s-Hertogenbosch | T 073-6924433

samen beter in bouwen BM van Houwelingen zet zich graag in, om een omgeving te creëren waar mensen ﬁjn kunnen wonen, werken en zich thuis voelen. Dit doen wij met veel enthousiasme voor de segmenten scholen, zorg en woningbouw. Afhankelijk van de vastgoedvraag biedt ons team een totaal concept bestaande uit ontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud.

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Expeditiestraat 5 | 5961 PX Horst | T 077-3984096

www.petersbno.nl

Een groene, frisse school waar een aangenaam en gezond leer- en werkklimaat heerst. Een duurzaam, flexibel gebouw, dat de onderwijsvisie ondersteunt en makkelijk kan worden aangepast aan de wensen van gebruikers. Een school, die financieel haalbaar is, met een eigen identiteit en uitstraling. Wij brengen deze school tot leven.

Kort nieuws

Column

Onderzoek gebruik campus

et is bij veel instellingen van hoger onderwijs een probleem om studenten na de verplichte lockdowns en het online onderwijs weer terug naar de fysieke Campus te krijgen. Studenten lijken enerzijds gewend geraakt aan hybride en online onderwijs opties, anderzijds lijken studenten de voordelen van on-campus onderwijs onvoldoende in te zien, waarbij tijd en mobiliteit ook een rol spelen; waarom zou je voor één activiteit nog helemaal naar de campus reizen? We zien dat universiteiten op allerhande manieren moeite doen om studenten te verleiden of zelfs te dwingen weer naar de campus te komen, bijvoorbeeld door online onderwijs te verbieden. Het argument is onder meer dat fysieke interactie en de sociaalruimtelijke dimensie van onderwijs belangrijk wordt gevonden. Tegelijkertijd transformeert de Campus steeds meer tot een ontmoetingsruimte in een tijd waarin activiteit georiënteerd onderwijs gemeengoed is geworden. Het terugwinnen van studenten en het vinden van nieuwe balansen tussen onlineoffline onderwijs, aanwezigheidsnormen, onderwijskundige en organisatorische randvoorwaarden blijkt in de praktijk nogal moeilijk. Vaak lijkt men nog te veel vast te zitten in óf-óf denken; of online, of offline onderwijsvormen. Dit roept een reeks vragen op: • Wat zijn de ervaringen en problemen tot nu toe met studenten en on-Campus onderwijs? • Wat vinden studenten, docenten en managers hiervan? • Welke onderwijskundige aanpassingen zijn nodig (zoals bijvoorbeeld ‘flipped classroom’). Niet alleen de beschikbaarheid van digitale voorzieningen lijkt belangrijk, maar ook welke online en hybride opties wanneer en waarvoor ingezet kunnen worden en ook toegestaan zijn, zoals devices in de collegezaal of het opnemen van colleges. Hoe kan niet alleen het onderwijs maar de hele campus en organisatie van het onderwijs zodanig worden ingericht dat er een duidelijke meerwaarde voor studenten ontstaat om naar de campus te komen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan rooster technische maatregelen. Schooldomein organiseert in samenwerking met de Vrije Universiteit, het Center for People and Buildings (CfPB) het onderzoek naar het gebruik van de campus, waarbij studenten van het Department of Organization Sciences van de VU Amsterdam actief betrokken worden. In het juninummer van Schooldomein worden de resultaten gepresenteerd.

VOORBEREID OP TOEKOMSTIGE KANSEN Wat maakt Nederlanders uniek? We nodigen anderen met gemak uit om in onze huizen te kijken. Maar wat als we de blik naar buiten richten; van binnen naar buiten in plaats van omgekeerd? De technologische sector heeft een enorme impact op ons leven en heeft er mede toe geleid dat mensen vooral met de eigen mobiel bezig zijn en niet meer op elkaar en de omgeving gericht zijn. Terwijl dat juist in deze lastige tijden zo belangrijk is. Alleen daarom al is het tijd om de wereld centraal te stellen in plaats van de eigen belangen. Dat geldt ook voor het onderwijs. Er zijn inmiddels voldoende scenario’s die een waardevol instrument zijn om maatschappelijke thema’s te verkennen en te vertalen naar de onderwijssector. Voor onderwijsorganisaties die waarde willen toevoegen, gaat innovatie verder dan alleen maar reactief zijn op inhoud van de SLO of SBB leerplannen. Het betekent anticiperen op toekomstige behoeften en deze borgen in het onderwijs. Echte waarde toevoegen vergt moedige keuzes en proactieve investeringen van bestuurders, directies en de docenten. Loslaten van het bestaande en kritisch nadenken over het creëren van toekomstwaarde zijn cruciaal. Gelukkig zien we steeds meer onderwijsorganisaties met ambitieuzere doelen, die streven naar echte bijdragen en oplossingen voor hedendaagse uitdagingen en op deze wijze extra bagage geven aan hun leerlingen en studenten. In het onderwijs moeten we deze innovatieve benadering nog meer omarmen. Het gaat niet alleen om voldoen aan eisen maar om vooruitdenken, inspelen op veranderende behoeften en waarde toevoegen aan de maatschappij. Laten we het traditionele loslaten en de buitenwereld centraal stellen, want techniek is een middel, geen doel op zich. Met vooruitstrevende groeten, Adri Pijnenburg | Trendwatcher en innovatieversneller vmbo & mbo Techniek

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek

SPANNENDE TRANSFORMATIE MONTESSORI COLLEGE EINDHOVEN

Open architectuur verbindt landschap en inrichting

Het is bijna niet voor te stellen hoe een traditionele gangenschool wordt getransformeerd tot een open leer- en werklandschap, dat bovendien op alle niveaus is verbonden met het omringende parklandschap. Het Montessori College in Eindhoven gaat dit allemaal meemaken!

chooldomein sprak naast Jeffrey Sonnema van architecten|en|en met Loran Kampen van Studio Groen+Schild, het bureau dat verantwoordelijk is voor het interieurontwerp. Jeffrey: “De voormalige bebouwing van deze tweelaagse traditionele gangenschool stamt uit de jaren 70. De opgave is geen nieuwbouw, waar eerder over nagedacht werd, maar een transformatie van het bestaande gebouw binnen het beschikbare budgettaire kader. Een logische keuze, want dit gebouw met zijn robuuste kolommenstructuur heeft een geweldige potentie. De uitdaging is verder om het Montessori College in Eindhoven te verbinden met het omgelegen park. Door de disciplines landschapsarchitectuur, architectuur en interieurarchitectuur vanaf het begin met elkaar te verbinden, ontstaat een hele mooie verbindende lijn, die vanuit het interieur binnen prachtig met het park buiten verbonden wordt. We werken daarin intensief samen met Studio Groen+Schild en MTD landschapsarchitecten.”

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie Montessori College Eindhoven Opdrachtgever Summa College Architect architecten|en|en Interieurarchitect Studio Groen+Schild Landschapsarchitect MTD Landschapsarchitecten Projectmanagement ICSadviseurs Bvo 7.315m2 Ingebruikname Schooljaar 2025

SCHOOLDOMEIN

NIEUWE BUFFER Jeffrey verder: “We dikken het bestaande gebouw op, waardoor we voor 800 leerlingen een moderne onderwijsplattegrond kunnen realiseren met een hoge variatie aan ruimtes. Zo slaan we 2 vliegen in 1 klap; in plaats van de gevel na te isoleren zetten we er nieuwbouwvolume tegenaan. Door de diepte in het gebouw ontstaat er ruimte voor Montessori onderwijs, in tegenstelling tot het huidige traditionele klassikale onderwijs. In het hart van het gebouw werken we de betonstructuur open, waardoor we het gesloten gebouw omvormen tot een school met vier verdiepingen die ruimtelijk met elkaar in verbinding staan. De leerlingen komen straks via de royale tribunetrap op de eerste verdieping binnen en lopen het nieuwe atrium in. Via een grote vide valt het licht diep het gebouw in. Het atrium met de nieuwe trap

februari 2024

VISIE EN ONTWERP

is het gevoel van veiligheid door ergens bij te horen minstens zo belangrijk. Daarom hebben de vier domeinen een eigen plek in het gebouw gekregen. Door ze visueel te verbinden kunnen de vier domeinen elkaar ook stimuleren. In het hart is het dynamisch, maar loop je de domeinen in vind je vervolgens de rust van de traditionele lokalen. De lange gangen worden doorbroken door open samenwerkplekken. Zo creëren we plekken waar je elkaar en jezelf de ruimte kunt geven, passend bij het Montessori gedachtegoed: ‘Leer mij het zelf te doen’.” vormt straks de verbinding tussen de domeinen. De vide wordt steeds iets breder om het licht te trechteren. Rondom de trappenhuizen komen nieuwe domeinen met een mix van grotere en kleinere lokalen voor verschillende werkvormen. Om ervoor te zorgen dat je hier naast pauzes ook een rustig plekje gedurende de dag kunt opzoeken, sluit de entree niet direct aan op de aula. Zo voorkomen we dat de aula, die op maaiveldniveau ligt, een verkeersroute wordt en er op bepaalde momenten in de dag veel beweging en rumoer is.” VIER DOMEINEN “De school werkt met vier domeinen”, vult Loran aan; “we zijn met workshops voor medewerkers gestart om de identiteit van de vier domeinen boven tafel te halen. Die herkenbaarheid is een belangrijk aspect binnen het interieurontwerp. Omdat het Montessori College transformeert van een traditioneel onderwijsgebouw naar een meer open en dynamische leeromgeving, krijgt het thema oriëntatie een grotere rol. Daarnaast

“Door de disciplines landschaps architectuur, architectuur en interieur architectuur vanaf het begin met elkaar te verbinden, ontstaat een hele mooie verbindende lijn”

TOEKOMSTBESTENDIGHEID “Bij het vormgeven van de pleinen was toekomst bestendigheid het uitgangspunt”, vertelt Loran. “Alles wat we toevoegen staat los van het bouwkundige en bestaat uit maatwerk- en los meubilair. De basis is duurzaam en neutraal, waarbij we in het interieur een circulaire laag hebben toegevoegd. De open pleinen, grenzend aan het atrium, mogen wat meer expressief zijn. Door ieder domein een eigen kleuraccent te geven wordt de herkenbaarheid versterkt. Deze accenten vind je terug in circulaire tafelbladen, gordijnen van gerecyclede stoffen én de etalagekasten voor het presenteren van werkstukken, een belangrijk onderdeel van hun identiteit. 70% van het losse meubilair wordt hergebruikt. Het ontwerp laat dat ook toe; de meer publieke delen krijgen extra aandacht, terwijl we de lokalen zo neutraal mogelijk opzetten. Niets in het gebouw is alleen maar decoratief; gordijnen zijn mooi, maar zijn ook goed voor de akoestiek en privacy. Tafelbladen zijn functioneel, maar kleuren ook de verschillende domeinen.” OVERAL VERBLIJFSPLEKKEN Jeffrey tenslotte: “Met de nieuwe architectuur sluiten we aan op de bestaande baksteen architectuur. We zoeken aansluiting bij de horizontale banden in het metselwerk. We maken een eigentijdse en duurzame keuze door met lichte minerale steenstrips te werken, die makkelijk te leveren zijn met minder vrachtbewegingen maar ook heel creatief te verwerken zijn. Leerpleinen tussen de lokalen in worden benadrukt met grote ramen; hier ontstaat een directe relatie met het park en vanaf buiten het onderwijs. We halen op deze postzegellocatie alle fietsen van het maaiveld door een fietsenkelder onder de nieuwe gymzaal te realiseren. De beperkte buitenruimte wordt onderdeel van het park en daarmee een fijne verblijfsplek. De grote tribunetrap, die ook als entree naar het gebouw fungeert, versterkt dit met uitzicht op de monumentale kastanjeboom. Rondom het gebouw komen langere bankjes, zodat er overal verblijfsplekken zijn. Vanuit de aula heb je straks het gevoel dat je zo het park instapt.” Kijk voor meer informatie op www.architecten-en-en.nl en www.studiogroenenschild.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Fotografie Eva Bloem

KLEINSCHALIGE NIEUWBOUW VMBO VEURS

Investeren in de toekomst Het VMBO verdient meer waardering, want het zijn juist de praktische vaardigheden van VMBO-ers die we als maatschappij steeds harder nodig hebben. Daarom ontwierp het Haagse architectenbureau van atelier PRO voor Veurs in Voorburg een kleinschalig nieuw schoolgebouw met een interieur dat een geborgen thuisgevoel biedt. EEN SHOWCASE VOOR HET VMBO Door te laten zien wat het VMBO allemaal te bieden heeft aan leerlingen en aan de samenleving, wil atelier PRO de - soms helaas negatieve beeldvorming rond dit schooltype doorbreken. Zo bevinden de praktijklokalen met hun werkbanken en hun technische apparatuur zich grotendeels op de begane grond. Ook de oefenwinkel - een plek waar buurtbewoners daadwerkelijk inkopen kunnen doen - is hier te vinden, net als het publiek toegankelijke lesrestaurant, dat is gekoppeld aan een ruim opgezette professionele keuken. Zo kunnen mensen van buitenaf én van binnenuit de toegevoegde waarde van het VMBO-onderwijs zien.

MBO Veurs is een kleinschalige middelbare school in Voorburg met ongeveer 370 leer lingen en 55 leraren. Sinds 2022 is de school gehuisvest in een nieuw schoolgebouw in de naoorlogse woonwijk ’t Loo. Dit nieuwe gebouw heeft een heldere, compacte vorm en een gevel van ambachtelijk metselwerk die aansluit bij de omliggende bebouwing; bijzonder is echter vooral dat de school ook maatschappelijk een relatie aangaat met de omgeving. Het gebouw opent zich naar de wijk; hierdoor kan iedereen zien wat het VMBO allemaal in huis heeft. Met het ontwerp zet atelier PRO daarmee in op duurzaamheid in de breedste – want ook sociale - zin.

