Schooldomein 5 - mei 2018 by Schooldomein

Aanbesteden is ingewikkeld en tijdrovend, behalve als je precies weet hoe het werkt. Met onze kennis, ervaring en bewezen methoden helpen wij tal van onderwijsorganisaties bij hun aanbestedingsvragen. We richten ons daarbij op hetgeen waar het echt om gaat: een doelmatig contract met een betrouwbare leverancier. Dat doen we goed én met garantie. Graag helpen we u ook, zodat u tijd beschikbaar krijgt voor waar u goed in bent. Voor meer informatie zie www.inkoopmeesters.nl

ieder z’n vak.

Ervaar

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, mei 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Dat kan tegenwoordig veel makkelijker

SCHOOLDOMEIN

Voorkom dat je aanbesteding een flop wordt

no.

DE CAMPUS als living lab TRANSPARANTIE leidt tot goed onderwijs VERNIEUWD ONDERWIJS in een school zonder lokalen BEWUSTZIJN VERGROOT bij gemeenten en schoolbesturen

Prestatiebevorderende middelen op scholen? FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

DESIGN & AKOESTIEK

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

We doen er Met alleshaar aanmobiele om dewandsystemen prestaties vanhaalt leerlingen te bevorderen. Uit ruimte. onderzoek is gebleken BREEDVELD het beste uit elke De focus ligt op dat de schoolresultaten aanzienlijk beteresthetiek, wordenakoestiek, door degebruiksvriendelijkheid leefomgeving op deenschool. Met vloeren Bolidt duurzaamheid, klanttevredenheid. Datvan geldt voor bijvoorbeeld. alle Minder contactgeluid, meer demping, onbegrensde mogelijkheden qua kleur en vorm. En dan hebben we het producten: van eenvoudige paneelwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. nog niet eens over onderhoud en duurzaamheid. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T 0487 542888

www.bolidt.nl

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

Werken in een flexibele en rustige omgeving Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige paneelwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T 0487 542888

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

werkt met passie en creativiteit aan uw ideale leer, werken leefomgeving

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

VAN DE REDACTIE ERVAAR! Teun van Wijk van ICSadviseurs over transformaties binnen het onderwijs: “Strategische huisvestingsplannen waren van oudsher 5-jarenplannen, waarbij eens in de vijf jaar een toekomstfoto wordt genomen, projecten worden gedefinieerd en vervolgens uitgevoerd. De tegenwoordige tijd vraagt echter om veel meer wendbaarheid om juist daardoor beter voorbereid te zijn op de toekomst. Deze nieuwe aanpak ‘Van Foto Naar Film’, heeft als doel om huisvesting en vastgoed, veel meer ‘Resilient’ (wendbaar, veerkrachtig, voorbereid op de toekomst) te maken en daarmee sneller aan te kunnen sluiten op de behoefte van gebruikers.” Datzelfde beeld komt ook terug in het grote interview met hoogleraar TU Delft Alexandra den Heijer. Alexandra doet al ruim 20 jaar onderzoek naar de ontwikkeling van campussen in relatie tot de stad en ziet de volgende trends: “In 2006 dachten we nog dat de universiteit een virtuele netwerkorganisatie zou worden: 10% traditioneel en 90% als netwerk of virtueel gehuisvest. De opvatting was dat we van bricks naar clicks zouden gaan; iedereen kon immers thuis werken en via collegerama colleges volgen. Men dacht veel minder vierkante meters nodig te hebben. De gemiddelde vastgoedmanager had als eerste in de gaten dat het zo niet werkte: het bleken clicks èn bricks te zijn, dus niet minder meters. Aan de ene kant delen we ons leven met de Smart Phone – en kunnen we niet meer zonder – en aan de andere kant verzetten we ons tegen het feit dat er ‘big data’ verzameld wordt over ons. Die ambivalentie raakt alles om ons heen. Je wilt verbonden zijn met de wereld, maar je verlangt ook weer naar de stilte. De virtuele universiteit en smart media vervangen vierkante meters niet, maar stapelen ze juist. De campus is ook een thuis, waar waarden en normen zijn, waar je relaties aangaat en die je structuur biedt. Studenten staan elke morgen rijen dik voor de Library omdat je daar rustig kunt werken; de studieplekken zijn niet aan te slepen. Ze komen ook naar de

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

campus vanwege de snelheid van het netwerk en omdat daar plekken zijn waar peer pressure is. In collegezalen zie je weer dat het gebruik van laptops en mobiele telefoons als storend wordt ervaren.” Alexandra noemt aan het einde van het artikel dat een strategische visie van een opdrachtgever binnen het publiek vastgoed uitermate belangrijk is: “Het is telkens weer zoeken naar de balans tussen de resource efficiency en de kwaliteit van het primaire proces, waarmee elke vastgoedmanager te maken heeft.” Gebruikers staan centraal en gebouwen zijn nooit de hoofdzaak, maar wel een belangrijk middel om het gebruik maximaal te faciliteren. Die nieuwe visie waarbij schijnbare tegenstellingen samenkomen, komt ook terug in de expertmeeting in IKC de Toverberg. Herman Hertzberger over dit gebouw zonder binnenwanden: “Veiligheid betekent geborgenheid. Zorg dat het kind weerstand opbouwt tegen een omgeving die relatief onveilig is. Sociale relaties worden steeds belangrijker in een diverse samenleving. Als je op school niet leert met elkaar om te gaan dan leer je het nooit meer. Ik denk dat je een school snel kunt beoordelen door te kijken hoe de tafels in een lokaal staan; staan ze centraal gericht of vind je het een gezellige boel. Het beeld van een grote huiskamer als model spreekt me aan als plek waar kinderen elkaar ontmoeten.” In feite een ontwikkeling waarbij de beleving van de ruimte de kwaliteit van het primaire proces mee bepaalt. Ook in het debat op het Merlet College kwam die benadering terug: Ben Leenen: “Traditioneel betekent bij ons niet dat alles achter gesloten deuren plaatsvindt. Dit hele gebouw is als een avontuur opgezet en dat beïnvloedt het gedrag van de gebruikers ook.” Het gebouw als avontuur en het onderwijs als reis. Mooie metaforen die het thema ‘ervaar’ van nummer 5 goed treffen. Schooldomein documenteert mooie voorbeelden uit de praktijk, waarbij partijen samenwerken om het verschil te kunnen maken. Het kan en het gebeurt elke dag weer, als je elkaar maar wilt vinden. Veel leesplezier gewenst! Sibo Arbeek, hoofdredacteur

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

INHOUD BESTUUR EN BELEID

De campus als living lab Alexandra den Heijer, hoogleraar Public Real Estate aan de TU Delft over de ideale campus.

Durven loslaten

Stop met normkosten!

Bijzondere doordecentralisatie in Alphen aan den Rijn.

Normkosten zetten bestuurders op het verkeerde been en leiden niet tot kwaliteit.

ONTWERP EN INRICHTING

Onderwijsconcept en gebouwbeleving bepalen welbevinden leerlingen Debat in nieuw Merletcollege: Wat is het onderwijsconcept zonder goed gebouw?

25 Foto: Erik van Wel

ERVAAR Ervaar is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan wat een gebouw met je doet; het verschil tussen een goed en een slecht gebouw, kwalitatief goede materialen en installaties, een leeromgeving die in alle opzichten werkt, de kwaliteit van een goede en op elkaar afgestemde leeromgeving, de mogelijkheden van digitalisering in relatie tot plekken voor ontmoeting. Hoe maak je dit herkenbaar in een gebouw en zichtbaar in de architectuur?

