Schooldomein 4 - maart 2018 by Schooldomein

Aanbesteden is ingewikkeld en tijdrovend, behalve als je precies weet hoe het werkt. Met onze kennis, ervaring en bewezen methoden helpen wij tal van onderwijsorganisaties bij hun aanbestedingsvragen. We richten ons daarbij op hetgeen waar het echt om gaat: een doelmatig contract met een betrouwbare leverancier. Dat doen we goed én met garantie. Graag helpen we u ook, zodat u tijd beschikbaar krijgt voor waar u goed in bent. Voor meer informatie zie www.inkoopmeesters.nl

ieder z’n vak.

Kracht

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, april 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Wij houden voor u de touwtjes in handen

SCHOOLDOMEIN

Aanbestedingen, geen touw aan vast te knopen?

no.

MEER RENDEMENT door een gezonde werkomgeving VERNIEUWEN SPORTVOORZIENINGEN is maatwerk op wijkniveau KOPLOPERS OVER VERDUURZAMEN en circulair bouwen NIEUW KIND- EN JEUGDCENTRUM voor leerlingen met een beperking

2018

POF

Platform onderwijs & facilitair

24 & 25 april 2018 Nijkerk Hart van Holland | De Loods

Vakdagen voor facilitair management in het onderwijs Het Platform Onderwijs & Facilitair (POF 2018) is de enige vakbeurs die zich speciﬁek richt op de facilitaire kant van het onderwijs. • Voor managers, docenten, directies, besturen en overheden. • PO, VO, MBO, HBO en WO. • De nieuwste facilitaire producten/diensten. • Interactief kennisprogramma met workshops en presentaties.

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

DESIGN & AKOESTIEK

Hoofdthema’s in het kennisprogramma: • •

Integrale onderwijsomgeving • Innovatie en Beleving Energiebeheer en Duurzaamheid • Veiligheid en Beveiliging

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige paneelwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Registreer nu ek! uw gratis bezo

www.pof-online.nl

Partners

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

Werken in een flexibele en rustige omgeving Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige paneelwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T 0487 542888

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven

Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

VAN DE REDACTIE KRACHT Het vierde nummer van de 30e jaargang van Schooldomein kent als thema KRACHT; een mooi thema dat gelijk aan het denken zet en onze partners ook prikkelt. KRACHT heeft met uitstraling te maken, maar ook met toegevoegde waarde. Na vele scholen bezocht te hebben durf ik te stellen dat een gebouw iets met je doet ….of niet. Dat begint al bij de manier waarop een gebouw in zijn omgeving ligt en past. Gelukkig zie ik bij veel partijen in het bouwproces en gebruikers dat het gebouw steeds meer als community gaat fungeren en minder als een afzonderlijk object zonder natuurlijke relaties. Wat een gebouw vervolgens krachtig maakt heeft met sfeer, maar ook met logische en natuurlijke ordening te maken. Daarnaast aspecten als natuurlijk licht, lucht, akoestiek en klimaat; kwaliteiten die je mist op het moment dat ze er niet vanzelfsprekend zijn. Wat krachtig is geldt ook voor het primaire proces zelf. In TH&MA, het Tijdschrift voor Hoger Onderwijs & Management verscheen een artikel, onder de titel De holle retoriek van 21st century skills, hoezo is kennis minder belangrijk? Van onder andere Paul Kirschner. Het fileert het denken over de 21st century skills als oplossing voor problemen in het onderwijs. Ik citeer: “Ook het rapport Hoe leren wij in de toekomst van de Sociaaleconomische Raad (SER) loopt over van de 21e-eeuwse vaardighedenretoriek die steeds dezelfde opbouw kent; de wereld en de arbeidsmarkt veranderen door technologische ontwikkelingen; daarom kunnen we beter inzetten op het aanleren van generieke vaardigheden dan snel verouderende feitelijke en procedurele kennis die nu toch voor iedereen gemakkelijk toegankelijk is via het internet. Maar

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

leerpsychologisch gezien is deze redenering van (overheids)instanties, schoolbesturen en docenten problematisch. Vaardigheden zijn namelijk altijd, net zoals de kennis waarmee ze onlosmakelijk zijn verweven, domeinspecifiek en dus niet generiek. Veel wetenschappelijk onderzoek laat juist zien dat de kwaliteit van de docent de bepalendste factor is als het gaat om de algehele onderwijskwaliteit. Vrijwel al deze onderzoeken wijzen op dezelfde conclusie: anders dan populaire overtuigingen willen, is docentgestuurd onderwijs over het algemeen veel effectiever dan studentgestuurd onderwijs.”* Ik vond het een krachtig artikel en debatteerde er voor dit nummer over met locatieleider Babs Sirach van Spinoza20first in Amsterdam. Ze had een mooi antwoord: “We willen graag dat onze leerlingen in hun expertrol groeien. 21th century skills zien we als middel om persoonlijke groei mogelijk te maken, maar het is geen doel op zich. Het gaat om die persoonlijke ontwikkeling in combinatie met skills en inhoud.” Verder in deze Schooldomein een prachtig gesprek met onderzoeker Elisabeth Nelson. Zij stelt: “When there is a deep question into workforce behavior, industry trends, innovation, or what direction is next, we do everything in our power to support the search for the answer.” Kortom: wat maakt dat mensen beter presteren in hun leer- en werkomgeving en wat is bijvoorbeeld de rol van digitalisering daarbij? Boeiend is ook het debat rond het nieuwe Heliomare in Heemskerk waar op één locatie onderwijs, revalidatie en sport voor kinderen en jongeren van 0-20 jaar zijn samengebracht in een krachtig gebouw. Kortom: een krachtig nummer om aandachtig tot u te nemen. Veel leesplezier! Sibo Arbeek, Hoofdredacteur *Het artikel is volledig te bekijken op schooldomein.nl.

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

SCHOOLDOMEIN

april 2018

INHOUD BESTUUR EN BELEID

Meer rendement door een gezonde werkomgeving Onderzoeker Elizabeth Nelson en Michael Kleine van Cisco over de effecten van de werkomgeving op het gedrag van mensen.

Op bezoek bij SOS Kinderdorpen in Oeganda Een gesprek met onderwijscoördinator Comfort Asiimwe van SOS Kinderdorpen in Entebbe.

Vernieuwen sportvoorzieningen is maatwerk op wijkniveau Expertmeeting sport 2018 in Omnisport Apeldoorn tijdens het WK Baanwielrennen.

De kracht van samenwerking De grote uitdaging voor het Eemsdeltacollege: alle schoolgebouwen bestand maken tegen aardbevingen.

Foto: Ruimtesinbeeld

ONTWERP EN INRICHTING

THEMA

KRACHT Kracht is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan de kracht van opdrachtgeverschap, gebruikers die trots en betrokken zijn, een krachtig gebouw als statement in de omgeving, nieuwe toepassingen van adaptieve gebouwen (anders dan flexibele wanden), de kracht van de expressie, noem maar op. Hoe maak je dit herkenbaar in een gebouw en zichtbaar in de architectuur?

Foto cover: Sportcampus Zuiderpark in Den Haag, foto: Arjen Schmitz.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Gebouw faciliteert ontdekkend leren

Oefenen in een modulair gebouw

Denken, durven en doen

OBS Het Driespan snel weer uit de brand

De Kameleon in Doorn geniet van natuurlijk daglicht in de school.

Een gesprek over een tijdelijk gebouw dat goed voelt en ook zo functioneert.

De gedurfde nieuwbouw van IKC De Singel in Schiedam-Oost.

Na een verwoestende brand binnen vier weken 1.300 m² nieuwe school.

Helder uitgewerkt concept kenmerkt nieuwbouw brede school De nieuwbouw van de brede school De Vier Heemskinderen in Etten-Leur staat op gewijde grond.

Strakke basis met creatieve interieur elementen Renovatie Grafisch Lyceum Utrecht vormde de basis voor een meer creatieve, sprekende uitstraling.

Denklijnen voor een mooie toekomst

Uitdagend centrum voor bewegen, onderwijs en onderzoek

Schoolbesturen met een vastgoedportefeuille helpen zoeken naar integrale duurzame oplossingen.

Sportcampus Zuiderpark brengt heel Den Haag in beweging.

Solidariteit leidt tot duurzame voorzieningen Aardbevingen geven krachtige impuls aan scholenprogramma waar 102 scholen in negen gemeenten bij betrokken zijn.

Een onderwijslandgoed in de Doornse bossen De totale metamorfose van gebouwen en terrein van het Revius Lyceum in Doorn.

Van huiskamer naar stadsplein

Via leuke omwegen een droom fabrieken

Nieuwe MFA Noord in het Utrechtse Overvecht is een parel in de wijk.

Werken aan betere wijken die meer sociale samenhang kennen en waarin nieuwe vormen van samenleven gedijen.

Onderwijsroute 10-14 combineert vorm en inhoud In een vernieuwende leeromgeving werken kinderen van tien tot veertien jaar aan een uitgestelde, maar verantwoorde keuze.

De woonkamer van Sion trekt bezoekers Kindcentrum BuitenRijck in Rijswijk Buiten is een bijzonder project op een bijzondere plek.

BOUW EN ORGANISATIE

Nieuw Kind- en Jeugdcentrum voor leerlingen met een beperking Een robuust gebouw van ruim 12.000 m² waarin alle diensten rondom kinderen en jongeren met een beperking zijn gecombineerd.

Het geheim van multifunctioneel centrum Wijzer Vernieuwbouw school tot multifunctioneel centrum leidt tot prachtige voorziening voor de wijk.

FACILITAIR EN BEHEER

Twee scholen, één uitstraling Nieuwbouw C.T. Stork College in Hengelo heeft letterlijk twee kanten: stoer industrieel en zacht golvend.

RUBRIEKEN

15 15 69 70

Kort nieuws Onderwijstrends door Jaap de Kruijf Column van Ivar Spierings Vooruitblik naar Schooldomein 5

25 36 42 43 65

Meer rendement door een gezonde werkomgeving

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Martine Sprangers Fotografie

BESTUUR EN BELEID

Steeds meer wordt bekend over de effecten van de werkomgeving op het gedrag van mensen. Onderzoeker Elizabeth Nelson voerde systematisch onderzoek uit en komt tot een aantal aanbevelingen die ook voor het onderwijs gelden.

et B-gebouw in Amsterdam als interactieve werken leeromgeving pur sang vormt het ideale decor voor het gesprek met onderzoeker Elizabeth Nelson en Digitale Versnelling Nederland Education Track Lead Michael Kleine van Cisco, het bedrijf dat actief een bijdrage wil leveren aan het verbeteren van de digitale leeromgeving. Elizabeth trapt af: “Ik had een geweldige baan in advertising waar al mijn passie lag, maar gaandeweg werkte ik steeds harder en steeds vaker ook de avonden en de weekenden. Tijdens een periode in Amerika werd ik ziek en moest ik toegeven dat ik een burn out had. In Amerika is een diagnose dan vaak dat er psychosociale en sociale problemen zijn. De relatie met werk wordt vaak niet gelegd. Mijn ziektebeeld intrigeerde me en ik vroeg me af wat mensen in zo’n situatie doen; je kunt het negeren, ontslag nemen, een sabbatical nemen of je gaat het medisch circuit in. Maar dat is uiteindelijk slecht voor de mensen en ook voor de organisatie, want je verliest je leuke baan en de werkgever verliest potentieel. Ik begreep dat er twee belangrijke uitersten zijn: ik had passie voor mijn werk, maar werd er wel ziek van. Dat was het begin voor een carrière switch vanuit de vraag: hoe kan ik een bijdrage leveren aan organisaties, waarbij er meer aandacht komt voor de werkomstandigheden van medewerkers? Kortom; ik begon met mijn eigen onderzoeksbureau en adviesbureau.”

VERWACHTINGEN COMMUNICEREN “Vaak ligt het ook in het communiceren van verwachtingen. Dat zou een leidinggevende moeten doen, maar daar is het bewustzijn vaak niet aanwezig. Dat is dus een probleem en dat probleem geldt voor alle typen organisaties dus ook voor scholen en bijvoorbeeld in ziekenhuizen. Productiviteit en een gezonde werkomgeving staan op gespannen voet met elkaar, maar kunnen elkaar juist versterken. Vroeger betekende een productieve houding veel uren maken, gecontroleerde fysieke aanwezigheid en sturen op input. Tegenwoordig gaat het steeds meer om sturing op output, een andere inrichting van de werkomgeving en een meer actieve rol van medewerkers in het inrichten van die werken leeromgeving.” Michael voegt toe: “Leer- en werkomgevingen veranderen. Het gaat daarbij dus niet om meer input, maar om meer rendement met minder energie. Technologische ontwikkelingen helpen te innoveren en werkprocessen anders in te richten. Voor Cisco is een 9 tot 5 mentaliteit daarom al lang niet meer bepalend voor afspraken; waarom zou je ’s morgens in de file staan om per se een vergadering bij te wonen? Wij beginnen op de maandag met Spark videoconferencing en organiseren vervolgens onze eigen activiteiten. Ik kan net zo goed vanuit Starbucks inloggen dan vanuit een vaste werkplek. Kantoor is belangrijk om collega’s te ontmoeten en gericht kennis en expertise te delen.”

SCHOOLDOMEIN

april 2018

POSITIEF EFFECT Elizabeth knikt: “Ik doe vaak culturele assessments om te meten wat er in een organisatie leeft, hoe mensen hun werk beleven en de mate waarin ze hun werk kunnen organiseren. Dat biedt instrumenten om de werkomgeving te veranderen. Ik zie een toenemende bereidheid bij managers om daarin te leren. In die zin faciliteert technologie en leidt ook tot een ander type aansturing. Wanneer werkomgevingen gezond gedrag stimuleren, heeft dat een enorm positief effect op de mensen zelf, maar ook op de organisaties waar zij werken. Mensen raken meer gemotiveerd, worden creatiever en branden minder snel op. Vooral jongere werknemers zijn daar gevoelig voor, omdat zij al gewend zijn in verschillende netwerken bezig te zijn.”

fessioneel en privégebied. De fysieke en organisato rische werkomgeving zijn van belang, maar good governance en leiderschap zorgen ervoor dat het werkt. Technologie speelt op alle terreinen een belangrijke rol; dat zie je overal. Met technologie ontwikkel je je eigen competenties, beïnvloed je werken en ben je in staat activiteiten anders in te richten.” Elizabeth: “Wanneer het om werkomgevingen gaat zijn drie aspecten belangrijk: het ecosysteem; de werkomgeving en de cultuur van de organisatie. Het faciliteren van een goede werkomgeving wordt steeds belangrijker, maar gaat niet vanzelf.” INTERACTIE VERSCHILLENDE WERKVORMEN Elizabeth: “Veranderingen gaan snel en dat zie je terug in het onderwijs. 21th century skills zijn belangrijk, maar dat betekent niet dat we geen onderwijsruimten meer nodig hebben. Juist de interactie in verschillende werkvormen leidt tot toegevoegde waarde. Digitalisering en bijvoorbeeld robotisering in de zorg helpen significant. Robots nemen veel chirurgische handelingen over, waardoor medisch personeel meer aandacht voor het welzijn van de patiënt heeft. Tegelijkertijd moet je voldoende specifieke skills blijven ontwikkelen en dat betekent voor het onderwijs dat de rol van docent belangrijk blijft. Niet alles kun je digitaliseren. Ik ben bijvoorbeeld onderzoeker en merk dat digitalisering de zoeken onderzoekfunctie deels overneemt, maar tegelijkertijd is de weg ernaar toe vaak bepalend voor de kwaliteit van het eindproduct. De reis blijft belangrijk, dus moet je goed nadenken hoe je digitalisering inzet.” Michael: “In die zin verandert de functie van de fysieke campus ook. Vroeger was dat een fysieke ontmoetingsplek, vooral om informatie op te halen. Maar nu is die ontmoeting juist belangrijk. Het thema onderwijs is één van de lijnen binnen Digitale Versnelling Nederland (DVN), het meerjarig investeringsprogramma

“Een goede work-life-balance is onlosmakelijk verbonden met sociale innovatie voor succes op professioneel en privégebied” DRIE ASPECTEN Het informatietijdperk en de supersnelle technologische vooruitgang vergen een aanpassing van mensen. Medewerkers krijgen weliswaar de vrijheid om hun werk meer naar eigen wens in te richten, maar kunnen tegelijkertijd in de knel raken met hun privéleven. Een goede work-life-balance is onlosmakelijk verbonden met sociale innovatie voor succes op pro-

SCHOOLDOMEIN

april 2018

van Cisco. Wij trekken bijvoorbeeld met de Universiteit Twente op in het versterken van de inzet van digitale technologie en diensten binnen het onderwijs en het onderzoek van de Universiteit.” LEARN, ADAPT AND BUILD Elizabeth: “Mijn methode en de naam van mijn bedrijf zijn gebaseerd op Learn Adapt Build (LAB). Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat licht, groen,

BESTUUR EN BELEID

voeding, ontspanning en beweging grote effecten hebben op de gezondheid en effectiviteit van medewerkers. Mijn droom is dat iedereen in een gezonde omgeving kan leren en werken waar de mens echt centraal staat. Vooral jonge medewerkers zoeken een werkomgeving die meer kwaliteiten biedt en waar leren, werken, ontspannen en gezond eten geïntegreerd zijn. Daar zie je natuurlijk verschillen. Een adviesbureau met mensen die flexibel werken neemt nieuwe vormen van werken als vanzelfsprekend over, terwijl in een traditionele lijnorganisatie mensen hun flexibele werkplekken nog steeds als hun eigen plek kunnen zien. Maar het is niet alleen de fysieke werkplek; zo verhoogt koffie het stresshormoon cortisol in het bloed en suiker heeft een negatieve invloed op de communicatie tussen zenuwcellen en daarmee ook op het verwerken van ideeën, het onthouden van instructies en het omgaan met emoties. Organisaties zijn bewezen succesvoller wanneer ze gezonde alternatieven bieden, maar bijvoorbeeld ook een biodynamisch lichtsysteem hebben, dat het ritme van de zon volgt. Na een experiment van een maand met aangepast licht voelde 71% van de mensen zich energieker. Met technologische middelen zoals zogenaamde activity trackers kunnen we het beweeggedrag van een groep mensen meten. Deelnemers kunnen deze ‘small data’ ook zelf benutten om de effecten van hun eigen gedrag te meten. Door zo’n gepersonaliseerde aanpak en een competitief spelelement raken mensen sneller gemotiveerd hun doelen te halen en het ‘beter’ te gaan doen dan voorheen. En, heel belangrijk, ze geven gebruikers het gevoel zelf de regie te voeren over hun gezondheid. De technologie van een smart office helpt om ook een healthy office te worden.” Michael ten slotte: “Het is logisch dat de ontwikkelingen bij kantoorgebouwen ook voor het onderwijs gelden. Een uitzondering vormt de groep van wetenschappers die je bijna niet uit hun kamers krijgt. Het lijkt alsof innovaties op het gebied van werkplekken en digitalisering aan hen voorbijgaan.” Elizabeth: “Onderzoekers zeggen dat ze niet in flexibele werkomgevingen kunnen werken. Ik begrijp het wanneer het dan vooral over concentratie gaat, maar daar passen ook andere omgevingen bij. Technologie kan daar echt bij helpen, want maakt dat die specifieke ruimte minder belangrijk wordt. Dus wat voor working environments geldt, kun je ook op learning environments toepassen. Soms heeft het even tijd nodig.” Elizabeth Nelson rondt haar PhD af aan de Universiteit Twente en is daarnaast Head of Research and Innovation at Learn Adapt

“Wat werkt: de juiste verlichting, een goede mentale balans, gezonde voeding, een natuurlijke ruimte en voldoende lichamelijke beweging”

Build (LAB) dat onderzoek doet naar de gezonde werkomgeving. Zij is de auteur van The Healthy Office Revolution. Michael Kleine is Education Track Lead binnen het investeringsprogramma Digitale Versnelling Nederland bij Cisco, mikleine@cisco.com. Kijk voor meer informatie op cisco.nl/dvn/smartcampus en op cisco.nl/dvn.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

Op bezoek bij SOS Kinderdorpen in Oeganda Schooldomein bezocht SOS Kinderdorpen in Entebbe. Een kort verslag van het gesprek met onderwijscoördinator Comfort Asiimwe.

OS Kinderdorpen is een internationale kinderontwikkelingsorganisatie die hulp biedt aan kwetsbare kinderen en hun families in 135 landen en gebieden. Vele kinderen wereldwijd, groeien niet op in een liefdevolle familie, omdat ze hun ouders verloren zijn of omdat hun ouders en/of de brede familie niet in staat zijn om de zorg voor hen te dragen of omdat ze opgroeien in families die door extreem zware leefomstandigheden hun kinderen niet kunnen geven wat ze nodig hebben. In de kinderdorpen staan gemiddeld 10-15 familiehuizen waar een SOS-moeder zo’n 10 kinderen - die het voorheen zonder familiezorg moesten zien te

SCHOOLDOMEIN

april 2018

redden - liefdevol opvoedt. Voor de ontwikkeling van kinderen zijn naast familiezorg ook andere vormen van zorg van essentieel belang. Onderwijs is daar één van. Goed onderwijs opent immers de deur naar de toekomst. Scholing kan de vicieuze cirkel van armoede, huiselijk geweld, kinderarbeid, verslaving en gebroken gezinnen doorbreken. Het is een onmisbare schakel voor een zelfstandig en onafhankelijk leven.

HELPEN NAAR EEN ONAFHANKELIJK LEVEN SOS Kinderdorpen heeft wereldwijd eigen kinderdagopvang centra, kleuterscholen, basis- en middelbare scholen en beroepsopleidingen die, samen met lokale partners zoals openbare scholen, kwaliteitsonderwijs bieden en stimuleren. Zo ook in Oeganda. Schooldomein sprak met de coördinator voor educatie, Comfort Asiimwe van het kinderdorp in Entebbe: “Ik coördineer alle onderwijskundige programma’s en zorg ervoor dat elk kind de opleiding krijgt die nodig is om goed aan te sluiten op zijn of haar vervolgstap. Hier in het kinderdorp verzorgen en ondersteunen wij 152 kinderen. We begeleiden hen tot ze op eigen benen kunnen staan. Dat is gemiddeld genomen als ze 23 jaar oud zijn. Over het algemeen wonen de kinderen tot ongeveer hun 15e jaar in een SOS familie met een SOS moeder en broertjes en zusjes. Daarna

Eduhuys

www.eduhuys.nl

BESTUUR EN BELEID

onderwijshuisvesting

IT Asset Management

“… een groene, frisse school. Een duurzaam, flexibel

gebouw met een gezond en plezierig leerklimaat. Een school, waar leraren en leerlingen zich thuis voelen...”