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

EEN TRIBUNETRAP ALS SOCIALE SPIL Tegelijkertijd is de school natuurlijk in de eerste plaats een school, met alle functionele eisen die daarbij horen. De maatschappelijke voorzieningen, zoals het restaurant en de winkel, zijn daarom toegankelijk via een eigen ingang. De leerlingen zelf komen binnen via de hoofdentree, die afgeschermd aan de zijkant van het gebouw ligt. Deze entree komt direct uit in de centrale hal, het hart van de school. Hier ontmoeten leerlingen elkaar tussen de lessen en in de pauzes, in een hoge, lichte ruimte die zich over drie verdiepingen opent boven een tribunetrap. Deze trap is de spil in het sociale leven van de school: een plek om spontaan bij elkaar te komen, maar ook een plek voor optredens en toneelvoorstellingen. Een groot panoramaraam zorgt voor verbinding met het schoolplein. IEDEREEN VOELT ZICH ‘GEZIEN’ De verschillende vaksecties waaieren vanuit de centrale hal uit door het gebouw en clusteren zich rond verbrede gangen, die een ideale plek zijn om samen te studeren; de theorielokalen, die door alle vakgebieden samen gedeeld worden, liggen centraal in het gebouw.

VISIE EN ONTWERP

“De positieve aandacht voor het ontwerp is ook positieve aandacht voor de leerlingen. En alles wat je aandacht geeft groeit” De ruime gangen zorgen er, samen met de vele glazen wanden, voor dat het schoolgebouw ook van binnen een open en transparante uitstraling heeft. De schoolleiding stond hier eerder wat terughoudend tegenover, omdat ze zich zorgen maakte over de privacy van leerlingen en leraren. In de praktijk blijkt deze transparante opzet echter een positief effect te hebben: iedereen voelt zich gezien en houdt daardoor ook meer rekening met elkaar. PROJECTINFORMATIE Project VMBO Veurs, Voorburg Opdrachtgever Stichting Scholengroep Spinoza Architect Atelier PRO architekten Aannemer Capelse Streekbouw Installatie adviseur

EEN WARM THUISGEVOEL Het interieur wordt gekenmerkt door openheid, maar ook door geborgenheid. Doel was een school te ontwerpen met een thuisgevoel, in plaats van een gebruiksbestendig, minimalistisch bouwblok. Daarom is er bewust veel gebruik gemaakt van natuurlijke materialen met een warme uitstraling, zoals houten lambriseringen, goud geanodiseerde aluminium kozijnen en halfmatte keramische tegels. De winkel en het restaurant hebben een luxe, moderne uitstraling, met meubels op maat.

Halmos Adviseurs Akoestiek/bouwfysisch ZRI Constructeur IMd Raadgevende adviseurs Bouwkosten € 6.827.000,Ingebruikname Augustus 2022

DUURZAAMHEID OVER MEERDERE NIVEAUS De natuurlijke materialen dragen bij aan de uitstraling van het interieur, maar ook aan de duurzaamheid; hout, aluminium, baksteen en tegels zijn immers circulaire materialen die goed hergebruikt kunnen worden. Door daarbij vooral kleuraccenten toe te passen op losse interieurdelen en wanden – die relatief eenvoudig en tegen lage kosten aangepast kunnen worden – kan het interieur

makkelijk meegaan met de eisen van de tijd; oppervlaktes als de vloeren, die lang mee moeten gaan en dus beter niet te modegevoelig kunnen zijn, zijn juist uitgevoerd in neutralere kleuren. Ook is het gebouw flexibel indeelbaar en daardoor eenvoudig aan te passen voor de toekomst. Door de compacte opzet is de school ook bijzonder energiezuinig. Veurs voldoet momenteel al aan de eisen van een Bijna Energie Neutraal Gebouw (BENG); op het platte dak is voldoende ruimte overgelaten voor extra zonnepanelen, waardoor deze ambitie gemakkelijk kan worden opgehoogd naar een volledig Energie Neutraal Gebouw (ENG). Zo is duurzaam denken verweven in het in- en exterieur. De nieuwe school heeft, mede door de zorgvuldige maatschappelijke, architectonische en ruimtelijke inpassing, een positieve impuls gegeven aan de wijk. Tegelijkertijd zorgt de aandacht die er in de afwerking is gestoken ervoor dat de leerlingen trots zijn op hun gebouw - en er daardoor zuiniger op zijn. Maar misschien wel even belangrijk is het signaal dat ermee wordt afgegeven naar de leerlingen én de buitenwereld: VMBO-ers zijn het waard dat er in ze geïnvesteerd wordt, want een investering in het VMBO is een investering in de toekomst. En dat is in onze optiek óók duurzaamheid. Kijk voor meer informatie op www.atelierpro.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ronald Auée

INTEGRAAL ONTWERP NIEUW SCHOOLGEBOUW STARING COLLEGE

Duurzaamheid als onderdeel van de (onderwijs)beleving Het nieuwe Staring College in Borculo ademt beroepsonderwijs. Dat komt tot uiting in een samenhangend ontwerp en een verbindend onderwijsgebouw met techniek, zorg, horeca en sport. De school is het verbindende centrum in een vitale campus met sport, zorg en horeca.

“H

et Staring College zat op twee locaties in Borculo; aan de Herenlaan in een oud pand uit 1954, dat echt verouderd was en een locatie uit de jaren 80 aan de Beukenlaan. We wilden het onderwijs

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

bij elkaar brengen in een nieuwe inspirerende en gezonde leer- en werkomgeving passend bij de onderwijsvisie”, vertelt hoofd facilitair en huisvesting Wendy Colenbrander. Dat resulteerde in een prachtig nieuw gebouw, waar Schooldomein

VISIE EN ONTWERP

te gast was om verder ook met afdelingsleider Marijn Dijkman, adviseur Koert Klevant Groen van ICSadviseurs, architect Desiree Vermeer van DAT en inrichtingsadviseur Willem Pijnenborgh van Eromesmarko te spreken. Koert begeleidde het hele proces, vanaf de haalbaarheidsfase tot en met de inrichting: “Daarbij hebben we de gebruikers in alle fasen meegenomen. Eerst in 2018 met een onderzoek naar de beste locatie in Borculo en het opstellen van het programma van eisen. Zo hebben we ook vernieuwbouw aan de Beukenlaan onderzocht, maar dat pand liet zich lastig verduurzamen en bovendien was de plek ook niet echt geschikt. Je kon er alleen de lucht in.” In nauw overleg met de gemeente Berkelland bleek nieuwbouw op de campus De Wildbaan in samenhang met revitalisatie van het sportpark de beste optie. Marijn: “We bieden hier nu een brede onderbouw (leerjaar 1 en 2) basis tot en met atheneum en in de bovenbouw (leerjaar 3 en 4) de vmbo-profielen Zorg en Welzijn, Mobiliteit en Transport, Economie en Ondernemen en Horeca, Bakkerij en Recreatie aan. Leuk is ook dat we een STO-school (Sterk Techniek Onderwijs) zijn en ons op alle zes locaties van Stichting Portuur sterk maken voor techniekonderwijs. Zo hebben bijna

“Deze plek biedt veel kansen voor het beroeps onderwijs; denk aan de samen werking met sport, kinder opvang en ouderenzorg”

vlnr: Wendy Colenbrander, Desiree Vermeer, Koert Klevant Groen, Willem Pijnenborgh en Marijn Dijkman

alle locaties een smart industry lokaal. Dit gebouw is voor 320 leerlingen ontworpen en samen met de Beukenlaan huisvesten we 425 leerlingen.” SAMENHANGEND VERHAAL “De gemeente dacht in het hele proces goed mee, ook omdat het voor de regio goed is om hier een breed aanbod aan profielen te houden”, legt Wendy uit; “de revitalisatie van campus De Wildbaan is belangrijk voor de hele gemeenschap en voor de verenigingen die hier al zaten. Je vindt hier ook voetbal, korfbal en andere activiteiten. In het nieuwe ontwerp zijn de entrees van de verenigingen gecentreerd naar het midden toe, met de school als centraal middelpunt. Het is een samenhangend verhaal en daarom is het mooi dat de architect al in de stedenbouwkundige visie heeft meegedacht en het gebouw geweldig verbindt met de openbare ruimte. Deze plek biedt veel kansen voor het beroepsonderwijs. Denk aan de samenwerking met sport, kinderopvang en ouderenzorg. We hebben in de school een heel mooi restaurant waar de buurt kan komen eten. Daarnaast werken we al nauw samen met het bedrijfsleven voor stageplaatsen. Wij leiden hun toekomstige collega’s op. Op de campus komt een beweegroute met toestellen om mensen in beweging te krijgen. Ik zie straks onze leerlingen Zorg en Welzijn ouderen begeleiden, die hier vervolgens ook van een fijne lunch in ons mooie restaurant genieten, ook weer geserveerd door leerlingen van Horeca, Bakkerij en Recreatie. Je ziet dat iedereen hier wordt getriggerd om een actieve rol te pakken.” ZICHTBAAR EN TRANSPARANT Marijn knikt: “We wilden een zichtbaar en vooral duurzaam gebouw, dat met het groen buiten verbonden is. In ons programma van eisen stond dan ook dat we de praktijkomgeving van onze vakken zowel van binnen als vanuit buiten zichtbaar wilden laten zijn.” Koert: “Omdat de gemeente het belang

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Ecoplant

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Staring College Borculo Opdrachtgever Stichting Portuur in samenwerking met de gemeente Berkelland Adviseur

inzag om alle profielen hier te behouden, mochten we iets meer investeren, waardoor we een transparant en duurzaam gebouw konden maken.” Desiree: “Zichtbaarheid gekoppeld aan een duurzame beleving was belangrijk. Ik heb dat vertaald naar een ontwerp met drie beuken, waarvan de middelste met de centrale entree het meest transparant is uitgevoerd. Zo kijk je dwars door het gebouw, waardoor je maximaal verbonden bent met buiten. Daarnaast liggen de praktijklokalen aan de gevel en zijn zowel van binnen als van buiten zichtbaar, met het restaurant en de keuken naast de entreezone. We hebben een mooie houten tribunetrap gemaakt, die uitmondt in een spectaculair smart industry lokaal met een volledig glazen wand. Het atrium is echt een eyecatcher met daklichten waarin zonnecellen zijn verwerkt, wat een prachtig effect geeft. De vele zonnepanelen hebben we op het platte dak gelegd, in een schuin vlak die vertaald wordt in de gevel, voor een maximale opbrengst. De natuurlijke beleving krijg je ook door de enorme houten spanten en de transparantie en ruimtelijkheid in het gebouw. Het hout hebben we uit Europa gehaald en de akoestische panelen zijn gemaakt van PET-flessen. Ook mooi is dat de installaties onder de zonnepanelen en achter de gevel zijn verwerkt en daardoor uit het zicht zijn.”

ICSadviseurs (vanaf haalbaarheidsfase, programma van eisen tot en met het inrichtingsadvies) Architect DAT architecten Aannemers KlaassenGroep en WSi techniek Projectmanagement + directievoering + toezicht Kleissen Bouwmanagement en advies Interieur Eromesmarko BVO 4.100 m² Ingebruikname Januari 2024

SCHOOLDOMEIN

UITDAGEN EN BELEVEN Koert: “De verbinding met het ontwerp en de samenhang met buiten vormden ook het vertrekpunt voor de inrichtingsfase. De docenten wilden een diversiteit in inrichting en vooral aansluiten bij de behoefte van de leerlingen. Het meubilair moest bovendien uitdagen en positief bijdragen aan de beleving.” Wendy knikt: “Dan praat je weer over zichtbaarheid, warme tinten en het gebruik van natuurlijke materialen.” Marijn vult aan: “We wilden leerlingen en onze docenten leren werken met een andere inrichting. Dat betekent dat docenten geen eigen bureau meer hebben, maar een beweegkruk met een verrijdbare hoog-laagtafel. Je vindt in de lokalen verschillende typen meubilair, waardoor je in verschillende werkvormen kunt werken; individueel,

februari 2024

in groepjes of juist in een collegeopstelling. Daarnaast zijn er plekken buiten de lokalen en praktijkruimten waar leerlingen aan de slag kunnen of elkaar kunnen ontmoeten.” DUIDELIJKE VISIE Willem over de inrichtingskeuzen: “Wij zijn in een latere fase aangehaakt via een Europese aanbesteding. Het was fijn dat er een duidelijke visie was, waar we ook op bevraagd werden. We willen natuurlijk een gebouw dusdanig inrichten dat het bijdraagt aan de onderwijsvisie. Steeds meer bepaalt de activiteit de keuze voor een bepaalde inrichting. Dan kan het gaan om instructie, werken in groepen of juist ergens geconcentreerd werken. Er is inmiddels zoveel meer dan alleen de bus opstelling. Je ziet hier bijvoorbeeld de kringtafel, verschillende ziten werkhoogtes en aparte ruimtes waar leerlingen naar toe kunnen voor een project. Daardoor kun je ruimtes ook multifunctioneel en flexibel gebruiken en inrichten. Leerlingen zitten niet meer de hele dag op dezelfde stoel, maar ervaren door de dag heen een variatie in werkvormen.” CIRCULAIR INRICHTEN Duurzaam en circulair was ook een belangrijk aandachtspunt. Willem: “We gebruiken gerecyclede en 100% recyclebare grondstoffen en verwerken bio-based materialen in onze producten. In het restaurant staan bijvoorbeeld onze Hemp-stoelen. De Hemp-stoel is 100% plantaardig en gemaakt van biologisch afbreekbaar hennep. Hier voegen we biohars als bindmiddel aan toe om er een kuip van te maken.’’ Wendy: “Verder hebben we stoeptegels hergebruikt evenals de kluisjes. Buiten staat onze Ecoplant met zonnepanelen die energie genereert. We willen zoveel mogelijk duurzaamheid visualiseren en integreren in het onderwijs. Zo dragen we met dit gebouw bij aan een duurzame toekomst voor de volgende generaties.” Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl, www.datarchitecten.nl en www.eromesmarko.nl

VISIE EN ONTWERP Tekst Sibo Arbeek

CREATIEVE TRANSFORMATIE VAKSCHOOL NIMETO

Het verleden wijst de weg naar voren

Foto: Gerrit Spruijt

De mbo-vakschool Nimeto aan de Smijerslaan in Utrecht is een vakschool voor creatieve ruimte makers, van etalagebouwers tot schilders. Met de creatieve inbreng van een jonge architect en een enthousiaste gebruikersgroep werd het bestaande gebouw getransformeerd tot een hele fijne leer- en werkomgeving.

p de binnenplaats van het mbo Nimeto in Utrecht is een prachtige tuin met zittafels aangelegd. Het plein wordt omsloten door de glazen gevels van de school, een loopbrug en een arcade. Het is bijna niet meer voor te stellen hoe de situatie voor deze geslaagde transformatie was. Schooldomein tekende het verhaal op in gesprek met Wilma Kempinga van Mevrouw Meijer, Voorzitter College van Bestuur Henk Vermeulen en architect Maarten van Kesteren van Studio MVK. Henk: “Nimeto is een school voor ruimtelijke beroepsopleidingen op mbo niveau. Door verschillende verbouwingen en aanbouwen is de school in de loop van de tijd behoorlijk onoverzichtelijk geworden en

de technische staat liet ook te wensen over. Bovendien stond het middenterrein vol met auto’s van docenten en buurtbewoners. Tegelijk is dit een superplek; 10% van onze studenten komt uit de stad en meer dan 50% buiten een straal van dertig kilometer. Wij zijn een school met een eigen cultuur en sfeer en passen hier goed, midden in Utrecht. De bestaande gebouwen moesten aangepakt worden, maar hadden een ruimtelijke kwaliteit die we graag wilden behouden. Zo is het gebouw van de voormalige schilderschool ruim 50 jaar oud en heeft prachtige sheddaken en mooi noorderlicht. We wilden dus in ieder geval op deze plek onze 1.700 studenten blijven huisvesten.”