Foto cover: Revius Lyceum, Doorn Fotograaf: Luuk Kramer Architect: Spring Architecten i.s.m. MoederscheimMoonen Architects

SCHOOLDOMEIN

Nieuwbouw van spilcentrum Spaaihoeve in Eindhoven biedt alle ruimte voor groei.

THEMA

Vernieuwd onderwijs in een school zonder lokalen

mei 2018

De school als rentmeester van goed onderwijs en een duurzame wereld Waardevolle renovatie van het Nuborgh College Lambert Franckens in Elburg.

Alhambra aan de Maas

Comenius Lyceum eerste Econasium in Nederland

Het Avicenna College in Rotterdam krijgt een gebouw dat past en verbeeldt.

Oude katholieke school wordt eigentijds Econasium met een nieuw en spectaculair hart.

Eerste Facilitaire onderwijsbeurs POF een feit Platform Onderwijs & Facilitair’: doelgerichte beurs, uitsluitend over facilitaire aspecten.

Bewustzijn vergroot bij gemeenten en schoolbesturen De resultaten van twee jaar Green Deal Scholen op een rij.

IKC ‘De Oersprong’: twee jaar later

Een gebouw voor en door kinderen

Ervaringen met een contract voor exploitatie, energie en onderhoud tegen een vaste prijs.

MSG de Garve is een Barbapapagebouw met een Escheriaans gevelbeeld.

Het Piushof in Panningen biedt meer dan sport en spel! Sportaccommodatie biedt ook ruimte voor shows, muziekevenementen, bedrijfsfeesten en beurzen.

Hoe een gebouw als een tweede huid aanvoelt Debat in De Toverberg: Kan een goed gebouw iets betekenen voor de werkdruk van leerkrachten?

Schooljudo in de praktijk Laagdrempelige aandacht voor 7 waarden: vertrouwen, samenwerken, beheersing, weerbaarheid, discipline, respect en plezier.

Terug naar de kern van het aanbesteden Dynamisch aankoopsysteem biedt voordelen voor opdrachtgevers en leveranciers.

Waarom multifunctionele klaslokalen? Een flexibele school dankzij mobiele wandsystemen.

BOUW EN ORGANISATIE

Van pleisters naar mooi vergezicht Brand verwoest deel Fons Vitae Lyceum maar leidt tot betere school.

RUBRIEKEN

13 13 64 65 66

Kort nieuws

Onderwijstrends door Jaap de Kruijf

De etalage Column van Maarten Sanders Vooruitblik naar Schooldomein 6

20 32 39 56 60

VASTE STOF, VLOEISTOF EN GAS

De campus als living lab

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Marcel Krijger Fotografie

BESTUUR EN BELEID

Alexandra den Heijer is recent benoemd tot hoogleraar aan de TU Delft, faculteit Bouwkunde, afdeling Management in the Built Environment. Ze doet al twintig jaar onderzoek naar campussen en analyseert met Schooldomein de trends: “de ideale campus is een combinatie van vaste stof, vloeistof en gas.”

lexandra den Heijer is deskundige bij uitstek; afgestudeerd in Vastgoedbeheer bij de faculteit Bouwkunde werkte ze onder meer parttime als adviseur onderwijshuisvesting bij ICSadviseurs en als onderzoeker bij de Rijks gebouwendienst. “De TU Delft is na mijn studie wel altijd mijn thuisbasis gebleven,” vertelt ze. “Ik zie de campus als een verzameling van faciliteiten die nodig zijn om de universiteit te ondersteunen. Zo onderzoek ik ook de ontwikkelingen op de campus in relatie tot het voorzieningenniveau in de stad, waar je steeds meer wisselwerking ziet. In 2016 ging het in ons onderzoek Campus NL, investeren in de toekomst vooral over het huisvesten van toenemende dynamiek in een relatief statische voorraad gebouwen en het herwaarderen van de fysieke campus als karaktervolle, flexibele thuisbasis voor studenten en staf. Ik heb internationaal veel campussen bezocht en op veel plekken zie je eenvormige - vaak gloednieuwe - gebouwen die weliswaar functioneel en flexibel zijn, maar waar identiteit van gebruikers ontbreekt en niemand zich echt thuis voelt. Daarnaast zie je eeuwenoude monumenten in historische binnensteden waar gebruikers alle gebreken accepteren, omdat ze ervan zijn gaan houden. Op basis van al die onderzoeksgegevens ben ik weer naar onze Nederlandse situatie gaan kijken, waarbij ik onze eigen TUcampus, inclusief ons eigen Bouwkundegebouw, als een living lab gebruik om naar het gedrag en beleving van mensen in relatie tot de voorzieningen te kijken.” LECTURES WITHOUT DISTRACTIONS “In het denken over de gebouwde omgeving op de campus zag je een grijs gebied ontstaan. Ook in dit Bouwkundegebouw werd alles op een gegeven

moment dynamisch en flexibel en was er sprake van overprikkeling; er ontbraken rustpunten. Maar terug naar “iedereen een eigen werkplek” wilden we ook niet, omdat uit onderzoek bleek dat die dan grotendeels leeg staat. Dan maar thuiswerken en online studeren? Thuis is er ook afleiding en in de virtuele wereld is het lastig om non-verbale signalen te lezen, die belangrijk zijn voor wederzijds vertrouwen. Elke universiteit worstelt met het vinden van het juiste evenwicht tussen het traditionele, netwerk- en virtuele model. Gaandeweg ben ik voor deze driedeling de metafoor vaste stof, vloeistof en gas gaan gebruiken. Die past beter op de ontwikkeling van de campus, waarbij mensen de moleculen zijn die zich – afhankelijk van hun activiteiten – meer of minder bewegen binnen een organisatie en op de campus. Door die bewegingen te analyseren krijg je meer inzicht in de onderliggende patronen en ruimtebehoefte in de tijd. In 2006 dachten we nog dat de universiteit een virtuele netwerkorganisatie zou worden: 10% traditioneel en 90% als netwerk of virtueel gehuisvest. De opvatting was dat we van bricks naar clicks zouden gaan; iedereen kon immers thuis werken en via collegerama colleges volgen. De campus zou vooral de functionele plek zijn waar je elkaar nog kon ontmoeten en werkafspraken kon maken. Men dacht veel minder vierkante meters nodig te hebben. De gemiddelde vastgoedmanager had als eerste in de gaten dat het zo niet werkte: het bleken clicks èn bricks te zijn, dus niet minder meters.” SLEEPWET “Je kunt de situatie op de gemiddelde campus ver gelijken met de discussie over de sleepwet. Aan de ene kant delen we ons leven met de Smart Phone – en kunnen we niet meer zonder – en aan de andere kant verzetten we ons tegen het feit dat er ‘big data’