“SOS Kinderdorpen staat niet buiten de gemeenschap maar vormt er juist onderdeel van”

gaan ze op kamers en verhuizen ze naar het SOS jongerenhuis. Hier worden de jongeren voorbereid op zelfstandig wonen en leven. Ons doel is om de SOS kinderen te helpen naar een onafhankelijk leven, om ervoor te zorgen dat ze een diploma halen waardoor ze de kansen op het krijgen van een baan vergroten. We leiden kinderen op voor allerlei competenties vanaf beroepsonderwijs tot het niveau van universiteit, afhankelijk van wat elk kind wil en natuurlijk kan. We helpen hen ook om hun cv op te stellen, zorgen dat ze sporten en zoeken naar nuttige netwerken zoals relevant vrijwilligerswerk.” SOS KINDERDORPEN IS ONDERDEEL VAN DE GEMEENSCHAP Comfort legt uit dat SOS Kinderdorpen onderdeel is van de gemeenschap. “We bieden naast medische zorg voor de omliggende dorpen, de gemeenschap ook onderwijs, of verbeterd onderwijs: De kleuterschool in het dorp is bijvoorbeeld ook voor kinderen uit de gemeenschap toegankelijk. Onze kinderen – die de kleuterschool zijn ontgroeid - gaan naar een van de vijf scholen in de gemeenschap, gesteund door SOS. Wanneer een school in de gemeenschap geen of onvoldoende onderwijskundig materiaal heeft dan helpen we daarbij. Ook geven we leraren extra training in de vorm van workshops, cursussen en lesmateriaal zodat ze hun vak beter kunnen uitoefenen.” Kijk voor meer informatie over SOS Kinderdorpen op soskinderdorpen.nl

Bezoekadres

T (073) 6924435

Hintham 156

E info@eduhuys.nl

5246 AK ‘s-Hertogenbosch

W www.eduhuys.nl

www.eduhuys.nl SCHOOLDOMEIN

april 2018

www.dgmr.nl

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Column

KORT NIEUWS Jaarcongres Brede School

en brede school, of kindcentrum, waar kinderopvang en primair onderwijs gezamenlijk verantwoordelijk zijn en samenwerken. Het klinkt als een perfecte mix van onderwijs, opvoeding, ontwikkeling, opvang en ontspanning in één dagarrangement, maar er komt ook veel bij kijken. Het 13e Jaarcongres Brede School op 10 april in de Jaarbeurs gaat over de verschillende facetten die het fundament vormen voor een kindcentrum. Nog lang niet alles is uitgekristalliseerd en op één lijn. De kinderopvang als sector wordt anders gefinancierd, zit bij een ander ministerie dan het primair onderwijs. Er spelen tal van verschillen van inzicht, maar ook van belangen, zowel organisatorische als pedagogische. In de praktijk blijkt dat er nog heel wat verschillen te overbruggen zijn. Het congres biedt een plenair programma en deelsessies met inspirerende sprekers, goede praktijkvoorbeelden en verrassende verbanden tussen praktijk en beleid. En komt u samen met collega’s? Dan heeft u extra voordeel: elke 5e deelnemer krijgt gratis toegang! Voorwaarde is dat inschrijvingen achtereenvolgend en met gelijk factuuradres online worden voltooid. Lees meer over deze en andere kortingen op de pagina voorwaarden van de website: bredeschoolcongres.nl.

Congres – Spraak- en taalproblemen

et jaarlijks congres over spraak- en taalproblemen vindt op 24 mei 2018 plaats in Eindhoven. Kinderen kunnen om uiteen lopende redenen problemen met betrekking tot het spreken en het gebruiken van taal hebben. Ze kunnen bijvoorbeeld de benodigde spraakbewegingen niet maken als gevolg van een fysiek probleem in het spraakorgaan en/of motoriekproblemen. Maar het kan ook zijn dat ze slecht horen en daardoor moeite hebben met taal en het spreken. Of het probleem speelt zich af in het brein. Dat is het geval bij een Taalontwikkelingsstoornis (TOS). Extra ingewikkeld wordt het wanneer een kind bovenop een spraak- of taalprobleem, een verstandelijke of meervoudige beperking heeft, autistisch is of anderstalig is. Hoe signaleer je spraak- en taalproblemen? Hoe merk je het onderscheid tussen een spraakprobleem en een taalprobleem? Hoe begeleid je kinderen en tieners met deze problemen binnen het onderwijs en daarbij behorende samenwerkingsverbanden? Hoe pak je het aan bij kinderen met gehoorproblemen of een verstandelijke beperking? Hoe doe je onderzoek naar taalontwikkelingsstoornis aan de hand van het begrip van woorden, zinnen en oogbewegingen van een kind? En hoe vindt de logopedische behandeling van een kind met een taalontwikkelingsstoornis plaats? De experts die op dit congres een bijdrage verzorgen, delen hun inzichten met betrekking tot deze en andere, aanverwante vragen. Meer informatie en aanmelden: congresburo.com/aanbod/237/spraak-en-taalproblemen-2e-editie.

TRENDS IN ONDERWIJSLAND Regionale samenwerking is een sleutelbegrip in het beroepsonderwijs. Het recente bestuursakkoord tussen OCW en MBO Raad, ‘Trots, vertrouwen en lef’ spreekt ook weer over het belang van samenwerking in de regio. Een mooi praktisch voorbeeld van zich verder ontwikkelende samenwerking is te vinden in een relatief onbekende regio rond de gemeente Krimpenerwaard, met Schoonhoven als kerngemeente. Tijdens de jaarlijkse business-avond op het gelijknamig college blijken meer dan honderd bedrijven en instellingen zich al jaren met raad en daad (dus ook financieel) in te zetten voor zowel inventarismiddelen en adviezen over de versterking van de opleidingskolom. Het plaatselijke succes heeft zich uitgebreid tot afspraken waar ook de overige deelgemeenten, andere regioscholen voor voortgezet onderwijs en een ROC zich bij hebben aangesloten. Een mooi resultaat met inmiddels meetbare effecten. Hopelijk ook meetbaar worden de ‘circulaire carrières’, waar Techniekpact over sprak naar aanleiding van een publicatie over docenten tekorten in de sector techniek. Het Motivaction onderzoek versterkte deze ‘cc-oplossing’ om onderwijsbanen voor niet-voorde-hand-liggende doelgroepen aantrekkelijker te maken. Het onderzoek veronderstelt een fors potentieel aan medewerkers in het bedrijfsleven die, in ieder geval tijdelijk, een overstap naar het onderwijs willen maken. Samenwerking tussen bedrijven en onderwijs is ook hier een voorwaarde. Waar ‘circulaire carrières’ aanvankelijk ontstond als idee om docenten een meer flexibele loopbaan te bieden, zien we hier de verbreding naar een hrm-component in het leven-lang-leren beleid van bedrijven. Mooie gedachte, met een simulerend onderzoek. Wanneer en hoe te realiseren en te meten? Zijn – nog - flexibeler en meer hybride carrières in het basisonderwijs ook een idee? Kijkend naar de ‘Luizenmoeder’ ontstaat niet het gevoel van aantrekkelijke onderwijsloopbanen, waar niet-onderwijsgevenden reikhalzend uitkijken om ook voor de klas te mogen staan. Veeleer ontstaat de vertekening dat de echte deskundigheid niet in de klas, maar zich op het schoolplein bevindt. Staat de uitstraling van deze serie ook niet enigszins haaks op hetgeen de leraren-in-actie bepleiten om niet alleen salarisverhoging, maar ook werkdrukverlaging en met name statusverhoging te bereiken? Desalniettemin blijkt onderwijs toch miljoenen te blijven boeien, zelfs als satire. “KIJKEND NAAR DE ‘LUIZENMOEDER’ ONTSTAAT NIET HET GEVOEL VAN A ANTREKKELIJKE ONDERWIJSLOOPBANEN”

Niet alleen boeiend, maar ook verbazingwekkend zijn soms de live-uitzendingen van de Onderwijscommissie van de Tweede Kamer. De nieuwe samenstelling is voor de kijker een mooie gelegenheid om Kamerleden te leren kennen en hun kennis van zake te peilen. De vergadering met een ambtelijke briefing over de lumpsum in po en vo gaf een beeld van ‘leraren’ – de ambtenaren – en ‘leerlingen’ – de Kamerleden (zonder de leden met ervaring tekort te doen). Haast aandoenlijk was de verbazing van diverse Kamerleden over de complexiteit van ons bekostigingssysteem en de spontane suggesties om het te vereenvoudigen. Hier ligt een wereld te winnen voor gedegen lobbyisten van sectorraden, koepelorganisaties en brancheorganisaties. Hoe eenvoudig zal de bekostiging worden? Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Gemma Schoot Foto’s Martine Sprangers Fotografie

ONTSCHOTTING IS NODIG OM INTEGRAAL TE KUNNEN ONTWIKKELEN

Vernieuwen sportvoorzieningen is maatwerk op wijkniveau Gaan we in de toekomst naar kleine stads- en sportparken of andere voorzieningen in de buurt om te sporten en te bewegen? Het kan als, om te beginnen, heel veel lokale partijen met elkaar samenwerken: sportverenigingen, gemeente, welzijnsorganisaties en scholen. Een school in Appingedam heeft er al een verdienmodel voor gemaakt, bleek tijdens de ICSadviseurs expertmeeting sport 2018, in Omnisport Apeldoorn tijdens het WK Baanwielrennen. STELLING 1: Het motto ‘Versterking van burgerparticipatie’ wordt vaak misbruikt om bezuinigingen te ver antwoorden. De eerste stelling lokt een stevige start van de discussie uit. Er komen verhalen los over de jaren sinds 2010, waarin gemeenten flink hebben moeten bezuinigen op sport, het sociale domein en cultuur. Hoe het in gemeente Buren ging, is wel exemplarisch. “De boodschap in 2010 aan de verenigingen was eigenlijk: u zoekt het maar uit met het onderhoud van de voorzieningen”, vertelt Jur Marringa. “De sfeer was slecht. Toch stonden er mensen op die het zelf zijn gaan doen. Zelfs de plaatselijke boer hielp mee met het onderhoud. Clubs gingen met de gemeente en geleidelijk ook met elkaar in overleg. De ingre

SCHOOLDOMEIN

april 2018

diënten om het weer op te bouwen zijn onder andere bewegen, gezondheid, voeding, participeren. Maar we komen dus wel van ver.” Mooi, die ontwikkeling, vindt Mark van Rotterdam. Maar de inzet van inwoners verschilt nogal per wijk. “In wijken waar veel mondige mensen wonen, pakken burgers hun rol al. Verder hebben ze in de ene wijk meer met sport en onderhoud en in de andere meer met het sociale domein. De vraag is hoe de gemeente de afstemming daartussen kan faciliteren. Daarnaast zie je dat sterke verenigingen meer verantwoordelijkheid voor het beheer aandurven. Onze rol als gemeente is dat we de controle houden. De voorzieningen moeten er mooi bij blijven staan. Bovendien zijn we als vastgoedeigenaar aansprakelijk. We ontwikkelen nu een toekomstvisie voor drie sportparken, waarin één organisatiestructuur en het gezamenlijk gebruik van accommodaties wordt onderzocht.” VITALE BURGER In Zwolle is het beleid sinds de bezuinigingen meer sociaalmaatschappelijk gericht. Aart Janssen: “Wij hebben de vitale burger als focus van beleid. Daarom zoeken we nu verbinding met welzijn, ouderen, zorgpartijen. Het gaat om wat er ín de accommodaties

EXPERTMEETING

DEELNEMERS ICSADVISEURS EXPERTMEETING SPORT 2018 • Jur Marringa, beleidsmedewerker Sociaal Domein, gemeente Buren • Mark van Rotterdam, senior adviseur Vastgoedbeheer, gemeente Amersfoort

gebeurt. We hebben onze tarieven met twintig procent verhoogd. Toch hebben verenigingen het nieuwe beleid geaccepteerd.” De opgave voor verenigingen is nu wel hoe ze hun verdiencapaciteit kunnen vergroten. Volgens Aart Janssen betekent dat voor hen: meer samenwerking met maatschappelijke partners. “Voor ons wordt de vraag leidend hoe je dat sportbeleid positioneert in het welzijnswerk.” Melger Seebregts valt hem bij. “Sport moet de vraag ophalen uit het sociale domein. We werken nu met gebiedsagenda’s. Daarin komt het woordje sport bijna niet voor. Een van onze grootste opgaven is om sport veel meer de wijken in te brengen in plaats van het allemaal te laten gebeuren op de grote sportparken met een hek eromheen.” STELLING 2: Verenigingen zijn druk met overleven en leden werven. Ze hebben weinig ruimte om er maat schappelijke taken naast te doen. Voor de deelnemers is het een bekend fenomeen. Wedstrijden organiseren, leden werven, de facili teiten onderhouden en dan ook nog eens nadenken over een bredere, maatschappelijke rol? Dat gaat bijna niet. En hoe kom je aan vrijwilligers?

• Aart Janssen, strategisch beleidsadviseur, gemeente Zwolle • Melger Seebregts, coördinator Sportaccommodaties, gemeente Amsterdam • Lydia Terpstra, beleidsmedewerker Onderwijshuisvesting, gemeente Appingedam • Petra Schipper, senior projectcoördinator, Gelderse Sport Federatie • Klaas Reinders, directeur Eemsdeltacollege, Appingedam • Sander Akkerman, directeur van KYBYS ING • Jan Carlo Bos, teamcoördinator Team Samenleving, gemeente Nunspeet • Doriene Bakker en Michel de Boer (organisator expertmeeting), ICSadviseurs • Theo Fledderus, debatleider, Fledderus Consult

“Niemand heeft tijd tegenwoordig”, zegt Lydia Terpstra. “Vind maar eens een opvolger van iemand die 25 jaar de wedstrijdzaken heeft gedaan.” Petra Schipper vindt dat gemeenten verenigingen moeten helpen. “Gemeenten hebben de sport verenigingen nodig bij het uitvoeren van het beleid voor sport en nu ook het sociale domein”, stelt ze. “Wij komen bij verenigingen die dat hartstikke ingewikkeld vinden. Help verenigingen om de blik naar buiten te richten. Maar dan moeten daar andere vrijwilligers tegenover staan. Verenigingen mogen niet het afvoerputje van het gemeentelijk beleid worden.”

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Schooldirecteur Klaas Reinders haakt hierop in met zijn visie waarin de driehoek onderwijs-sociaal domein-sportverenigingen centraal staat. “We hebben een sportzaal en een kantine die ook prima zijn te gebruiken door sportverenigingen”, vertelt hij. ”Onze school doet het beheer met subsidie. Het is een klein businessmodel.” Het doet Sander Akkerman denken aan de binnensporten waarvoor het normaal is dat je samen een zaal gebruikt. “Zie de belijning op de vloer voor de verschillende zaalsporten. Voor buitensporten is dat gezamenlijke gebruik minder vanzelfsprekend. De trigger om het toch te gaan organiseren, is dat je beseft dat je samen sterker bent.” In Nunspeet ervaren tien verenigingen dit inmiddels. Jan Carlo Bos: “Wij hebben onlangs een subsidie ontvangen met als doel om de samenwerking van onderaf te stimuleren. Wat bindt ons om op het sportpark samen te leven? Daar gaat het om.” STELLING 3: Er is nog geen integrale aanpak voor het ontwikkelen van toekomstbestendige, maat schappelijke voorzieningen, én het ontbreekt aan een verbinding met het omliggende gebied. “Wat wil je ook”, reageert Mark van Rotterdam als eerste. “Je hebt nog steeds aparte wethouders en apart beleid voor sport en het sociale domein. Vooral in grotere gemeenten.” Aart Janssen voegt daaraan toe dat ieder beleidsdomein een eigen kring van partners voor de uitvoering van het beleid heeft. “Dat helpt ook niet echt. Je moet juist ontschotten.” Volgens Jan Carlo Bos biedt de nieuwe Omgevingswet wel kansen, maar Melger Seebregts ziet hier niet veel heil in. “Het is nauwelijks mogelijk om met al die partners integraliteit te krijgen: er zijn domweg te veel stakeholders. Ook gezien de verschillen in wettelijke eisen waar zij aan moeten voldoen. Een betere oplossing is om in de planvorming flexibiliteit in te bouwen, zowel financieel, ruimtelijk als organisatorisch.” Die flexibiliteit is in Appingedam al realiteit, blijkt uit de reactie van Lydia Terpstra: “Sportclubs worden nu samengevoegd, er is nu geld voor nieuwe voor zieningen. Het verschil is dat wij vanwege onze status van bevingsgebied een beetje buiten de wettelijke

SCHOOLDOMEIN

april 2018

lijntjes mogen kleuren. De aardbevingen vormen de hefboom. Bemoedigend is ook dat zich hier Energy Valley ontwikkelt. Aan de andere kant kost herstel en wederopbouw van alleen de huizen acht miljard euro. Mensen zitten met psychische en financiële schade. Wie denkt er dan aan actief te worden in het verenigingsleven? Dat is een omwenteling die je als leefgemeenschap samen moet vormgeven. Integraal.”

“Wij hebben het rijksbeleid niet nodig. Open sportparken als ‘buurthuizen van de toekomst’ moeten zich van onderop ontwikkelen”

STELLING 4: Open sportparken zijn de buurthuizen van de toekomst. Het schort vaak aan goed management en een gezonde exploitatie. Helemaal mee eens, zeggen alle deelnemers. Maar of dat toekomstbeeld dichterbij komt nu het kabinet jaarlijks tien miljoen euro investeert in topsport, zoals Theo Fledderus uitdagend vraagt? Jur Marringa vindt van niet. “Wij hebben het Rijksbeleid niet nodig. Het moet zich van onderop ontwikkelen. Anders zetten we iets neer dat niet wordt gebruikt. We gaan het nu allemaal in kaart brengen. Achterblijvers blijf je houden, maar het gesprek is wel gestart.” Andere debaters vertellen over vergelijkbare waarnemingen. Verenigingen die niet willen samenwerken, een ALV die steeds tegen contributieverhoging stemt, vrijwilligers van kulturhusen die ruziën over wie de koffie betaalt en wie de boel schoonmaakt, voetbalbestuurders die het niet eens worden over de besteding van de baropbrengst (inkomsten waar een zwemvereniging alleen maar van kan dromen). En dan heb je ook nog verschillende behoeftes in de wijken. Volgens Doriene Bakker is dit wel de grootste vraag: hoe lever je maatwerk in de wijk? INTRINSIEKE MOTIVATIE Het eerste wat je dan volgens Sander Akkerman nodig hebt, is de intrinsieke motivatie om het samen te willen en de meerwaarde te zien. Pas dan valt er te praten over oplossingen. Kleine stads-sportparken bijvoorbeeld, stelt Melger Seebregts, waar vereni gingen de verantwoordelijkheden samendragen. Maar dan nóg blijft het volgens Terpstra voor een vereniging belangrijk wat ze doet aan de binding met haar leden. “Niet het ieder-voor-zich-model zoals in de fitness. De vereniging is het hart van wat je samen wil.”

Grafisch Lyceum Utrecht

Fontys R3 Eindhoven

Fontys S3 Eindhoven

GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving vormt een prettige fysieke ruimte. De leeromgeving van de toekomst is in onze ogen een plek die docenten en studenten, leerkrachten en leerlingen de ruimte geeft om aan de slag te gaan waar, wanneer en hoe zij dat willen. Om zo samen te ontdekken, discussiëren, improviseren en inspiratie uit te wisselen. Zo wordt leren persoonlijker, interessanter en leuker. Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met vraagstukken vanuit zowel hogescholen en universiteiten als het voortgezet onderwijs. Wij begeleiden u van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Ons Onderwijsteam denkt met u mee over uw huidige situatie en anticipeert op de toekomst. Haagse Hogeschool

Neem vandaag nog contact met ons op: info@gispen.nl

Fontys R4 Eindhoven Fontys R4 Eindhoven

www.gispen.com | www.roomtolearn.nl

SCHOOLDOMEIN

april april2018 2018

Tekst: Gerhard Jacobs

NIEUWE ONDERWIJSCAMPUS VOOR NOORDOOST-GRONINGEN

De kracht van samenwerking Aardbevingen in Groningen; na jarenlange gaswinning en daardoor beweging in de bodem van Groningen is het iedereen duidelijk: er is schade. Wat betekent dit voor een grote onderwijsinstelling die midden in het getroffen gebied staat? En hoe ga je om met de wetenschap dat je huidige gebouwen onvoldoende kwaliteit bieden voor de toekomst? Het Eemsdeltacollege staat voor deze vraag: een scholengemeenschap voor voortgezet onderwijs, die leerlingen uit met name Delfzijl en Appingedam onderwijs biedt, op de niveaus van praktijkonderwijs tot en met vwo.

et Eemsdeltacollege heeft in Delfzijl en Appingedam een drietal vestigingen voor praktijkonderwijs, vmbo, havo en vwo. In totaal verzorgt zij het onderwijs in haar regio voor 2.000 leerlingen. Het Eemsdeltacollege staat in 2016 voor een grote uitdaging; al haar schoolgebouwen dienen versterkt te worden, om bestand te kunnen zijn tegen de aardbevingen die het gebied treffen. Daarnaast is er sprake van demografische krimp, die ook effect heeft op de omvang van de scholen. Gelijktijdig ziet het Eemsdeltacollege kansen: er wordt geïnvesteerd in de regio, de school wil haar onderwijsaanbod ver rijken en zoekt samenwerking met het mbo. SCHOLENPROGRAMMA De behoefte aan de versterking van het onderwijs in het aardbevingsgebied leidt in 2016 tot een conve-

Klaas Reinders, Directeur Eemsdeltacollege ‘We staan voor een mooie en prikkelende uitdaging om na de aardbevingen een onderwijscampus te realiseren die aardbevingsbestendig is en die het mogelijk maakt om een slag voorwaarts te maken met toekomstgericht onderwijs.’ ‘Door krachten te bundelen ontstaat er een leer- en werkomgeving die aansluit bij de behoefte van de gebruikers. Het is de ruimte waar interactie plaatsvindt tussen leerlingen, docenten, samenleving en bedrijfsleven.’ Klaas Reinders is vanuit het directieteam van het Eemsdeltacollege o.a. verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de Onderwijscampus.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

nant. Het ‘Convenant aardbevings- en toekomstbestendige scholenbouw’ wordt getekend door de Nationaal Coördinator Groningen, het Ministerie van Onderwijs en de betrokken gemeenten. Dit voorziet onder meer in aanvullende middelen om de bouwkundige versterking van de gebouwen – betaald door de NAM – aan te grijpen om de huisvesting van de scholen toekomstbestendig te maken. Welke kansen biedt deze situatie en op welke manier kan maximale kwaliteit met het scholenprogramma gerealiseerd worden? Niet alle bestaande gebouwen hoeven versterkt te worden; een deel is aan het einde van haar levensduur en door de demografische krimp bovendien te groot. Het idee ontstaat om een campus te bouwen waar niet alleen de drie vestigingen van het Eemsdeltacollege samenkomen, maar ook aansluiting gemaakt kan worden met het mbo. Het ROC

Gerhard Jacobs, partner/adviseur HEVO ‘Bij doordecentralisatie sluit de gemeente met het schoolbestuur een privaatrechtelijke overeenkomst, waarbij zij overeenkomen dat – voor de duur van de doordecentralisatie – de huisvestingsmiddelen van de gemeente worden doorgedecentraliseerd aan het schoolbestuur. Er zijn meerdere vormen van doordecentralisatie. Kern bestaat uit het verleggen van het (economisch) eigendom van de huisvesting aan het schoolbestuur, samen met de taak tot het financieren, realiseren en beheren van het vastgoed. Het invullen van exploitatiegericht bouwen wordt daarmee eenvoudiger. Hoe met de exacte taak- en risicoverdeling wordt omgegaan, is per situatie te bepalen.’ Gerhard Jacobs is als adviseur betrokken bij de doordecentralisatie van het Eemsdeltacollege en de ontwikkeling van de onderwijscampus.

BESTUUR EN BELEID

“Door krachten te bundelen ontstaat er een leer- en werkomgeving die aansluit bij de behoefte van de gebruikers” Noorderpoort, met een vestiging in Appingedam, sluit zich bij het initiatief aan. KWALITEIT ALS DRIVER Een eerste haalbaarheidsonderzoek laat eind 2016 zien dat het kan: een nieuwe campus in het gebied, aardbevingsbestendig, duurzaam en als campus een stevige ondersteuning aan verdere ontwikkeling van het onderwijsaanbod. Naast de twee scholen, zijn ook de gemeenten Appingedam en Delfzijl betrokken. Om te komen tot een campus van hoge kwaliteit, willen de partijen de krachten bundelen en komen tot een sterk bouwheerschap. Het idee ontstaat om de ontwikkeling van de campus aan te grijpen om te onderzoeken of doordecentralisatie kan helpen bij de bouw van deze campus. Niet alleen omarmen de twee scholen en de twee gemeenten de campus als kans; ook willen zij samen de doordecentralisatie onderzoeken. Het blijkt dat de doordecentralisatie niet alleen aanvullende middelen kan genereren voor de campus, het is ook de kans om het bouwheerschap tijdens het project krachtiger te maken.