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Foto: Max Nibbrig Foto: Max Nibbrig

POTENTIE HERGEBRUIK Henk verder: “Wij zijn een vakschool, opgericht door de sector. Dat zit in ons DNA. Een echt vak ontwikkelt zich omdat je steeds met innovatie bezig bent en dat wilden we weer zichtbaar maken. Ik ontmoette Mevrouw Meijer bij een sessie in Den Bosch rond het ontwerpen van leeromgevingen. Het mooie was dat de visie van Mevrouw Meijer uitgaat van de kwaliteiten van het eigen gebouw en de potentie van hergebruik. Wat bovendien aansprak is dat Mevrouw Meijer jonge architecten een kans geeft. Dat past bij ons eigen beleid, waarbij we bedrijven in onze sectoren stimuleren om onze studenten aan te nemen. Die zijn natuurlijk nog jong, maar hebben veel potentieel en willen graag mee helpen innoveren. Dat is goed te vergelijken met de methode van Mevrouw Meijer om drie jonge architecten een kans te geven, die bovendien voor hun ontwerpend onderzoek worden betaald. Het mooie is dat je in zo’n ontwerpproces met drie verschillende uitwerkingen je eigen ideeën verder vormt en uitkristalliseert.” Wilma knikt: “Het is enorm belangrijk om architecten zonder scholenbouwervaring een kans te geven. In dat proces betrekken we studenten en medewerkers om mee

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

te denken. Er was hier een brede begeleidingsgroep vanuit de school, waarin architectuurhistoricus Bettina van Santen en mensen van stedenbouw ook meedachten. Dat maakt dat een proces door iedereen kritisch wordt beoordeeld.” De school koos unaniem voor Maarten van Kesteren, omdat zijn ontwerp het meest open was en het beste paste bij de ontwikkeling naar gepersonaliseerd leren. Wilma verder: “Dat is bijzonder; Maarten was jong en had nog nooit iets groots ontworpen, laat staan een gebouw van 16.000 m2. De studenten vonden ook dat zijn ontwerp het beste bij de toekomst van het onderwijs paste. Dan gaat het over domeinen, met de openheid van echte werkplaatsen, waar studenten met eigen trajecten bezig zijn. In de andere twee ontwerpen zag je veel meer de traditionele klaslokalen terugkomen.” NIEUWE BALANS CREËREN De school bestaat uit vijf bouwdelen, gescheiden door een straat. Een nieuw bouwdeel en het plein verbinden de gebouwen. Maarten legt uit: “De kern van het gebouw bestaat oorspronkelijk uit de schilderschool en de slagersschool die door architecten Piet Dingemans en Rein Flederus in 1968 en 1970 zijn ontworpen. In de loop van de tijd was Nimeto een aan elkaar geknoopt geheel van stijlen en elementen geworden, met veel kleuren, overal werkstukken van studenten en verschillend meubilair. Het was een gezellig gebouw, maar structuur en eenheid ontbraken. We wilden de kleur niet weghalen, maar wel een nieuwe balans creëren, met veel groen in het hart van het gebouw. Ik heb heel bewust ingrepen gedaan door de hoofdstructuur rigoureus aan te pakken en de ventilatiesystemen op orde te brengen. De lokalen en gangen heb ik juist een lichte opknapbeurt gegeven. De vloeren en de lambrisering zijn opgefrist, maar de plafonds vrijwel onbewerkt;

“De bestaande gebouwen moesten aangepakt worden, maar hadden een ruimtelijke kwaliteit die we graag wilden behouden”

Foto: Max Nibbrig

VISIE EN ONTWERP

binnentuin gemaakt, die nu het groene hart van het complex is.” Henk knikt: “In het begin moesten de docenten even wennen, maar nu zie je hoe ze hun ruimten beginnen in te richten. In de open gemeenschappelijke ruimten worden spontaan exposities georganiseerd. Door de neutrale kleuren nodigt het uit; het is als het ware een omlijsting van het werk van de studenten. En als je het over het DNA van een vakschool hebt; de deuren staan altijd open en je kijkt dwars door de lokalen heen.”

vlnr Henk Vermeulen, Wilma Kempinga, Maarten van Kesteren

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie Nimeto Opdrachtgever Nimeto Adviseur Mevrouw Meijer Architect Maarten van Kesteren Architecten BVO 16.000 m² Ingebruikname September 2023

veel systeemplafonds zijn verwijderd voor extra hoogte. Ik heb vooral gefocust op de vier centrale ruimten. Zo hebben we de kelders geactiveerd door delen van de vloer weg te halen. Dankzij de grote vide[s] komt er daglicht binnen in de kelder waar de praktijkruimte voor etalage-inrichting zit. De kantine heeft een opfrisbeurt gekregen en we hebben een grote, lichte studieruimte in het talencentrum gemaakt, die aan de transparante loopbrug ligt. De ruimten functioneren als ankerpunten voor wie door het gebouw dwaalt, leggen verbindingen en voegen ruimte toe aan het gebouw. De loopbrug eindigt in een nieuwe gang, de route knoopt de vier centrale ruimten aan elkaar. Zo ondersteunt een houten constructie de nieuwe gevel. Dat was nodig omdat de vloer die zorgde voor stabiliteit werd verwijderd om ruimte te maken voor de vide. De nieuwe houten kolommen kruisen de bestaande betonnen draagconstructie.” KLEUR TOEVOEGEN “Verder wilde ik ingetogen kleuren en materialen zoals hout gebruiken; studenten en hun werkstukken zorgen voor de kleur”, vervolgt Maarten. “Binnen de lokalen hebben docenten vrijheid om kleur toe te voegen en studentenwerk op te hangen. Of zoals de oorspronkelijke architect Dingemans stelde: ‘ik wil mijn gebouwen als een canvas aan de studenten geven’. Daarnaast hebben we de auto’s van het binnenterrein weggehaald en daar een mooie

CADEAUTJES Wilma vult aan: “Het meest duurzame gebouw is het gebouw dat er al staat; dat gaat boven circulair. Feitelijk kunnen we het ons niet permitteren om te slopen vanuit het perspectief van duurzaamheid. Een kenmerk van zo’n prachtige vakschool is dat veel in het gebouw door studenten en docenten is gedaan, zoals het schilderwerk. De houten tafels zijn deels door Nimetoleerlingen en leerlingen van het Hout- en Meubileringscollege gemaakt. Dat is het voordeel van het werken met bestaande gebouwen en cadeautjes die je in nieuwbouw niet zult vinden.” Henk knikt: “Je gooit ook zo maar een stuk geschiedenis weg dat met deze plek is verbonden, los van de materiële, architectonische en bouwkundige waarde. Hier maken we samen met de buurt de omgeving ook groener. De gemeente Utrecht en het ondernemingsfonds dragen ook middelen bij, zodat de tuin straks naadloos overvloeit in het hele gebied.” Wilma voegt toe: “Nimeto was een relatief goedkoop project. De prijs per vierkante meter was € 770. Ter vergelijking: de nieuwbouwnorm van het VNG is € 2.700 per vierkante meter en kan oplopen tot € 3.700. Bovendien geeft transformatie veel minder CO2-uitstoot dan nieuwbouw. Het duurt zeker dertig jaar voordat je de nieuwbouwuitstoot hebt gecompenseerd.” Los van dat alles wisselt de prachtige binnentuin gedurende het seizoen van kleur, maar altijd is één kleur dominant, die prachtig afsteekt tegen de ruimtelijkheid van deze nieuwe leer- en werkomgeving. Kijk voor meer informatie op www.mevrouwmeijer.nu

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

HET CIRCULAIRE EN GEZONDE SCHOOLGEBOUW ALS LEERMIDDEL!

Drees & Sommer en EPEA zien kansen

In de wereld van onderwijs staan de leerlingen en de kwaliteit van schoolprestaties centraal. Maar in hoeverre moeten de kosten voor vastgoed en didactische middelen strikt gescheiden blijven als onderwijshuisvesting directe invloed heeft op leerresultaten?

sther Akkerman-Dwars, Sector Leader bij Drees & Sommer, en Vince Limpens, Real Estate Consultant bij EPEA, de grondlegger van de Cradle to Cradle® ontwerpmethodiek, verkennen deze vraag met een vernieuwend perspectief. “Wij vinden dat het schoolgebouw ook beschouwd kan worden als leermiddel. Dit zou schoolbesturen meer financiële armslag geven bij het bouwen en renoveren van gezonde en circulaire schoolgebouwen. We roepen innovatieve schoolbesturen op om deze oplossingsrichting samen met ons uit te werken.” DE SCHOOL ALS LEERMIDDEL “Als we leermiddelen definiëren als alles wat nodig is om de gewenste leerdoelen te bereiken, dan zouden ook maatregelen zoals goede ventilatie en het gebruiken van gezonde en circulaire materialen gefinancierd kunnen worden met onderwijsgeld”, aldus Limpens. “Dat”, vult Akkerman aan, “is een verschuiving van het perspectief, waarbij de bouwen onderhoudsbudgetten vanuit de gemeente en de budgetten voor de exploitatie vanuit het onderwijs als geheel worden overwogen. Kan en wil de gemeente in

Vince Limpens

Esther Akkerman-Dwars

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

grotere mate meefinancieren als wordt gekozen voor een school waar betere resultaten behaald worden? Een ultieme kans voor een gemeente om beter te voldoen aan haar primaire taak. En als school kun je écht sturen op total cost of ownership.” GEZONDHEID IS ONLOSMAKELIJK VERBONDEN MET DE MATERIALISATIE “Luchtkwaliteit beïnvloedt de gezondheid, negatief of positief”, weet Limpens uit zijn ervaring bij EPEA. “En luchtkwaliteit wordt mede bepaald door de materialen die voor de binnenafwerking en het meubilair gebruikt zijn. Veel meubels, verven en vloerbedekking stoten tijdens het gebruik chemische stoffen uit, de zogeheten vluchtige organische stoffen of kortweg VOS. Deze hebben een bewezen negatief effect op de cognitieve vermogens en prestaties van leerlingen. Zelfs gerecycled of biologisch materiaal garandeert niet automatisch zuivere lucht. In Cradle to Cradle® is gezondheid een prioriteit, want wie wil nu ziek worden van materialen om zich heen? Daarnaast wordt gestreefd naar een continue kringloop van materialen, waarbij de kwaliteit van de materialen ook ná recycling behouden blijft.” AANTOONBAAR LAGER ZIEKTEVERZUIM Een concreet voorbeeld van de Cradle to Cradle® benadering is het Stadskantoor Venlo project, waar EPEA samenwerkte met onder meer Kraaijvanger Architects. Het volledige gebouw is ontworpen volgens de principes van Cradle to Cradle®, met als één van de doelstellingen een betere kwaliteit van de binnen- dan van de buitenlucht. Ter referentie: in Nederland is de binnenluchtkwaliteit doorgaans acht tot tien keer slechter dan buiten. De case van Stadskantoor Venlo toont aan dat dergelijke resultaten haalbaar zijn. Constante monitoring en wetenschappelijk onderzoek hebben een aanzienlijke daling van het ziekteverzuim onder de medewerkers aangetoond. Daarnaast zuivert de enorme groengevel aan de noordkant de lucht binnen de directe

VISIE EN ONTWERP

omgeving van het gebouw. Het is een voorbeeld van hoe elk gebouw, of het nu een kantoor, woning, verpleeghuis of school is, een positieve impact kan hebben op de gezondheid en het welzijn van de gebruikers en de omgeving. BETERE LEERPRESTATIES Een gebouw dat de gezondheid bevordert is interessant in alle sectoren. Zeker ook in het onderwijs. Studies van onder meer Maastricht University tonen aan dat leerlingen beter presteren in gebouwen met een gezond binnenklimaat. Limpens en Akkerman zijn het erover eens: met een keuze voor duurzame, gezonde materialen en technische toepassingen kun je een leer- en werkomgeving creëren waar kinderen en medewerkers graag zijn en waar zij zich goed voelen. En waar het ziekteverzuim aantoonbaar lager is. CORRELATIE WETENSCHAPPELIJK ONDERBOUWD Een onderzoek van Harvard University bevestigt de relatie tussen de binnenluchtkwaliteit en cognitieve prestaties: gemiddeld werd een toename van 400ppm in het CO2 -gehalte in verband gebracht met een afname van 21% van de cognitieve scores, en een toename van 500 μg/m3 van het totaal aan vluchtige stoffen (TVOS) werd in verband gebracht met afname van 13% van deze scores. Kijken we specifiek naar onderwijsomgevingen, dan blijkt uit onderzoek van Maastricht University onder 27 Limburgse basisscholen dat hoge concentraties CO2 in de klas, tijdens het semester voorafgaand aan een toets, de prestaties van de leerlingen in die toets