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

worden door de uitvindingen van beroemde alumni, innovaties in hedendaags onderzoek en recente studentenprojecten. Om trots te zijn op mijn collega’s aldaar, maar ook om een ‘sense of place’ te hebben. Diversiteit en zichtbaarheid zijn belangrijk en dragen bij aan de identiteit van een opleiding, faculteit en universiteit. De rijkheid aan disciplines, de baan brekende innovaties en de multiculturele, internationale community: ze verdienen allemaal een podium.” Ze vindt de horeca op de campus een goed voorbeeld, met een gevarieerd aanbod – inclusief food trucks – op verschillende locaties met elk hun eigen uitstraling, waar je Indisch of Mexicaans kunt eten. “Het gaat bij het huisvesten van 18-25-jarigen ook om biologische factoren, zoals gezondheid, veiligheid en sociale contacten. Internationale studenten zoeken een tweede thuis, maar studenten zeggen ook steeds vaker: protect us from working day and night. We need regular working hours, discipline and focus. De campus moet ruimte bieden voor zowel inspanning als ontspanning en voor rust en interactie – een huisvestingsopgave van tegenstellingen.”

verzameld wordt over ons. Die ambivalentie raakt alles om ons heen. Iedereen zoekt de balans tussen privacy en interconnectiviteit. Je wilt verbonden zijn met de wereld, maar je verlangt ook weer naar de stilte; turn up the quiet. De virtuele universiteit en smart media vervangen vierkante meters niet, maar stapelen ze juist. De campus is ook een thuis, waar waarden en normen zijn, waar je relaties aangaat en die je structuur biedt. Er is weer een hang naar pure stilte omdat stilte schaars aan het worden is. Studen ten staan elke morgen rijen dik voor de Library omdat je daar rustig kunt werken; de studieplekken zijn niet aan te slepen; redt ons van de afleiding, van het studieontwijkend- en uitstelgedrag. Ze komen ook

“Zo gauw er schaarse voorzieningen zijn gaan mensen claimgedrag vertonen” naar de campus vanwege de snelheid van het netwerk en omdat daar plekken zijn waar peer pressure is. In collegezalen zie je weer dat het gebruik van laptops en mobiele telefoons als storend wordt ervaren: dus is er een groeiende behoefte aan lectures without distractions.”

CONTINUE DIALOOG “Om de toenemende dynamiek te kunnen huis vesten, wil je af van alles vooraf plannen en roosteren. Temeer omdat geroosterde ruimten vaak leegstaan, tot grote frustratie van gebruikers. Vergelijk het met het ‘handdoekje leggen bij het zwembad’: op vakantie ergert iedereen zich hieraan, op de campus ook. Dit was aanleiding voor ons onderzoek naar ‘Smart campus tools’. Met smart sensoring kun je real time

REGULAR WORKING HOURS “In de universiteit van vroeger zaten alle moleculen in een vast patroon. Nu wordt de structuur steeds meer vloeibaar en soms zelfs gasvormig. Die beweging zie je in alle ruimtesoorten of het nu om de collegezaal, de bibliotheek of de centrale kantine gaat. De megarestaurants op de campus met één aanbieder en dezelfde soort voorzieningen zijn niet meer van deze tijd. Vermijd massale kantoortuinen of bedrijfsrestaurants, maar behoud identiteit en creëer intimiteit en maak die karaktervolle ruimtes ver volgens flexibel toewijsbaar. Als ik college geef in het gebouw van de faculteit Luchtvaart en Ruimtevaarttechniek hoop ik in de wandelgangen geïnspireerd te

vaste stof

SCHOOLDOMEIN

vloeistof

mei 2018

“Als je alles loslaat blijkt het beter te passen dan je dacht”

gas

registreren waar de drukte en de beschikbaarheid zit, waardoor studenten en medewerkers beter kunnen navigeren naar nog beschikbare vergaderruimtes of stilteplekken. Met smart tools kun je volgen hoe de gebruikersstromen lopen. Alles wat schaars is stuurt de vraag; waar je het restaurant open houdt gaan mensen werken. Maar ook andersom: waar het tijdelijk druk is, kun je een foodtruck plaatsen. Zo gauw er schaarse voorzieningen zijn gaan mensen claimgedrag vertonen, bijvoorbeeld met handdoeken op zonnebedden. Hetzelfde gedrag zie je bij studenten in een bibliotheek; die claimen met boeken een hele dag een plek. Maar als je iets claimt blokkeer je het voor de rest. Smart sensoring of een parkeerschijf zijn oplossingen bij universiteiten. Claim minder, dan heb je meer om te delen en als je alles loslaat blijkt

BESTUUR EN BELEID

The future physical state of the campus will be a combination of: • “solid”, representing the fixed structures and (need for) territory on campus • “liquid”, representing the multiple connections on campus and more shared spaces • “gas”, representing the open structure of the cam pus and the possibility to work and study anywhere

het beter te passen dan je dacht. De ironie is dat je smart tools inzet om the old schools quality te creëren, bijvoorbeeld een stille werkplek zonder afleiding. De paradox is dat je smart interconnectivity nodig hebt om privacy te kunnen garanderen. Hoe volgbaar maak je je community en hoe richt je hem vervolgens in? De schaarse voorzieningen moeten we smart alloceren en tegelijkertijd willen we dat mensen ook vindbaar en traceerbaar zijn. Ik ben daarom niet voor een totale flexorganisatie, maar denk meer in zones met een preferred user. Het is een continue zoektocht naar de verhoudingen, ook in het faciliteren van studie- en werkplekken. Wat bied je aan om je terug te trekken, om te delen en wat bied je virtueel aan voor elke ruimtesoort? De smart tools worden gebruikt om

de toewijzing van de voorzieningen goed te regelen en dus niet primair om de efficiency te verhogen. Gebruikers staan centraal en gebouwen zijn nooit de hoofdzaak, maar wel een belangrijk middel om het gebruik maximaal te faciliteren. Die verkenning van wat vaste stof, vloeistof of gas is, vraagt een strategische visie van een opdrachtgever binnen het publiek vastgoed. Het is telkens weer zoeken naar de balans tussen resource efficiency en de kwaliteit van het primaire proces. Een dilemma waarmee elke vastgoedmanager te maken heeft, en niet alleen op de campus.” Kijk voor meer informatie op managingtheuniversitycampus.nl of tudelft.nl/en/staff/a.c.denheijer.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Deze vloerbeDekkingen zijn De beste van De klas. rubber vloerbeDekkingen voor onDerwijsinstellingen.

In elk kinderdagverblijf, school of universiteit: veiligheid, ontwerp en kleuren zijn de belangrijkste aspecten voor een positief gevoel. Bekijk hier de meest creatieve rubber vloeroplossingen voor het onderwijs: www.nora.com/nl

Column

Kort nieuws Het Stoeipakket Stoeien is erg belangrijk voor jonge kinderen. Kinderen hebben regelmatig een vorm van ontlading nodig. Gewoon even los gaan als ze daar behoefte aan hebben. En we weten allemaal dat stoeien goed is voor het zelfvertrouwen en de weerbaar heid van kinderen.