FINANCIER EN BEHEERDER De bouwheer wordt ook financier en uiteindelijk beheerder van de campus. Tijdens het traject wordt door de partijen een meer passende locatie gevonden. Ook dit blijkt prima inpasbaar in de doordecentralisatie. De doordecentralisatie maakt het beheer eenduidig: het Eemsdeltacollege is als eigenaar ook verhuurder aan het ROC. Het is niet meer nodig om het gebruik van de campus op te knippen: mbo kan integraal mee in de onderwijscampus; dit gaat zorgen voor een betere aansluiting tussen vmbo en mbo. De gemeente Appingedam grijpt de ontwikkeling van de campus aan om de gymvoorzieningen van de scholen een ’upgrade’ te geven tot sportcomplex voor alle inwoners van Appingedam en Delfzijl. Hiermee wordt niet alleen een maatschappelijke functie ingevuld: het is ook direct de oplossing voor de verstevigingsvraag die op de bestaande sportvoorzieningen ligt. Begin 2018 komen de vier partijen tot het akkoord en daarmee is de financiering van de nieuwe campus een feit. In totaal krijgt de campus een omvang van 3,5 hectare en geeft ruimte aan 14.000 m² onderwijsgebouwen en het sportcomplex. De locatie is zo gekozen dat ook andere maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven kunnen aansluiten. Een krachtige oplossing voor alle partijen! Kijk voor meer informatie op hevo.nl en rpmbyhevo.nl, of mail of bel naar Gerhard Jacobs, gerhard.jacobs@hevo.nl, 073-6409409.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Kracht is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan de kracht van opdrachtgeverschap, gebruikers die trots en betrokken zijn, een krachtig gebouw als statement in de omgeving, nieuwe toepassingen van adaptieve gebouwen (anders dan flexibele wanden), de kracht van de expressie, noem maar op. Hoe maak je dit herkenbaar in een gebouw en zichtbaar in de architectuur?

kracht C.T. Stork College (VMBO Hengelo), foto: Ruimtesinbeeld

ERIK DE JONG – MORFIS ARCHITECTURE IN DEN HAAG IN CO-CREATIE MET DE JONG GORTEMAKER ALGRA ARCHITECTEN DE KRACHT VAN SAMENWERKING Het nieuwe C.T. Stork College (VMBO Hengelo) is ontstaan uit een langdurig en intensief proces waarbij twee vmbo-scholen met verschillend signatuur in één gebouw zijn ondergebracht. Het ruimtelijke concept, waarbij de vorming van het gebouw geïnspireerd is door de landschappelijke condities van de locatie (een glooiende zijde naar het open landschap en een strakke industriële zijde naar de stad gericht) was zo sterk dat iedereen het omarmde. We wilden een krachtig concept wat het weerbarstige ontwerpproces en de tand des tijds kon weerstaan. Ook de sporthal, waar een

SCHOOLDOMEIN

april 2018

minimaal budget voor was, is met dit concept mee ontworpen. De sterke beeldtaal van de landschappelijke zijde en de industriële kant werd ook in het onderwijsconcept doorgevoerd: de creatieve vakken met zorg en welzijn in het glooiende gedeelte en de bèta- en technische vakken in het industriële gedeelte. Het hart van het gebouw wordt gevormd door een ruime vide met verbindingsbruggen. Het hoogteverschil tussen de landelijke en de stedelijke zijde van 1 m creëert een spiraalsgewijze routing tussen de verschillende verdiepingen en koppelt tevens

diverse ontmoetings- en verblijfsplekken aan elkaar. Het geeft telkens weer een ander doorzicht in het gebouw en hier ervaar je de dynamiek van het vmbo-onderwijs in al haar kracht. De materiaalkeuze van de gevel versterkt het concept: warme en natuurlijke materialen bij de landelijke glooiende gevel en industriële beplating en kleurgebruik bij de stedelijke zijde. De kracht van deze samenwerking is dat het VMBO Hengelo meer is geworden dan twee scholen onder één dak. Hengelo heeft hiermee een sterk vmbo-gebouw gekregen, passend bij de rijke historie van de stad.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

ERIK MOEDERSCHEIM - ARCHITECT/EIGENAAR BIJ MOEDERSCHEIMMOONEN ARCHITECTS IN ROTTERDAM DE KRACHT VAN SAMENWERKEN EN EEN GEVEL MET STATUUR Soms zijn dingen niet in een beeld te vangen en verdient het aandacht om te duiden in de vorm van een artikel. In dit geval gaat het om ‘kracht’ en wilde ik de term hanteren om een bijzonder aspect van het Revius Lyceum in Doorn te benadrukken. Dit project staat voor mij voor ‘de kracht van samenwerken’ omdat het project een resultaat is van een bijzondere samenwerking met Alfons Hams en Jurjen Vermeer van Spring Architecten. Mede dankzij de wijze van samenwerking hebben

we dit bijzondere project tot grote hoogte kunnen brengen en is er een gevarieerd totaalcomplex van diverse gebouwen in een heus onderwijslandschap ontstaan. Eén van de meest bijzondere elementen die we samen ontwikkeld hebben is het concept voor de gevel in relatie tot het bouwvolume. Het bestemmingsplan schreef een gebouwvorm voor van twee lagen plus kap, maar deze opzet beperkte ons om een compact schoolgebouw met directe interne relaties te maken. Binnen de samenwerking is vervol-

gens het idee geboren om tóch een compact drielaags gebouw te maken, maar dan gehuld in een jas van twee lagen plus kap. Het resultaat is een spannende en gelaagde gevel en is te zien op bijgevoegd beeld. De ‘traditionele’ outline van het gebouw is krachtig en geeft het project de statuur die hoort bij een landgoed op de Utrechtse Heuvelrug. Daarachter schuilt een gebouw met een grote rijkdom aan leerpleinen en interne verbindingen, mede dankzij de compacte opzet. Een voorbeeld van kracht en slimheid.

Voorgevel Revius Lyceum Doorn, foto Luuk Kramer

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

NATUURLIJK DAGLICHT IN DE KAMELEON

Gebouw faciliteert ontdekkend leren Een trotse directeur Gaby de Jongh leidt Sibo Arbeek van Schooldomein en Tony van Zon van VELUX modulaire lichtstraten rond in de nieuwe Kameleon in Doorn: “Ik wilde absoluut geen vierkante doos en daarnaast moest het een gebouw worden met veel natuurlijk daglicht. Want dat is goed voor het leren van kinderen.”

“D “Er is niet één manier om tot een antwoord te komen”

e nieuwbouw is in juni 2017 net voor de zomervakantie geopend, zodat de leerlingen van groep 8 er nog net even van konden genieten”, legt Gaby uit. “Het oude gebouw stond ook op deze locatie en was echt op. Vanuit het IHP was er geld voor een nieuwe school. De gemeente wilde dat het een BENG-gebouw werd. Wij waren in charge, kregen de pot met geld en hebben samen met de gemeente voor de architect Frencken Scholl gekozen. We hebben 270 leerlingen waaronder vier klassen met hoogbegaafde kinderen. Hoogbegaafde kinderen leren anders en van hen hebben we veel geleerd hoe we ook beter met reguliere kinderen kunnen werken. Een hoogbegaafd kind leert top down; je geeft een casus en ze hebben de intelligente massa om zelf te bedenken hoe ze het gaan aanpakken. Wij laten ze eerst ontdekken en vastlopen, om dan pas samen de meest efficiënte weg uit te leggen. Er is niet één manier om tot een antwoord te komen. Binnen het reguliere onderwijs word je aan het handje meegenomen; dat is voor veel kinderen veel te beperkt.” RUIMTE VOOR LEREN “We hebben een eigen werkgroep gemaakt met als vertrekpunt dat we een leeromgeving wilden die alle kinderen de ruimte geeft hun eigen leerproces vorm te geven waarbij ze eigen verantwoordelijkheid hebben voor het realiseren van hun weektaak. We vinden procesgericht werken belangrijk en dat komt voort uit het ervaringsgericht onderwijs. De kern van ons onderwijs is dat kinderen zich bewust zijn van hun eigen leerprocessen en mogen ervaren hoe en op welke plek ze dat zelf leren vormgeven. Daarbij is het proces belangrijker dan het uiteindelijke resultaat.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Het sommetje hoeft niet gelijk goed te zijn; hoe ze er mee bezig zijn, daar gaat de reflectie over. Ons oude gebouw was niet echt geschikt voor procesgericht leren, want dat gebouw had traditionele gangen en lokalen. Dat betekent voor het nieuwe gebouw dat er verschillende en geen vaste werkplekken zijn, dat de kinderen de keuze hebben om alle materialen te pakken en zelf te bepalen waar en hoe ze gaan werken, individueel of in groepjes en dat de ruimtes niet leerkracht afhankelijk zijn ingericht. Verder is beleving heel belangrijk; we willen een huiskamer gevoel, waar je de geborgenheid ervaart. De school is van de kinderen en dat betekent dat er voor de leerkrachten geen groot bureau in de lokalen staat. Verder vonden we licht heel belangrijk en wilden we de verbinding hebben met de prachtige bosrijke omgeving waarin we zitten.” DAGLICHT VAN BOVEN Met Huub Frencken begonnen we heel praktisch onze keuzen uit te werken; kiezen we voor klaslokalen, leerpleinen of iets er tussenin. We hebben verschillende voorbeelden bezocht en ook gekeken hoe de BSO en Kinderopvang het hadden gedaan, omdat die

Tony van Zon “Niet alleen in De Kameleon maar ook in onder andere het Merlet College in Cuijk en het Esdal College in Emmen hebben we prachtige lichtstraten aangebracht. We merken dat opdrachtgevers graag vroeg in het proces met VELUX modulaire lichtstraten aan tafel zitten om samen na te denken over daglicht, ventilatie en zonwering. We weten dat dit de kwaliteit van een school ten goede komt.

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Gemeente Utrechtse Heuvelrug/ Stichting Wereldkidz en Kind en co Project Nieuwbouw basisschool met kinderopvang Lichtarchitectuur VELUX modulaire lichtstraten Architect Frencken Scholl Architecten Aannemer Burgland Bouw te Dodewaard BVO 2.000 m2 Oplevering Mei 2017

vaak een heel frisse kijk op inrichting hebben. In dit gebouw werken we samen met Kind en Co en gebruiken we verschillende ruimten samen. We wilden geen grote trap want die vinden we disfunctioneel. Iedere m² is in gebruik. Omdat onze leeromgeving flexibel is zijn klimaat, licht en geluid heel belangrijk; alles staat met elkaar in verbinding. Zo is alle meubilair verplaatsbaar en grotendeels speciaal voor ons gemaakt. Uiteraard begrijp ik ook wel dat je onderweg concessies moet doen, maar de belangrijkste uitgangspunten zijn overeind gebleven. Ik wilde per se geen vierkant gebouw, omdat je dan dat huiskamer gevoel niet krijgt. Dit gebouw heeft ronde hoeken, natuurlijke materialen met hout en mooie baksteen en een lichte en open vide, van waaruit het gebouw zich makkelijk laat lezen. We begonnen met een patio en daaromheen kreeg de school met daarnaast de gymzaal vorm. Omdat het toch een compact gebouw is was daglicht een uitdaging. Aan de ene kant ligt de

gymzaal, dus je hebt maar voor de helft natuurlijk licht en daarom liggen de lokalen aan de rand. Van licht word je blij en het is voorwaardelijk om te leren net zoals frisse lucht in je ruimte halen. We moesten natuurlijk licht in de kern van het gebouw halen en zonder lichtstraat hadden we een donkere ruimte gehad. Huub had eerder met VELUX modulaire lichtstraten gewerkt en had goede ervaringen. Ik was benieuwd of het in het budget paste en dat kon.” Tony vult aan: “Juist omdat het modulaire elementen zijn is het kostentechnisch interessant. Nog beter is het wanneer we licht aan het begin van het traject kunnen integreren met ventilatie en zonwering.” Gaby sluit af: “Vanaf de eerste dag voelden de kinderen zich hier thuis. Het is een licht gebouw geworden dat uitdaagt en prikkelt. Precies wat we wilden.” Kijk voor meer informatie op velux.nl/professionals/producten_ oplossingen/modulairelichtstraten.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Erik Boschman

SPINOZA20FIRST GROEIT

Oefenen in een modulair gebouw Op de dag dat code rood werd afgegeven, daken instortten, het treinverkeer stilviel, vrachtwagens massaal omsloegen en overheidsgebouwen vanwege rondvliegend glas moesten worden gesloten was het rustig, veilig en windstil in de tijdelijke huisvesting van het Spinoza20first in Amsterdam. Een gesprek over een tijdelijk gebouw dat goed voelt en ook zo functioneert.

“De enige weg is de eigen weg (Spinoza)”

chooldomein voert het gesprek met schoolleider Babs Sirach, projectleider van Spinoza, Willem Brantjes, hoofd bedrijfsvoering, Menno Lamme en Bert van der Heijden van BUKO. Babs: “Daltononderwijs is in Amsterdam in trek, waarbij wij met een vernieuwingsconcept werken waarin onderzoekend en ontwerpend leren een belangrijke rol speelt. Leerlingen hebben hier geen rooster maar wel een aantal zogenaamde roosterplekken, van waaruit ze aan de slag gaan. Ze hebben per domein 1 gelabeld uur en ongeveer twee vaste uren; de rest wordt door de leerling o nder

begeleiding van de coach ingepland. Daarnaast hebben we experts voor de vakkennis en coaches die op de vaardigheden van Dalton en 21th century skills met leerlingen bezig zijn vanuit de kernvraag: ‘wie ben ik en wat wil ik’. Onze stamgroepbegeleiders zorgen voor de samenhang en de verbinding met de groep; we werken actief aan sociale vorming door te vieren en vooral samen te werken, zodat je je verbonden voelt. Spinoza20first betekent dat we kinderen leren narratief te werken, door ze langere tijd aan een project te laten werken en leren, zodat ze ook expert in iets worden. Ze starten bijvoorbeeld een evenementenbureau of doen onderzoek naar de kosten van concerten in verschillende landen, zodat ze leren hoe de economie werkt.” KORT TRAJECT Menno vult aan: “Al jaren moesten we kinderen afwijzen en daarom ontstond rond 2015 het initiatief om een nevenvestiging te creëren. Dat is voorlopig in een tijdelijke huisvesting voor een periode van drie tot vier jaar, maar leidt op termijn tot een nieuw gebouw voor 1.000 leerlingen. Inmiddels is het bouwkrediet voor de nieuwe school in het Bajes-kwartier aangevraagd, de nieuwe locatie wordt de H.J.E. Wenckebachweg op het voormalige terrein van de Bijlmerbajes.” Willem: “Het moest allemaal in een korte tijd; in januari zaten

SCHOOLDOMEIN

april 2018

ONTWERP EN INRICHTING

“Het is altijd een spanningsveld tussen een gebouw dat tijdelijk en modulair is, maar toch een permanente uitstraling en inrichting moet hebben”

PROJECTINFORMATIE Project Tijdelijke huisvesting Spinoza20first Amsterdam Onderwijs Voortgezet onderwijs voor 450 leerlingen Opdrachtgever Stichting Spinoza Lyceum Amsterdam Modulair bouwer BUKO (inclusief ontwerp en uitvoering) Bvo 3.440 m2 Stichtingskosten € 900.000 bouwkosten exclusief huur en vergunningen Ingebruikname September 2017

we aan tafel, in mei lagen de betonplaten in de grond, een paar dagen later stonden de eerste units er al en in augustus moest het klaar zijn.” Menno over de keuze voor BUKO: “We hebben van tevoren projecten bezocht en de kwaliteiten op het gebied van licht, geluid, hoogte en binnenklimaat die we in Hoofddorp bij een tijdelijke school tegen kwamen gaven de doorslag.” Bert: “Het is altijd een spanningsveld tussen een gebouw dat tijdelijk en modulair is, maar toch een permanente uitstraling en inrichting moet hebben. We hebben in het bouwteam de krachten gebundeld, zodat we technisch en onderwijskundig snel konden schakelen.” Willem lacht: “Vaak zaten we op de bouwplaats te engineeren, omdat het niet anders kon. Het voordeel van dit gebouw is dat we met verschillende maatvoeringen konden werken, waardoor we in hoogte konden variëren en de lokalen ook groter zijn dan de standaardmaat. Het nadeel was dat we soms met lage en hoge units werkten waardoor er heel creatief moest worden nagedacht over het weg werken van de luchtbehandeling tussen de systeemplafonds en toch te voldoen aan frisse scholen B.” Babs vult aan: “We hadden duidelijke wensen voor een dansvloer, de lokalen voor binas en het stilteplein en die zijn gehonoreerd. Het ziet er niet uit als een tijdelijk gebouw en de mensen die de bouw hebben gevolgd zijn verbaasd over het resultaat.” FRISSE SCHOLEN B Bert legt uit hoe BUKO werkt: “Vanuit efficiëntie en circulair werken is dit gebouw deels opgebouwd uit

drie eerdere projecten, waarbij materialen worden gesorteerd en hergebruikt. Daardoor konden we ruimte specifiek inrichten en zitten er bijvoorbeeld metalstuc wanden in en hebben we naar een look alike permanent niveau gewerkt. Kinderen zitten hier een aantal jaren en doen hier ook examen; dan wil je ze een goede leeromgeving bieden. Zo liggen er betonnen vloeren en is het een frisse scholen B-kwaliteit.” Babs knikt: “En we leren in dit gebouw ook wat straks beter kan. We willen bijvoorbeeld de directiekamer dichter bij de personeelskamer hebben om elkaar snel te kunnen vinden. Daarnaast willen we wat meer aandacht aan de entree geven; het nieuwe gebouw moet een warme uitstraling hebben, zodat je echt ergens binnenkomt.” KRACHT EN SAMENWERKING Bijzonder is ook de gekleurde gevel met gekleurde rechthoeken in groentinten. Babs: “De kinderen hebben een behoorlijke stem gehad. Ze wilden het vooral niet te druk hebben en echt in een ‘volwassen’ gebouw komen, met een rustige uitstraling. De gevel is wat bonter geworden, ook omdat groen in ons logo zit. Verder komt er nog een mooie muurschildering in het gebouw die de essentie van Spinoza verbeeldt: de enige weg is de eigen weg. Om nog even op het thema kracht terug te komen; dat zat zeker ook in de samenwerking in het bouwteam. Binnen een half jaar hebben we een tijdelijke school gebouwd met een permanente uitstraling.” Kijk voor meer informatie op huisvesting.buko.nl/onderwijs.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

GEDURFDE NIEUWBOUW IKC DE SINGEL

Denken, durven en doen Op een beperkte spot in de binnenstad van Schiedam-Oost heeft Frencken Scholl het hoogste gebouw in zijn oeuvre gerealiseerd; het vier verdiepingen tellende IKC de Singel. Het geheim: de ruimte laten werken, inhoud en vorm integreren en een etalage die uitnodigt om binnen te komen.

H “Wat je aandacht geeft groeit vanzelf”

SCHOOLDOMEIN

et gesprek vindt plaats in de prachtig ingerichte kamer van directeur Inge Werneke, waar architect Huub Frencken en Huisvestingsadviseur bij Stichting Primo Schiedam Martijn den Boer zijn aangeschoven. Inge: “De Singel is een openbare school in een oude stadswijk in Schiedam-Oost en is uitgegroeid tot één van de grootste in Nederland met meer dan 700 kinderen. Het is een multiculturele wijk, met mensen met verschillende opleidingsniveaus en sociale klassen.” Aan het kindcentrum hangen kleurrijke vlaggen waarop naast het logo de woorden denken, durven en doen staan. Inge verder: “We staan voor die drie woorden; denken doe je in het lokaal, met focus op de instructie. Durven en doen vind je in de uitgesproken inrichting en vormgeving in de andere ruimten; zoals in de aula en speelzaal die ook als theater kunnen worden getransformeerd. We werken bijvoorbeeld met externe docenten voor dans, drama en muziek.”

april 2018

EERSTE SCHOOLGEBOUW Het oorspronkelijke gebouw was meer dan 100 jaar oud. Martijn: “Het was het eerste schoolgebouw dat in de weilanden stond tussen Schiedam en Rotterdam. In 2005 merkten we dat het gebouw begon te scheuren en na onderzoek bleek dat er paalrot in de houten fundering zat. Ik zag er tegenop om op deze postzegel vervangende nieuwbouw te realiseren, omdat het om een fors programma ging en het gebouw midden tussen de woningen staat. Hier tref je veel particulier woningbezit aan waardoor stedelijke vernieuwing moeizaam tot stand komt. Na een zoektocht naar goede locaties kwamen we toch weer bij deze plek uit. We hebben lang aan dit project gewerkt en eigenlijk pas vorig jaar zomer begon iedereen er echt in te geloven. Een half jaar voor oplevering hebben we de versnelling naar inleving, beleving en interieur gemaakt. Vlak voor kerst 2017 werd de nieuwbouw opgeleverd waarin De Singel samenwerkt met de organisatie voor kinderopvang Mundo.”

ONTWERP EN INRICHTING Martijn den Boer vertegenwoordigt het schoolbestuur: “Ik werk in verschillende projecten samen met Huub en merk dat we steeds eerder nadenken over het daadwerkelijke gebruik, de sfeer en beleving en andere zaken die normaal pas achter in het project geregeld worden. Dat betekent dat we al in de fase van het schetsontwerp meedenken over de inrichting.

Directeur Inge Werneke: “Er moet een vorm van eigenaarschap zijn die bewaakt wat je wilt realiseren, anders wordt het een compromis tussen veel partijen.” Martijn: “Dat is de evolutie van de mfa waarbij iedereen voor een deel verantwoordelijk was. Het is van belang dat er een inhoudelijke visie over het geheel is waar de identiteit van de school uit blijkt. Altijd naar dezelfde stip wijzen.”