“Studies tonen aan dat de prestaties beter zijn in gebouwen met een ge zond binnen klimaat. Een belangrijk gegeven, zéker ook in het onderwijs”

meetbaar verlagen. Vooral kinderen in de groepen 7 en 8 worden het sterkst beïnvloed door de binnenluchtkwaliteit, en het effect is het meest significant op het gebied van taal en rekenen. “Kortom”, zo zegt Akkerman, “hoe je basisschool gebouwd is, bepaalt voor een groot deel je start van je (onderwijs)carrière. Je zou hem zelfs kunnen doortrekken naar levenskwaliteit; het is namelijk gebleken dat het opleidingsniveau een grote rol speelt in je gezondheid, ook op latere leeftijd.” SAMENWERKING MET INNOVATIEF SCHOOLBESTUUR Terug naar de oorspronkelijke gedachte van Akkerman en Limpens. “Wat nou als het mogelijk zou zijn om de elementen die de leerresultaten positief beïnvloeden – goede ventilatie, gezonde materialen en duurzaamheidsmaatregelen – te financieren met onderwijsgeld?” Akkerman en Limpens roepen scholen op om hierin samen op te trekken. “We willen heel graag een pilot opzetten met één of twee scholen of schoolbesturen om out-of-the-box te denken. Als Drees & Sommer willen we onderzoeken wat de mogelijkheden zijn om de budgetten ánders, beter, in te zetten. Wij zijn ervan overtuigd dat we het verband van circulariteit en gezondheid in de fit-out van onderwijsinstellingen kunnen staven met bewijzen en maken ons er sterk voor dat te koppelen aan weten regelgeving. Naast de procesbegeleiding door de tandem van EPEA en Drees & Sommer kunnen we uiteraard de daadwerkelijke realisatie van een circulaire en gezonde school van initiatief tot en met uitvoering verzorgen.” Kijk voor meer informatie op www.dreso.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

STICKY CAMPUS MET BRUISEND HART ALS ONTMOETINGSPLEK

Hogeschool Inholland Haarlem

De locatie Haarlem van Hogeschool Inholland huisvest diverse domeinen en opleidingen verspreid over het campusgebouw van totaal 34.000 m² BVO. De Hogeschool Inholland vroeg ZENBER Architecten om een centrale ontmoetingsplek in de entreehal te ontwerpen.

PROJECTINFORMATIE Project Inrichting entreegebied Hogeschool Inholland Haarlem Interieurarchitect ZENBER Architecten. Projectteam Eric Wezenberg, Ingrid Heijne, Ruby Ingwersen, Giusy Mazzarella en Carlien den Uijl E&W adviseur SPIE Nederland Akoestisch adviseur M+P Aannemer Hofrijn Bouwgroep Interieurbouwer Brandsing Meubelmakers Beplanting

ersoonlijk, betrokken en sfeervol. Onder nemend en inventief. Groot(s) en tegelijkertijd kleinschalig. Dat is waar Hogeschool Inholland Haarlem voor staat. Een mooi vertrekpunt voor het ontwerp van de entreehal als centrale ontmoetings plek. Er waren drie ontwikkelingsrichtingen als uitgangspunt voor het gebouw en de inrichting ervan. Onderwijs dat is gebaseerd op maatschappelijke vraagstukken vraagt om een regionaal g eoriënteerde locatie. Onderwijs- en werkruimte hebben een tijdelijk en dynamisch karakter, gericht op het samenwerken en kennisdelen. Samen leren, ontwikkelen en creëren is van groot belang. Iedereen werkt en leert door de hele sticky campus waardoor onderwijs- en werkruimte in elkaar overlopen en generiek en flexibel zijn. Dat is allemaal terug te vinden in de nieuwe entreezone: er is ruimte voor ontvangst, ontmoeting, evenementen en restauratieve faciliteiten.

Donker interieur Lichtplan ZENBER Architecten i.s.m. Modular BVO 2.200 m² Ingebruikname 2022

COCOCAFÉ IS HET HART VAN INHOLLAND Het hoge atrium met veel daglicht verbindt alle bouwdelen met elkaar. Midden in het atrium is de uitnodigende koffiebar ‘Cococafé’ gepositioneerd. De ronde bar met rondom diverse zitplekken geeft structuur aan de imposante ruimte. De receptie- en

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

servicebalie is verplaatst naar een van beide liftkernen. Rond de andere liftkern is een groot studiepodium van bamboe gemaakt. Hier kunnen studenten en medewerkers elkaar ontmoeten en samenwerken. Het atrium wordt verlicht door grote rechthoekige lichtlijnen. Deze versterken de architectuur en maken een verticale verbinding met de andere verdiepingen. OPEN HAARD ALS STRALENDE MIDDELPUNT De bestaande kantine is getransformeerd naar een uitnodigend en hedendaags werkcafé. Rond de grote open haard zijn diverse lunch- en loungeplekken gepositioneerd, waar je elkaar kunt ontmoeten, samen studeren en ontspannen. In het werkcafé is het bestaande systeemplafond vervangen door stoer en gerecycled akoestisch spuitwerk. Op deze manier is er meer hoogte gecreëerd en heeft het een industriële look&feel. De nieuwe ledverlichting geeft de hele ruimte een aangename sfeer in de juiste balans tussen gezellig warm licht en praktisch werklicht om bij te studeren. De naastgelegen evenementzone is slim ingericht met verplaatsbaar meubilair. Hierdoor is het snel en efficiënt te transformeren voor grote presentaties of bijeenkomsten. Deze ruimte staat in directe verbinding

VISIE EN ONTWERP

met de koffiebar en het werkcafé. In het dagelijks gebruik wordt het als uitloop van het werkcafé gebruikt. De lobbyachtige sfeer nodigt uit om hier samen te werken en te studeren. DUURZAAMHEID EN VITALITEIT Duurzaamheid en vitaliteit zijn erg belangrijk voor Inholland. Deze kernwaarden komen zichtbaar terug in het interieurontwerp. Groen en beplanting spelen een grote rol in het ontwerp. Diverse plantenbakken maken plek en accentueren de zichtlijnen. Grote moswanden dragen bij aan de excellente akoestiek. De hangende tuinen versterken de verbinding tussen buiten en binnen.

“Groen en planten als verbinding tussen buiten en binnen”

Bij de keuze voor meubilair is er maximaal ingezet op hergebruik en slim ruimtegebruik. Zo past de koffiebar precies op de footprint van de oude receptiebalie (kokosnoot). Hierdoor waren maar weinig aanpassingen aan de vloer en installaties nodig. In het ontwerp is rekening gehouden met het optimaal benutten van de materialen, zoals standaard plaatmaten. Op deze manier is snijafval gereduceerd. Ook in materiaalkeuze speelt duurzaamheid een rol. De akoestische vulling achter de houten latten is gemaakt van oude spijkerbroeken. De meest bijzondere toepassing van duurzaamheid in het ontwerp zijn de stoelen in de evenementenzone. Ze zijn naar ontwerp van Ineke Hans en gemaakt van gerecycled nylon, kantoorstoelonderdelen, visnetten, tapijt en ander industrieel afval. De stoel kan ook opnieuw volledig gerecycled worden. Kijk voor meer informatie op www.zenber.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Nabor Dupont

GESLAAGDE VERNIEUWBOUW DE UILENBRINK

Onderwijsvisie leidend in ontwerp

De duurzame transformatie van kindcentrum De Uilenbrink in Veghel laat goed zien hoe een sterke onderwijsvisie leidt tot een verbindend gebouw dat op alle niveaus overtuigt. Thomas Architecten werkte tijdens het proces nauw samen met het team.

arly de Jong werkt al heel wat jaren op De Uilenbink; eerst als leerkracht en sinds 2018 als directeur: “Wij gaan voor het maximale voor hoofd, hart en handen. Door eigenaarschap te stimuleren leren kinderen wat ze kunnen en wie ze zijn. Creativiteit is belangrijk en daarom heeft De Uilenbrink een kunstprofiel. Verder hebben we een goed zorgsysteem en een TopKlas Techniek en Natuur. Er heerst hier een fijne sfeer en dat spreekt ook ouders aan. Onze onderwijsvisie staat al een tijd, maar in het oude gebouw waren de kinderen onvoldoende zichtbaar. Je hebt naast ruime lokalen ook voldoende openbare ruimte nodig, waar kinderen zichzelf kunnen ontdekken.”

Thomas Vullings (l) en Marly de Jong

SCHOOLDOMEIN

NIEUWE LEEROMGEVING “In het hele proces naar een nieuw gebouw was voor ons duidelijk dat we graag op deze plek wilden blijven, aan het water en bovendien in een fijne buurt. Het oorspronkelijke gebouw dateert uit 1979 en was onderwijskundig en technisch verouderd, met een aantal noodlokalen die er al te lang stonden. Toch hadden we een goede naam en dat leidde er toe dat veel leerlingen van een katholieke school, die moest sluiten, bij ons terecht kwamen. In één jaar tijd hadden we er 120 leerlingen en dus heel wat nieuwe collega’s bij. Inmiddels zitten we op 430 leerlingen en huisvesten we ook een kinderopvang en een BSO.

februari 2024

De school zat op twee locaties die samen naar een nieuwe leer- en werkomgeving zijn gegaan. De vraag was hoe wij het gebouw zo optimaal mogelijk voor de kinderen konden inrichten. Thomas Architecten heeft ons daar goed bij geholpen. Het is mooi dat je in zo’n proces samen op kunt trekken en het gebouw kunt vormgeven.” CADEAUTJE VERNIEUWBOUW Architect Thomas Vullings knikt: “De wens van de school was goede bereikbaarheid, overzicht en structuur en veel daglicht. Wij vonden gelijk dat we gebruik moesten maken van de kwaliteiten van de plek en het bestaande gebouw, ook met het oog op duurzaamheid en circulariteit. Vernieuwbouw betekent dat je én grote en hoge lokalen kunt maken én voldoende ruimte overhoudt voor een mooi middengebied. De lokalen staan dankzij grote transparante schuifpuien in verbinding met de leerpleinen. Vernieuwbouw paste uiteindelijk ook goed in de visie van de gemeente. We hebben de lokalen aan de rand behouden en daar als het ware een tweelaags volume in geschoven. In de beide assen hebben we de beide bouwen een eigen plek gegeven; de kinderopvang, onder- en middenbouw op de begane grond en de bovenbouw op de verdieping. Elke bouw heeft een eigen domein met eigen sfeerbeelden, die we hofje, erf en buurt hebben genoemd. Buiten het gebouw gebruiken we de

VISIE EN ONTWERP

“Het cadeau tje van een vernieuw bouw is dat je én grote en hoge lokalen kunt maken én voldoende ruimte over houdt voor een mooi midden gebied”

PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw De Uilenbrink in Veghel Opdrachtgever Stichting Saam Scholen Architect Thomas Architecten Aannemer Van der Heijden bouw en ontwikkeling Volume 2.770 m² Ingebruikname Mei 2021

begrippen straat, brink en oever. Het hofje beschermt en heeft één ingang, de bovenbouw heeft een eigen buurt met meer vrijheid. Het erf geeft echt dat gevoel met grote transparante lokalen die rond een fijne middenruimte liggen. Kinderen kunnen vanuit hun huizen zo even naar buiten rennen.” RUIMTE VOOR CREATIVITEIT Marly vult aan: “In het oude gebouw lagen de klassen, inclusief het kantoor rond een centraal podium. Dat was erg druk en nam bovendien te veel ruimte in. Kinderen vinden het fijn om buiten het lokaal eigenaarschap te ontwikkelen, maar wel in verbinding met de klas. Voor ons is het daarom fijn dat het theater met de mooie trap een aparte plek heeft in het gebouw, naast de centrale ruimte met de klaslokalen, maar toch

goed bereikbaar is.” Thomas knikt: “Hij ligt maximaal centraal in het complex en grenst aan buiten. De deuren sluiten fantastisch, waardoor het ook akoestisch een goede ruimte is. Wanneer een leerling er gitaar zit te spelen hoor je het elders in de school niet. Het theater kan multifunctioneel ingezet worden en kinderen werken ook op de trap. De school houdt van lezen, maar dan overal. We hebben daarom meerdere kasten verwerkt in het meubilair op de pleinen. Daarom is het ook leuk dat we het interieur mochten doen, waardoor het een maatpak werd. De aankleding is rustig met natuurlijke materialen en veel ruimte voor creativiteit. Dat zie je mooi terug in de accenten in het gebouw; de mooie tribunetrap van bamboe, met de houten wand en nisjes, waarin kunstwerken staan.” GROENE BUITENKLAS Thomas: “Het is ook een duurzaam gebouw; alle wanden zijn blijven staan en voorzien van isolatie en steenstrips. De nieuwbouw heeft een houtskelet bekleed met een bakstenen gevel. Het oogt als één gebouw maar in de basis zijn het twee opbouwen. Dit gebouw is één van de pilotprojecten van Platform 31. Het is aardgasvrij, heeft een groen dak waar mogelijk, in combinatie met zonnepanelen. Het gebouw ligt mooi in zijn omgeving, met buiten ruimte voor een groene buitenklas en veel ruimte om te ontdekken en te spelen.” Marly tenslotte: “Thomas presenteerde een mooi plan, verbonden met de omgeving en met veel buitenruimte. Belangrijk is ook dat elke bouw een eigen entree heeft, waardoor de rust wordt versterkt. Het is een groot gebouw, maar de kindschaal is goed geslaagd.“ Kijk voor meer informatie op www.thomasarchitecten.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek

PLEKKEN DIE TOT ACTIVITEIT LEIDEN

Open en natuurlijke ruimtes stimuleren bewegen Een gebouw met open ruimtes, waarbij de bouwen op een natuurlijke manier in elkaar overlopen en de inrichting bijdraagt aan plekken die verwonderen en activiteiten stimuleren.