TRENDS IN ONDERWIJSLAND Het thema werken regeldruk wordt in onderwijs met hoofdletters geschreven. Elke versaangetreden minister noemt dit als één van haar of zijn belangrijkste taken. Met ingang van 25 mei jl. is de wet Algemene Verordening Gegevensbescherming, kortweg AVG, van kracht. Zonder in te gaan op nut en noodzaak, zijn de werkdruk effecten voor het onderwijs, met name de schooladministratie, ingrijpend en blijvend. Een functionaris gegevensbescherming aanstellen zonder de benodigde faciliteiten toe te kennen, afspraken maken over data-portabiliteit en een uitgebreid recht van bezwaar door ouders met onverwachtse effecten betreffende beschikbaarheid van digitale leerstof. Waar de ene bestuurslaag schrapt, voegt de andere weer extra toe. Kennen de regelgevers de effecten voor de dagelijkse praktijk? In zekere zin is deze vraag ook actueel bij de recente conceptvisies op de leergebieden van Curriculum.nu. Na lezing van deze concepten bekruipt het gevoel dat de teams enthousiast aan het werk geweest zijn, maar dat het boven de dagelijkse onderwijspraktijk zweeft. Spreek een doorsnee docent of schoolleider aan op de ontwikkelingsrichting die zij of hij voor het onder wijs wenst. Afgezien van digitale geletterdheid, wis- en natuurkunde, Nederlands en Engels kom je bij hen weinig tegen dat strookt met de conceptvisies. Begrijpelijk als veel toekomstgerichte onderdelen zoals techniek en zorg ‘verstopt’ zijn in leergebieden zoals mens & natuur en mens & maatschappij.

Helaas komt stoeien in de klas of op het schoolplein steeds minder voor. Dit komt voort uit angst voor ongelukken, maar ook omdat leerkrachten onvoldoende oefenvormen hebben die tof zijn om met de leerlingen te doen. Schooljudo brengt daar verandering in. Het digitale Stoei pakket bevat 15 veilige, maar uitdagende stoeivormen voor in de klas, de gymzaal en voor op het schoolplein. Ieder jaar voegt Schooljudo 5 nieuwe vormen toe aan het pakket. In jaar 2 heeft de school de beschikking over 20 stoeivormen, in jaar 3 over 25 stoeivormen, enzovoort. De stoeivormen worden stapsgewijs uitgelegd aan de hand van korte video’s. De vormen zorgen ervoor dat de kinderen onbewust werken aan de waarden die wij als Schooljudo zo belangrijk vinden. Maar nog veel belangrijker dat ze plezier hebben in het stoeien met elkaar! Meer informatie: schooljudo.nl/stoeipakket.

“Als alle mensen uit het overlegcircuit en de onderwijsadviesbureaus voor de klas gingen staan, is het lerarentekort opgelost’ Is er sprake van samenhang tussen de conceptvisies van Curriculum.nu en het VO-raad ‘pleidooi voor herijking van examinering in het VO’? Nieuwe inhoud moet toch getoetst worden in een nieuw examen? Wellicht laat nieuwe inhoud (en structuur) zolang op zich wachten dat herijking van de examens eerder moet plaatsvinden. Zijn de gesignaleerde problemen als niet-gemotiveerde leerlingen, uitval en switchgedrag niet veel meer een zaak van inhoud en structuur, dan van examinering? Verrassend is de uitzondering die op onderdelen voor de examinering in het vmbo wordt gemaakt. Voorbeelden zijn er dus. Nu deze innovatievoorbeelden ook bekendmaken in de meer avo-gerichte categorieën. Heerlijk! Een helder geschreven boek over inhoud, structuur en de doorlopende ontwikkeling van ons onderwijs. Zonder ‘DWDD’ en ‘Pauw’ op een idee te brengen, Piet de Rooy mag met zijn boek ‘Een geschiedenis van het onderwijs in Nederland’ in geen enkel praatprogramma ontbreken. Enerzijds vanwege zijn visie op ‘emancipatie-door-onderwijs’, anderzijds vanwege zijn uiteenzetting over de meritocratie die ’het huidig onderwijs liet verworden tot een jungle’. Daarin doet hij de suggestie ‘dat als alle mensen uit het overlegcircuit en de onderwijsadviesbureaus voor de klas gingen staan, het lerarentekort was opgelost’. NRC komt de waardering toe het gesprek met de oud-hoogleraar gepubliceerd te hebben onder de kop ‘Het onderwijs is een warboel’. Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek

BIJZONDERE DOORDECENTRALISATIE IN ALPHEN AAN DE RIJN

Durven loslaten Maandag 30 oktober 2017 werden in aanwezigheid van wethouder De Jager de leningsovereenkom sten met het Ministerie van Financiën door de drie schoolbesturen in Alphen aan den Rijn getekend. Met het aangaan van de leningen kwam er bijna e 110.000.000 beschikbaar voor het uitvoeren van het masterplan. Het zetten van deze handtekeningen markeert de overgang van het maken van dit masterplan naar de uitvoering ervan. de bestaande situaties en kende oplopende bouw kosten. Gevolg was dat we bij de start al 25 miljoen tekortkwamen en dat de ambities van de school besturen niet gerealiseerd konden worden.” BOUWEN MET MEERWAARDE Han verder: “Het bedrag in de pot voor onderwijshuisvesting was bij lange na niet voldoende om het masterplan uit te voeren. De besturen vroegen tijd om na te denken, waarbij de visie ‘Scholen bouwen met meer waarde!’ het kader bood. Met het eigen ambitieniveau als uitgangspunt kwamen de besturen vervolgens met het voorstel om te schatkistbankieren bij het rijk en een geldlening van 110 miljoen euro

Han de Jager (l) en Piet Jansen

e gemeente Alphen aan den Rijn bestaat uit acht dorpen en kernen met meer dan 110.000 inwoners. Han de Jager is als wethouder jeugd, onderwijs, gezondheidzorg, welzijn en openbare ruimte van Alphen trots: “In ons College programma van 2014 stond dat het masterplan onderwijshuisvesting voortgezet onderwijs on verkort zou moeten worden uitgevoerd. Gemeente en schoolbesturen hadden er jaren aan gewerkt; de drie besturen van het Ashram College, het Scala College en SCOPE Scholengroep verzorgen dan ook voortgezet onderwijs voor ruim 7.500 leerlingen in Alphen dus het gaat ergens over. Tijdens de onderhandelingen kregen we de Buma-gelden voor onze kiezen, wat een uitname van circa 1,4 miljoen euro voor onze reservering onderwijshuisvesting betekende. Verder kwamen de besturen erachter dat het regulier uitvoeren van de plannen conform het masterplan op termijn te weinig soelaas zou bieden, omdat we de portefeuille ook wilden verduurzamen. Het bestaande masterplan ging nog uit van de oude uitgangsposities, had plannen voor

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

“Ook na deze doordecentralisatie houdt de gemeente een belangrijke rol binnen het sociaal domein” aan te gaan. De vraag aan ons was om de aflossing en rentekosten over veertig jaar voor onze rekening te nemen en dat betekende dat wij jaarlijks extra aan de reserve onderwijshuisvesting moeten doteren. De raad oordeelde positief omdat de schoolbesturen een enorme kwaliteitsslag hadden gemaakt. Positief was ook dat de schoolbesturen zelf een deel wilden voorfinancieren. Ze hebben op basis van een 0-meting een meerjarenprognose gemaakt en vervolgens de benodigde capaciteit vastgesteld, met de afspraak dat de scholen eventuele verschuivingen in leerling aantallen zelf onderling opvangen zodat er geen semipermanente lokalen meer nodig zijn. Tijdens het proces stegen de rentekosten van de geldlening

BESTUUR EN BELEID

Piet Jansen, voorzitter College van Bestuur van SCOPE: “We zijn blij met het resultaat, maar het heeft lang geduurd. Er is waardering voor het feit dat gemeente en schoolbesturen aan een duurzame oplossing vanuit een meerjarenperspectief werken, waarbij de budgetten krap zijn en er eigen geld bij moet. Desondanks zijn we begon nen te bouwen, omdat het onderwijs goede gebouwen verdient. De markt staat enorm onder druk en ook de VNG constateert dat de normkosten met 40% omhoog moeten. We hopen dat dat onze situatie positief beïnvloedt.”