VAN BINNEN NAAR BUITEN DENKEN Huub reageert: “We wilden met dit gebouw aansluiten op de dijk met bijzondere grootschalige bebouwing, terwijl de buurt ook een karaktervolle wijkbebouwing kent met rode dakpannen. Het gebouw voegt zich in het straatbeeld, maar kijkt ook naar zijn grote broer. Door de vier verdiepingen konden we het souterrain met speellokaal bij de entree betrekken, waardoor je een bijzonder ruimtelijke werking krijgt. Dat vertaalt zich in een prachtige etalage en het feit dat je het hele gebouw vanuit de vide kunt overzien. Naast de hoofd entree voor bezoekers gaan de kinderen aan de zijkant met een hellingbaan naar beneden en bereiken zo hun eigen ingang. Daar kunnen ze ook hun fiets stallen.” Inge vult aan: “Iedereen vindt het een mooi gebouw en het is ook zo uitgesproken. Dat je je visie zo hebt kunnen weergeven vind ik te gek. In alle facetten van de inrichting zie ik terug waar we voor staan. Huub en ik hebben bijvoorbeeld samen de meubels uitgezocht. En elke plek heeft een bijzonder detail, eigen kleuren en bijvoorbeeld een bijzonder behang.” Huub: “In het proces zijn we van binnen naar buiten gaan denken. Zo zijn de keuken en de conciërge later

nog van plek verwisseld, omdat het handiger was om de keuken dichter bij de huiskamer te zetten.” Martijn: “In zo’n complex project is het mooi dat elke speler zijn rol goed heeft gepakt waardoor je een optimaal resultaat hebt bereikt. HELDERE STRUCTUUR Inge ten slotte: “Ik vind een heldere organisatie belangrijk, daarom hebben we voor grote lokalen gekozen die helder zijn georganiseerd. De kant waar de instructie plaatsvindt, is rustig gehouden en het bureau van de leerkracht staat achterin. De wand waar je spullen kunt ophangen ligt aan de achterkant, zodat alle aandacht naar de leerkracht en de instructie kan gaan. Ik denk dat kinderen veel prikkels krijgen, dus moet je een lokaal rustig houden; wat je aandacht geeft groeit vanzelf. We merken nu al dat onze kinderen zich anders gedragen in dit gebouw. Zoals een kathedraal je rustig maakt en het concertgebouw altijd een succesvol orkest voortbrengt willen wij kinderen voortbrengen die leren denken, durven en doen.” Kijk voor meer informatie op frenckenscholl.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

TIJDELIJK THUIS VOOR LOCATIE FLOSBEUGEL

OBS Het Driespan snel weer uit de brand Op zaterdagmiddag 14 oktober brandde de locatie Flosbeugel voor 230 leerlingen in Enkhuizen helemaal af. Op zondagmorgen gingen gemeente en schoolbestuur in overleg en binnen vier weken leverde De Meeuw 1.300 m² aan school op, waardoor het onderwijs gewoon door kon gaan.

“Uiteindelijk hebben we in vier weken tijd 1.300 m² aan school opgeleverd”

SCHOOLDOMEIN

irecteur Wilco Dam van OBS Het Driespan voert samen met wethouder onderwijs Dorus Luyckx en Justin Smith van De Meeuw het gesprek over dit bijzondere project: “Op zaterdagmiddag 14 oktober ging de telefoon en hoorde ik dat de school in brand stond. De brandweer en politie waren ter plekke, maar het gebouw was niet meer te redden. Op zondagmorgen zaten we al met de gemeente aan tafel met als doel om na de herfstvakantie gelijk door te starten. Uitgangspunt was dat we de kinderen in de wijk wilden houden. Dan de vervolgstap; het hoe en wie. Gelukkig stond het gebouw Flosbeugel naast het sportveld, zodat we daar een eventueel tijdelijk gebouw konden neerzetten. Voordeel van deze locatie is dat deze beschikbaar was. We kenden De Meeuw al als partner voor de twee noodlokalen, dus dat leek de meest logische route. Toch hebben we de week erna netjes offerte gevraagd aan drie partijen, waarvan De Meeuw er één was. Justin en zijn colle-

april 2018

ga’s kwamen gelijk langs en de eerste constatering was dat de grond te drassig was en eerst voorbereid moest worden. Conclusie: een tussenoplossing was noodzakelijk. De noodlokalen van De Meeuw waren gelukkig gespaard gebleven na de verwoestende brand van het hoofdgebouw en konden al snel weer dienst doen als tijdelijke opvang. Inclusief de snelle plaatsing van een extra lokaal op het schoolplein, aangevuld met tijdelijk onderdak bij RSG Enkhuizen, kon het onderwijs doorgang vinden tot de tijdelijke school werd opgeleverd. Het deel van kinderopvang Berend Botje is blijven staan en inmiddels weer in gebruik.” GEMEENTE FACILITEREND Dorus sluit aan: “De politiek werkte gelijk mee en het ambtelijk apparaat stond klaar. Je zag ook dat de mensen uit de wijk achter het plan stonden en ouders actief meewerkten en -dachten. Iedereen dacht vanuit het belang van het onderwijs en de

ONTWERP EN INRICHTING

vlnr: Justin Smith, Wilco Dam en Dorus Luycks

kinderen en ging pragmatisch aan de slag. De Meeuw reageerde steeds proactief en dan vallen alle stukjes in elkaar.” Justin knikt: “We hebben de gemeente overtuigd door een haalbare planning op te stellen waar we ons hard voor konden maken en we stonden gelijk klaar met een sterk team waaronder onze grondwerker en installateur. Gedurende het proces was er steeds een goede communicatie met de gemeente, de school en de buurt. De donderdag voor de oplevering waren hier honderden mensen bezig om de lokalen in te richten; dat zegt wel wat. Uiteindelijk hebben we in vier weken tijd 1.300 m² aan school opgeleverd.”

PROJECTINFORMATIE Project Tijdelijke huisvesting locatie Flosbeugel van Het Driespan Opdrachtgever Gemeente Enkhuizen Aannemer De Meeuw BVO 1.300 m² Oplevering December 2017

STRATEGISCH OVERLEG Wilco: “Er zijn ideeën voor een nieuw gebouw maar nog niet concreet. We hopen op korte termijn meer duidelijkheid te hebben over een duurzame oplossing. Deze school is de afgelopen drie jaar alleen maar gegroeid en dat geldt ook voor de christelijke school in de wijk; terwijl we met krimp rekening hielden.” Dorus knikt: “Toch is er regionaal sprake van krimp. Je moet groeien als je het bestand in stand wil houden en de vraag is ook wat de ambities van de regio West-Friesland zijn. Het barst hier van de internationale zaadbedrijven met een intensieve samen werking met de Universiteit van Wageningen. Al die ambities en innovaties helpen mee. Herbouwen op dezelfde plek lijkt voor de hand te liggen, maar we

zitten ook nog met zaken als uitbreiding van woningbouw, de herindeling van sportaccommodaties en de mogelijke ontwikkeling van meerdere IKC’s. Dat vraagt om strategisch overleg binnen een projectgroep waar Het Driespan ook in zit.” CIRCULAIR BOUWEN Justin: “De Meeuw wil graag een bijdrage leveren aan een duurzame en circulaire oplossing. Het ging hier om een specifieke vraag waarbij we snel capaciteit moesten leveren. Die hebben we normaal op voorraad staan. Het stramien is eenvoudig; twee units vormen een personeelskamer en één lokaal vorm je van drie units. Geen van de wanden is dragend, zodat je binnen het gebouw flexibel kunt opereren. Groeit de school dan kan je makkelijk uitbreiden of bij krimp juist afkoppelen. Elke unit heeft een goed binnenklimaat met mechanische ventilatie, warmte terugwinning en het label frisse scholen klasse B.” Wilco: “De kwaliteit van het onderwijs heeft er niet onder te lijden; je mist flexibele kleine ruimten voor kleine groepjes en dat moet je nu centraal organiseren. Daarnaast moet je de organisatie wat aanpassen omdat je het onderwijs binnen je lokaalruimte moet organiseren. Het belangrijkste is dat het onderwijsproces minimaal verstoord is en hier weer een gebouw staat voor de kinderen uit de wijk.” Kijk voor meer informatie op demeeuw.com.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Daglicht en frisse lucht Essentieel in schoolgebouwen Het positieve effect van natuurlijk daglicht en ventilatie op de leeromgeving

De rol die schoolgebouwen hebben bij de ervaringen en vorming van kinderen is groot. Materialen, kleuren, lucht-kwaliteit, akoestiek en daglicht in het bijzonder zijn factoren die daar een grote rol in spelen. VELUX heeft daarom een bulletin gemaakt met onderzoeksresultaten over de invloed van daglicht en frisse lucht op de leeromgeving en leerprestatie van kinderen. Bovendien worden hierin een aantal referentie-projecten getoond die dit effect laten zien.

modulaire lichtstraten

Meer informatie op: www.modulairelichtstraten.velux.nl

Tekst Sibo Arbeek

DE VIER HEEMSKINDEREN OP GEWIJDE GROND

Helder uitgewerkt concept kenmerkt nieuwbouw brede school

PROJECTINFORMATIE Project

Op de plek van een gesloopte katholieke kerk in de wijk Banakkers staat nu een nieuwe brede school. De plattegrond van de kerk vormde uitgangspunt voor het programma van eisen en bepaalde de lijnen in het nieuwe gebouw. De nieuwe brede school heeft kleur en sfeer, maar is ook monumentaal en duidelijk in zijn afwikkeling.

Nieuwbouw brede school De Vier Heemskinderen met Kindercentrum Opdrachtgever Gemeente Etten-Leur Bvo 3.600 m² Stichtingskosten circa e 6.850.000,- excl. btw Aannemer Bertens Bouw Tilburg Architect

irecteur Jack Gobbens: “De gemeente Etten-Leur heeft haar huisvestingsbeleid goed vertaald naar moderne brede scholen en daar voldoende budget voor vrijgemaakt. De basis was een gezamenlijk gedragen visie op samenwerking en verbinding met de buurt. De Vier Heemskinderen zat in een zestig jaar oud gebouw, dat wel solide en degelijk, maar functioneel ernstig verouderd was. Op deze plek stond een katholieke kerk, die vrijwel leegstond. Met pijn in het hart is besloten dat van de drie katholieke kerken deze moest verdwijnen. En nu is het de plek van ons nieuwe gebouw.” Architect Sander Kreijns van Topos Architecten: “Zowel stedenbouwkundig en organisatorisch hebben we de opzet van de kerk als uitgangspunt genomen. De gemeente wilde een statig en monumentaal gebouw tegenover het

Topos Architecten Akoestiek Ecophon Ingebruikname Februari 2017

SCHOOLDOMEIN

april 2018

plein, waarbij de school in combinatie met het Kindercentrum naar de straatkant een krachtige en gesloten uitstraling mocht hebben. We hebben de school met kinderopvang van Kober getrapt opgebouwd en dat heeft met de opbouw van de kerk te maken. Aan de andere kant opent het gebouw zich met kleuren en een lichte steen. De school wilde daar laten zien dat het een school is, met een kiss en ride zone en leuk ingerichte schoolpleinen. Eigenlijk is de tegenstelling open en gesloten van toepassing op het gebouw, naast de beelden krachtig en monumentaal.” Jack: “We wilden in goed overleg met de parochie respectvol met de plek omgaan en hebben de platte grond in de vorm van een kruis als uitgangspunt voor het ontwerp van deze brede school genomen. Verder

ONTWERP EN INRICHTING

“Kinderen kunnen zich het beste concentreren als ze zo weinig mogelijk afgeleid worden” is een aantal elementen van de kerk opgenomen, waaronder de klok, ingemetselde gedenkstenen en een beeldmerk. De kerk was een kruisbasiliek en dat patroon bepaalt nu ook de opzet van de school; het hoofdschip is de hoge centrale multifunctionele ruimte en de transepten een doorgaande gang die alles met elkaar verbindt. Als de schuifwanden open zijn dan kun je je voorstellen dat ik hier achter het altaar sta en kijk je zo naar het priesterkoor.” SFEER, VEILIGHEID EN ONTWIKKELING Jack verder: “We vinden sfeer belangrijk en bieden een omgeving waar kinderen zich prettig en veilig voelen. Kinderen komen naar school om zich te ontwikkelen en daarin willen we ze ook stimuleren. Tussen de lokalen en de gangen geloven wij dat een zekere rust belangrijk is. Kinderen kunnen zich het beste concentreren als ze zo weinig mogelijk afgeleid worden. Dus geen grote glazen puien wat je in veel scholen ziet. Kinderen zijn visueel ingericht, dus zijn onze lokalen voor een belangrijk deel gesloten, zodat je niet overal naar binnen kunt kijken. We hebben de lokalen groter gemaakt, zodat de leerkracht op de verschillende behoeften kan inspelen en werkvormen kan variëren of een leerling of groep extra aandacht geven. We kiezen dus niet voor leerdomeinen met werkplekken op de gang, omdat we direct contact en toezicht belangrijk vinden. Dat betekent een actieve rol voor leerkrachten en de kinderen. Sfeer, een veilige leeromgeving en ruimten voor onderwijs hebben we in het programma van eisen omschreven en zie je ook terug in het gebouw. Als ik uit mijn kamer stap heb ik overzicht en doorzicht. Ik merk dat ouders dat ook prettig vinden.”

Jack Gobbens (l) en Sander Kreijns

SLIM ONTWERP Sander knikt: “Het is een transparant gebouw, dat qua kleurstellingen niet te druk is. Je ervaart rust, warmte en duidelijkheid. Het is een rustige school, waar kinderen niet door elkaar heen lopen en het gebouw de weg wijst. Het is leuk te zien dat het ook zo werkt.” Jack: “Topos sprong uit de architectenselectie omdat ze voor een grote school met meer dan 460 kinderen een slim en gelaagd ontwerp hebben gemaakt met een geweldige vide en slimme opgangen. De trend in scholenbouw is dat er rondom diverse ingangen zijn, maar dan mis je juist het schoolgevoel. We vinden het belangrijk dat kinderen langs één kant het gebouw in- en uitgaan, maar vervolgens moet je het logistiek wel goed regelen. Het mooie aan het ontwerp is de keuze van het speelplein op het dak, waarbij groep 1 en 2 door de hoofdingang naar binnen gaan en de groepen 3 tot en met 8 via de boven trap op het speelplein komen waar ze via twee deuren in hun lokalen komen. Het boven speelplein is ook een prachtige verblijfsruimte met een voetbalspel en een tafeltennistafel. Maar ze kunnen ook beneden op het plein spelen. Voor de kleintjes zijn twee aparte pleinen ontworpen.” Jack ten slotte: “We merken dat het buiten spelen hier veel beter gaat dan in het oude gebouw. Collega’s die surveilleren hebben niets meer te doen. Het traject heeft mij veel energie gegeven. Wat we wilden is ook allemaal gelukt. Wij zijn blij met het gebouw en de gemeente mag er trots op zijn.” Kijk voor meer informatie op toposarchitecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Gispen Foto’s Chris van Koeverden

GRAFISCH LYCEUM UTRECHT

‘Strakke basis met creatieve interieurelementen’ Het Grafisch Lyceum in Utrecht is een kleinschalige mbo-vakschool op het gebied van media, vormgeving en communicatie. De oude onderwijsruimtes in het pand aan de Vondellaan waren toe aan een update. Een renovatie vormde de basis voor een meer creatieve, sprekende uitstraling. Na een aanbesteding werd Gispen geselecteerd voor interieurontwerp én totaalinrichting. Uniek aan dit project: het eerste ontwerp sloot direct zo goed aan, dat het één op één is doorgevoerd. Eindresultaat: een strakke basis in grafisch zwart/wit, gecombineerd met creatieve en kleurrijke interieurelementen. Architect aan het woord “Het Grafisch Lyceum Utrecht ziet leren als een combinatie van denken, doen en reflecteren. Daarbij is geen leerling hetzelfde; iedereen leert op zijn of haar eigen manier. Aansluiten bij verschillende activiteiten, meer ruimte én flexibiliteit bieden, het was een opdracht zoals ik hem graag zie. Mooi hoe het eerste ontwerp direct al aansprak. Nog mooier vond ik de samenwerking met het GLU-team. Enthousiast, proactief, echt een feestje.” Carola van de Bilt, interieur architect bij Gispen

SCHOOLDOMEIN

DE WENS: MEER RUIMTE EN MEER MOGELIJKHEDEN Het pand van het Grafisch Lyceum aan de Vondellaan in Utrecht bestaat uit een hoog atrium dat twee vleugels met elkaar verbindt. In deze vleugels – met elk drie verdiepingen – bevinden zich alle onderwijsruimtes. De oude situatie leverde belangrijke beperkingen op. Opdrachtgever Koen Hillen, Hoofd ICT & Facilitaire Dienst: “Elke verdieping bestond uit twee lange, smalle gangen in het midden met daaromheen de leslokalen. Vóór de lessen zaten de gangen vol met studenten, vaak zittend op de grond. Dat betekende natuurlijk opstoppingen. We wilden onze leerlingen meer ruimte bieden; ruimte om te ontspannen,

april 2018

elkaar te ontmoeten en samen te werken. En we wilden hen meer mogelijkheden bieden om met de eigen opleiding of klas een plek te zoeken die past bij de activiteit van dat moment.” VAN SMALLE GANG NAAR BREDE VERBLIJFS- EN ONDERWIJSRUIMTE Carola van de Bilt, interieurarchitect bij Gispen, was vanaf het begin betrokken bij het project: “Grafisch Lyceum Utrecht wilde één brede centrale middenzone creëren, met meer ruimte, meer licht en vooral ook meer samenwerkmogelijkheden. Gang is niet meer het juiste woord; deze zone is zowel verblijfs-

ONTWERP EN INRICHTING

Klant aan het woord “De toegevoegde waarde van Gispen zit voor mij in de kwaliteit en diversiteit van de meubels. In het allereerste ontwerp en de eerste presentatie die meteen al ráák waren. En in het nakomen van afspraken. Voor de start van het schooljaar moest alles klaar staan, dat was echt heel belangrijk voor ons. Gispen is daar perfect in geslaagd. We pakken het pand gefaseerd aan en kunnen niet wachten tot alles vernieuwd is.” Koen Hillen, Hoofd ICT & Facilitaire Dienst van het Grafisch Lyceum Utrecht als onderwijsruimte geworden. Er zijn loungeplekken, statafels met lockers en er is een grote variëteit aan plekken om aan samen te werken. Om de volle breedte te kunnen benutten zijn de leslokalen rondom deze zone iets kleiner geworden, dat bleek prima mogelijk. De scheidingswand tussen de lokalen en de middenzone is van glas. Dit brengt meer daglicht naar binnen en zorgt meteen voor de gewenste openheid en transparantie.” LOUNGEN, ONTMOETEN EN SAMENWERKEN Betreed je de verdieping ‘nieuwe stijl’, dan zijn er eerst de loungeplekken. Op rode Drivk Oasis banken kunnen de studenten op verschillende manieren neerploffen. Door de toegepaste stof kunnen ze ook op de rugleuning zitten met hun voeten op het zitvlak. Het Pedrali Wow element is te gebruiken als tafel, maar ook als voetenbankje. Grote akoestische lampen boven de loungeplekken creëren intimiteit en absorberen het rumoer op deze open ontmoetingsplek. Verderop staan rijen lockerkasten waar de studenten hun spullen kwijt kunnen, met daarbij Gispen Dukdalf statafels voor een kort treffen. De rest van de ruimte biedt uiteenlopende opstellingen voor samenwerken – kies de plek die bij je past. Van hoekbanken rondom kleinere tafels tot grote Gispen UT overlegtafels voor acht personen. Of schuif aan in HUBB – de innovatieve, duurzame meubelserie die Gispen en Mecanoo speciaal ontwierpen voor het onderwijs. In de gekozen ‘treinbankopstelling’ kunnen studenten alle kanten op: geconcentreerd werken, met een kleine groep overleggen. Visuele én akoestische privacy zijn gegarandeerd.

BEWUST BASIC LESLOKALEN De lesruimtes – projecten computerlokalen rondom het middengebied – zijn bewust basic gehouden. De aandacht mag uitgaan naar het werk van de studenten. Alle lessets zijn uitgevoerd in zwart/wit. Jeroen Ideler, Accountmanager bij Gispen: “De zwarte stoelen van Noa zijn degelijk, comfortabel, stapelbaar én goed schoon te maken. De witte Gispen UT tafels hebben we in verschillende maatvoeringen geleverd, voorzien van meerdere stroompunten voor de iMacs waar de studenten op werken en van volkern bladen. Volkern is een harder materiaal dan bijvoorbeeld spaanplaat. Verder is er in elk lokaal een zit/stabureau voor de docenten. Ook zij kunnen dus kiezen hoe ze willen werken.” HOE BEVALT HET? Jeroen Ideler: “Wat mij opviel toen ik laatst bij het Grafisch Lyceum Utrecht was, is hoe rustig de studenten zich gedroegen. Uit mijn eigen schooltijd kan ik me wel iets anders herinneren! Toen ik dat opmerkte, gaf onze opdrachtgever aan dat de nieuwe inrichting daar absoluut aan bijdraagt – een prachtig compliment.” Koen Hillen: “Op de verdieping die als eerste vernieuwd is, heerst inderdaad meer rust en wordt echt gewerkt. Op de andere, nog oude gangen zie je meer rommel, hoor je meer herrie. We willen nu zo snel mogelijk door met de rest van de verdiepingen. Het heeft nog beter uitgepakt dan al verwacht.” Kijk voor meer informatie op gispen.com.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Martine Sprangers Fotografie

KOPLOPERS OVER VERDUURZAMEN EN CIRCULAIR BOUWEN

Denklijnen voor een mooie toekomst Partner Rijksdienst voor Ondernemend Nederland vroeg Schooldomein een werksessie voor te bereiden met vertegenwoordigers van schoolbesturen met een vastgoedportefeuille. Die hebben immers ervaring en kunnen andere schoolbesturen helpen bij het zoeken naar integrale duurzame oplossingen. De uitkomsten!

dviseur utiliteitsbouw bij RVO.nl Irma Thijssen trapt af: “Binnen Europa en in Nederland worden energiedoelen steeds verder aangescherpt. Verschillende ministeries hebben duurzaamheid van scholen op de agenda staan. En er zijn veel initiatieven zoals de Green Deal Scholen, die maart 2018 afloopt, het DGBC Deltaplan en de Bouwagenda, plus de nodige initiatieven van marktpartijen. Deze zomer wordt een nieuw Klimaatakkoord gesloten met een klimaatenvelop van 300 miljoen die nog verdeeld moet worden (red: is inmiddels verdeeld). Tijdens de Ronde Tafel van Duurzaamgebouwd op 14 februari werden twee vragen gesteld: Hoe kan het dat dit onderwerp al jarenlang zo weinig prioriteit heeft bij schoolbesturen en hoe zorgen we ervoor dat daadkracht en innovatie vanuit marktpartijen optimaal benut kan worden? We zien dat, nu de bouwsector aantrekt, marktpartijen afhaken of hogere prijzen vragen bij ‘kleine’ projecten zoals scholen, waar ze ook tegen lange besluitvormingsprocessen aanlopen. Anderzijds krijgen we er komende jaren nog grote uitdagingen bij, zoals Energieneutraal, Aardgasvrij en Circulair. Uiteraard is bekend dat schoolbesturen met de nodige knelpunten te maken hebben. Maar de hamvraag is: hoe krijgen we de sector in beweging en hoe zorgen we ervoor dat ambities uitkomen? Vandaag zijn enkele koplopende schoolbesturen uitgeno

SCHOOLDOMEIN

april 2018

digd. Hoe pakken zij dit aan op portefeuilleniveau en welke tips kunnen zij hun collega’s geven om aan de slag te gaan? DE GROTE LIJNEN Geert Looyschelder werkt als bestuurder van openbaar onderwijs STIP Hilversum met 19 locaties, waaronder zes monumentale panden: “Binnen onze stichting zijn we met verschillende projecten bezig en merk dat ik zelf de gemeente in beweging wil brengen. Mijn oproep is: schoolbestuur neem het voortouw om tot circulaire gebouwen voor gezond onderwijs te komen. Dat ondernemerschap heeft niet altijd gelijk succes, maar iemand moet eraan trekken. Zo ben ik ook bezig om twee scholen op het terrein van een zorgaanbieder te ontwikkelen; daar liggen heel veel kansen voor inhoudelijke samenwerking en het delen van voorzieningen. Mijn tip voor bewustwording is: koop bij wijze van spreken een nieuwe deurmat. Daarmee wil ik zeggen dat ook kleine zichtbare stapjes helpen. Mensen laten zien dat er wat gebeurt, daar krijgen ze energie van. Vervolgens kun je verdere stappen zetten. Remco Berghuis is projectmanager en vastgoed ontwikkelaar bij de gemeente Rotterdam met een focus op frisse scholen en bijzondere contract vormen: “We moeten af van die rigide scheiding tussen investering en exploitatie. Wanneer je net als bij winkels een gebouw casco oplevert en de school