“I

n het Montessori Kindcentrum werken de PCBO Montessorischool Passe-Partout en MAM’s Montessori Kinderopvang samen”, vertelt schoolleider Nicolet Groeneweg van Passe-Partout. “Ons gebouw op deze locatie Kerschoten aan de Boerhaavestraat dateert al uit de jaren ’70 en is in de loop van de jaren gefaseerd uitgebouwd. Het gebouw was toe aan vernieuwing en we stonden hoog op de lijst van het integraal huisvestingsplan. Ik vind het mooi dat het bestuur en de gemeente Apeldoorn voor een duurzame renovatie van het bestaande gebouw hebben gekozen, waarbij de basis bleef staan en de ruimten goed tot hun recht zijn gekomen. Samen met Robert van Woudenberg (clusterdirecteur Passe Partout Apeldoorn), Team 4 Architecten en Gispen Presikhaaf Schoolmeubelen hebben we nu een gebouw dat in alle onderdelen is verbonden met onze Montessorivisie. Daarbij hebben we ook nagedacht over hoe het gebouw over vijf of tien jaar gebruikt gaat worden. De school staat midden in de wijk en we willen onze kinderen leren dat ze actief onderdeel van de samenleving vormen.” Schooldomein sprak behalve met Nicolet ook met inrichtingsspecialist Ellen van ’t Einde en marketing manager Ronald Burgers van Gispen Presikhaaf Schoolmeubelen. OPEN ZICHTLIJNEN De school is ingericht op de ontwikkelingsfase van het kind, wat zich terugvertaalt in bouwen. De ruimtes zijn open en toegankelijk en lopen natuurlijk in elkaar over. Zo heeft het gebouw geen onnodige ruimtes die het onderwijs beperken en vind je er ook veel glas en open zichtlijnen. Kenmerkend zijn ook de vele ronde vormen, zoals een rond tapijt of ronde stoelen of banken waar kinderen kunnen zitten. Wat vooral opvalt is de

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

rustige sfeer in deze open leeromgeving. Nicolet legt uit: “We werken met flexibele werkplekken, dus er zijn heel veel werkplekken binnen en buiten het lokaal. De omgeving leidt tot de activiteit, net als het materiaal. De voorbereide omgeving is zichtbaar in de ruimtes. De ruimtes zijn met zorg ingericht, de Montessorimaterialen staan in open kasten. De leerkrachten zorgen voor een rijke omgeving. De lokalen van de midden- en bovenbouw beschikken over een lesveranda die aan de groepsruimte en een eigen schooltuin grenst. Daar verzorgen kinderen hun eigen planten en bloemen en verbouwen ze groente en fruit. Samen met ouders, onze ambassadeurs, onderhouden de kinderen de tuinen. We hebben twee weken geleden met IVN een voedselbos geopend. Kinderen doen nu bijvoorbeeld onderzoek naar de regenworm.”

BOUW EN INRICHTING

vlnr Nicolet Groeneweg, Ellen van 't Einde en Ronald Burgers

“Eigenlijk creëren we plekken die tot activiteiten leiden in plaats van alleen maar meubilair aanschaffen” maar meubilair aanschaffen.” Ronald vult aan: “Het is geweldig dat wij deze mooie visie konden vertalen naar een passende inrichting, waarbij het vertrekpunt van denken geen meubels zijn, maar plekken om te werken en te leren.”

PROJECTINFORMATIE Project Duurzame renovatie en inrichting Passe-Partout Opdrachtgever PCBO Apeldoorn Interieur Gispen Presikhaaf Schoolmeubelen Architect Team 4 Architecten Ingebruikname januari 2023

GAANDEWEG TOETSEN “Op basis van ons verhaal en het ontwerp van het gebouw begon Gispen Presikhaaf Schoolmeubelen te schetsen en gaandeweg ontstond de inrichting, door weg te laten en toe te voegen. We hebben het ontwerp ook steeds getoetst op onze uitgangspunten”, vervolgt Nicolet. Ellen vult aan: “In het eerste ontwerp zijn we gaan verfijnen en het leverde inspiratie om over kleuren en stoffen na te denken. De donut cup cake was een idee van Gispen Presikhaaf Schoolmeubelen en de kinderen vinden het een fantastische zitplek. Het is een gebouw met rustige kleuren en een huiselijke en warme sfeer. Je vindt hier verschillende vormen en materialen, rond en recht en hard en zacht.” Nicolet verder: “Uiteindelijk is alles wat we hebben aangeschaft goed doordacht. Zo hebben we niet voor twee aan twee tafels gekozen, maar ronde en rechthoekige tafels van verschillende hoogte en grootte, die op verschillende plekken in de ruimte staan. We werken met flexibele werkplekken zodat kinderen zelf kunnen bepalen welke plek voor een bepaalde activiteit geschikt is. Eigenlijk creëren we plekken die tot activiteiten leiden in plaats van alleen

ZELFSTANDIG, ZELFBEWUST EN GELUKKIG Nicolet: “De kinderen verplaatsen zich door de ruimtes en ervaren en zien plekken en materialen. Er is zoveel door een dag heen dat tot onbewuste verwondering kan leiden. Een Montessorischool is altijd in beweging, want ook door te bewegen leren kinderen. Natuurlijk kan een kind ook even rustig aan een tafel werken die tegen de muur staat. Er is voldoende ruimte op de vloeren om lekker te zitten. Je vindt hier veel poefjes in plaats van stoelen en in de onderbouw kunnen twee kinderen op een poefje zitten. Een zitplek is nodig, maar niet per se met een leuning. Door verschillende houdingen aan te nemen blijf je ook gezond. In de bovenbouw zie je deskbikes, ook weer om die beweging te stimuleren. Onze missie is bij te dragen aan de ontwikkeling van zelfstandige, zelfbewuste, gelukkige kinderen en deze missie vertaalt zich ook terug naar de professionals. We willen het werken in alleen de eigen groep graag doorbreken, want leerkrachten zijn sterker als ze beelden en ervaringen kunnen delen. Als het gaat om de professionele leergemeenschap vind je hier een prettige werkcultuur. Toen de kinderen en ouders hier na de kerstvakantie voor het eerst binnen kwamen, waren ze enorm enthousiast. Ze herkenden er geen school in. Kinderen waren verwonderd over wat ze allemaal zagen. Vanaf dag 1 na de kerstvakantie zijn we gelijk met de werkperiode begonnen en de kinderen straalden uit: dit is van ons en ze gingen.” Kijk voor meer informatie op: www.schoolmeubelen.com

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Sika behaalt certificaat Binnensportvloeren Onlangs heeft Sika het allereerste Keurmerk Binnensportvloeren van KIWA ISA ontvangen voor haar merk Pulastic® sportvloeren. Het Keurmerk Binnensportvloeren is een erkenning van uitmuntendheid op het gebied van sportvloeren

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

BOUW EN INRICHTING

et Keurmerk Binnensportvloeren werd op vrijdag 20 oktober door Sander van der Holst van Kiwa ISA Sport uitgereikt aan Wiljan Mossing Holsteyn van Sika Nederland. Volgens Van der Holst staat het keurmerk voor kwaliteit, duurzaamheid en veiligheid. “Om dit keurmerk te verkrijgen wordt er verder gekeken dan alleen de productie en aanleg van een sportvloer. Ook onderhoudsinspecties, advies en duurzaamheid moeten voldoen aan strenge eisen.” Dagelijks anticipeert Sika op toekomstige uitdagingen en biedt het Sika Nederland Team betrouwbare, innovatieve, duurzame en blijvende oplossingen voor de bouw, handel en industrie.

Design, comfort, duurzaam, naadloos en sterk. Talloze design en classic kleuren en decoratieve opties. Kenmerken van een Pulastic® sportvloer; de basis voor uw sportfaciliteiten! Het Pulastic® team heeft 55 jaar ervaring in het ontwikkelen, produceren en installeren van Pulastic® sportvloeren. Kennis, kunde en jarenlange praktijkervaring stellen ons in staat om in binnen- en buitenland optimale kwaliteit te leveren voor elke opdrachtgever. Een indoor of outdoor Pulastic® sportvloer waar ook ter wereld staat voor topkwaliteit, een lange levensduur, maximale prestaties, een minimum aan blessures en veelzijdige toepassingsmogelijkheden!

zijn naar duurzame, veilige en milieuvriendelijke sportvloerproducten”, besluit Van der Holst.

KWALITEIT ÉN DUURZAAMHEID Pulastic® sportvloeren voldoen aan alle eisen van het Keurmerk Binnensportvloeren. Sander van der Holst: “Het bedrijf heeft succesvol aangetoond dat de manier waarop Pulastic® sportvloeren worden

“Het Keurmerk Binnensport vloeren is een erkenning van uitmuntend heid op het gebied van sportvloeren” geproduceerd, geïnstalleerd en onderhouden garant staat voor topkwaliteit vloeren waarop jarenlang veilig gesport kan worden.” Ook zet Sika volgens Van der Holst zwaar in op duurzaamheid, met levensduurverlengend onderhoud en door gebruik te maken van gerecyclede materialen. BEVESTIGING BETROUWBAARHEID De uitreiking van het Keurmerk Binnensportvloeren aan Sika is niet alleen een erkenning van de technische expertise en hoogwaardige producten, maar bevestigt ook dat Sika een betrouwbare en transparante leverancier is. “Opdrachtgevers en sportfaciliteiten kunnen met vertrouwen rekenen op Pulastic® sportvloeren als ze op zoek

VERDUURZAMING BINNENSPORT Erik van Swinderen was namens Kiwa ISA Sport betrokken bij het certificeringstraject. “We zijn trots dat we dit eerste Keurmerk Binnensportvloeren hebben mogen uitreiken aan Sika. De deelcertificaten geven een zeer breed beeld van de kwaliteit die de organisatie levert en dat maakt het certificaat echt een meerwaarde in de binnensportvloerenbranche. Voor Kiwa ISA Sport is dit keurmerk een mooie kans om bij te dragen aan de verduurzaming van de binnensport.” Het keurmerk bestaat uit vier deelcertificaten: • Productie en Installatie: Dit deelcertificaat waarborgt de kwaliteit van het productieproces en de deskundige installatie van sportvloeren. • Inspectie en Onderhoud: Hiermee wordt gegarandeerd dat de vloeren regelmatig worden geïnspecteerd en onderhouden volgens de hoogste normen, wat de duurzaamheid en veiligheid waarborgt. • Advies: Dit deelcertificaat erkent het vermogen deskundig advies te geven aan sportfaciliteiten en er zo voor te zorgen dat de vloeren optimaal worden benut. • Duurzaamheid: Sika heeft aangetoond dat Pulastic® sportvloeren milieuvriendelijk worden geproduceerd en geïnstalleerd, dat actief wordt gewerkt aan levensduurverlenging en dat afgekeurde vloeren maximaal worden hergebruikt. NOG MEER GRIP OP KWALITEIT Sika is trots op het Keurmerk Binnensportvloeren. Wiljan Mossing Holsteyn, Manager Sport Benelux bij Sika: “Door met een onafhankelijke partij als Kiwa ISA te kijken naar onze processen krijgen we nóg meer grip op onze kwaliteit en efficiëntie. Daarnaast staan we voor transparantie en vertrouwen en daar gaat dit keurmerk aan bijdragen. We zijn trots op deze prestatie, die de betrouwbaarheid en onafhankelijke beoordeling door een erkend instituut bevestigt.” Kijk voor meer informatie op www.pulastic.sika.com

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek

DUURZAAM EN CIRCULAIR INRICHTEN

Het begint met bewustzijn

Aeres Hogeschool Almere

Voordat je een omgeving circulair en duurzaam kunt inrichten is het van belang goed te weten wat de ambities van de opdrachtgever zijn. Communicatie tijdens het proces wordt daarbij steeds belangrijker. Groot voordeel is dat Eromesmarko alles in eigen huis heeft.

“W

e willen graag onze visie op duur zaam en circulair inrichten vertellen in combinatie met de uitvoering van verschillende circulaire projecten”, opent sales manager Bianca Krijgsman van Eromesmarko. Schooldomein sprak met Bianca over het feit dat de begrippen duurzaam en circulair in de praktijk tot verschillende vragen leiden. “Bijvoorbeeld: ‘Hoe kunnen we onze milieu impact zo laag mogelijk houden, hoe kunnen we zo hoog mogelijk op

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

de R-ladder komen of hoe kunnen wij onze CO2 uitstoot zo laag mogelijk krijgen’? Meten is enorm belangrijk om de juiste keuzen te maken en die ook goed te motiveren. In ons DNA zit dat we grip willen hebben en houden op hoe dingen worden gemaakt, welke materialen gebruikt worden en welke grondstoffen we toepassen. Ons doel is een zo laag mogelijke milieu impact en dat begint met bewustzijn bij onszelf en onze opdrachtgevers. Zo gebruiken we het vlindermodel van de Ellen

BOUW EN INRICHTING

Het label van de Fair Furniture Group voor producten die een tweede - of derde - leven krijgen.

met welke machines werk je en hoeveel handelingen zijn nodig om een meubel weer toepasbaar te maken? Al die data verzamelen en verwerken we en gebruiken we in onze projecten. Wij zijn daar als Fair Furniture Group mee bezig en hebben vier circulaire centra in Nederland, van waaruit we onderzoek doen. In onze circulaire centra kunnen we ook second life producten sourcen om in te zetten in de nieuwe werken leeromgeving. Het mooie is dat we de ruimte hebben om producten op te slaan. Alles wordt in eigen beheer gedaan, in die shift naar kennis over de impact van verschillende processen en materialen, zoveel kennis dat er een bewuste keuze gemaakt kan worden of het circulair, nieuw, refurbished of 2nd life moet worden. Het hele proces kunnen we van begin tot eind handelen en meten. Vanaf het idee tot de uitwerking hebben we alles in eigen huis.”