welke de schoolbesturen zouden aangaan, maar het onderlinge vertrouwen was zo groot dat de gemeente en de schoolbesturen die verhoging samen hebben opgevangen. In april 2017 hebben we de vaststellingsovereenkomst ondertekend.” REGIE UITVOERING “Afspraak is dat de regie over de uitvoering bij de schoolbesturen ligt, waarbij zij naast juridisch ook economisch eigenaar van de gebouwen en de gronden zijn geworden. Na afloop van de door decentralisatieovereenkomsten, als de gebouwen 40 jaar oud zijn, valt het eigendom weer terug naar de gemeente. De drie besturen blijven drie zelfstandige entiteiten en hebben ook onderling afspraken gemaakt. De gemeente maakt het geld over aan de schoolbestuurder die de renovatie- of vernieuwbouwplannen gaat uitvoeren. Het effect is dat er kwalitatief goede scholen komen en er geen jaarlijks gedoe meer is rond het aanvragen van huisvestingvoorzieningen. De schoolbesturen zijn aanbestedende diensten en het bouwheerschap ligt ook bij hen. De gemeente monitort dat de investeringsgelden goed besteed worden en aansluiten bij de voorgenomen activiteiten. Door dit plan worden gebouwlijke noodzaak en onderwijskundige vernieuwing in samenhang opgepakt. In totaal gaat het over bijna 42.000 m² onderwijs nieuwbouw en renovatie, exclusief 7.000 m² sport. De projecten lopen al met een volgorde van urgentie; het eerste project is de nieuwbouw van de Groene Hart Top mavo en het Groene Hart Lyceum en het daarbij behorende sportcomplex. Du Prie Bouw & Ontwikkeling B.V. uit Leiden is inmiddels met de uitvoering gestart. “ SCHATKISTBANKIEREN Han: “De gemeente houdt een belangrijke rol binnen het sociaal domein. We zijn nu ook bezig met andere scholen te kijken hoe ze een actieve rol in de samenleving kunnen spelen, bijvoorbeeld door zich open te stellen voor sportfaciliteiten en buurtactiviteiten. Voor scholen is het soms lastig om risico te nemen, maar door flexibel met elkaar om te gaan beperk

je dat. Inmiddels hebben wij de ambitie uitgesproken om onze gebouwen verder te verduurzamen. Uiteraard betekent dat iets voor het overleg tussen de schoolbesturen en de gemeente, maar dat lossen we samen op. Een aandachtspunt is de bestuurlijke discontinuïteit en het verlooprisico. De bestuurder van SCOPE is al jaren partner, maar elders zijn bestuursposities gewisseld. Dat betekent dat je elkaar tijdens zo’n proces moet blijven vasthouden.” Neem voor meer informatie contact op met Justin Peter, strategisch adviseur onderwijshuisvesting gemeente Alphen aan den Rijn: jpeter@alphenaandenrijn.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Peter Jan Bakker, voorzitter Platform Onderwijshuisvesting

NORMKOSTEN ZETTEN BESTUURDERS OP HET VERKEERDE BEEN EN LEIDEN NIET TOT KWALITEIT

Stop met normkosten!

De VNG adviseert gemeenten de normbedragen voor onderwijshuisvesting eenmalig met 40% te verhogen. Daarmee zouden de gemeenten ervan uit kunnen gaan dat het marktconforme bedragen zijn voor de minimale kwaliteitseisen gesteld in het bouwbesluit. Het is mooi dat de VNG erkent dat de norm niet meer toereikend was en gemeenten oproept de bedragen te verhogen. Maar helpt dat gemeenten en schoolbesturen echt?

oals ook al enkele gemeenten en school besturen in een reactie hebben aangegeven, sluit die 40% verhoging van de normbedragen alsnog niet aan bij ontwikkelingen op het gebied van kwaliteitseisen en de ontwikkeling van prijzen in huidige markt. De BDB publiceerde in maart 2018 een nieuwsbericht: ‘steeds meer aanbestedingen mislukken en de piek moet nog komen, wen er maar aan”. De vraag is derhalve of

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

de markt de belofte kan waarmaken die de VNG hiermee impliciet doet en of deze bijstelling de oplossing voor de toekomst biedt. PARADOXALE SITUATIE De normkosten vergoeding vond zijn oorsprong in de jaren ’90 van de vorige eeuw en zorgt sindsdien al jaren voor discussies tussen gemeenten en schoolbesturen bij de ontwikkeling van nieuwe (en

BESTUUR EN BELEID

te renoveren) schoolgebouwen. We kunnen rustig stellen dat die discussies vaak tot vertraging van het proces hebben geleid en uiteindelijk juist tot hogere kosten. Juist door de enorme discrepantie tussen de normbedragen die de VNG publiceerde en de werkelijke marktprijzen de afgelopen twee jaar, zijn gemeenten vaak onder forse druk van marktpartijen en schoolbesturen gedwongen geweest om de normbedragen los te laten. Het positieve van dat enorme verschil tussen norm en werkelijkheid was dat de discussie vooral over kwaliteit van onderwijshuisvesting kon gaan; in feite een paradoxale situatie. Met dit VNG-advies ontstaat mogelijk de situatie dat gemeenten zich weer vasthouden aan de nieuwe normbedragen en kwaliteit voor de toekomst weer op een tweede plan komt; immers, de nieuwe norm wordt ook weer de norm, die geen relatie met de werkelijkheid heeft! NIEUWE KWALITEITSEISEN Voor de verhoging met 40% refereert de VNG aan een publicatie van BDB uit 2017. Inmiddels zitten we in 2018 en de marktontwikkelingen zetten zich voort. De VNG geeft aan dat de verhoogde norm kosten voldoende zouden moeten zijn om de basiskwaliteit (bouwbesluit) te realiseren. De besluiten die nu genomen worden gaan over projecten die we pas in 2019 of 2020 aanbesteden met kwaliteits eisen die het bouwbesluit te boven gaan. We weten nu al dat we in 2020 aan aangescherpte bouweisen voor nieuwbouw (BENG) moeten voldoen. Vanuit de Greendeal Scholen gelden deze eisen al vanaf 1 januari 2019. Ook vanuit dat perspectief weten we eigenlijk al dat ook de verhoogde normkosten niet gaan voldoen. Wat het advies ook laat zien is dat er geen relatie is tussen de normkosten en de vergoeding die gemeenten ontvangen van het Rijk om te voldoen aan hun huisvestingsplicht. Er volgt immers geen extra geld vanuit het Rijk naar de gemeenten. Vanuit die relatie is er dan ook geen enkele reden om een norm te stellen voor investeringskosten in onderwijshuisvesting. Het is dus onduidelijk wat gemeenten met dit advies kunnen doen. Als brancheorganisatie hadden wij gehoopt dat de VNG naar aanleiding van de enorme discrepantie tussen norm en markt zou besluiten de normkosten te verlaten vanuit de overweging om de kwaliteit van huisvesting voor nu en in de toekomst leidend te maken. Wij merken in de praktijk dat waar gemeenten dat al deden, we samen met de schoolbesturen en de gemeenten het eerder hebben over kwaliteit van gezonde duurzame scholen waarbij de onderwijsvisie, de kinderen en leerkrachten centraal staan. Verder levert die verhouding vaak een goede discussie op over de betaal-

baarheid van gebouwen waarbij investeringen en exploitatie vanuit een TCO-benadering gekoppeld zijn. Dat bewerkstelligt eerder dat het ook over een gezonde bedrijfsvoering van schoolbesturen gaat. Duidelijk is dat de markt zich niet laat dicteren door een kostennorm die de VNG oplegt. De conclusie is