ONTWERP EN INRICHTING

het hele inrichtingsconcept laat bedenken zou je veel meer ondernemerschap stimuleren en ben je van die gekke scheiding tussen investering en exploitatie af. Je moet de school veel meer zien als een maatschappe lijk bedrijf dat als een commerciële winkel kan opereren, zodat ze beter hun eigen tent kunnen beheren. Volgens mij biedt dat enorm veel mogelijkheden. En stel vooral samen een business case op vanuit een TCO-benadering. Dat helpt enorm.” Eric van Dorp beheert als bestuurder van SPO Utrecht 36 scholen en 54 gebouwen: “In 2006 werd het masterplan huisvesting vastgesteld en inmiddels zijn bijna alle gebouwen aangepakt. Duurzame maat

regelen sneuvelen vaak als eerste als de budgetten onder druk staan, terwijl iedereen wel circulair zou willen bouwen. Een circulair gebouw heeft een be paalde restwaarde en in de huidige systematiek wordt het gebouw in 40 of 60 jaar volledig afgeschreven. Hoe kom je tot een betere waardebepaling? Dat betekent

DEELNEMERS • Ruud Schook – Ons Middelbaar Onderwijs (OMO) • Eric van Dorp – SPO Utrecht • Maarten Boelsma – BOAadvies/Esprit Scholen • Leander Woltinge – Stichting Zaam

Interconfessioneel Voortgezet Onderwijs • Geert Looyschelder – Stip Hilversum • Remco Berghuis – gemeente Rotterdam • Ronald Schilt – Merosch • Bram van der Kleij – ICSadviseurs • Irma Thijssen – Rijksdienst voor Ondernemend

Nederland • Sibo Arbeek - Schooldomein

SCHOOLDOMEIN

april 2018

dat je anders moet gaan kijken naar de financiering en de systematiek van afschrijving. Volgens mij liggen daar enorme kansen. Hier staan de meeste gemeenten nog in de kinderschoenen. De vergoeding voor materiële instandhouding is in basis al te laag en daarom resteert er weinig tot geen ruimte voor investering in gebouwen. Omdat schoolbesturen het risico op investeringen niet goed kunnen dragen ben ik tegen een lening met een bepaald rentepercentage. Dat gaat weer ten koste van het onderwijs. Ik pleit voor een fonds die investeringen voorschiet en waar je aan teruggeeft wanneer je gaat inverdienen.” Leander Woltinge is manager huisvesting bij het

len in de exploitatie echt opleveren. Ook is er geen duidelijke business case rond terugverdientijden van duurzame maatregelen. Dat maakt ook dat je telkens opnieuw een afweging moet maken en niet tot een integrale aanpak komt. Al die plannen voor duurzame renovatie met meer investering zijn dan toch afhanke lijk van de gegeven financiële kaders en dus vaak ook van het meedenken van een gemeente. Daar zien wij nog grote verschillen, waardoor wij als grote schoolvereniging telkens per project een andere afweging moeten maken.” Maarten Boelsma werkt vanuit BOAadvies onder meer als huisvestingsadviseur voor Esprit, een

schoolbestuur Zaam met 24 scholen in het voort gezet onderwijs: “Ik denk dat er nog veel laaghangend fruit is. Met een energiescan kun je bijvoorbeeld al heel veel halen in relatie tot bewustwording. Ik verwacht dat het met verduurzamen snel gaat, omdat de Europese en landelijke normen dat voorschrijven. De markt pakt dat over en je ziet ook dat grotere gemeenten zoals de G4 actief meebewegen.” Projectmanager Bram van der Kleij heeft bij ICS adviseurs duurzaamheid in zijn portefeuille: “Ik zie dat verduurzamen kansrijker is op portefeuilleniveau. Daar zie ik voorbeelden van geslaagde innovatie. Daarvoor is wel een gedragen visie tussen bestuur en gemeente nodig. Echt geslaagde projecten staan samen met een levensduurverlenging. De gemeente bepaalt het niveau voor de portefeuille en investeert in functionele levensduurverlenging, een niveau Frisse Scholen en een energieniveau. Aanvullende investering in bijvoorbeeld opwekken van energie ligt dan bij het schoolbestuur, want dat verdien je terug. De gezamenlijke visie maakt tevens dat de school niet alleen in technische maatregelen investeert, maar ook in een duurzame onderwijsvisie.” Ruud Schook, vastgoedmanager OMO: “Iedereen probeert binnen het budget er zoveel mogelijk duurzaamheid in te stoppen, maar er is geen algemene database waaruit blijkt wat duurzame maatrege-

scholengroep met 12 scholen in het primair en voortgezet onderwijs: “Eigenlijk voeren wij een discussie over het verleden. De opgave voor de toekomende tien jaar is om het CO2 niveau drastisch terug te brengen. In 2020 moeten alle nieuwe gebouwen in Nederland bijna energieneutraal zijn en kijk waar we nu nog staan. Je zou echt ambitieuze schoolbesturen extra moeten ondersteunen, maar de meeste blijven met de gemeenten hangen in de oude discussies. Zolang er geen richtlijnen zijn over wie voor finan ciering verantwoordelijk is werkt het niet, ook al heeft het Rijk taken en middelen gedecentraliseerd. Het spanningsveld tussen Rijk die de regels oplegt en de taken en middelen gedecentraliseerd heeft, komt hier goed tot uitdrukking. Op het moment dat de wet geving verandert is er geen weg meer terug; kijk naar de EPC-norm of frisse scholen. Dan komt de markt snel in beweging.” Ronald Schilt is directeur van Merosch: “Waardeer waarde. Als je nu kijkt naar de markt is het vanuit de financiën lastig om een gesloten businesscase te maken, waardoor veel goede ideeën aan de voorkant sneuvelen. Als je de waarde over de totale levensduur mag meenemen is hij wel weer sluitend. We gaan naar een andere vorm van extrapolatie toe en dat betekent dat gemeente en schoolbesturen moeten schakelen.”

SCHOOLDOMEIN

april 2018

ONTWERP EN INRICHTING

DUURZAAMHEID EN ENERGIE ACTUEEL Eric: “De thema’s duurzaamheid en energiebesparing zijn nu actueel, denk aan de aandacht voor gasloos bouwen. De vraag waar je energie vandaan haalt wordt steeds principiëler. Door al die elektrische apparatuur in de school heb ik torenhoge rekeningen.” Geert: “Ik wil heel graag circulair bouwen. De gemeente Venlo en de ABN-AMRO bouwen circulair waarbij de restwaarde op de materialen substantieel is. De gemeenten gaan voor onderwijsgebouwen nog uit van een totale afschrijving. Wij zouden geholpen zijn als daar beweging in komt. Het is daarnaast jammer dat wij als schoolbestuur

lijk is dat de milieuprestatie van materialen van gebouwen een steeds belangrijkere factor wordt in de totale milieubelasting, maar soms bijt dat weer de ambities rond de energieprestatie. In feite zitten we in een transitieperiode. Daarnaast zijn goede business cases van belang waarbij je ziet wat bij duurzame investeringen de terugverdientijden zijn.” Remco reageert: “Ik heb goede ervaringen met het opstellen van business cases door de gemeente en schoolbesturen. Je kunt vanuit een TCO-benade ring laten zien wat de exploitatiegevolgen zijn van bepaalde keuzen. Samen kun je vervolgens optimaliseren, maar ook risicofactoren in beeld brengen.”

“De Beslisboom Verduur zaming Scholen geeft handreikingen voor een integraal pakket aan maatregelen en maakt zichtbaar over welke kosten je praat”

GO WITH THE FLOW Irma: “Wat ik uit de markt terug hoor is dat schoolbesturen nog vaak de capaciteit en expertise missen. Ze doen veel kleine dingen als ze wat geld hebben maar op portefeuilleniveau integraal denken inclusief het onderhoud dat lukt niet. Als voorbeeld zag ik bij een schoolbestuur met tien scholen verspreid over verschillende gemeenten en met serieuze aandacht voor energie dat zij werken met losse eenjarige onder houdscontracten voor de cv, losse aanbesteding van zonnepanelen en led verlichting, inregeling van installaties door verschillende onderhoudsbureaus en ga zo maar door. Daar blijft veel geld hangen. De Beslisboom Verduurzaming Scholen geeft hand reikingen voor een integraal pakket aan maatregelen en maakt zichtbaar over welke kosten je praat voor enkele referentiescholen. De Rabobank heeft een impactlening om scholen te helpen verduurzamen en DGBC wil er met de Deltaplangroep ook mee aan de slag. Dat helpt om een integrale aanpak te kiezen. Mijn advies is dan ook om mee te gaan met de flow die er nu is en de kansen van het Klimaatakkoord te pakken. Ik zie jullie daarbij als de koplopers.”

niet in stenen mogen investeren.” Irma reageert: “Dat is officieel niet meer zo. Als staatssecretaris heeft Sander Dekker gezegd dat het wel mag, maar OCW wil het nog niet formeel vaststellen en we zien dat inspecties er wisselend mee omgaan. Het zou goed zijn wanneer daar duidelijke richtlijnen over komen.” Ronald: “Er zit een soort spanning tussen de verwachting van de waarde in de toekomst. Ga je voor gasloos bouwen of voor een maximaal her gebruik van bestaande gebouwen en materialen. Bovendien zie je dat gemeenten worstelen met telkens wijzigende afschrijvingstermijnen. Duide

Kijk om de beslisboom te gebruiken op beslisboom verduurzamingscholen.nl en op rvo.nl/actueel/nieuws/ nieuweonline-tool-beslisboom-verduurzaming-scholen.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Arjen Schmitz Fotografie

NIEUWE SPORTCAMPUS ZUIDERPARK

Uitdagend centrum voor bewegen, o nderwijs en onderzoek

Sport is een belangrijke krachtbron en maakt je gezonder, socialer, gelukkiger en je krijgt er meer energie van. De bron voor die energie is Sportcampus Zuiderpark. Hier zorgen de gemeente Den Haag, De Haagse Hogeschool (HHs) en ROC Mondriaan ervoor dat heel Den Haag in beweging komt. Naast ruimte om te sporten is er een scala aan mogelijkheden voor het organiseren van evenementen, (buurt)activiteiten of zakelijke bijeenkomsten.

et gesprek over de nieuwe Sportcampus vindt plaats op de kamer van de directeur van de faculteit Gezondheid, Voeding en Sport van De Haagse Hogeschool Son Burgers, waar ook projectleider Alfred Bakker van ICSadviseurs, architect Henk Merle van Faulkner Browns Architects en projectleider Joost Muiser van de HHs zijn aangeschoven. Son: “Rond 2008 ontstonden de plannen om samen met de gemeente en ROC Mondriaan een sportcentrum te realiseren. De opeenvolgende bestuurders erfden het project van hun voorgangers en ik mocht het naar de realisatie leiden. We zaten met onze sporthal aan de Laan van Poot en daar konden we niet meer

SCHOOLDOMEIN

april 2018

groeien. Bovendien was het gebouw te klein en aan zijn eind. We moesten ook wat. De HHs heeft ook als ambitie om sportopleidingen breed onder de aandacht te brengen. Wij zijn een hogeschool die inclusiviteit omarmt en we streven naar diversiteit in onze studentenpopulatie. De aantrekkingskracht van de Sportcampus gaat dwars door culturen en achtergronden heen.” Alfred: “De oorsprong lag in het betekenis geven aan sport, beweging en gezond leven en dat gekoppeld aan een bijzondere plek; het Zuiderpark in Den Haag. Dat is de vroegere thuisbasis van ADO en oorspronkelijk een zwak, wat onveilig gebied. De gemeente wilde een topsport en breedtesportcomplex; we hadden elkaar

ONTWERP EN INRICHTING

nodig om iets moois te maken. De gemeente heeft er inmiddels voor gezorgd dat het weer een veilig en toegankelijk park is geworden.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Sportcampus Zuiderpark Opdrachtgever Gemeente Den Haag, De Haagse Hogeschool en ROC Mondriaan College Architect Faulkner Browns Architects Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen, aanbesteding, projectmanagement) Aannemer Ballast Nedam in samenwerking met Kuijpers Bvo 35.000 m² Bouwkosten € 50 mio inclusief btw

DOORLOPENDE LEERLIJN Son verder: “Onderweg is er van alles gebeurd, maar het is er gekomen en overtreft onze verwachtingen. We zijn met de gemeente Den Haag en ROC Mondriaan de drie eigenaren van de Sportcampus Zuiderpark en zorgen samen voor het beheer en het verhuren van onze en elkaars ruimten. In dit gebouw kunnen we met ROC Mondriaan een doorlopende leerlijn bieden die de gemeente versterkt door het organiseren van aansprekende evenementen. De campus is de thuisbasis voor de hbo-opleidingen HALO (opleiding tot leraar lichamelijke opvoeding), Sportkunde en International Sport Management. Studenten van de mbo-opleiding Sport- en bewegingscoördinator (niveau 4) van ROC Mondriaan zitten het 3e en 4e jaar in Sportcampus Zuiderpark. Met het Teamplayersproject willen we ook een sportieve impuls aan de omliggende wijken geven. Zo stimuleren we met de campus ook het ontstaan van bedrijvigheid. Studenten van de Faculteit Gezondheid, Voeding en Sport (De Haagse Hogeschool) en de opleidingen Lifestyle, Sport en Bewegen (ROC Mondriaan) werken als zogenaamde teamplayers aan concrete opdrachten in de beroepspraktijk, met een afgesproken resultaat voor de opdrachtgever en een krachtig leereffect voor henzelf. Zo verzorgen stu-

denten sportlessen in de Schilderswijk om kinderen actiever met sportverenigingen in contact te laten komen. Volgens de gemeente Den Haag een cadeautje voor de stad. Verder is de sportcampus een kenniscentrum voor sport en bewegen en onderdeel van het Centrum voor Topsport en Onderwijs (CTO) van de metropoolregio Den Haag-Rotterdam. In het kenniscentrum doen meerdere organisaties onderzoek op het gebied van innovatie in sport en beweging, zoals beweegstimulering van wijkbewoners, de behoeftes van gehandicaptensport en topsport of maatschappelijke participatie via sport. In het project Gymzaal van de Toekomst onderzoeken studenten nieuwe toepassingen voor in de gymzaal en openbare ruimte, bijvoorbeeld een beweegparcours als alternatief voor een motoriektest, fitnessplaatsen in de wijk of speeltoestellen met games om kinderen meer te laten bewegen.” INRICHTEN PROJECT Alfred: “Het project is uiteindelijk traditioneel aanbesteed op basis van een uitgewerkt bestek. We hadden drie eigenaren met drie projectleiders die één gebouw wilden realiseren. Dat zorgt voor een bepaalde complexiteit; uiteindelijk is de gemeente projectleider geworden met een dubbele rol, eigenaar en regievoerder. Dat was toch een goede zet, ook om het ambitieniveau te kunnen realiseren. De gemeen-

SCHOOLDOMEIN

april 2018

“De gemeente vond topsport en evenementen belangrijk; voor ons waren dat onderwijs en breedtesport”

te vond topsport en evenementen belangrijk; voor ons waren dat onderwijs en breedtesport. Met elf moderne multifunctionele sporthallen, kleedkamers voor sporters en scheidsrechters en een beachhal is Sportcampus Zuiderpark een toonaangevend sportcentrum voor iedereen.” Henk Merle over het proces: “Er lagen drie verschillende programma’s van een meerkoppige opdrachtgever. Dan begin ik vaak met een value management workshop om een gezamenlijk doel te maken. Daar kwam als mission statement het creëren van een innovatief en uniek sportcentrum met een aanzienlijke toegevoegde waarde voor onderwijs, topsport en breedtesport uit.” Alfred knikt: “Dat zoeken naar synergie vond vooral tijdens de voorlopig ontwerpfase plaats. Onze uitdaging lag erin met respect voor de plek een slim multifunctioneel gebouw te maken.” INPASSING IN HET PARK Henk: “Veel ingediende plannen hadden te veel respect voor het park; ze verstopten het gebouw bijna onder de grond. Wij wilden dat de mensen er trots op moesten zijn en hebben een icoon gemaakt met een park- en een urbane zijde; aan de ene kant de openheid naar het park in contrast met de hogere monumentale gevel aan de achterkant, die 23 meter hoog is. Het gebouw is een vendiagram van overlappende cirkels met een topsport, breedtesport en een educatief deel. In het midden hebben we ontmoeting gefaciliteerd. Het ontwerp is zo uitgewerkt dat het reageert naar de stad en het park. Het gebouw heeft een dynamische schil waarin alle beweging plaats vindt. De architectonische gedachte was dat het een dynamisch lint is dat de sport omhult. Het was eerst een verzameling van functies, het is nu een soort geëvolueerde kiezelsteen met een gevel van gepolijst roestvrijstaal in de kleuren rood en oranje. Dat levert fantastische beelden op; het reflecteert de lucht net zo hard als het groen en daarmee ook de kleuren en jaargetijden.” Joost lacht: “De Hagenezen noemen het een ufo in het park of een ooievaarsnest.” Son: “We zien een toestroom van studenten bij de opleiding sportkunde en dat heeft zeker met de sportcampus te maken.” Joost knikt: “Je ziet ook een groei van het aantal teamdagen en evenementen; er zijn nu al meer internationale activiteiten dan wat we de afgelopen jaren hadden. Het wordt de hele week door gebruikt; in de ochtend de studenten en docenten tot zeven uur ‘s avonds, vanaf half vijf de breedtesport en ouderen en in het weekend de wedstrijden”. Son ten slotte: “Ik fiets er bijna dagelijks doorheen en inmiddels zie je er veel mensen sporten en in het weekend recreëren. Met de komst van de Sportcampus Zuiderpark hebben stad en onderwijs een prachtige sportcampus gekregen.” Kijk voor meer informatie op sportcampuszuiderpark.nl of mail met Alfred Bakker van ICSadviseurs: alfred.bakker@icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

DE AARDBEVING ALS EEN KRACHTIGE IMPULS

Solidariteit leidt tot duurzame voorzieningen Wethouder onderwijs en sociaal domein, sport, milieu en duurzaamheid Bé Schollema van de gemeente Loppersum met 10.000 inwoners, 17 dorpen en 9 scholen eindigt het verhaal met een duidelijke boodschap: “Ik wil graag dat je het positieve laat zien van wat we hier aan het doen zijn met de scholen. Rond 2014 was het hier dikke paniek en wist niemand wat als eerste gedaan moest worden. Nu weten we één ding zeker: we komen er beter uit dan de situatie van vóór de aardbevingen. Sterker nog: we creëren hier een exportproduct.”

é trapt af: “Ik begon bij een corporatie waar ik met vastgoed bezig was. Na een periode van acht jaar raadslid te zijn geweest werd ik wethouder en dacht ik vooral met de menskant bezig te gaan en misschien nog een halve dag per week met huisvesting. Het onderhoud was inmiddels overgeheveld naar de schoolbesturen, dus dat was mooi. Nu vier jaar later ben ik soms 24 uur per dag met huisvesting bezig en het houdt niet op. In december 2014 zagen we de eerste rapporten over aardbevingsbestendig bouwen. We kregen twee dikke ordners over de openbare basisschool Prinses Beatrix en de christelijke basisschool Roemte. In die technische rapporten stond dat met een beving

van 5 op de schaal van Richter er zorg is om de veiligheid van het gebouw. Er is vervolgens onderzoek gedaan naar de versterking van de gebouwen in relatie tot de aardbevingsbestendigheid ervan. Wat ontbrak was een heldere constatering over wat dan nu: het handelingsperspectief. Toen ik voor onze gemeente de eerste twee bevindingen zag met de bedragen die daarbij hoorden dacht ik dat we met vereende krachten betere nieuwe gebouwen met ook inhoudelijk perspectief konden neerzetten. In afstemming met de NAM kwamen we er snel uit en het ingestelde bouwfonds vormde de basis voor de regeling in het hele gebied. Samen met een bijdrage van het Rijk van 72,5 miljoen euro en

SCHOOLDOMEIN

april 2018

middelen van de gemeente en schoolbesturen hadden we een programma van ruim 500 miljoen.”

Bé Schollema, wethouder PvdA

AMBITIEUS SCHOLENPROGRAMMA “Dat was de start van het scholenprogramma waar 102 scholen in negen gemeenten bij betrokken zijn. Nu zijn we als regio bezig om die 102 schoolgebouwen te transformeren naar 60 integrale kindcentra (IKC’s), waar opvang en onderwijs onder één dak te vinden zijn voor kinderen van 0-12 jaar. De schoolbesturen hadden gebouwen van 1930 tot 1985 en ze krijgen nu bijna energieneutrale gebouwen, waarbij de energie lasten gemiddeld van veertig naar zes euro per m² zullen dalen. In het traject is het belangrijk om consistent in je communicatie te zijn en mensen onderdeel te laten zijn van de gekozen oplossing. Ze moeten met hun kinderen afscheid nemen van de vertrouwde gebouwen en gaan een proces in naar nieuwbouw. In dat proces nemen we de kinderen intensief mee, bijvoorbeeld door een documentaire te laten maken waarbij je dat afscheid in beeld brengt, maar vooral ook het perspectief laat zien naar een nieuw gebouw

waarin veel meer mogelijk is. Zo werken de besturen intensief samen met kinderopvangorganisaties waardoor we voorzieningen voor kinderen van 0-12 jaar kunnen maken. Daarnaast moeten het iconen worden op het gebied van duurzaamheid. In zekere zin heeft de aardbeving gezorgd voor een breed draagvlak onder de wens om te vernieuwen, te veranderen en te verduurzamen. Dat was alleen vanuit de krimpproblematiek niet gelukt. Wij werken in de gemeente Loppersum met het concept van netwerkscholen, waar de locaties in de dorpen gehandhaafd blijven, maar een school meerdere locaties kan hebben. Zo houd je basisvoorzieningen in stand en kijk je per locatie naar kansrijke

SCHOOLDOMEIN

april 2018

verbindingen. Die samenwerking leidt ertoe dat we nu drie kindcentra gaan maken in Loppersum, Middelstum en Stedum.” SAMENWERKEN IN LOPPERSUM Bé: “Het eerste kindcentrum komt op de oorspronkelijke plek van één van de bestaande scholen aan de Schoolstraat in Loppersum, tegenover de kerk en daardoor met voldoende parkeerruimte. Het wordt een gebouw voor ruim 300 leerlingen met een omvang van 2.000 m². Architect Kees Willems van TenW architecten adviseurs ontwerpt twee van de drie IKC’s: “Het bijzondere is dat het een eenlaags gebouw wordt en dat heeft alles te maken met de emotie rond

ONTWERP EN INRICHTING stabiliteitswanden nodig dan normaal, dus dat wordt lastig. De behoefte aan een extra dimensie hebben we opgelost door in het midden een rode kegel te ontwerpen, die door het dak steekt en waardoor de clusters beter herkenbaar zijn. Verder hebben we het gebouw geleed en heel erg transparant gemaakt met grote open vensters die binnen en buiten verbinden. Naast de hoofdingang zijn er twee aparte entrees die voor een goede verkeersafwikkeling zorgen.”