MacArthur Foundation als leidraad. Dat is een schematische weergave van hoe een circulaire economie eruit kan zien. De linker vleugel geeft de circulaire processen van de hernieuwbare materialen weer, oftewel natuurlijke materialen zoals katoen, wol, papier en hout. De rechter vleugel toont niet-hernieuwbare materialen, waar onder delfstoffen als ijzer en zeldzame metalen, maar ook door de mens gemaakte materialen, zoals beton en kunststof.” DE JUISTE KEUZE Bianca verder: “Circulair inrichten heeft bijvoorbeeld ook te maken met de manier waarop je producten refurbished; welke materialen gebruik je daarvoor,

FLEXIBEL INSPELEN “Eromesmarko richt zich niet alleen op onderwijs omgevingen, maar ook op de aanwezige kantoor plekken”, vertelt Bianca. “Binnen het onderwijs zien we een ontwikkeling naar een diversiteit van leer- en werkplekken; hier hebben we ons portfolio en onze partners in de markt op toegespitst. Dat maakt dat we flexibel zijn en snel kunnen inspelen op vragen van de klant. Uiteraard denken we vaak mee in een nieuwe inrichting, maar steeds vaker gaat het om repair en refurbishen van bestaande producten, met behoud van kwaliteit. In de eerste fase van verduurzaming ging het vooral om levensloopverlenging. We voelen ons extra verantwoordelijk voor onderwijs en willen toekomstige generaties het goede voorbeeld geven. Opdrachtgevers met wie we samenwerken dragen indirect bij aan die ontwikkelingen. Het is onze plicht om echt te kijken naar nieuwe ontwikkelingen die voor de toekomst belangrijk zijn. Uiteindelijk raken materialen op en belasten we de aarde te veel. We zien dat het onderwijs zelf daar ook mee bezig is. Dat betekent dat we in toenemende mate samenwerken om de onderwijsomgeving duurzaam in te richten. Daarom blijven we ons als groep ontwikkelen,

SCHOOLDOMEIN

“Ons doel is een zo laag mogelijke milieu impact en dat begint met bewustzijn”

februari 2024

Circulair Centrum

bijvoorbeeld door het werken met biobased grond stoffen. We investeren daar veel tijd en energie in, zoals het gebruik van hennep en vlas in onze meubelen. Recent hebben wij ook een nieuwe stoel ontwikkeld van 100% gerecycled materiaal, BeHybrid genaamd. Daarin wordt met een aantal partijen, zoals DSM, samengewerkt. ” OMGEKEERD ONTWERPEN “Tijdens het contact met onze relaties begrijpen we vaak pas echt hoe ver de circulaire ambities gaan en wat het betekent voor het inrichten van het proces. Steeds meer zit er een heel communicatieverhaal aan vast, om de opdrachtgever en toekomstige gebruikers te informeren over het uiteindelijke resultaat. We merken dat de samenwerking daardoor steviger wordt en het is leuk om een bijdrage te leveren aan het duurzame bewustzijn van onze opdrachtgevers. We eindigen dan met het proces dat ook wel omgekeerd ontwerpen wordt genoemd. Eerst gaan we aan de hand van een zogenaamde ruimtereis het ambitieniveau van de opdrachtgever in kaart brengen. Dan gaat het om brede thema’s zoals technologie, diversiteit en welzijn, de activiteiten die op locatie plaatsvinden en natuurlijk duurzaamheid. Vervolgens inventariseren we de activiteiten in de ruimtes en bijbehorende randvoorwaarden. In de laatste fase van dat proces gaan we pas aan de slag met het ontwerp en kijken naar inspiratie en look and feel. We noemen dat ook wel omgekeerd ontwerpen, omdat je niet gelijk begint met een nieuwe inrichting. Wat het bijvoorbeeld oplevert is dat opdrachtgevers en gebruikers anders leren kijken naar het materiaal dat er al is en hoe dat hergebruikt zou kunnen worden. We hebben zoveel kennis en data in huis om mensen te laten zien en ervaren hoe mooi we bestaande meubels kunnen refurbishen. Die werkwijze is erg succesvol. Steeds vaker is het

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

ook onderdeel van een breder verhaal, dat te maken heeft met welke activiteiten mensen in de ruimte willen doen. Voor de Maastricht University hebben we samen met masterstudenten gewerkt aan een duurzame en circulaire library. Naast biofilisch ontwerpen gaat het dan ook over veel groen, een goede akoestiek en prikkelarme zones. Maar ook hoe mensen vanuit verschillende culturen en achtergronden zich samen prettig kunnen voelen. Dat is ook duurzaam werken.” ANDERS AANBESTEDEN “We merken dat opdrachtgevers ook anders naar het proces van aanbesteden kijken. Was er in het verleden een duidelijke scheiding tussen het onderwijs en het facilitaire proces, nu hebben we steeds vaker te maken met een multidisciplinair team, waarin facilitaire medewerkers, docenten en studenten, medewerkers ICT en innovatie- en duurzaamheidsmanagers samen naar de opgave kijken. Dat vinden wij een goede zaak, omdat wij zelf ook altijd al multidisciplinair met een opdracht bezig zijn. Recent waren we bij een bijeenkomst van SURF; de ICT- coöperatie voor onderwijs en onderzoek. Daar hoor je weer dat je ICT technologie niet los kunt zien van de wijze waarop het onderwijs nu en in de toekomst wordt georganiseerd. Bijvoorbeeld om mensen op afstand te betrekken, hybride werken mogelijk te maken of colleges te geven waarbij mensen het gevoel hebben dat ze echt aanwezig zijn. Dat vraagt dus ook iets van de organisatie en het gebruik van de ruimten en de inrichting ervan. Zo zijn we samen met het onderwijs bezig om de future campus in te richten. Aan de voorkant wordt er steeds beter over de inrichting van ruimten nagedacht en dat komt de kwaliteit ten goede.” Kijk voor meer informatie op www.eromesmarko.nl

Uw visie, ons ontwerp Meer weten over de eerste “beweegschool” van Nederland? Scan dan deze QR-code!

Imagine tomorrow

DE BIEZENHOF, HALSTEREN CIRCULAIR EN BIOBASED ONDERWIJSGEBOUW

“Een duurzame en groene leeromgeving”

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Isabel Nabuurs

DUURZAME INRICHTING OPEN SCHOOLGEMEENSCHAP BIJLMER

De inzet van beeld in advies versnelt het proces Een slimme interieuringreep heeft bij OSB Amsterdam ingrijpende aanpassingen in het gebouw voorkomen. Uit een grondige analyse kwam naar voren dat de grootste winst te behalen viel in het verbinden van functionaliteit en esthetiek. Uiteengezet in een snelle schets is het interieur niet ingezet als aankleding maar als integraal onderdeel van het gebouw. De daaruit voortkomende aanpassingen in het gebouw vormen op die manier niet de kers, maar de taart zelf; een oud gebouw dat voelt als nieuw.

PROJECTINFORMATIE Project Duurzame inrichting Open Schoolgemeenschap Bijlmer (OSB) Opdrachtgever

“E

Open Schoolgemeenschap Bijlmer Adviseur ICSadviseurs Vloer Bolidt Maatwerk meubel IRIS Vormgeving

SCHOOLDOMEIN

en integraal beeldend advies in een vroeg stadium is van grote meerwaarde voor proces en resultaat”, legt ICS-adviseur Carmen Buitenhuis uit. “Daarmee kun je in korte tijd problemen in kaart brengen en bovendien oplossingsrichtingen aandragen, vaak in nauwe samenwerking met opdrachtgever en leverancier. Beeld bevordert de communicatie met de gebruiker en versnelt daarmee het formuleren van de opgave. In het project OSB Amsterdam heeft een sfeerimpressie in combinatie met de technische consequentie al vroeg in het proces een belangrijk

februari 2024

inzicht gegeven: een nieuwe vloer noodzakelijk uit onderhoudskundig oogpunt kon tegelijkertijd worden ingezet voor een esthetische upgrade van het gebouw. Omdat deze combinatie andere ingrepen overbodig zou maken ontstond hiertoe vrijwel direct draagvlak.” FUNCTIONELE VLOER MET ESTHETISCH EFFECT De Open Schoolgemeenschap Bijlmer (OSB) aan het Gulden Kruis is een typisch kruip-door-sluip-door gebouw uit de jaren 70 met in 2000 nog een laatste aanbouw. De school telt zo’n 1.300 leerlingen en zet

BOUW EN INRICHTING

vooral in op sociale en persoonlijke ontwikkeling naast les. Het gebouw stond niet op de lijst voor een grootschalige renovatie, maar had wel een flinke opknapbeurt nodig. Daarnaast was de oude linoleumvloer aan vernieuwing toe. Carmen: “Het begon met een technische vraag om een onderhoudsvrije vloer met hier en daar wat esthetische tips. Uit onze analyse kwam naar voren dat het gebouw weinig uitstraling en sfeer had, samenhang miste en uit zoveel verschillende delen bestond dat een paar kleine ingrepen geen effect zouden hebben. Wij vroegen ons dus af hoe je op een effectieve wijze een andere uitstraling en een frisse look zou kunnen creëren. Wij bedachten dat een nieuwe vloer naast functioneel ook decoratief en verbindend kan zijn. De conclusies uit de analysefase hebben tot de eerste aanzet voor een beeldend advies geleid, waarbij een verbindend lijnenspel in een sprekende en lichte kleur vloer door de gangen en de aula tegenwicht biedt voor het vele grauwe beton en tegelijkertijd samenhang brengt in de school. De school werd gelijk verliefd op ons beeldend advies en dat werd het uitgangspunt voor het eigenlijke ontwerp en de uitvoering ervan. Uiteindelijk hebben we gekozen voor een gietvloer en heeft Bolidt meegedacht om het ontwerp haar overtuigende uitstraling te geven.” BIJZONDER MEUBEL Carmen verder: “In samenhang met de nieuwe vloer hebben we in de aula passende meubels laten ontwerpen. Twee meubels, op maat gemaakt van eikenhout slingeren mee met de lijnen van de vloer.

“Juist doordat leerlingen hebben meegedacht over het patroon en de meubels is het ook een school van hen geworden. Dat zien we terug in de reacties. En één ouder zei zelfs dat we zo’n mooi nieuw gebouw hebben. Indrukwekkend dus, wat deze aanpassing voor ons heeft betekend.” Maryse Knook – bestuurder-directeur OSB Amsterdam

“De conclusies uit de analyse fase hebben tot de eerste aan zet voor een beeldend advies geleid, waarbij een verbindend lijnenspel in een sprekende en lichte kleur vloer tegenwicht biedt voor het vele grauwe beton en tegelijkertijd samen hang brengt in de school” De elementen zijn respectievelijk 40 en 25 meter. Het ene meubel is geïntegreerd uitgevoerd rond de centrale trap en in het tweede meubel is een grote plant verwerkt. Elk meubel bestaat uit drie treden, waar leerlingen op kunnen zitten. In de pauze zijn dat er in totaal al gauw honderden en in die zin zijn de meubels een mooi alternatief voor een standaard tribunetrap. Het meubel creëert eerder ruimte dan dat het ruimte wegneemt en versterkt het ruimtelijk gevoel.” Met het geïntegreerde ontwerp van een vloer en maatwerkmeubels heeft de school een mooie nieuwe verblijfs- en gangruimte gekregen. De reacties van leerlingen zijn positief; de vloer versterkt het gevoel van samenhang en geeft de school vanbinnen weer een frisse en eigentijdse uitstraling. En dat zonder grootschalige verbouwing. Het is heel bijzonder; als je buiten staat is dit het laatste wat je binnen verwacht. Kom maar eens een kijkje nemen!

Voor....

... en na

Carmen Buitenhuis

Voor meer informatie neemt u contact op met Carmen Buitenhuis van ICSadviseurs: carmen.buitenhuis@icsadviseurs.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

GEZOND LEREN IN EEN OPTIMAAL KLIMAAT

Decentrale klimaat beheersing voor elk klaslokaal In de constante zoektocht naar het verbeteren van het onderwijs, blijft één cruciale factor vaak onderbelicht: het binnenklimaat van scholen. Klimaatgroep Holland ontwikkelde daarom ruim 18 jaar geleden het Scholen°Concept samen met de onderwijsbranche.

et is een beproefde methode om in elk klaslokaal de juiste ventilatie en temperatuur te krijgen met decentrale units. “Het grote voordeel bij een decentraal systeem is dat er aan zienlijk minder kanaalwerk in de school nodig is, daarnaast is er nagenoeg geen inregelproblematiek”, vertelt Jan Geert Wind, adviseur Scholen°Concept. Het Scholen°Concept kan in zowel nieuw- als

“‘s Ochtends begint iedereen in een fris lokaal. Het systeem werkt volledig geautomatiseerd en met een gebruikersvriendelijk bedieningspaneel voor leerkrachten”

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

verbouw worden toegepast en voldoet aan de Frisse Scholen klasse B-vereiste. COMFORTºPLUS UNIT: DE STILSTE EN SLIMSTE IN DE KLAS Het Scholen°Concept is een allesomvattende oplossing die in samenwerking met onderwijs instellingen is ontwikkeld en nog steeds wordt doorontwikkeld. Het is een bewezen methode die in meer dan 10.000 lokalen in Nederland en België is geïmplementeerd. Per klaslokaal komt er een ‘ComfortºPlus unit’ in het systeemplafond. Die via intelligente sensoren temperatuur, CO2-niveaus en de aanwezigheid van personen meet en op basis daarvan het binnenklimaat optimaliseert. Met de Units kun je ventileren, koelen en verwarmen. “Ons systeem is de allerstilste op de markt, wel zo prettig in een klaslokaal. Daarnaast ligt het binnenklimaat comfort op een zeer hoog niveau en is alle techniek onzichtbaar ingebouwd.” ‘s Ochtends begint iedereen in een fris lokaal. Het systeem werkt volledig geautomatiseerd en met een gebruikersvriendelijk bedieningspaneel voor leerkrachten. De verlichting en zonneschermen kunnen op het systeem worden aangesloten. Via het bedieningspaneel, dat in elk lokaal hangt, kan de leerkracht gemakkelijk de temperatuur aanpassen. STIJLVOL EN FUNCTIONEEL: INTEGRATIE MET SCHOOLARCHITECTUUR Het ontwerp van ons concept is niet alleen gericht op functionaliteit, maar ook op esthetiek. Bij renovaties passen we het Scholen°Concept aan om te integreren met de schoolarchitectuur, waardoor we niet alleen zorgen voor een gezond binnenklimaat maar ook voor een visueel passende oplossing.