“Als brancheorganisatie hadden wij gehoopt dat de VNG zou besluiten de normkosten te verlaten”

dat het denken in normkosten niet leidt tot gebouwen die duurzaam zijn, omdat onvoldoende vanuit de exploitatie wordt gedacht. Dat leidt uiteindelijk op termijn weer tot hogere uitgaven omdat deze gebouwen eerder gebreken vertonen en ongunstig in het beheer en onderhoud zijn. LAAT DE NORMKOSTEN LOS Ons advies: laat de VNG samen met de PO-raad en VO-raad die kwaliteit als uitgangspunt nemen en daar afspraken over maken. Voor het marktconform bouwen hebben we uitgebreide aanbestedings procedures die zorgen voor de match van prijs en kwaliteit en een reëel beeld geven van de kosten. Bij het bouwen van sporthallen en gemeentehuizen (ook gemeenschapsgeld) wordt geen financiële norm gehanteerd. Ook daar zien gemeenten er prima op toe dat deze voorzieningen op basis van marktconforme prijzen worden gerealiseerd. Kortom: laat de normkosten los. Stuur in gezamen lijkheid op kwaliteit door investering en exploitatie aan elkaar te koppelen voor nieuwbouw, renovatie en vernieuwbouw. Dat is de beste garantie voor goede onderwijshuisvesting en doelmatige inzet van maatschappelijke middelen die daarvoor vanuit zowel gemeenten als onderwijsbesturen beschikbaar zijn. Daarbij zijn de totale jaarlasten gedurende de levensduur van een gebouw leidend en niet de normkosten voor nieuwbouw. Voor meer informatie belt of mailt u met Peter Jan Bakker: +31 622267891 of peterjan.bakker@icsadviseurs.nl. Kijkt u ook verder op de site van Platform Onderwijshuisvesting: platformonderwijshuisvesting.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Ervaar is het thema van deze Schooldomein. Daarbij denken we aan wat een gebouw met je doet; het verschil tussen een goed en een slecht gebouw, kwalitatief goede materialen en installaties, een leeromgeving die in alle opzichten werkt, de kwaliteit van een goede en op elkaar afgestemde leeromgeving, de mogelijkheden van digitalisering in relatie tot plekken voor ontmoeting. Hoe maak je dit herkenbaar in een gebouw en zichtbaar in de architectuur?

ervaar 19 HET ATELIER ARCHITECTEN, SARA VAN POPTA & ROB MORITZ DE ACHTSPRONG, AMSTERDAM ZUIDOOST Hoe ervaart een kind de eerste schooljaren? Je verblijft in het geval van basisschool De Achtsprong een belangrijk deel van je jeugd in dit gebouw. Vanaf twee en een half op de voorschool tot je twaalfde, als je uitvliegt naar de maatschappij, moet dit de veilige en inspirerende plek zijn waar je het grootste deel van je tijd doorbrengt. Er is meer in deze school dan alleen maar een onderwijstraject van voorschool, via onderbouw en middenbouw tot bovenbouw. In de multifunctio nele ruimtes is plaats ingeruimd voor techniek en creativiteitsontwikkeling, mediawijsheid, een ruimte voor muziek en dans, een keuken en een ouderkamer. Ruimtes die buiten schooltijd gebruikt worden voor activiteiten van de brede school en de buurt. Het is een warme, transparante en lichte school, waar

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

de ontwikkeling van het kind op alle vlakken centraal staat. Het ontwerp symboliseert letterlijk en figuurlijk de ontwikkeling van de kinderen als routing door het gebouw. Je ervaart de stapsgewijze ontwikkeling naar talent door de leerjaren heen met als hoogtepunt het ‘uitvliegen’ in de maatschappij vanuit de uitkijktoren. Rondom de centrale aula met vide en tribunetrap, die als hart van het gebouw functioneert, liggen de les lokalen. Door de secundaire verbinding wordt de leerroute van het kind door het gebouw voelbaar gemaakt. Van de geborgenheid van de ukkies op voorschool en onderbouw tot de open ruimte rond de vide voor de bijna tieners. Zo ervaar je tien belangrijke jaren in de ontwikkeling van het kind op een school die als belangrijk middelpunt van de buurt functioneert.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

ROB JANSSEN BOUWMEESTER – NO LABEL Project: Architect: Foto:

MFA Het Nest Pijnacker No Label (i.s.m. Leon Thier) Peter de Ruig

Als twee paviljoens in het park ligt multifunctionele accommodatie Het Nest verankerd in de wijk Keijzershof in Pijnacker. Met een verhoogde plint als zitrand staan de twee gebouwen met hun voeten in het park, met hofjes als uitsnijdingen in het gebouw wordt het park ‘de school binnen gehaald’. De onderbouw kinderen hebben zo een besloten ingang. De midden- en bovenbouw komen via een gemeenschappelijk entreeplein binnen. Aan het centrale entreeplein kunnen de kinderen gevarieerd en veilig spelen. Aan de ene kant van het plein liggen twee basisscholen, aan de andere kant een basisschool voor speciaal onderwijs en de gezamenlijke sporthal en kinderopvang. Het noordelijke gebouw kenmerkt zich door een grote centrale hal met een ruime ‘tribunetrap’ met kleurige

zitkussens. De twee speellokalen kunnen met grote schuifwanden bij deze hal worden getrokken. De hal is zo ruim genoeg voor gemeenschappelijke activiteiten. Ook van de eerste verdieping naar de tweede biedt deze tribunetrap een heerlijke verblijfen ontmoetingsplek. De twee gebouwen zijn met een glazen loopbrug verbonden, zodat iedereen droog over kan steken. Binnen de scholen liggen de lokalen aan leerpleintjes en meanderende gangen, waar de kinderen zelfstandig kunnen werken. De lokalen hebben schuifpuien naar de brede gangen en ook naar de gaanderijen rondom alle verdiepingen. Als in een openluchtschool kunnen kinderen hierdoor ook buiten leren. De gaanderijen vormen vluchtwegen en werken tegelijkertijd als zonwering en geven het gebouw zijn karakteristieke beeld, samen met de gegolfde lichtgrijze prefab gevel elementen. De twee gebouwen zijn buiten witgrijs met paarse accenten en in het interieur geven kleurige nissen in een witte basis de scholen een frisse en vrolijke sfeer.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Martine Sprangers Fotografie

Op initiatief van VELUX en met medewerking van het Merletcollege, Stichting Living Daylights, ICSadviseurs en Ector Hoogstad Architecten vormde het nieuwe Merletcollege in Cuijck het decor voor vier boeiende inleidingen en een debat op het scherpst van de snede: wat is het onderwijsconcept zonder goed gebouw en is de architect ook een goede bioloog? Daarna wachtte het glas en een mooie rondleiding.