“We komen er beter uit dan de situatie van vóór de aardbevingen” de aardbevingen. Ouders willen dat hun kinderen snel het gebouw moeten kunnen verlaten en dicht bij de grond blijven. Dat gaat tegen je gevoel in want je wilt het liefst een meerlaags compact gebouw maken dat bovendien in de exploitatie efficiënter is. Een eenlaags gebouw is constructietechnisch wel goed bestendig te maken en goed te verduurzamen. Omdat de regio krimpt, moest het ook een flexibel gebouw worden, waarbij je compartimenten af kunt stoten. Elke school heeft een eigen kant van het gebouw en daardoor een eigen identiteit. Ik heb aparte clusters van vier lokalen gemaakt rond een eigen leerplein, die in meer of mindere mate flexibel zijn rond het centrale hart, waar ook kinderopvang Kids2b op aanhaakt. Toch wil je zo’n eenlaags gebouw accentueren, maar dat lukt niet met een gebogen dak over zo’n groot volume. We hebben bijna twee keer zoveel

MIDDELSTUM Het tweede gebouw komt in Middelstum. Bé: “Daar ligt een pracht oud eiland waarop een vooroorlogse mavo op een terp stond. Met zo’n bijzonder gebied moet je zorgvuldig omgaan. We hebben besloten om het oude gebouw te slopen en op dezelfde plek een nieuw kindcentrum te bouwen om zo een compact en gesloten dorp te houden.” Kees: “Dit IKC heeft dezelfde gebruikers, maar weer een hele andere benadering. In zo’n krimpregio zie je enorm veel diversiteit; in dit IKC moest de bibliotheek ook een plek krijgen. Het eiland had één ontsluiting en we hebben er nog twee gemaakt om het openbaar karakter te vergroten. Ook hier hebben we te maken met meerdere identiteiten die ieder een plek krijgen in totaal vier clusters rond een centraal hart waar ook de bibliotheek en de kinderopvang zitten. Op zo’n prachtige en natuurlijke plek wil je de relatie tussen buiten en binnen versterken en dat paste ook binnen de onderwijskundige visie van de gebruikers. Dat hebben we vertaald door op de hoeken ronde loggia’s aan het lokaal toe te voegen, waardoor het gebouw een speels karakter krijgt. Daarnaast wordt het gebouw door drie lichthoven geaccentueerd. Op die plekken zie je telkens een combinatie van leerpleinen, het speellokaal en zogenaamde doe-ruimten. We hebben hier voor een combinatie van veel natuurlijke materialen en glas gekozen.’ Bé trots: “Alle nieuwbouwscholen worden BENG (bijna energieneutrale gebouwen), waarbij we het kwaliteitskader van Ruimte-OK hebben gevolgd. In de gebouwen werken we verder met aardwarmte, veel pv-panelen en sedumdaken. Door deze operatie hebben we straks niet alleen veilige gebouwen, maar ook gebouwen die onderwijskundig en maatschappelijk goed zijn. Ik durf wel te zeggen dat we dit kunnen doen, omdat iedereen dezelfde ambitie had en heeft, zowel de gemeenten, bestuurders, ouders en niet in de laatste plaats de kinderen. En dit is eigenlijk nog maar het begin; want we moeten door met andere domeinen zoals zorgvastgoed, winkels, enz. Onze ambitie is dat we deze regio beter achterlaten dan vóór de bevingen.” Kees knikt: “Vanuit een schijnbare achterstand hebben jullie een organisatorische voorsprong gekregen. Dat getuigt van kracht!” Kijk voor meer informatie op www.tenw.eu en op loppersumversterkt.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Spring Architecten en MoederscheimMoonen Architects

NATUURLIJKE KRACHT NIEUWE REVIUS LYCEUM

Een onderwijslandgoed in de Doornse bossen Onlangs is in Doorn een bijzonder onderwijsproject opgeleverd. Het betreft het nieuwe Revius Lyceum dat met de officiële opening op 1 december 2017 een lang proces van plannen maken en bouwen afsluit met een nieuwe blik op de toekomst. De school huisvest zo’n 1.200 leerlingen en is in augustus in gebruik genomen. Niet alleen de gebouwen zijn nieuw; het gehele terrein van het Revius Lyceum heeft een totale metamorfose ondergaan.

eze totaalopdracht van landschap en gebouwen is ontworpen door Spring Architecten in samenwerking met MoederscheimMoonen Architects nadat deze combinatie eind 2014 de opdracht won na een Europese aanbestedings procedure. Een team van de drie architecten Alfons Hams, Jurjen Vermeer en Erik Moederscheim heeft intensief samengewerkt aan deze veelomvattende opgave wat uiteindelijk heeft geleid tot een heus ‘onderwijslandgoed’. Door het gebruik van veel natuurlijke materialen zoals hout en de CO2 neu-

trale Marmoleumvloeren van Forbo Flooring is dit natuurlijke gevoel versterkt. ONDERWIJSLANDGOED MET UITDAGINGEN Het Revius Lyceum ligt in een prachtige bosrijke omgeving. De ambitie van de school was om deze uitzonderlijke kwaliteiten voelbaar te maken in het gebouw. Veel daglicht en zicht naar buiten was een vereiste en de wens was ook om alle leerpleinen aan de gevel te situeren. Om dit binnen het gestelde budget mogelijk te maken, moest efficiënt worden

“Het totaalresultaat is een onderwijslandgoed, waar een groot scala aan activiteiten kan plaatsvinden” 48

SCHOOLDOMEIN

april 2018

ONTWERP EN INRICHTING omgegaan met de gevel-vloerverhouding en een heldere bouwstructuur ontworpen worden. Tegelijkertijd ligt het gebouw in een gevoelige bosrijke omgeving die om een subtiele aanpak vraagt en waarbij er zodanig ontworpen en gebouwd diende te worden dat de bestaande school kon blijven functioneren tijdens de bouw. De architecten bedachten een slim plan; een onderwijslandgoed met een schoolgebouw en separaat een sportgebouw. Door deze opsplitsing kon er gefaseerd gebouwd en gesloopt worden en kon de nieuwe school op de plek van de oude sportzalen komen te staan, nadat het nieuwe sportgebouw elders op het terrein al was gebouwd. De plek van de oude sportzalen is namelijk het natuurlijke centrum van het totale terrein en zo kreeg de nieuwe school een ‘vanzelfsprekende’ plek. Binnen deze totale transformatie zijn zoveel mogelijk bestaande (natuur-) waarden gehandhaafd gebleven. De nieuwe ruimte rondom de gebouwen is ingericht als een schoolplein met de kwaliteiten van een echte landschapstuin zoals je ze veel in de regio kunt vinden. Zo is voor het nieuwe schoolgebouw een grote waterpartij gecreëerd die als buffer werkt bij hevige regenval. Ook zijn er verschillende verblijfs- en activiteitenplekken gecreëerd rondom de gebouwen zoals pauzeplekken, sportplekken en een buitentheater. De gebouwen hebben grote vensters en een vanzelfsprekende uitloop het terrein op. Het totaalresultaat is een onderwijslandgoed, waar een groot scala aan activiteiten kan plaatsvinden. COMPACTE OPZET CREËERT RUIMTE De basis van de school is een eenduidig rechthoekig compact gebouw in drie lagen. Dat is de waarborg voor korte lijnen, veel ruimte, een dynamische ruimtewerking en een economische opzet. De leerpleinen liggen met grote openheid aan de gevel en de lokalen hebben dezelfde openheid naar het plein. Het gebouw heeft nauwelijks gangen; in het midden ligt het centrale gebied met de algemene voorzieningen en de monumentale studiezaal. De compacte opzet creëert ruimte en differentiatie. Terwijl bruto minder ruimte is gerealiseerd, is er netto meer ruimte ontstaan. Met daklichten wordt het midden van het gebouw leefbaar gemaakt waardoor deze geschikt is voor verblijf van leerlingen in de pauzes en vrije uren. Het daglicht vloeit rijkelijk het gebouw binnen en er is overal contact met buiten. Door de vele plekken en pleintjes aan de gevel voelt het als leren middenin de natuur. INSPIRERENDE LEEROMGEVING Het onderwijs is ontwikkelgericht en dat is zichtbaar in de inspirerende leeromgeving, waarbij elke vierkante centimeter kan worden ingezet voor het onderwijs. De gebruiker gaat van plek naar plek, waarbij elke plek een andere indruk geeft. Daarnaast biedt het gebouw tal van mogelijkheden om op een p raktische manier onderwijsactiviteiten te ontplooien.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

De diversiteit aan ontspan-, werken instructie ruimten is heel groot. Het gebouw heeft verder een aantal bijzondere ruimtes en functies die het geheel tot een inspirerende leeromgeving maken. De hoofdtrap in het hart van het gebouw is een absolute eyecatcher en ook de studiezaal, met het hergebruik van een glas in loodgevel, vroeg om technische vaardigheden om te komen tot deze bijzondere ruimte met dit bijzondere kunstwerk (Jakobsladder!). Bij het ontwerp van het gebouw is nadrukkelijk ook het visuele contact met het landschap opgezocht. Twee grote openingen met veel transparantie naar het plein en naar de vijver verbinden de gebouwen met de direct omliggende buitenruimte. De aula met tribune is geschikt voor theater en vormt tevens een prachtig decor voor een buitenpodium.

“Het sport gebouw is ontworpen ‘vanuit het landschap’”

SCHOOLDOMEIN

HUIS REVIUS Qua architectuur en inpassing zoekt het gebouw op een moderne en karaktervolle manier aansluiting met de kenmerkende landgoed-architectuur van de Utrechtse Heuvelrug. Dit komt tot stand door een simpele toevoeging van een tweede gevel die uitdrukking geeft aan het ‘Huis Revius’. Door deze toevoeging hebben de architecten met één gebaar een krachtig statement neergezet en het ontwerp ‘passend’ gemaakt binnen het bestemmingsplan. Volgens het bestemmingsplan diende de goothoogte namelijk op maximaal 8 meter te liggen en gold er een maximale bouwhoogte van 15 meter. Om aan deze eisen te voldoen vormde de ‘tweede gevel’ de ware expressie en contouren die bepalend zou zijn voor de totale

april 2018

verschijningsvorm. Deze verschijningsvorm versterkt de centrale nieuwe plek van het schoolgebouw op de locatie als een echt landmark; als het ‘Huis Revius’! EEN SCHOOL MET EEN SPORTHART Sport is een belangrijk onderdeel van het onderwijs op het Revius Lyceum. Het speelt een zeer prominente rol in de wijze waarop het landschap is vormgegeven. Zo is het belangrijkste grote sportveld aan de achterzijde – dat wordt omringd door prachtige bomen – onaangetast gebleven. Het terreinontwerp bevat echter ook veel nieuwe sportplekken zoals een beachvolleybalveld, een pannakooi en er zijn verschillende elementen in het terrein die uitnodigen tot beweging en andere activiteiten. Het sportgebouw is ook ontworpen ‘vanuit het landschap’. Bij het ontwerp van dit gebouw is ervoor gekozen om de drie verschillende sportzalen om een monumentale boom heen te schakelen. De boom vertolkt zo een ware attractie bij binnenkomst van het sportgebouw dat is gematerialiseerd met warme en natuurlijke materialen. In het ontwerp wordt de laagbouw verbonden met de gymzaal die direct aan het sportveld is gelegen. Zo ontstaat er een omkaderde ruimte die tevens kan worden gebruikt als buitenruimte voor de pauzes. DUURZAME EN ONDERHOUDSVRIENDELIJKE M ATERIALEN Het schoolgebouw is aan de buitenzijde volledig voorzien van onderhoudsvriendelijke materialen. De gevel is gemaakt van volkern panelen in combinatie met aluminium kozijnen. De stalen lamellengevel

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever CVO, Revius Lyceum Ontwerp November 2014 Oplevering Oktober 2017 Programma Onderwijsruimtes en -lokalen, kantoren, aula, sportzalen, terrein BVO 8.600 m2 Frisse Scholen Klasse B GPR-score 8,3 Architectenbureau Spring Architecten i.s.m. MoederscheimMoonen Architects Constructeur Pieters Bouwtechniek BV Installatie-adviseur Klicktet BV Bouwfysica Peutz BV Aannemer Burgland Bouw BV Interieuradvies Ilse Panis Projectmanagement Hevo Vloeren Forbo Flooring BV: Marmoleum Concrete, Flotex Vision (Lineair), Flotex Dutch design (van Gogh), Bulletin Board

die voorlangs loopt is gepoedercoat staal en geeft een interessante gelaagdheid in de gevel. In de aula met de tribunetrap ligt een hoogwaardige PVC-vloer met een warme natuurlijke uitstraling. In de leerhuizen is gezocht naar een huiselijke sfeer. Deze is bereikt door op het onderwijsplein vlakken met Flotex te maken. Flotex is een textiele vloerbedekking van Forbo Flooring die de sterkte, duurzaamheid en facilitaire voordelen van een vlakke veerkrachtige vloerbedekking combineert met de warmte, het comfort en de akoestiek van tapijt. Flotex biedt daarnaast gezondheidsvoordelen. Zoals een honingbij pollen verzamelt met haar harige pootjes, vangt Flotex met haar 80 miljoen vezels per vierkante meter fijnstof, huisstofmijt en allergenen die vervolgens eenvoudig opgezogen kunnen worden. Daarnaast kan Flotex gemakkelijk en heel diep nat gereinigd worden. Flotex ontving onder andere het Seal of Approval van de British Allergy Foundation en bestaat voor meer dan 70 procent uit gerecycled materiaal. Naast Flotex is er veel Marmoleum banenmateriaal (tegels en planken van Marmoleum, red.) gebruikt in de school. Marmoleum wordt sinds kort CO2 neutraal + (CO2 negatief, red.) geproduceerd. Dat betekent dat er tijdens de levenscyclus van de duurzame vloer (van grondstof tot de eindfase van re- en upcycling) meer CO2 wordt opgeslagen dan dat er nodig was om het Marmoleum te maken. De vloer draagt dus bij aan een betere wereld voor huidige en toekomstige generaties. Forbo is het eerste bedrijf dat een

CO2 neutrale linoleumvloer produceert. Dat komt in hoofdzaak omdat de basis van de vloer goed, gezond en duurzaam is: ze wordt gemaakt van hernieuwbare natuurlijke grondstoffen. Daarnaast heeft Forbo het gebruik van fossiele brandstoffen voor de productie enorm gereduceerd als ook haar relatie met haar toeleveranciers aanzienlijk verduurzaamd. GESAMTKUNSTWERK Het eindproduct kan met recht een ‘gesamtkunstwerk’ worden genoemd. Daar zijn de architecten bijzonder trots op. Architect Alfons Hams: “Het is mede dankzij de samenwerking dat er een eindresultaat ligt dat een enorme rijkdom heeft. Niet alleen in het totale concept, maar tot in de kleinste details.” In het plan komen verschillende expertises bij elkaar. Van het ontwerpen van een landschappelijk/stedenbouwkundig plan tot specifieke onderwerpen zoals onderwijs en sport. Om deze onderwerpen goed inhoud te kunnen geven, is specifieke kennis en ervaring nodig. Architect Erik Moederscheim: “Bij onze samenwerking hebben we in grote lijn alles samen ontworpen, maar hebben we ook heel goed elkaars expertise weten te waarderen en benutten. Zo ligt de expertise van Spring Architecten meer op het gebied van onderwijs en bij ons wat meer bij de sport. Uiteindelijk zijn zo ook de taken in de verdere uitwerking verdeeld.” Kijk voor meer informatie op springarchitecten.nl en forbo-flooring.nl

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Frans Hanswijk

NIEUWBOUW MFA-NOORD PAREL IN OVERVECHT

Van huiskamer naar stadsplein

De MFA Noord aan de Beiroetdreef in de wijk Overvecht in Utrecht is een zogenaamde twee-onderéén-kap-school voor de Katholieke basisschool Johannes en de Openbare basisschool Overvecht, met 23 klassen, 2 lokalen voor voor- en vroegschoolse educatie (VVE), een ouderlokaal en twee speel lokalen met diverse multifunctionele ruimten. In de winnende visie van architect Ron Verduijn van Van Hoogevest Architecten ligt de nieuwe school als een parel ingebed in de wijk.

on: “Eigenlijk was deze locatie van de Klopvaart geen ideale plek voor de nieuwbouw van twee scholen, ingeklemd tussen lage huizen en een hoge flat van tien verdiepingen. Vanuit het beleid was gekozen de nieuwe MFA op deze locatie te realiseren. Het gebouw heeft de vorm van twee archetypische huizen gekregen, als parels in de wijk, met een eigenzinnige vorm en de poten stevig op de grond. Omdat veel kinderen in flats wonen hebben we gezocht naar een geaard gebouw. De beide scholen wilden hun eigenheid behouden en zelfstandig functioneren. In ons ontwerp hebben we gekozen voor twee zelfstandige scholen, die in

SCHOOLDOMEIN

april 2018

feite rug aan rug liggen. Waar de scholen elkaar raken hebben we gedeelde functies gesitueerd die (toekomstig) samenwerken aantrekkelijk maken. STEMPELWIJK Overvecht is een rechttoe rechtaan stempelwijk en daar sluit het gebouw op aan. Aan de voor- en achterzijde van het gebouw is echter gebroken met dit principe en hebben we schuine lijnen geïntroduceerd. De bebouwing van Overvecht is van oorsprong veelal wit gematerialiseerd en heeft consequent platte daken. Ons gebouw heeft eveneens een lichte kleurstelling, maar is bijzonder qua metselsteen en

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw MFA Noord Utrecht: 2 scholen met 23 klassen, 2 lokalen voor voor- en vroegschoolse educatie (VVE), een ouderlokaal en twee speellokalen met diverse multifunctionele ruimten. Opdrachtgever Gemeente Utrecht en KSU (bouwheer)

kleurenspel in de gevel. Via slimme insneden is het grote bouwvolume kleinschaliger gemaakt, passend bij het kind, waardoor de beide scholen ook een eigen gezicht naar buiten toe hebben gekregen. Met hellende daken onderscheidt de nieuwbouw zich van de omringende flatgebouwen met platte daken in sobere wederopbouwstijl. De voorzijde is georiënteerd op de Eufraatdreef, een speelstraat met een breed profiel en een dominante groenstructuur. In het verbindende, lagere middendeel zijn twee speellokalen en het ouderlokaal ondergebracht.

Architect Van Hoogevest Architecten Aannemer Burgland Bouw BVO 3.400 m2 Daglicht VELUX Stichtingskosten € 4.760.000,- excl. btw Bouwkosten € 4.060.000,- excl. btw Ingebruikname December 2017

“Als scholen aan de relatie met de gemeenschap willen werken kan het gebouw de omgeving versterken”

TALENTONTWIKKELING EN OUDERBETROKKENHEID Karin Keijzer en Nelleke Brouwer zijn de beide directeuren: “We zijn allebei onderdeel van de Brede school Overvecht als overkoepelend netwerk waarin we zaken als de vreedzame wijk, talentontwikkeling, een gezamenlijke muziekroute, een talenten carrousel en ouderbetrokkenheid organiseren. In dit nieuwe gebouw hebben we elk ons eigen deel met elk een eigen peuterspeelzaal. Een gezamenlijk te gebruiken tussenruimte verbindt de scholen; de tussenwanden kunnen open zodat er een grote ruimte ontstaat, die je bijvoorbeeld voor gezamenlijke vieringen kunt gebruiken. In die tussenruimte bevindt zich ook het ouderlokaal, dat we samen delen.” Karin verder: “Johannes is een gemengde school en we vinden het belangrijk dat de kinderen de wereld om hen heen leren kennen. Ik kom uit een prachtig traditioneel gebouw, maar het nauw samenwerken op ruime en rustige leerpleinen kon daar niet. Toen ik als nieuwe directeur hier kwam stond de school hier al en kon ik met het team het gebouw ontdekken. We bedachten de leerpleinen niet, ze waren er al, waarbij elk plein gekoppeld is aan twee of drie lokalen. We zijn dus eigenlijk andersom gaan werken; hoe ziet ons onderwijs eruit en wat kan dit gebouw daarin betekenen? Dit gebouw biedt ons rust, structuur en gemak en de leerpleinen maken het mogelijk om rustig te werken, zonder dat kinderen elkaar storen. Onze leerpleinen zijn geen verkeersruimten en dat betekent dat ze daar rustig kunnen werken. Johannes is kleinschalig en huiselijk en heeft een naar binnen gericht centrum waar het rustig is, dat is de huiskamer. Ieder komt vanuit de eigen ingang binnen en komt vanzelf in het centrum terecht.” VREEDZAME SCHOOL Nelleke van de Klopvaart heeft haar visie als directeur van OBO anders uitgewerkt: “Wij zien de school als een open gemeenschap, waarbij de klas startpunt is en de leerpleinen met elkaar verbonden zijn. Klas, school en wijk versterken elkaar en daarom willen we naar buiten toe ook zichtbaar zijn. Ons thema is de vreedzame school, waarbij ik elk kind bij de voordeur een hand wil kunnen geven en je gelijk in de centrale ruimte komt. Het verschil tussen onze scholen kun je verbeelden met de woorden huiskamer tegenover het stadsplein.”

vlnr: Ron Verduijn, Karin Keijzer en Nelleke Brouwer

Opvallend is dat het een licht gebouw is met een open karakter. In beide scholen zijn doorzichten gemaakt en komt extra daglicht via dakramen binnen. Ron: “Het is een groot gebouw dat vanuit licht en ruimte is ontworpen en daaraan de structuur en kwaliteit ontleent. Van buiten oogt het stevig en vrij gesloten, maar binnen is het gebouw trans parant met veel doorzichten. In de inrichting van de buitenruimte hebben we aansluiting gezocht bij de openbare ruimte. Er is geen hek geplaatst en een deel van de groenstrook is aan de wijk gegeven.” Nelleke knikt: “Als scholen aan de relatie met de gemeenschap willen werken kan het gebouw in zijn functie en vorm de omgeving versterken.” Kijk voor meer informatie op vanhoogevest.nl/projecten/ nieuwbouw/utrecht-mfa-noord.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Menno Bosma en Anneke Maessen

Via leuke omwegen een droom fabrieken Op een zonnige winterochtend rijden we oostwaarts over de A1. De lucht is strakblauw en vanuit de warme auto lijkt het alsof je zo op een terras zou kunnen gaan zitten. Op wat gedrang op de ring van Amsterdam na verloopt de reis voortvarend. Daar is de afslag Radio Kootwijk al, daar moeten we zijn. Maar wacht, nu gaat er iets mis. Dit is een ongeplaveide weg. En waarom stuurt de navigatie ons nu naar een karrenpad dat met een ketting is afgesloten? Dan maar weer omgekeerd. Eh, had onze afspraak geen routebeschrijving meegestuurd? Juist ja, de volgende afslag dus… Een kwartier later staan we op de grootste zandverstuiving van West-Europa bij één van de zendgebouwen van het vroegere Radio Kootwijk. Hier huist De Droomfabriek.

en reis met ups en downs die je naar een bijzondere plek brengt, het lijkt wel wat op ons project Wonen met Zorg, waarvoor we vandaag op pad zijn. Wonen met Zorg zoomt in op het snijvlak van wonen en zorg en de vele veranderingen die zich daar voordoen, zoals senioren die langer thuis blijven wonen, psychiatrische patiënten die in de wijk terugkeren en jeugdzorg aan huis. ‘Wonen’ vatten we daarbij breed op: het gaat over samenleven, in de buurt, de wijk, de stad, op school en in de openbare ruimte. Behalve een boek komen er ronde tafels, een digitaal platform, excursies, onderzoeken en wat zich zoal nog aandient. NIEUWE INZICHTEN De Droomfabriek is één van de partijen waarmee we samenwerken. Het is een advies- en trainingsbureau dat zich toelegt op het verhelderen van het doel van een organisatie. Eerst wordt in een sfeervolle ruimte de creativiteit aangewakkerd (het ‘dromen’), daarna ga je in een ruimte met flipovers en whiteboards aan de slag (‘de fabriek’). Samen met De Droomfabriek leveren we input voor een nieuwe app. Via die app kunnen we vragen stellen aan professionals over wonen en zorg, met als doel betere wijken maken die meer sociale samenhang kennen en waarin nieuwe vormen van samenleven gedijen. Maar voordat we over de app komen te spreken, helpt onze gesprekspartner, Brandaan Lub, ons ongevraagd ons eigen doel scherper te krijgen. ‘Want je krijgt geen partijen mee als je niet heel duidelijk hebt geformuleerd wat je wilt bereiken.’ In de brainstormruimte met uitzicht over de eindeloze zandverstuiving gaat hij voor het whiteboard staan.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

We worden uitgedaagd om de maatschappelijke betekenis van ons project te formuleren. Waarvóór dient dat boek, waaróm moeten die professionals nieuwe inzichten krijgen? Want een boek maken is maar een middel en professionals tot nieuwe inzichten brengen hooguit een subdoel. Behoorlijk herboren koersen we die middag weer op huis aan.