BELEVING EN BEHEER

MAATWERK Harry Vaatstra, eigenaar Klimaatgroep Holland, benadrukt het belang van maatwerk en duurzaam heid in hun aanpak. “Wij zijn meer dan alleen fabrikant en leverancier; we zijn een partner die streeft naar een gezonder en energiezuiniger binnenklimaat. Onze installaties worden op maat ontworpen om te voldoen aan de unieke behoeften van elke school. Wij geven zuurstof aan elk binnen klimaat en besparen echt op energie.”

Maar waar we het meest trots op zijn, is de nauwe samenwerking met de scholen zelf. Onze gebruikers kunnen hun feedback delen via ons ingebouwde feedbackmechanisme, wat ons in staat stelt om voortdurend te blijven verbeteren en voorop te lopen in de branche. Daarnaast worden de units standaard aangesloten op de meldkamer van Klimaatgroep Holland, die 24/7 gemonitord wordt. Hierdoor lossen we de meeste vragen en storingen op afstand op. Zo ervaart de school geen hinder van werkzaamheden ter plaatse.

TOEKOMSTBESTENDIG Ons doel is duidelijk: het creëren van een gezonde omgeving waarin leerlingen kunnen leren. Door onze jarenlange samenwerking met scholen en installatiebedrijven blijven we ons doorontwikkelen Daarnaast dragen we ook bij aan aanzienlijke energiebesparingen. Hiermee bieden we niet alleen zuurstofrijke lucht aan meer dan 300.000 kinderen per dag, maar verminderen we ook aanzienlijk het primaire energieverbruik in scholen. Klimaatgroep Holland blijft vooruitstrevend in het verbeteren van binnenklimaten in diverse sectoren, en is trots op het uitstekende resultaat van het Scholen°Concept. Een trotse Harry tenslotte: “Wij zijn zeker van onze zaak, daarom bieden wij als enige maar liefst tien jaar producten prestatiegarantie. Dit wordt gecombineerd met een onderhoudscontract, voor het allerbeste resultaat en zorgt voor een exploitatie zonder verrassingen!” Kijk voor meer informatie op www.klimaatgroepholland.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Jolanda van Harn - Schooltuinontwerper

Duurzaam en circulair inrichten van het schoolplein Het verduurzamen en circulair inrichten van binnen- en buitenruimtes is een item waar veel aandacht en belangstelling voor is. Ook voor het inrichten van schoolpleinen ligt hier een grote focus op. We zien steeds meer schoolpleinen onttegeld worden. Hiervoor in de plaats zien we blauw/ groene schoolpleinen terugkomen.

et straatbeeld van de schoolpleinen verandert naar vriendelijk, uitnodigend, groen en uitdagend spelen. Als we samenvatten waar onze scholen naar zoekende zijn, is dat: hittestress, duurzaam, buitenles, speeltoestellen, klimaat adaptief, natuurlijk spelen, creatief, sport en bewegen. Dit is in kernwoorden samen te vatten als: duurzaam en circulair inrichten van de buitenruimte. DUURZAAM INRICHTEN De betekenis van duurzaam inrichten is als volgt: het schoolplein wordt zodanig aangelegd dat zowel op de korte als lange termijn de natuur en haar ecologische ontwikkeling wordt bevorderd en in stand wordt

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

gehouden. Dat doen we door grijze stoeptegels op schoolpleinen (grotendeels) te verwijderen. Een deel van de stoeptegels wordt afgevoerd door een regionaal bedrijf. Een ander deel wordt hergebruikt voor het bouwen van tribunes voor buitenles, voor zitmuurtjes op het nieuwe schoolplein. Als de tegels eruit zijn, gaan we waterdoorlatende ondergronden toepassen. Afhankelijk van de functie wordt er bij speeltoestellen gecertificeerde houtsnippers of (val)zand toegepast. Aan het toepassen van deze ondergronden zijn in de WAS richtlijnen vastgelegd. Op looppaden, kruipsluip-routes en andere delen van het plein is het gebruik van padvast of öcocolor een aan te

INRICHTING BUITENRUIMTE

Echter daarmee is er nog steeds voldoende om fraai afwisselend groen te creëren.

bevelen ondergrond. Het grote voordeel, naast de waterdoorlatendheid, is de hittebestendigheid van deze ondergronden. Het scheelt een aantal graden warmte ten opzichte van een betegeld plein. Onze speeltoestellen, die ook door ons op maat geproduceerd kunnen worden, zijn vervaardigd uit Robiniahout. Dit gaat 20-25 jaar mee, is biologisch afbreekbaar en geeft vriendelijk vorm aan een natuurlijke inrichting van het schoolplein. STEVIGE MIX We passen in de borders en op het plein groen toe, wat bestaat uit een variatie van bomen, struiken en heesters, vaste planten en klimplanten. Een mooie stevige mix, die een fraai en natuurlijk contrast vormt met de speeltoestellen en haar ondergronden. Het groen op het schoolplein wordt zorgvuldig uitgezocht, de keus is minder groot, omdat het enigszins hufterproof en vooral veilig moet zijn.

“Het school plein wordt zodanig aangelegd dat zowel op de korte als lange termijn de natuur en haar ecologische ontwikkeling wordt bevorderd en in stand wordt gehouden”

CIRCULAIR INRICHTEN We zien in de afgelopen jaren een verandering in de natuur optreden. We hebben te kampen met (zeer) droge periodes, waarbij het grondwaterpeil dermate kan dalen dat de natuur onder grote druk kan komen te staan. Echter, in afgelopen maanden hebben we te maken met een enorme overvloed aan regenwater, er ontstaan op veel plaatsen natuurlijke wadi’s om het regenwater te bergen. We hebben, met name op delen waar veel verharding is te kampen met veel wateroverlast. Ook op de betegelde pleinen, zien we regelmatig dat dit tot flinke overlast kan zorgen. De door ons aangelegde natuurlijk ogende paden en vlakken met halfverharding, vormen een veel meer geleidelijk afwaterings- en bergingssysteem voor het grondwater en de borders. Het heeft de kans om gelijkmatig over een groot oppervlak de bodem in te zakken. Het hemelwater geven we hiermee weer terug aan moeder natuur. Het toegepaste en eventueel bestaande groen herstelt en zorgt voor de bevordering van ons ecologisch systeem. Het is in staat (vooral bij grotere bomen en struiken veel) water op te nemen en op te slaan. Het zorgt voor extra koelte, waarmee het plein nog een stap hittebestendiger is geworden en vooral in de toekomst nog verder verbeterd wordt. Denk hierbij aan de bomen en struiken die zich in de loop der jaren zullen gaan ontwikkelen en uitgroeien tot fijne aangename schaduwzones op het schoolplein. Tip: Zorg dat het onderhoud en beheer van het groen ook op voorhand goed is afgekaderd door een interne en/of externe werkgroep. Neem dit in de jaarlijkse begroting mee. Onderhoud kost geld, maar levert een positieve bijdrage aan het leer- en werkklimaat op school. Veel scholen ervaren al, dat de winst uit de opbrengst van de leerresultaten, op sociaal vlak en op het welzijn zo groot zijn, dat besluitvorming over goed onderhoud en beheer eenvoudig te nemen is. Kijk en ontdek meer op onze website www.schooltuinen.nl

Wij zijn in heel Nederland werkzaam, je kunt contact opnemen via info@schooltuinen.nl of 085-0230622

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Tekst Sibo Arbeek

WIE HERKENT DE BEUK NOG?

Het belang van een natuurlijke buitenomgeving Onlangs liet IVN Natuureducatie door marktonderzoeksbureau Verian uitzoeken hoe het staat met de natuurkennis van de Nederlander. Wat blijkt? De meeste Nederlanders herkennen een alledaagse boom als de beuk niet eens. Investeren in kwalitatief goed natuuronderwijs én buitenles is daarom echt van belang.

KC Rijnvliet in Utrecht Architect: 9graden architectuur Projectmanagement: ICSadviseurs

roduct Markt Manager Kind & Natuur bij IVN Natuureducatie Vincent van der Veen: “Van vogels blijken veel mensen ook weinig te weten. Het winterkoninkje en de tjiftjaf, die allebei in de top 10 van meest voorkomende vogels in Nederland staan, worden amper herkend. Eén op de drie herkent de winterkoning en slechts 12 procent de tjiftjaf. Met kennis over bedreigde diersoorten in Nederland is het niet beter gesteld. Over bijvoorbeeld de koekoek weet maar één op de zes dit. Hoe kunnen we verwachten dat

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

mensen beter voor de natuur gaan zorgen als ze er gewoon heel weinig over weten? Kinderen die veel leren over natuur gaan ook beter voor die natuur zorgen.” EEN GROENE BUITENOMGEVING Vincent verder: “Te vaak wordt het schoolplein nog als sluitpost gezien, terwijl het plein een integraal onderdeel van het kindcentrum zou moeten zijn. IVN organiseert al 10 jaar de conferentie Kind & Natuur voor meer aandacht voor de natuur in het onderwijs

INRICHTING BUITENRUIMTE KPO Kindcentrum De Stappen in Wouw Foto: Lucas van der Wee Bouwmanagement: HEVO | Experts in huisvesting en vastgoed

Tenslotte vier tips om de buitenruimte een plek te geven bij de duurzame renovatie of nieuwbouw van een kindcentrum: 1. Vertaal kwaliteit van de buitenruimte in doelstelling voor de kadernota. Denk daarbij aan doelen rond klimaatadaptatie, kennis van de natuur en een gezonde ontwikkeling van kinderen. 2. Bied scholen ondersteuning bij het opstellen van een ambitiedocument voor (ver-)nieuwbouw waar de buitenruimte onderdeel van is. 3. Werk voor de business case met een ‘extended bouwbudget’ waarmee ook ruimte ontstaat om vanuit andere opgaven, zoals klimaatadaptatie of speelvoorzieningen, kosten te dekken en wellicht externe financiering van partners aan te trekken. 4. Vergeet niet om in de bouwfase werk met werk te maken en kinderen en ouders te betrekken.

en in de kinderopvang. Buiten zijn, vrij spelen en onbevangen de natuur ontdekken helpt kinderen in de ontwikkeling van hun zintuigen, motoriek, sociale vaardigheden en creativiteit. Kinderen moeten bewegen, het plein is meer dan stenen en een klimrek, onderwijs is meer dan een lokaal, buiten spelen is meer dan een speelkwartier, een school ontwerpen en realiseren gaat over meer dan vierkante meters. Veel van de schoolpleinen in Nederland zijn nog saaie, krappe tegelvlaktes en helaas lijken er alleen maar meer bij te komen. De buitenruimte bij nieuwbouw is vaak het ondergeschoven kindje of wordt compleet buiten beschouwing gelaten. Wij willen kennis delen hoe je binnen de huidige kaders wél een speels en natuurrijk schoolplein kunt realiseren bij nieuwbouw. Zo zijn we bijvoorbeeld de Nationale Buitenlesdag gestart om leerkrachten te inspireren om het plein ook tijdens de les te gebruiken en ook kijken we met pabo’s hoe spelen en leren in en met de omgeving een plek kan krijgen in het onderwijs. Verder stimuleren en helpen we gemeenten en provincies om (samen) bij te dragen aan de opgave rond schoolpleinen. Gemeenten spelen namelijk een belangrijke rol in de (her) inrichting van de pleinen en voor de buurtfunctie

“De buiten omgeving van een kind centrum kan veel waarde hebben; van klimaat adaptatie tot spelen en betekenisvol onderwijs”

IKC Vossepark in Hillegom Foto: Rufus de Vries Architect: LIAG architecten en bouwadviseurs

van het schoolplein. Voor provincies liggen er mooie kansen voor waterberging en klimaatopgaven.” KLIMAATADAPTATIE De buitenomgeving van een kindcentrum kan veel waarde hebben; van klimaatadaptatie tot spelen en betekenisvol onderwijs. Vincent: “Ik zie nog steeds scholen waarbij het gebouw prachtig is maar de buitenruimte fysiologisch te krap. En vaak willen opdrachtgevers na oplevering pas iets met de buitenruimte doen en eigenlijk is dat te laat. Architecten hebben wel visie op een landschap, maar zien een schoolplein niet als een plek of ruimte die ook tijdens de les voor het onderwijs gebruikt kan worden. Dan wordt er een mooi plein aangelegd maar niet nagedacht hoe het gebruikt kan worden. Het moet onderdeel van de visie op leren en spelen zijn. We willen in één schoolgeneratie deze transitie realiseren en een andere speel- en leeromgeving realiseren, waarin het monopolie van het klaslokaal verdwijnt en kinderen de vrijheid krijgen om ook buiten te leren en spelen. Een groen plein is ook een maatschappelijke inpassing en vraagt om een kanteling en bewustwording in de omgevingsvisie, die niet altijd bij de bestuurders en ambtenaren doorgedrongen is. Een hick up in het systeem is de doorvertaling van het vernieuwde kwaliteitskader onderwijshuisvesting. Daarin heeft kwaliteit van de buitenruimte een nadrukkelijkere plek gekregen.” INSPIRERENDE PROJECTEN In het vorig jaar verschenen boek Kindcentra in hun omgeving staan enkele mooie projecten. We presenteren er vijf, maar in het boek staan nog veel meer mooie voorbeelden, die opdrachtgevers kunnen inspireren:

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

buiten, zodat er contact met buiten is. Het is een eenlaags gebouw, omdat we het buitenleren wilden betrekken bij het binnen leren. In de zomer staan de deuren open en ontdekken kinderen planten in onze moestuin en kunnen ze in het zand spelen. KC DE STAPPEN IN WOUW Het terrein rondom de school is ingericht als een belevingsterrein. Daarnaast zijn onze kinderen intensief betrokken bij het ontwerpen van de buitenruimte en de alternatieve klimtrap in het pand naast een traditionele trap. Ze kunnen er beleven en spelenderwijs voortzetten wat ze binnen doen. Er is een kas met een moestuin, zodat kinderen in de BSO zelf leren koken en ontdekken dat een plant met goede zorg groeit en niet uit een plastic zak uit de supermarkt hoeft te komen.