TRANSPARANTIE LEIDT TOT GOED ONDERWIJS

Onderwijsconcept en gebouwbeleving bepalen welbevinden leerlingen D

irecteur Ben Leenen van het Merletcollege trapt af in wat hij het mooiste gebouw van Nederland noemt: “Al onze 900 leerlingen volgen vol overtuiging onder hetzelfde dak onderwijs vanaf vmbo tot en met gymnasium en technasium. Wat waren onze uitgangspunten: (1) de kwaliteit van de omgeving moest zichtbaar zijn in het gebouw, (2) we wilden een transparant gebouw waar iedereen elkaar kon zien en niemand zich kon verstoppen, (3) we wilden een gebouw met een open karakter dat een gevoel van ruimte geeft. Allemaal uitgangspunten die het contrast met de oude gebouwen weergeven, waar je alleen door een klein raampje in de klas kon kijken en niemand wist wat daar gebeurde. We wilden laten zien wat we doen

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

en daarom hebben we de lokalen in de nieuwbouw volledig transparant gemaakt; van buiten naar binnen en van binnen naar binnen. In onze visie op het nieuwe gebouw blijft het klaslokaal het uitgangspunt en we hebben dan ook geen leerpleinen. Transparantie is ook belangrijk omdat je eerder het gesprek met elkaar hebt over wat echt in de klas gebeurt. In dit gebouw lopen alle leerlingen door elkaar en hebben ze geen eigen thuis basis, waardoor elk type onderwijs en elk vak voor iedereen zichtbaar is. Daarnaast wilden we een modern en eigentijds gebouw waarin licht en lucht tot hun recht kwamen. Het gebouw moest ook een bepaalde rust uitstralen, met natuurlijke kleuren en materialen, omdat leerlingen en medewerkers

Foto: Arjen Schmitz Fotografie

ONTWERP EN INRICHTING

“Architecten en opdrachtgevers moeten weer leren met de natuur samen te werken en niet tegen de natuur in te gaan”

het gebouw kleur geven. De transparantie is groot, maar het gebouw is prikkelarm. De ontwerpers van Ector Hoogstad Architecten vonden dit een unieke locatie en wilde buiten de lijntjes kleuren; dat bepaalde mede onze keuze. De rest is geschiedenis en dit gebouw heeft de toekomst.” THE SUN IS NEW EACH DAY “En dat wist Heraclitus al 450 jaar voor de jaartelling”, begint Atto Harsta, “de zon is het meest circulaire van alles en was altijd al de basis voor onze architectuur. Je hebt daglicht en transparantie nodig en als je het niet hebt weet je wat je mist en hoe je het de volgende keer anders moet doen. Alleen jammer dat veel opdrachtgevers maar één keer de kans krijgen en die vaak verprutsen. Onze daglichtbehoefte was de basis van de architectuur, stelde ook Le Corbusier. Vaak denken we dat het om de hoeveelheid licht gaat, maar het gaat over de dynamiek van het licht. Dat vakmanschap moet je terug zien te krijgen, waarbij de natuur het beste medicijn is. Architecten en opdrachtgevers moeten weer leren met de natuur samen te werken en niet tegen de natuur in te gaan. Door te veel fragmentatie laten we iets ontstaan en zorgen dat er een technische oplossing komt. We zijn allemaal buitenmensen, maar dat zijn we massaal vergeten. 90% van de tijd zitten we binnen en dat zitten bedoel ik letterlijk. Het gebouw is er om mensen te verleiden en als je wilt verleiden moet je dat zichtbaar en voelbaar maken. Huisvesting en visie moeten hand in hand gaan. Het bouwbesluit is ooit ontstaan uit de gezondheidswet, om er minimale eisen aan te stellen en ons te beschermen zodat we niet doodgaan. Energieneutraal bouwen bracht veel

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

apparaten in de school en aan elk apparaat hangt een snoer en een stekker; dat is dus een schijnoplossing. Onze kennis over licht en lucht is verbeterd, we weten steeds meer over de effecten van de leeromgeving op kinderen. 25 tot 30% van onze kinderen heeft een indicatie ADHD. Een kind brengt ongeveer 10.000 uur tot zijn 12e in de school door, dat is meer dan thuis; dus die gebouwde omgeving bepaalt steeds meer de kwaliteit van ons leven. Groen, daglicht en ventilatie hebben een relatie met productiviteit en leerprestatie. We weten nu dat licht en gezondheid iets anders is dan alleen licht om te zien. 200 lux is misschien voldoende om aan een leerprestatie te werken, maar is iets anders dan de 1.200 lux die je nodig hebt om gezond te zijn. En zoals licht belangrijk is, is donker ook belangrijk; één op de drie mensen heeft een slaapprobleem. Daarom een pleidooi voor meer zintuigelijke architectuur als onderdeel van een healing environment.” DIVERSITEIT EN TOLERANTIE Joost Ector: “We zijn gespecialiseerd in kennislandschappen en zo hebben we het Merletcollege ontworpen. Wanneer je op je leven terugkijkt kun je je eigen scholen tot in detail voor de geest halen; het zijn superbelangrijke gebouwen. Veel gebouwen waren vroeger transparant en ruimtelijk opgezet, maar die kwaliteit is gaandeweg verloren gegaan. Hier konden we vanuit de ruimte ontwerpen; de relatie met de Maas, de schepen die langzaam voorbij glijden en het magnifieke van het landschap. Het is dapper van de gemeente Cuijk om deze locatie voor de school te bewaren en zo een cadeau aan jezelf te geven. Het gebouw ontvouwt zich als een periscoop richting de Maas en is van alle kanten transparant; je moet zien waar mensen mee bezig zijn. We vinden diversiteit en tolerantie belangrijk. Kinderen moet je niet uit elkaar trekken, wat weer steeds vaker gebeurt. Hier heerst gelijkheid en kun je aan alles deelnemen. Dit gebouw heeft enorme maten, en dat doen we om voordelige plekken te maken met weinig energie verlies. Licht door een dak halen is heel effectief. Zo kun je heldere lichte gebouwen maken als je de kneepjes kent.” FACTS AND FIGURES Martin Rolsma heeft vanuit ICSadviseurs het project begeleid: “Het is in alle opzichten een bijzonder gebouw. We hebben als eerste het oorspronkelijke programma van 9.800 m² teruggebracht naar 9.100 m² door slim en compact te ontwerpen. Door de reductie hebben we kosten kunnen besparen, waardoor er ruimte ontstond om de kwaliteit te verhogen. Ook hebben we in de ontwerpfase kritisch gekeken naar de open-dichtverhouding. Het verhogen van transparantie in gebouwen geeft natuurlijk extra kwaliteit, maar heeft als nadeel extra kosten en leidt vaak