“Ook scholen kijken verder dan hun eigen gebouw en organisatie”

ONDERWIJSDOMEIN Inmiddels staan zowel het hogere doel als de opera tionele doelen (dank, Brandaan!) van Wonen met Zorg op papier, net als de middelen om die doelen te bereiken. Aan onze propositie schaven we nog. Wat is wat we te bieden hebben eigenlijk waard? Werken we met vaste pakketten of kunnen onze partners (‘klanten’ is zó 2017…) naar eigen inzicht een pakket samenstellen? Bieden we elke partner hetzelfde aan? We dromen en fabrieken wat af. Gelukkig is de weg minstens zo leuk als de bestemming. Op die weg ligt behalve het woon- en het zorg domein natuurlijk ook het onderwijsdomein. Want ook scholen kijken verder dan hun eigen gebouw en organisatie, verlenen opvang en zorg, spannen zich in om de buurt en de wijk leefbaarder en veiliger te maken, gaan dwars- en samenwerkingsverbanden aan en bezinnen zich voortdurend op hun maatschappelijke doel. Met zulke scholen en onderwijsorganisaties trekken wij graag samen op! Anneke Maessen en Menno Bosma zijn bestuursleden van de stichting Publiek Geheim, die boeken, ronde tafels, excursies en meer rond wonen en aanpalende thema’s verzorgt. Momenteel loopt het project Wonen met Zorg, dat de domeinen wonen en zorg met elkaar verbindt. Ga voor info, het aandragen van ver halen, partner worden of meedenken naar www.publiekgeheim.nu.

ONTWERP EN INRICHTING

AD EN TRUDY HEBBEN MET VIJF ANDEREN IN GRONINGEN EEN PAND GEBOUWD WAAR ZE ALLERLEI VOORZIENINGEN DELEN, OOK OM ZELF DE REGIE TE HOUDEN BIJ HET OUDER WORDEN Ad Prins:

‘Deze manier van wonen heeft mijn idee over privé en publiek veranderd’

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

INRICHTING DIRECT AFGELEID VAN ONDERWIJSVISIE

Onderwijsroute 10-14 combineert vorm en inhoud Op een tijdelijke locatie aan de Lassuslaan in Zwolle staat het gebouw van Onderwijsroute 10-14. Kinderen van tien tot veertien jaar volgen er onderwijs in een vernieuwende leeromgeving, waarin ze werken aan een uitgestelde, maar verantwoorde keuze. Bij zo’n concept past een inrichting die die ontwikkeling versterkt.

nnelies Robben is netwerkregisseur van onderwijsroute 10-14, waar inmiddels 54 kinderen onderwijs volgen: “Openbaar Onderwijs Zwolle (OOZ) is deze onderwijsroute gestart. In Nederland krijg je op je 12e een schooladvies en ga je een loopbaan in. Wij vinden dat 12 jaar te vroeg is voor een definitief ankerpunt. 10-14 is een krachtig onderwijsconcept waarbij coaching, persoonsvorming en onderzoekend vermogen de stap van PO naar VO een stuk makke lijker maken. De leeftijd tien tot veertien jaar is

voor veel kinderen een turbulente periode. Terwijl hormonen door het lijf gieren, spelen vragen als ‘wat kan ik’ en ‘wie ben ik’ een grote rol. Zij krijgen bij ons de kans zichzelf in alle rust en vanuit (zelf ) vertrouwen te verkennen en ontdekken. En zijn ze 14 jaar, dan kunnen ze op eigen niveau instromen in het derde jaar van het VO. Ouders hebben soms een slechte ervaring met afstroom, zijn op zoek naar innovatief en vernieuwend onderwijs of zoeken een andere verbinding tussen basis- en voortgezet onderwijs. Bij ons leren kinderen in

“Je gaat pas samenwerken als je last van elkaar hebt”

SCHOOLDOMEIN

april 2018

ONTWERP EN INRICHTING een uitdagende leeromgeving, onder leiding van een hybride team van docenten uit het basis- en voortgezet onderwijs. We zorgen voor een veilige en gemoedelijke setting en beginnen ook wat later, om kwart voor 9, zodat je niet in de massa opgaat.” KINDEREN FLOREREN “We werken nauw samen met hogeschool Windesheim; alles wat we niet weten laten we onderzoeken, bijvoorbeeld formatief toetsen in relatie tot gerichte coaching, de effecten van digitale geletterdheid en mediawijsheid. Dat doen we samen met de leerling, omdat die mede-eigenaar van het leerproces is. De coach blijft wel eindverantwoordelijk, om te bewaken dat leerlingen keuzen maken waar ze aan toe zijn. Als je de jaargroepen loslaat kun je onderwijs op maat bieden, in kleine groepen instructie geven zodat je dicht bij de ontwikkeling van het kind blijft. Elke week zijn er feedback momenten en is er coaching in een peergroup, waarbij je met elkaar terugkijkt en de week inricht. Leerlingen werken op basis van leerdoelen en weten per week welke doelen centraal staan. Verrassend is dat door de heterogeniteit kinderen elkaar corrigeren en helpen. Kinderen gaan floreren en dat heeft niets met leeftijd te maken, iemand van groep 7 kan iemand van klas 1 ook wat leren. Docenten leren ook van elkaar en de leerlingen, waardoor het goede gesprek gevoerd wordt. Op een natuurlijke manier ontdek je zo waar je affiniteit mee hebt.” HOFLEVERANCIER EN PREFERRED SUPPLIER “Dit is een tijdelijk gebouw en we gaan naar nieuwbouw, waarbij we een echte open space ruimte willen maken. Daar kan je experimenteren; zo hebben we nog maar één deur voor de stilteruimte: je gaat pas samenwerken als je last van elkaar hebt. De fysieke leeromgeving moet vanuit de collega’s overzichtelijk zijn. Je geeft kinderen meer keuzevrijheid, dus dan moet je wel goed zicht kunnen houden. Het is vernieuwend onderwijs dus je wilt geen traditionele leerlingsetjes maar groepstafels en andere soorten meubels, in hoogte verschillend om ook speelsheid en kinderlijkheid ruimte te geven. Zo werken we ook met kleuren en underlayment op de wanden. In deze sfeer wil je gebieden accentueren waardoor je bepaald gedrag stimuleert. In een treinwagon verwacht je groepswerk en moet je kunnen overleggen. Werkplekken aan de wand met een kruk stimuleren dat je alleen gaat werken. In de stilteruimte werken we met neutrale kleuren, terwijl in het dubbele lokaal met verschillende soorten werkplekken veel diver siteit aanwezig is. We wisselen lage met hoge tafels af, zodat je kunt staan en anders met elkaar gaat werken. Zitten is het nieuwe roken, dus we vinden bewegend leren belangrijk. Daarom zijn routing en functionali teit belangrijk, omdat je daarop je inrichting kunt afstemmen. Presikhaaf leverde de verschillende typen meubilair en heeft met ons meegedacht.”

“10-14 is er voor kinderen die eerder toe zijn aan een nieuwe uitdagende leeromgeving en de keuze voor het voortgezet onderwijs willen uitstellen”

CONCEPTUEEL MEEDENKEN “Presikhaaf is hofleverancier en preferred supplier bij OOZ, maar ik dacht niet dat ze ons konden helpen. Ik kom vanuit het vernieuwingsonderwijs en zocht een ander type meubilair. Ik had nog het beeld van traditionele leerlingsetjes, maar toen ik hun aanbod zag was ik positief verrast. Ze hebben een enorme ontwikkeling doorgemaakt.” Ronald Burgers van Presikhaaf knikt: “We denken graag mee met de onderwijsvisie en vanuit die verbinding zoeken we naar een goede invulling.” Annelies: “Als je een school in gaat richten heb je een onderwijsvisie maar geen verstand van inrichting. Presikhaaf heeft expertise die wij niet bezitten en daar moet het gesprek over gaan. Neem bijvoorbeeld de Ongo -kruk die kinderen stimuleert om de juiste houding aan te nemen. Die zijn erg populair, omdat je er lekker op kunt wiebelen. Ze passen heel goed op de gangen bij de individuele werkplekken, maar je moet ze niet in een lokaal zetten, omdat de docenten gek worden van alle die beweeglijke kinderen. Door op conceptueel niveau expertise te koppelen wordt 1 + 1 = 3 en ontstaat maatwerk. Dat heeft tot een mooie inrichting geleid.” Kijk voor meer informatie op schoolmeubelen.com.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

AANSPREKENDE NIEUWBOUW KINDCENTRUM BUITENRIJCK

De woonkamer van Sion trekt bezoekers Namens de gemeente Rijswijk opende wethouder Nicole Dierdorp op maandag 8 januari jl. feestelijk de deuren van de nieuwbouwlocatie van Kindcentrum BuitenRijck in Rijswijk Buiten. Het is een bijzonder project op een bijzondere plek in deze nieuwbouwwijk, waarbij SMT verantwoordelijk was voor het ontwerp en de bouw. Het ontwerp is gemaakt door LIAG.

M “Door toepas sing van open leerpleinen voor de midden- en de bovenbouw ontstaat een zee van ruimte met grote flexibiliteit”

SCHOOLDOMEIN

aurice Wieland reageert als directeur van SMT op de overspannen markt: “We maken bewuster onze keuzen en stappen niet meer overal in. Een project moet realistisch en uitvoerbaar zijn. Ik merk dat het realiteitsgevoel bij opdrachtgevers toeneemt, waardoor we meer met elkaar samenwerken. Daardoor ontstaat weer ruimte in de markt. Kindcentrum BuitenRijck is een mooi voorbeeld van een geslaagd project, waarbij de gemeente Rijswijk opdrachtgever was. Het project is in een Design & Build overeenkomst (UAV-Gc) uitgevoerd, waarbij we zelf de architect LIAG hebben aangedragen. Ons afgeprijsde ontwerp paste niet binnen het budget, waardoor we zaken moesten schrappen, zoals de schuifpuien van de klaslokalen. Door in goede afstemming met de gebruikers efficiënt te ontwerpen konden we de wegbezuinigde elementen toch weer opnemen. Dat kwam omdat we met de gebruikers aan tafel zaten en de goede keuzen konden maken. De gebruikers zijn erg tevreden en de gemeente ook omdat het project binnen het budget en de planning is gerealiseerd.” ONTWIKKELING WIJK Het duurzame ontwerp heeft de naam “Woonkamer van Sion” meegekregen en past in de ontwikkeling van de wijk met een extra buitentrap die aansluit op de nog te bouwen brug. Eric van Hoof van SMT is in de uitvoeringsfase als projectleider van Kindcentrum BuitenRijck betrokken: “We hebben een hoog ambitieniveau weten te realiseren, ook omdat we nadrukkelijk de omgeving van het kindcentrum hebben betrokken. Zo hebben we een buitentrap mee laten ontwerpen die straks aansluit op de te bouwen brug over de Beatrixlaan. Daarnaast lopen plein en open-

april 2018

bare ruimte in elkaar over, zodat het publieke gebied heel makkelijk bij vieringen kan worden betrokken. Het kindcentrum hebben we ook qua gevelbeeld en het gebruik van materialen afgestemd op het nog te bouwen appartementencomplex. Heel bijzonder is ook het buitentoilet dat we hebben kunnen realiseren en waar de school heel blij mee is. De sportzaal op de verdieping kan door derden gebruikt worden via een aparte toegang. Daar hebben we intensief overleg over gevoerd, bijvoorbeeld om hem prikkelarm in te richten. De sportzaal ligt op de 2e verdieping, zodat we op de begane grond en eerste verdieping veel ruimte konden geven aan de kindfuncties en de ontmoeting.” SLIM MEDEGEBRUIK Gebruikers van het nieuw te realiseren complex zijn Lucas Onderwijs met de basisschool De Buit, Stichting Rijswijkse Kinderopvang met kinderdagopvang Eigenwijs en buitenschoolse opvang en de Gemeente Rijswijk. Architect Thomas Bögl: “Bijna iedere functie heeft hiervoor een eigen plek gekregen met elk een eigen entree en herkenbaarheid. De verschillende gebruikers kunnen elk op meerdere manieren gebruik maken van de ruimten. Zo kan bijvoorbeeld de kinderopvang met een kleine groep kinderen gebruik maken van een gesloten speellokaal. Ook kunnen er twee groepen van de basisschool samen gebruik maken van de extra grote ruimte. Verder is er ‘s avonds de mogelijkheid voor de buitenschoolse opvang om gebruik te maken van één grote ruimte die verbonden is met de aula. Door toepassing van open leerpleinen voor de midden- en de bovenbouw ontstaat een zee van ruimte met grote flexibiliteit. Wat je goed ziet zijn de schuifpuien, waarbij overdag van de pleinen gebruik wordt gemaakt. Ruimtes kunnen afgesloten worden waarbij ruimten als overblijfruimten gebruikt kunnen worden.” Eric:

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Kindcentrum BuitenRijck met onderwijs- en welzijnsfuncties Opdrachtgever Gemeente Rijswijk BVO 3.000 m² Bouwkosten € 4,7 mio excl. btw Bouw SMT Bouw en Vastgoed Architect LIAG Architecten Ingebruikname 8 januari 2018 Doorlooptijd 9 maanden

“Voorheen zaten de functies naast elkaar en nu zijn ze meer geïntegreerd. Zoals we extern het gebouw slim op de omgeving hebben aangesloten is dat intern ook gebeurd. Tijdens schooluren worden de leerpleinen intensief gebruikt, waarbij de bovenbouw op de verdieping zit en de onderbouw op de begane grond. Alle ouders krijgen een eigen tag waarmee ze geregistreerd worden, zodat je kunt zien wie het gebouw ingaat en verlaat, uit oogpunt van veiligheid. Beneden is een extra ruimte als multifunctionele ruimte gecreëerd. We konden iets terug in de meters door het programmeren van dubbelgebruik en daardoor het toevoegen van andere functies. Zo hebben we ook extra ruimte gecreëerd op het dak door het verkleinen van de buitenruimte voor de installaties. Daardoor heeft de school extra bergruimte op de zolder gekregen.” ENERGIE EN MILIEU Maurice ten slotte: “Naast een gezond binnenklimaat zijn er verschillende maatregelen getroffen voor het creëren van een energiezuinig en milieuvriendelijk onderwijsgebouw. Zo zijn op het dak van het onderwijsgebouw 230 m2 zonnepanelen geplaatst om te voorzien in het overgrote deel van de eigen energievraag. De GPR-methodiek die de mate van duurzaamheid meet, geeft een gemiddelde score van 8,3 voor dit onderwijsgebouw. Tevens is aandacht besteed aan de duurzaamheid in relatie tot het onderhoud en de exploitatie van het onderwijsgebouw over een lange periode. De wijk heeft met het Kindcentrum terecht een duurzame voorziening gekregen.” Kijk voor meer informatie op smt-benv.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Martine Sprangers Fotografie

HET GEHEIM VAN HELIOMARE

Nieuw Kind- en Jeugdcentrum voor leerlingen met een beperking

Het nieuwe Kind- en Jeugdcentrum (KJC) Heliomare in Heemskerk is een centrum waarin alle diensten rondom kinderen en jongeren met een beperking in één gebouw zijn gecombineerd. In het KJC is tevens een Multifunctionele Sportaccommodatie met 4 gymzalen en een zwembad geïntegreerd. Het robuuste gebouw van ruim 12.000 m2 met in het centrum een publieke plaza met restaurant en vergaderfaciliteiten met patio, heeft een open uitstraling naar de omgeving met rondom een veranda. De belangrijkste spelers over het proces en het resultaat. 60

SCHOOLDOMEIN

april 2018

BOUW EN ORGANISATIE

Dit project laat zien hoe onderwijs en zorg ruimtelijk maximaal zijn geïntegreerd. Leo Kicken heeft vanuit Heliomare het proces begeleid: “We hebben altijd het 1 kind 1 plan als leidraad genomen. Het gebouw is in september in gebruik genomen en de positieve effecten zijn nu al zicht- en merkbaar. Medewerkers vanuit zorg en onderwijs werken veel samen en maken gebruik van dezelfde voorzieningen; het nieuwe gebouw zet veel meer aan tot samenwerking dan de ‘oude’ gebouwen in Wijk aan Zee. Het loopt meer door elkaar heen en je hebt minder de mogelijkheid je af te scheiden; je ziet niet meer wat onderwijs of zorg is. Tanneke Willems stelde vanuit ICSadviseurs het businessplan op en was betrokken bij de programmering: “De gebruikers hebben een betere dienstverlening gekregen. Dat is het voordeel van de verschillende programma’s die in elkaar geschoven zijn, waarbij zowel naar de binnen- en buitenruimte is gekeken en in het kloppend hart iedereen samenkomt.” Tjarda Adema heeft in de engineerings- en realisatiefase vanuit bbn adviseurs het proces begeleid: “Je hebt als bezoeker niet in de gaten dat sport, onderwijs en zorg in dit gebouw zijn geïntegreerd. Dat maakt het ook tot een uniek gebouw.” Tanneke: “Juist die eerste fase van ingebruikname is belangrijk om ook de organisatie te transformeren zodat de kansen die het gebouw geeft benut worden. Daar moet je flink bovenop zitten.” Leo bevestigend:

“We zitten in een transformatie naar een andere inrichting van het bedrijf, waarbij het kind nog meer centraal staat en alles wat dat ondersteunt wordt geïntegreerd. Bijzonder is dat we door de invoering van passend onderwijs op krimp hebben ingezet, maar juist groeien; eigenlijk hebben we nu al een te krappe school gebouwd.” DOORDECENTRALISATIE Yvonne Hakze heeft het proces vanuit de gemeente Heemskerk begeleid: “We wilden vanuit onderwijshuisvesting graag dat Heliomare van Wijk aan Zee naar Heemskerk zou komen. Dat hebben we mogelijk gemaakt door de wettelijke taken op het gebied van onderwijshuisvesting aan Heliomare door te decentraliseren en de koppeling te maken met een gemeentelijke multifunctionele sportaccommodatie, die wij in de wijk De Velst wilden realiseren. Door de vraag naar sportaccommodatie van Heliomare te koppelen aan de bouw van een gemeentelijke sportzaal, konden we de exploitatie van alle sportzalen beter inrichten en kon Heliomare efficiënter met de eigen sportbehoefte omgaan, waardoor we minder sportmeters hebben gebouwd.” Leo knikt: “Vanuit het bestaande onderwijsmodel was deze voorziening niet mogelijk geweest. Nu kregen we de volledige verantwoordelijkheid van de bouw van het KJC, waardoor het mogelijk was onderwijs, sport en zorg integraal te realiseren. De gemeente blijft verantwoordelijk voor

SCHOOLDOMEIN

april 2018

de multifunctionele sportaccommodatie en we maken goede afspraken over het beheer en onderhoud.” Yvonne: “Ik heb er altijd in geloofd omdat het een goed proces was, waarbij door decentralisatie spannend is; het is juridisch complex en onze financiële mogelijkheden beperkten zich tot wat via de algemene uitkering werd ontvangen voor de leerlingen van Heliomare. Daarmee heeft Heliomare de businesscase rondgerekend. Wat zeker hielp was de extra subsidie van de provincie Noord-Holland om de buiteninrichting inclusief het parkeren en de ontsluiting naar het KJC toe goed te regelen. De provincie wilde graag Heliomare als bovenregionale voorziening voor de regio behouden.” De vormgeving en architectuur werken als een nieuw landmark in de omgeving. Yvonne: “Het is een landmark binnen Heemskerk geworden. We hebben veel energie gestoken in het zoeken naar een architect die begreep wat we verwachtten en de goede taal sprak. Dat is Marlies Rohmer geworden. We wilden bijvoorbeeld geen blokkendoos en juist een gebouw met een gezicht dat herkenbaar was.” Roy Pellikaan knikt: “Het heeft een rechthoekige vorm, maar het zijn vier losse gevels die architectonisch op elkaar afgestemd zijn. Bij een blokkendoos weet je niet welke kant wat is, maar hier biedt elk perspectief weer een nieuwe ervaring. Het is een design en build aanbesteding, maar wel met een VO+. Het voordeel van Marlies is dat ze en groot kan denken en ook heel klein met de materialen meedenkt. Zo heeft ze samen met de metselaar nog aan het gevelbeeld gesleuteld, waarbij de stenen verspringen en in mooie patronen zijn gelegd. “Yvonne lacht: “Het grappige is dat iedereen steeds enthousiaster werd. De metselaar maakte een proefstuk en toen ontstond een wow gevoel. Met name in de overloop van de hoeken moesten de patronen doorlopen. Die ronde ramen in de gevel geven het gebouw een bepaald effect, waardoor de mensen die aan de overkant wonen steeds nieuwsgieriger werden.” Het bouwproces was innovatief omdat de aannemer vanuit de exploitatie mocht denken. Tjarda: “Omdat je vanuit het VO+ snel met de uitvoerende partijen om tafel zat, kon optimaal gebruik gemaakt worden van de kennis en kunde van de uitvoerende partij. Daar ligt de kracht van een geïntegreerd contract. Bij het aanbesteden op basis van een bestek ligt dat heel anders.” Roy knikt: “Hier kwamen alle disciplines op tijd aan bod en de basisengineering stond toen we begonnen. Omdat we ook in de UK met pps-projecten ervaring hebben konden we onze ervaring hier maximaal inzetten, waardoor we beter konden inspelen op de vraag. De plannen waren ambitieus en het budget was uit dagend, dus hebben we in de constructie een slimme gevel gemaakt.” Leo: “De kracht van Pellikaan lag

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Roy Pellikaan

Tanneke Willems

Leo Kicken

BOUW EN ORGANISATIE

Architect Marlies Rohmer “In het begin lag er een relatieschema vanuit de functionaliteit met veel aan elkaar geregen ruimten van verschillende grootte. Ik heb als eerste gekeken waar ik ruimtes naar elkaar toe kon trekken, zodat het meer modulair verkaveld werd. Toen heb ik een kernachtige vorm gemaakt met alle sportfuncties op het noorden zodat er geen zoninstraling was. Voor de rest heb ik een carré gemaakt met een paar goede buitenruimtes, een hof, een speelstraat en een speeldek op de eerste verdieping. Het simpele schema lijkt op de plattegrond misschien wat saai, maar biedt de mogelijkheid om heel flexibel te kunnen variëren met ruimtes en sferen. In het gebouw heb ik een basale Scandinavische sfeer geschapen met wit gebeitst multiplex. De hoofdopzet voor het interieur is in hetzelfde materiaal uitgevoerd. Ik ben met alle partijen aan de slag gegaan die vanuit de workshops hebben aangegeven wat hun ideeën waren over hun eigen domein. Overal waar het kon heb ik puien opgenomen, waardoor transparantie ontstond. Het gebouw is van alle kanten benaderbaar en in het hart heb ik een enorme plaza gelegd, de grote ontmoetingsstraat. Vanuit die simpele basisopzet zijn op die manier allerlei mooie plekken ontstaan. Door die modulaire opzet is veel geld bespaard, dat vervolgens in de inrichting van het gebouw kon worden gestoken. Dat zie je terug. Het was mijn eerste VO+ opdracht binnen een UAV-GC-contract. Dat was spannend, maar ik vind dat Pellikaan het goed heeft uitgevoerd. Het is het gebouw geworden dat we met elkaar bedacht hebben.”