Speelleercentrum De Spaaihoeve in Eindhoven Foto: René de Wit Architect: RoosRos Architecten

KC De Vindplaats in Amsterdam Foto: Luuk Kramer Architect: Valtos Architecten

KINDCENTRUM RIJNVLIET IN UTRECHT Een brug leidt de gebruikers richting het voedselbos. In het verlengde van deze route is het kunstwerk ‘Dichter bij de boom’ van Anouk Vogel gerealiseerd. Dit kunstwerk bestaat uit een boomkroonpad. Het pad sluit als een lus aan op de brug. Daarnaast is er een glijbaan die vanaf de brug eindigt in het voedselbos. Deze veilige openbare verbinding stimuleert kinderen om het voedselbos en alles wat er groeit te ontdekken, zelf fruit te plukken uit de boomkronen en hiermee te koken in de klas of thuis. Hier wordt het concept ‘eetbare woonwijk’ voor de kinderen tastbaar. Het gebouw is integraal onderdeel van haar omgeving. SPEELLEERCENTRUM DE SPAAIHOEVE EINDHOVEN Leren is niet tijden plaatsgebonden en we wilden een natuurlijk gebouw, een beetje met een Zweedse uitstraling. Het is eigenlijk één grote ruimte geworden, waarbinnen de vier clusters met elkaar verbonden zijn. Elk cluster heeft twee deuren naar

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

KC DE VINDPLAATS De gevels zijn met houten latten bekleed waarop planten gaan groeien met een mooie biodiversiteit. Er is een grote waterberging, die regelt dat de planten bewaterd worden, maar die ook overtollig water afvoert. Je vindt er ook twee bijenkorven en de imker start dit voorjaar. Het dak is niet alleen groen, maar ook blauw. Deze is namelijk uitgevoerd als polderdak, waarin regenwater kan worden opgevangen. De buitenruimte is met een peuterplein, een kleuterspeelplein en grote speelplekken gevarieerd en is ook op een avontuurlijke manier ingericht. Het vele groen bestaat deels uit eetbare planten, zodat kinderen spelenderwijs leren hoe de natuur werkt. Op het dak ligt behalve zonnepanelen ook een grote daktuin met een kas waarin kinderen straks groenten kunnen verbouwen en stekken, die ze vervolgens in de kookstudio kunnen bereiden en als gerechtjes op het binnenplein kunnen serveren. IKC VOSSEPARK IN HILLEGOM We zien buiten als extra onderwijsruimte. Met de kinderen gaan we het park in om over afstanden te leren of kastanjes te rapen. Onze conciërge verzorgt met een paar leerling-hoveniers de planten buiten. Samen zorgen we ervoor dat het terrein netjes blijft. Bij de aanbesteding hebben we de mogelijkheid van klimplanten tegen de gevel aangedragen. In het voorjaar heeft het gebouw ‘groene sokken’, omdat de gevel tot de eerste verdieping begroeid is. Onderling kunnen de kinderen een wedstrijd houden: Wiens plant groeit het hardst? Ook het plein is groen ingericht, en aangevuld met natuurlijke speel- en zitelementen zoals boomstammen, grasheuvels en rotsen. Het is een heel fijn gebouw om te leren. Door de openheid en de verbinding met de natuur, het groen buiten en de natuurlijke materialen van binnen. Kijk voor meer informatie op www.ivn.nl.

AL 60 JAAR THUIS IN HET ONDERWIJS

Onderwijs Huisvesting • Algeco adviseert, ontwerpt en bouwt graag uw onderwijsgebouw • Design en Build, Engineer en Build, Bouwteam • Keuzevrijheid voor wat betreft ontwerp, indeling en installaties • Snelle bouwtijd • Onze gebouwen zijn ﬂexibel herindeelbaar bij toekomstige veranderingen • Toekomstbestendig en energiezuinig bouwen, altijd ﬂexibel • BENG, ENG, nul-op-de-meter. Wij realiseren het!

algeco.nl/nl/branches/onderwijs SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Kort nieuws Circulair slopen norm

In het noorden van Noord-Holland wordt het zogeheten circulair slopen van gebouwen de standaard. Aannemers, projectontwikkelaars, sloopbedrijven, woningcorporaties en gemeenten hebben toegezegd om dit jaar bij minstens de helft van alle gebouwen die worden gesloopt of ontmanteld de grondstoffen die vrijkomen in andere bouwprojecten te hergebruiken. Binnen twee jaar moet dit 100% worden. De Circulaire Deal Secundaire Bouwmaterialen Noord-Holland Noord, een initiatief van de provincie en Circulair West-Friesland, is ondertekend door 37 partijen in Noord-Holland, laat gedeputeerde Esther Rommel weten. De eerste pilots in de regio zijn al van start gegaan.

Subsidiemogelijkheden voor circulair bouwen De Rijksoverheid ondersteunt de transitie naar een circulaire bouweconomie met subsidiemogelijkheden voor onderzoek en ontwikkeling, praktijk- en demonstratieprojecten en de marktintroductie van innovaties.

Shri Saraswatieschool, Rotterdam

Geef je plannen de ruimte Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Of u nu gaat verhuizen, verbouwen, of nieuw gaat bouwen: wij kennen het hele proces. We begeleiden u van het initiatief tot en met de exploitatie bij het ontwikkelen, realiseren en gebruiken van onderwijsgebouwen. bbn adviseurs heeft ervaring met primair en voortgezet onderwijs, MBO, HBO en universiteiten. We ondersteunen met vastgoedadvies, huisvestingsadvies, bouwmanagement, bouwkostenmanagement en advies op het gebied van onderhoud en beheer. bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

Regelingen die op korte termijn worden opengesteld: • De MOOI-regeling stelt middelen beschikbaar voor integrale innovatieve oplossingen die bijdragen aan de klimaatdoelen. De projecten moeten gericht zijn op samenwerkingsverbanden (consortiums) met minimaal 3 ondernemingen rondom de thema’s elektriciteit, gebouwde omgeving en industrie. Voor alle oplossingen geldt dat de duurzaamheid, energiezuinigheid en invloed op de milieudruk van belang zijn. Hier speelt circulariteit een belangrijke rol in. • Ondernemers die investeren in innovatieve CO2-besparende oplossingen kunnen gebruik maken van de DEI+ regeling. De DEI+ biedt ruimte aan pilot- en demonstratieprojecten op een breed scala thema’s: van energie-efficiëntie, opwek uit hernieuwbare energiebronnen tot de circulaire economie. De verwachting is dat de regeling in 2024 weer opengesteld wordt. • De Versnelde Klimaatinvesteringen Industrie regeling (VEKI) is met name gericht op de uitrol van bewezen CO2-reducerende technologieën voor procesefficiëntie en energiebesparing met een terugverdientijd van meer dan 5 jaar. Ook het MKB maakt hier veel gebruik van. De thema’s binnen VEKI zijn energie-efficiëntie, recycling en hergebruik van afval, lokale infrastructuur en overige CO2-verlagende maatregelen. De regeling wordt in 2024 voortgezet en uitgebreid met middelen uit het Klimaatfonds. • De subsidie Circulaire Ketenprojecten is een aanvullende mogelijkheid die kleine en middelgrote samenwerkingsverbanden ondersteunt om circulaire ketenprojecten te realiseren. Het is de bedoeling dat de subsidie circulaire ketenprojecten op een later moment weer open gaat voor aanvragen. Kijk voor meer informatie op www.circulairebouweconomie.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

BESTELLEN KAN NU! Het nieuwe Inspiratieboek Kindcentra in hun omgeving is uit. Op 20 april werd het boek Kindcentra in hun omgeving tijdens het gelijknamige symposium gelanceerd en aangeboden aan de voorzitter van de PO-Raad Freddy Weima, de voorzitter van de BMK Loes Ypma, de directeur van de BK Emmeline Bijlsma en de bestuurder van de VNK Ad Vos.

Bestel het boek nu via de QR-code:

Column

NOSTALGISCH NATIONALISME Nederland heeft gekozen voor een terugkeer naar een gelogen verleden. Dat gelogen verleden is het verhaal van een wereld wijde politieke beweging, beter bekend als het nostalgisch nationalisme. Deze nostalgisch nationalisten hebben gemeen dat ze vooruitgang zien als iets dat in de tijd achter ons ligt. Een verleden waarin de grenzen van volk en vaderland er nog toe deden. Een verleden waarin volk en vaderland nog niet bedreigd werden door grensoverschrijdende problemen, zoals klimaatverandering of zeespiegelstijging, niet bedreigd werden door grensoverstijgende instituties, zoals de EU of de NAVO, en niet bedreigd werden door grensoverstekende vreemdelingen, zoals moslims, asielzoekers of vluchtelingen. Vooruitgang, aldus de nostalgisch nationalisten, is terugkeren naar dat verleden. Terugkeren naar een tijd ook waarin de wereld, in de woorden van de Amerikaanse filosoof Noam Chomsky, nog ‘een bodemloze hulpbron en een oneindige afvalbak’ was. Een tijd waarin het klimaat nog geen crisis en stikstof nog geen probleem was; de bevolking nog autochtoon en de wijk nog homogeen was; barbecueën nog gewoon gezellig en het boerenleven nog romantisch was; het eigen land nog onafhankelijk en de eigen identiteit nog trots was. Waar de nostalgisch nationalist zijn achterban, doodsbang voor de toekomst, mee op reis neemt naar mythische tijden van overvloed, toen Amerika nog great was, en Nederland nog ‘van ons’, daar spiegelt de progressief te vaak, en te luid, een toekomst voor van ‘doen of doodgaan’, ‘ontgroeien’ en een ‘rebellie tegen de uitsterving’. Een verhaal dat weliswaar

gestoeld is op een bittere, wetenschappelijke werkelijkheid – maar geen verhaal over een toekomst om naar te verlangen. Zo bezien is de uitslag van de tweede kamerverkiezing ook gewoon een voortzetting van een trend die wereldwijd al jaren gaande is. Een trend met als titel: als vooruitgang, het begrip waar de progressief zijn naam aan te danken heeft, geen verhaal meer heeft, dan vertelt het verleden wel waar we naartoe gaan. Met de uitslag heeft Nederland een grote stap terug in de tijd gezet. Aan de progressieven rest de magistrale opdracht te vertellen welke tijd ze wél voor zich zien. En een toekomst te verbeelden waar mensen wél in willen wonen. Rob Wijnberg is een Nederlandse columnist, journalist, filosoof, publicist en hoofdredacteur van De Correspondent, een digitaal platform voor onderzoeksjournalistiek. Dit is een bewerkte versie, het oorspronkelijke artikel vindt u hier: https://decorrespondent.nl/14961/de-zege-van-de-pvv-laatzien-als-vooruitgang-geen-verhaal-heeft-vertelt-het-verledenwaar-we-naartoe-gaan/21c718eb-311f-0d22-30c4-9c36b3a364db Code voor gratis maandlidmaatschap: corr.es/probeer, code: dc13 Voor meer informatie kunt u contact opnemen via post@decorrespondent.nl

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein B.V. en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Ivo van der Hoeven, Anje Romein, Kees

no.

Rutten (fotografie), en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl

Het Binnenveld in Wageningen

Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van

Duurzaam en circulair organiseren

Schooldomein B.V., Contactweg 66,

In de mooie reeks van thema’s deze jaargang draait het volgende nummer om Duurzaam en circulair organiseren. Duurzaam en circulair willen ontwerpen, inrichten en bouwen? Prima; maar wat moet je aan de voorkant organiseren om het goed te doen? Begin maart 2024 valt deze Schooldomein weer in uw bus of is hij digitaal te bekijken.

De advertentietarieven en arrangementen van

1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop, natascha@fizz.nl. Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl.

Hieronder een greep uit de bijdragen:

Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voort-

• Groot interview met René de Klerk: Circulair organiseren vereist een helder kader en haalbare intenties. • Debat over circulair organiseren: Alles begint met een visie op de omgeving. • Huis voor Sport en Cultuur in Zuidwolde: Het nieuwe Woolderhuus is het middelpunt van het dorp. • Duurzame kwaliteit van de buitenruimte: Een groene en vitale buitenruimte hoort integraal bij elke opgave. • KC de Dromedaris in Beuningen: Fijn binnenklimaat stimuleert leren en spelen. • Sporthal Het Binnenveld: Circulair bouwen voor een vitale omgeving. • Academie Tien in Utrecht: Spectaculaire leeromgeving in verbindend gebouw. • Uitdagende ruimte voor De Plevier: Nieuw gebouw verbindt leren en bewegen. • Circulaire en modulaire basisschool in Moerkapelle: Maximale flexibiliteit met een korte bouwtijd.

gezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

De Dromedaris in Beuningen

SCHOOLDOMEIN

februari 2024

Circulaire school in Moerkapelle

Laat u inspireren op: www.breedveld.com

OPEN

Paneelwanden

Schuifwanden

VERMENIGVULDIGEN DOOR TE DELEN

DICHT

Glaswanden

Vouwwanden

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON!

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen

Mobiele paneelwanden, geluidsisolerende schuifwanden, mobiele glaswanden of vouwwanden. Onze producten hangen op honderden scholen in Nederland en België.

SCHOOLDOMEIN 3 jaargang 36 februari 2024

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Duurzaam en Circulair inrichten Decentraal ventileren, beter leren Snelle installatie Eenvoudig inpasbaar Energiezuinig

Airmaster BV

Lage Mosten 49

Ruim assortiment Hoge kwaliteit Onderhoudsarm

4822 NK Breda

www.airmaster-bv.nl

BEZIELDE RUIMTES CREËREN Odette Ex over de kracht van samenwerken

CREATIEF HERGEBRUIK VAKSCHOOL NIMETO Het verleden wijst de weg naar voren

STICKY CAMPUS MET BRUISEND HART Vanzelfsprekend ontmoeten in Hogeschool Inholland Haarlem

TRANSFORMATIE MONTESSORI COLLEGE EINDHOVEN Open architectuur verbindt landschap en inrichting