in het uit elkaar trekken van hapklare brokjes in het bouwproces, waardoor we ook meer zicht kregen op de effecten voor de exploitatie.” Tjarda over het proces: “UAV-GC kun je heel star ingaan maar ook vanuit de menselijke kant inrichten. In een proces als deze maakt het durven hebben van wederzijds vertrouwen, transparantie en het samen willen doen het verschil, dat heb ik als contractmanager proberen te bereiken. Als je ziet wat er binnen de tijd is gerealiseerd, mogen we wel zeggen, dat het met deze waarden in ons team wel goed zat.” Yvonne: “En dat heeft met de inbreng van vrouwen aan tafel te maken. Heb je alleen maar mannen aan tafel dan wordt het een heel ander proces.” De inrichting en vormgeving faciliteren maximaal het primaire proces. Leo: “Het plein is de centrale ontmoetingsruimte; dat gaat de hele dag door en daar ervaar je dat de school leeft. Bijzonder is dat de met en door leerlingen, in de semiprofessionele keuken, bereide maaltijden in de ontmoetingsruimte worden geserveerd. Mede werkers, leerlingen en ook bewoners uit de buurt maken er graag gebruik van. Maar je ziet ook behandelaars met kinderen actief bezig op de atletiekbaan. Dat zorgt ervoor dat binnen en buiten verbonden zijn.” Yvonne: “We hebben vanuit het gebied gedacht; de zichtlijnen en doorgaande lijnen vanuit het park door het gebouw waren belangrijk.” Het is in alle opzichten een duurzaam gebouw geworden. Tjarda legt uit: “Duurzaamheid kent verschillende facetten: naast technische oplossingen, is er meer: willen er mensen werken, kun je de materialen hergebruiken, is het gebouw flexibel en uitbreidbaar, worden de ruimten effectief gebruikt.” Leo: “Vooral de akoestiek is een hot item geweest en hoofdthema voor het gebouw en onze doelgroepen. Wanneer je revalidatie en onderwijs wilt integreren moet het

Yvonne Hakze

DEELNEMERS • Leo Kicken – Heliomare • Yvonne Hakze – gemeente Heemskerk • Tjarda Adema-Platvoet – bbn adviseurs • Roy Pellikaan – Pellikaan Bouw • Tanneke Willems – ICSadviseurs • Sibo Arbeek – Schooldomein • Marlies Rohmer - architect (bijdrage in kader)

geluid goed zijn. Normaal gaan kinderen harder praten, maar in dit gebouw gelukkig niet.” Yvonne vult aan: “Wij vonden het belangrijk dat er een WKO-opslag was, waardoor je het gebouw goed kunt verwarmen en koelen.” Tanneke: “En doordat het centraler in het voedingsgebied ligt Tjarda Adema-Platvoet zijn de vervoersbewegingen afgenomen. Dat is ook duurzaam.” Roy vult aan: “Het gebouw is modulair opgebouwd zodat het ook een ander gebruik kan hebben en door het multifunctioneel karakter zijn er minder m² gebouwd. Het is vooral voor de gebruiker een heel fijn gebouw, dat het juiste klimaat biedt. Ook in de maintain-kant hebben we met natuurlijke materialen gewerkt die goed te onderhouden zijn.” Yvonne ten slotte: “We wilden de opening groot uitdragen, maar Heliomare wilde het graag klein houden. De kinderen hebben dan ook zelf de opening georganiseerd en dat was geweldig. Daar krijg ik nog steeds kippenvel van en dan weet je weer voor wie je het allemaal doet.” Kijk voor meer informatie op pellikaan.com. Voor meer informatie over de procesregie mailt u met Tanneke Willems: tanneke.willems@icsadviseurs.nl (pve en selectie partijen) en met Tjarda Adema-Platvoet: t.platvoet@bbn.nl (procesmanagement realisatie).

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Sibo Arbeek

“WE HEBBEN NIETS GEREGELD”

Het geheim van multi functioneel centrum Wijzer Directeur Ruud Barnhoorn: “Het is hier zoveel meer dan een school alleen. Ouders komen hier sporten, doen de vaatwasser aan en zetten koffie. Ze vinden het fijn om hier te komen. Samen met het CJG, JGZ en de GGD hebben we hier een prachtige voorziening voor de wijk.”

uud: “Na brand met vervolgens de constatering van asbest op de vorige locatie wilde het bestuur deze school sluiten. De leerkrachten en ouders wilden dat niet en uiteindelijk draaide het bestuur het besluit terug. Toen zijn we met 36 kinderen in vier groepen weer gestart en zes jaar later zitten we in dit prachtige gebouw en groeien we weer. Het idee voor een school op deze plek is op een bierviltje in de kroeg begonnen met een ambtenaar van de gemeente. Daar hebben we de school en het CJG gekoppeld, want het CJG zat op een slechte plek in de wijk. Vanaf het begin zijn we op zoek geweest naar een plek in de wijk waar we de verbinding konden zoeken. Schalkwijk als wijk uit de jaren 60 met veel rechthoekige flats is weer aan het verjongen en dat betekent dat er jonge gezinnen met kinderen komen. Het idee was een kind gerelateerde voorziening te maken met een hart voor de wijk. Het woord school is een te beperkt begrip voor wat dit is; hier kan ook een concert plaats vinden en de wijk kan hier samen eten en sporten. Het woord community benadert het beter dan het woord IKC. Het stimuleert ouders die voor het eerst een prikje halen en hier tegenover ligt een complex voor Indische senioren, waarmee we activiteiten organiseren. Onze centrale keuken ligt in het hart en is er voor alle gebruikers. De gemeente wilde eerst een standaard keuken maar wij vinden dat je ontmoeting professioneel moet faciliteren. Daarom krijg je hier ook echte bonenkoffie.” AMBITIENIVEAU OMHOOG Architect Nicole Boumans van BOP architecten is in een vroeg stadium benaderd om na te denken over de mogelijkheden van de leegstaande school voor alle verschillende gebruikers. Nadat het definitief ontwerp rond de zomer van 2015 klaar was is

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Leontine van der Breggen door de gemeente vanuit APPM ingehuurd om het proces te begeleiden vanaf het voorlopig ontwerp tot en met de uitvoering. BOAadvies is geselecteerd om het bouwmanagement te verzorgen. Het uitgangspunt was een laagdrempelig gebouw te maken maar gedurende het proces is het ambitieniveau omhooggetrokken tot het niveau van frisse scholen B.

Joris Korrel van HBB Groep “Ruud Barnhoorn was ook voor en tijdens de bouw zeer betrokken, het was fijn om te zien dat onze inzet erg werd gewaardeerd. Het maakt ons extra trots nu we allemaal kunnen zien dat het gebouw zo goed wordt gebruikt!”

Ruud Barnhoorn en Nicole Boumans

BOUW EN ORGANISATIE

PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw school tot multifunctioneel centrum Wijzer Opdrachtgever Gemeente Haarlem Bouwbegeleiding BOAadvies Architect BOP Architecten Aannemer HBB Groep Heemstede BVO 1.200 m2 Stichtingskosten € 2 miljoen (inclusief btw) Oplevering 1 mei 2017

TOTAAL NIEUWE UITSTRALING Nicole over het project: “Dit is vernieuwbouw van een wederopbouwschool uit de jaren 60 gebouwd vanuit de idealen: licht, lucht en ruimte. Wij realiseren veel opdrachten voor de JGZ in combinatie met onderwijs, opvang en beweging. Er lag hier een kans door de verwaarloosde binnentuin waaromheen de klaslokalen lagen. Door de patio te overkappen is een centrale ontmoetingsplaats gerealiseerd waaromheen de verschillende gebruikers hun plek hebben gekregen. Het gebouw bestond uit een aantal dezelfde klaslokalen achter elkaar, een soort ketting met allemaal dezelfde kralen. Voor de peuterspeelzaal werd een nieuwe ruimte toegevoegd op een prominente plek aan het plein. Door deze ruimte bijzonder te maken met een ovale vorm voegden we één bijzondere kraal toe en kreeg het gebouw een bijzonder accent. Zo ontstonden op een natuurlijke manier twee entrees en heeft het gebouw een totaal nieuwe uitstraling gekregen. In de gevel van de peuterspeelzaal hebben we bloemkozijnen aangebracht die door de peuters op zeer diverse manieren worden gebruikt. De bouwkundige ingrepen zijn beperkt gebleven, maar het effect is enorm. De open centrale ruimte is goed geslaagd en belangrijk voor het dagelijks verkeer. De inrichting is in samenspraak met de gebruikers ontworpen; zo hebben we multifunctionele meubels en kasten ontworpen en verschillende verblijfsplekken voor concentratie, privacy en ontmoeting. Het meubilair, gemaakt door Thereca, is daarbij als object en scheiding gebruikt, waardoor de flexibiliteit is toegenomen. Eigenlijk is het vreemd dat een wand bij een bouwkundige opdracht hoort en een meubel niet terwijl je ze op

dezelfde manier kan inzetten. Wij nemen de inrichting altijd mee in ons ontwerp.” PUZZELS Ruud knikt: “We staan voor openheid; de deur staat open en iedereen die binnen komt wordt begroet. Mensen met verkeerde ideeën houd je niet tegen door een dichte deur, maar wel door een goede sociale controle. Dat levert soms puzzels op, maar daardoor ontstaat wel de goede interactie. Het eerste wat een Turkse moeder zei toen ze hier met haar kind kwam was: “Wat is het hier mooi en wat voel ik me hier welkom.” Een aantal maanden later tijdens een ouderavond sprak ze ons weer toe: “Wat ik toen vond blijkt echt zo te zijn; je mag hier echt binnenkomen en we worden als ouders gehoord en gezien.” Het is mooi dat het gebouw uitnodigt om elkaar te ontmoeten. En de kern is dat we zo weinig mogelijk vooraf regelen.” Voor meer informatie kunt u mailen met Maarten Boelsma van BOAadvies: m.boelsma@boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Tekst Anje Romein

“Het gebouw is vrijwel geheel voorzien van duurzame rubber vloerbedekkingen van nora, in twee varianten”

VMBO C.T. STORK COLLEGE, HENGELO

‘T wee scholen, één uitstraling’ Gezamenlijke nieuwbouw voor twee verschillende vmbo-scholen, maar met de uitstraling van één school. Dat was de wens van twee schoolbesturen in Hengelo. Resultaat is een gebouw met letterlijk twee kanten: stoer industrieel en zacht golvend. Een impressie van het nieuwe C.T. Stork College in Hengelo.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

FACILITAIR EN BEHEER

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw voor vmbo De Spindel en het Gilde College + een sportzaal

oor de nieuwbouw van de vmbo-scholen De Spindel en Het Gilde liet architect Erik de Jong zich inspireren door de locatie van het gebouw op de grens van stad en platteland. Aan de landschapskant heeft het pand een golvende vorm, aan de stadse kant oogt het pand strak en industrieel. “Ons uitgangspunt was het karakter van Hengelo als industrie- en techniekstad”, vertelt hij. “Dat keert terug in materiaal- en kleurgebruik, zoals signaalgeel, roestbruin, oxidantrood en het opvallende resedagroen. Kleuren die je ook ziet in fabrieken van machine fabriek Stork.”

En je hebt altijd keus voor een alternatieve route.” De theorielokalen beschikken over een modern touch screen, leerlingen werken niet op eigen devices. Heerts: “Er zijn laptops als het nodig is, maar deze leerlingen leren meer vanuit de praktijk. Zien, doen en geloven, dat is onze filosofie. Door een tekst scrollen werkt voor deze leerlingen niet. Daarom hebben we geïnvesteerd in goed geoutilleerde praktijklokalen. Met hier en daar een vaste pc voor bijvoorbeeld tekenprogramma’s.”

MINDER PRIKKELS Henny Heerts, teamleider Techniek De Spindel, is om nog een andere reden blij met de locatie aan de rand van de stad. Vergeleken met de oude gebouwen in hartje Hengelo is deze plek veel minder onrustig. “Onze leerlingen hebben behoefte aan rust en ruimte. Hier zijn veel minder prikkels. Het gebouw heeft veel ramen, maar in de theorielokalen beginnen die vaak hoog boven de vloer. Daardoor worden leerlingen niet afgeleid, maar zien ze wel lucht en boomtoppen.” Onderbouw en bovenbouw hebben een eigen entree en kantine. De ingangen zijn bewust niet ingedeeld in een Spindel- en Gilde-ingang. Heerts: “Wil je deze nieuwe huisvesting voor twee scholen een kans geven, dan moet je niet twee eilanden maken. We beginnen hier opnieuw, bijvoorbeeld ook met nieuwe begin tijden en nieuwe regels voor te laat komen. Er is geen ‘wij’ en ‘zij’, we stralen uit dat we één school zijn.”

RUBBER VLOERBEDEKKING De opdrachtgever wilde een duurzame school. Dat wil zeggen energiezuinig en met milieuvriendelijke en sterke materialen. Op het dak liggen zonnepanelen, lichtsensoren in de lokalen reageren op beweging en een warmtewisselsysteem zorgt voor koelte in de zomer en warmte in de winter. Het gebouw is vrijwel geheel voorzien van duurzame rubber vloerbedekkingen van nora, in twee varianten. In het grootste gedeelte van de school is de noraplan unita toegepast. Het sterke norament – bestand tegen een stootje – is gekozen voor de binas- en technieklokalen. “Onze vloerbedekkingen hebben weinig onderhoud nodig, behalve schoonmaak”, licht Dennis Hulleman van nora toe. “De slijtvaste vloer is een goede keus als je een sterke vloer wilt tegen lage onderhoudskosten. De vloer hoeft niet in de was gezet te worden, is gemaakt van natuurlijke materialen en – over een prikkelarme omgeving gesproken – werkt ook mee aan geluidsreductie.”

Opdrachtgever Gemeente Hengelo, Scholengroep Carmel Hengelo en OSG Het Gilde Architect Erik de Jong, Morfis Architecture in coproductie met De Jong Gortemaker Algra Architecten Aannemer Aan de Stegge Bouw & Werktuigbouw Adviseur ICSadviseurs Vloer nora flooring Bvo 11.600 m2 Ingebruikname 1 januari 2018 (deels)

VIJF DOMEINEN Het gebouw kent vijf domeinen: Economie & Ondernemen, BWI (Bouwen, Wonen en Interieur) en PIE (Produceren, Installeren en Energie), Zorg & Welzijn, Onderbouw, TGL (Theoretische Gemengde Leerweg). Elk domein bestaat uit een aantal lokalen dat uitkomt op een ‘leerplein’. Hier kunnen leerlingen in groepjes aan een opdracht werken of individueel een op maat gemaakte taak uitvoeren. Elk domein heeft zijn eigen karakter, te zien aan kleur, vloer en muurtekeningen. Architect De Jong heeft veel aandacht besteed aan de routing tussen de domeinen. “Leerlingen en docenten lopen meer van plein naar plein dan door gangen. Via schuinlopende bruggen kun je in het gebouw ook geleidelijk naar boven, zonder dat je het gevoel hebt naar een hogere verdieping te gaan.

TRIBUNE Alle domeinen komen uit op het hart van de school: een grote eikenhouten trap die ook dienstdoet als publiekstribune. Door het glazen dak hoog boven het atrium valt het daglicht naar binnen. Voor de tribune ligt een vlakke theatervloer, waarop de eerste voorstellingen en presentaties al hebben plaatsgevonden. “Zo’n idee staat niet in het programma van eisen, maar ontstaat geleidelijk”, vertelt De Jong. “Vooraf hebben we heel veel besprekingen gehad met docenten. Door die participatie is iedereen tot eigenaar gemaakt van het gebouw en zijn domein. Dat werkt heel goed.”

CARAVANS Diverse elementen in het interieur wijzen naar het industriële karakter van Hengelo. Zoals een aantal ‘caravans’, een knipoog naar de schafttenten van weleer en geïnspireerd op de moderne trend van foodtrucks. In de school fungeren ze als uitgifte- en informatiepunt voor leerlingen. De eerste tweehonderd leerlingen zijn hun lessen begonnen in de nieuwbouw, in het nieuwe schooljaar volgt de rest. Heerts is er – op de gebruike lijke kinderziektes na – nu al blij mee: “Het resultaat mag er zijn. Na een heel lang voortraject staat er eindelijk een prachtige school voor al het vmbo in Hengelo.” Voor meer informatie mailt u met Dennis Hulleman van nora: dennis.hulleman@nora.com.

SCHOOLDOMEIN

april 2018

DE KRACHT VAN TRANSFORMATIE BRUISEND ONDERWIJS IN STOER GEBOUW

Technikon-gebouw, Zadkine Rotterdam

Ontdekken

Digital Positioning and Concept _

Ontluiken

Digital Strategy and Marketing

Marketing communication at the speed of Now. Parallelweg 1C 7941 HH Meppel FIZZ.NL

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Ontwerpen

Digital Design and Art Direction _

Ontwikkelen

Digital Development and Management _

Ontcijferen

Digital Monitoring and Optimization

Column Duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie

DE LEER-KRACHT ZIT IN HET KIND Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Verbouwen of nieuw bouwen: elk proces heeft zijn eigen aanpak nodig. Daarbij is duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie noodzakelijk. bbn adviseurs biedt ondersteuning in alle fasen van het proces. Wij zijn in het PO, VO, MBO en HO actief met advisering over huisvesting, duurzaamheid, kosten en exploitatie en bouwmanagement.

bbn adviseurs, De Molen 100 Houten T +31 (0)88 226 74 00

E info@bbn.nl

W www.bbn.nl

Mijn oproep aan het onderwijs: noem de leerkracht geen leerkracht meer! Verander de betekenis van het woord leerkracht, maar voor de duidelijkheid: schaf het woord niet af. Het is een dubbelzinnig woord. Decennia geleden vonden we het misschien een prachtig sekseneutraal woord, maar mijn ervaring is dat de leerkracht wordt gezien als een kracht of ben je een krachtige persoonlijkheid? Sta je in je kracht én heb je de kracht om kinderen in hun eigen leerkracht te zetten? Huh, kinderen in hun leerkracht zetten? Ja, dat lees je goed. De leer-kracht van een kind is niet de persoon die voor de klas staat. Het is de kracht van een kind om te leren. Om zich te ontwikkelen en te ontdekken waar het goed in is. Wat mij betreft is dát nu de betekenis van het woord leerkracht! En hoe heet dan die krachtige persoon die voor de klas staat en kinderen stimuleert, motiveert en in hun leer-kracht zet? Ik weet het nog niet. Zomaar wat ideeën: krachtbouwer, ontwikkelcoach, krachtzetter? Laat ik voor nu, bij gebrek aan beter, het woord docent gebruiken. Dit is zeker niet het woord dat de lading dekt voor de verantwoordelijkheden van deze persoon, maar iedereen kent het. Wikipedia geeft een mooie uitleg: een docent is iemand die onderwijs verstrekt. Het woord kracht heeft trouwens veel betekenissen. Ik vind dit de mooiste: kracht wordt als middel gebruikt om iets of iemand in beweging te brengen of van richting te doen veranderen. Dat is wat docenten dagelijks doen. Om de ontwikkeling van een leerling op gang te brengen, in beweging te houden of bij te sturen waar nodig. Ik heb docenten hoog zitten, omdat ik in mijn werk bij Schooljudo zie dat zij die toppers zijn die onze methodes mee de klas in nemen, omdat ze zien dat kinderen tijdens Schooljudo uit hun schulp kruipen, meer zelfvertrouwen krijgen en daardoor leerkracht ontwikkelen. Want leerkracht heeft met zelfvertrouwen te maken. Positieve energie helpt enorm en daar speelt die actieve docent een belangrijke rol in. Maar dat is veel meer dan alleen onderwijs verstrekken. Dus … Bij dezen doe ik een oproep aan iedereen die, net als ik, vindt dat de persoon voor de klas een andere benaming moet krijgen. Een waardige titel die de lading dekt van wat hij of zij elke dag doet. Laat via de social mediakanalen van Schooldomein (Facebook, Linkedin, Twitter) weten hoe diegene voor de klas vanaf schooljaar 18/19 zou moeten heten. Samen zorgen we ervoor dat die duizenden toppers in ieder geval in naam de waardering krijgen die ze verdienen. Ivar Spierings | Schooljudo.nl

SCHOOLDOMEIN

april 2018

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje

Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers

no.

(fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 22 26 77 95 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of Foto: Arjen Schmitz

advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein

Ervaar

Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op

Een onderwijsconcept in een nieuw jasje levert een nieuwe ervaring op. De fysieke leeromgeving bepaalt de kwaliteit van het onderwijs niet, maar kan er wel een belangrijke impuls aan geven. Nummer 5 valt medio mei in uw bus vol goede voorbeelden om de geest te scherpen en vooral te ervaren wat een goede leeromgeving bijdraagt aan de kwaliteit van het onderwijs.

www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in control-

• Groot interview met Universitair Hoofddocent Alexandra den Heijer van de TU Delft: over het effect van beleving en ontmoeting op de ontwikkeling van de verwachte capaciteit. • Nieuwbouw MSG de Garve in Lochem: twee scholen gaan samen op de locatie van het voormalige sociaal cultureel centrum de Garve. • Expertmeeting Merletcollege in Cuijk: deskundigen aan het woord over de relatie tussen onderwijs, licht, lucht en architectuur. • Integraal Kindcentrum De Toverberg in Zoetermeer: wat ruimtelijke ervaring en beleving doet met innovatieve onderwijsconcepten. • Architectonisch hoogstandje in het Twickel College in Hengelo: een geslaagde vernieuwbouw laat je ervaren wat een goed gebouw bij kan dragen. • Doordecentralisatie in Alphen aan den Rijn: een succesverhaal dat met veel plezier door de gemeente en betrokken schoolbesturen wordt toegelicht.

led circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door: AlphaConsultancy, bbn adviseurs, BOAadvies, Bolidt, Breedveld, BUKO, Cisco, De Leukste Inrichters, DGMR, Ecophon, Eduhuys Onderwijshuisvesting, Frencken Scholl Architecten, Forbo, Gispen, HEVO, ICSadviseurs, InFit Bewegen, InkoopMeesters, LIAG, Lichthoeve, M3V, De Meeuw, Nederlands Forum voor Onderwijsmanagement, Nora Flooring, OIII architecten, Peer2Peer, Platform Onderwijs & Facilitair, Platform Onderwijshuisvesting, Pellikaan, Publiek Geheim, RoosRos Architecten, RVO, Sika, SMT Bouw & Vastgoed, SOS Kinderdorpen, Spring

SCHOOLDOMEIN

april 2018

Architecten, TenW architecten adviseurs, Topos Architecten, en VELUX.

2018

POF

Platform onderwijs & facilitair

24 & 25 april 2018 Nijkerk Hart van Holland | De Loods

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

DESIGN & AKOESTIEK

Hoofdthema’s in het kennisprogramma: • •

Integrale onderwijsomgeving • Innovatie en Beleving Energiebeheer en Duurzaamheid • Veiligheid en Beveiliging

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Registreer nu ek! uw gratis bezo

www.pof-online.nl

Partners

ieder z’n vak.

Kracht

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, april 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Wij houden voor u de touwtjes in handen

SCHOOLDOMEIN

Aanbestedingen, geen touw aan vast te knopen?

no.