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

tot meer warmteoverlast. Om een goede balans te vinden is in dit project gekozen voor smalle lichtstroken waarbij de lichtinval wordt versterkt met spiegels. Hierdoor konden we het transparante deel laag houden en toch voldoende licht binnen halen. Uitgangspunt voor dit project was om een installatie-arm gebouw te realiseren met als doel de onderhoudskosten zo laag mogelijk te houden en de bediening zo eenvoudig mogelijk te houden. Hierbij hebben we samen met de opdrachtgever bepaald om eerst met een bouwfysicus aan de slag te gaan en daarna pas na te denken over de (installatie-) techniek. Dat levert op dat je vanuit de gebruiker begint te denken en niet vanuit het gebouw.” Door te leren uit de praktijk en dat te verbeteren hebben we een nieuw concept ontwikkeld. Dit heeft o.a. geresulteerd in een goed doordacht ventilatiesysteem (natuurlijke venti latie), zonder klimaatklachten, dat simpel werkt en goed te onderhouden is. Een WKO-installatie was op deze locatie technisch niet realiseerbaar, vandaar dat we hebben gekeken naar alternatieven. Door de gunstige ligging direct aan de Maas is gebruik gemaakt van Maaswater voor de opwekking van verwarming en koeling. In combinatie met een warmtepomp en een warmtewisselaar kan je hiermee het gebouw met minimale kosten verwarmen en koelen.” TRANSPARANTIE, ONDERWIJSVISIE EN BIOLOGIE Martine Tornij van Summa college: “Wij vragen ons af of te transparante lokalen goed werken. Uit onderzoek onder studenten blijkt dat ze privacy belangrijk vinden.” Ben lacht: “We wilden eerst folie op de ramen plakken, maar al snel begrepen we dat we daarmee heel ons concept zouden aantasten. Na drie dagen waren de leerlingen gewend en het effect is juist dat leerlingen rustiger worden in dit gebouw dan in de vorige gebouwen toen niemand ze zag.” De afvaardiging van het Rodenborgh College uit Rosmalen is bezig met het eigen programma van eisen voor de nieuwbouw: “We worstelen met ons onderwijsconcept. Uit bezoeken aan andere scholen met grote leerpleinen zien we dat dat vooral chaos oplevert en er geen rust en regelmaat is. We denken zelf aan een verhouding 80% klassikaal onderwijs en 20% in andere werkvormen. Wat is jullie beeld?” Ben antwoordt: “We zijn weliswaar klassikaal georganiseerd, maar transparantie is het uitgangspunt. Traditioneel betekent bij ons niet dat alles achter gesloten deuren plaats vindt. Dit hele gebouw is als een avontuur op-

ONTWERP EN INRICHTING

De vier sprekers in beeld: Links: Joost Ector (l) en Martin Rolsma Linksonder: Ben Leenen Rechtsonder: Atto Harsta

gezet en dat beïnvloedt het gedrag van de gebruikers ook.” Architect Alfons Hams reageert: “Het draait niet om de leerling maar om het onderwijs. Die leerling moet geïnspireerd worden en daar moet je een pakkend aanbod tegenoverstellen. De leerlingen doen het allemaal op een andere manier en verschillende werkvormen maken dat meer leerlingen aanslaan op de methode die je aanbiedt. Je kunt ruimtelijk heel goed een combinatie maken van lokalen en andere werkvormen zonder dat het chaotisch wordt. Mijn ervaring is dat je daardoor juist meer rust in de school krijgt.” Architect Lennaert van Capelleveen: “Dit gebouw is naar het licht ontworpen. Als je ’s morgens binnenkomt loop je naar de zon en aan het einde van de dag is de zon aan de achterkant van het gebouw, waar de docentenkamer zit. Dat betekent dat het licht als het ware meeloopt met de dag en dat heeft een relatie met de activiteiten in het gebouw. Daarbij

heb je daglicht van boven en van opzij nodig.” Alfons knikt: “Je biedt een breed scala aan werkplekken en mogelijke activiteiten aan en het binnenklimaat moet daarop kunnen inspelen.” Atto: “Dat betekent dat de architect ook bioloog en medicus moet zijn. Niet de techniek van het gebouw is uitgangspunt, maar het welbevinden van de gebruikers.” Marthijn Reekers tenslotte: “Daglicht bepaalt de dynamiek van de kinderen, dat moet je met elkaar in balans brengen; daarbij gaat het om de spreiding en kwaliteit van daglicht. Soms is méér licht niet de oplossing, maar juist meer gericht of gespreid. Door daar van tevoren met opdrachtgever, architect en adviseurs goed over na te denken, samen met aspecten als akoestiek en binnenklimaat help je gebouwen te maken die de gebruikers activeren en gezond maken.” Voor meer informatie surft u naar www.velux.nl of https:// www.dutchdaylight.nl/.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

KINDEREN MEER LATEN BEWEGEN DOOR AANPASSING VAN DE LEEROMGEVING

Presikhaaf Schoolmeubelen en haar partners kunnen voor u een rol van betekenis spelen om de leeromgeving zo in te richten dat je tijdens de lessen in beweging kunt komen. Presikhaaf Schoolmeubelen heeft effectieve, maar vooral goed in de praktijk toepasbare zit/sta-oplossingen. Met de speciaal ontwikkelde lesprogramma’s van onze samenwerkingspartners Zit met Pit! en Schooljudo.nl kan de bewustmaking, dat meer bewegen voor kinderen een must is, nog eens extra onder de aandacht gebracht worden. Weten hoe? Neem dan contact op met één van onze Onderwijs Inrichtingsspecialisten in uw regio via www.schoolmeubelen.com/inrichtingsspecialisten of onze Customer Service via tel.nr. 026 – 3 685 685 voor het maken van een afspraak of bezoek aan onze vernieuwde showroom! Bruningweg 10 Arnhem T +31 (0)26 3 685 685 E info@schoolmeubelen.com W schoolmeubelen.com

Passie voor architectuur Hart voor bouwkunde

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ONTWERP EN INRICHTING

SPAAIHOEVE EINDHOVEN BIEDT ALLE RUIMTE VOOR GROEI!

Vernieuwd onderwijs in een school zonder lokalen

Kinderen moeten de ruimte krijgen om in hun eigen tempo en op hun eigen manier te ontdekken, leren en groeien. Dat is de filosofie achter de nieuwbouw van spilcentrum Spaaihoeve in Eindhoven. Een allesverwoestende brand bracht de nieuwbouwplannen van deze Jenaplanschool in een stroomversnelling. De school moest letterlijk alles achter zich laten. Dat schiep – hoe vreemd het ook klinkt – alle ruimte om opnieuw te beginnen. Medewerkers, ouders en kinderen dachten samen na over hun ideale schoolgebouw. En dat wordt er eentje zonder klaslokalen…

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

lexibiliteit was één van de belangrijkste uitgangspunten voor het spilcentrum Spaaihoeve. In dit ontwikkelingsgerichte centrum werken buitenschoolse opvang Korein en Jenaplanschool Onder de Wieken onder één dak nauw samen. In het Jenaplanonderwijs staan zelfstandigheid, leeftijd en groepsdoorbrekend werken centraal. Van elkaar leren, samen vieren en ontdekken en een brede basisontwikkeling zijn belangrijke pijlers van het Jenaplanonderwijs. Een school zonder lokalen faciliteert dit gedachtegoed optimaal en biedt

“Van elkaar leren, samen vieren en ontdekken en een brede basisontwikkeling zijn belangrijke pijlers van het Jenaplanonderwijs” letterlijk en figuurlijk meer ruimte aan leerlingen om zichzelf te ontwikkelen. Daarnaast heeft een school zonder lokalen ook een praktisch voordeel. Het aantal leerlingen van Onder de Wieken groeit snel. Een gebouw zonder tussenwanden kan deze groei gemakkelijker en organischer opvangen, waardoor de kleinschaligheid ook bij grotere leerlingenaantallen geborgd blijft. En ook belangrijk: een open, transparant gebouw is de belichaming van de transparante cultuur van Onder de Wieken. Samenwerking tussen kind, ouders en mede werkers heeft op deze basisschool een hoofdrol. UIT DE BRAND Onder de Wieken was al bezig met nieuwbouw plannen toen het schoolgebouw in juni 2017 door een brand volledig verwoest werd. Dat bracht de

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

nieuwbouw in een stroomversnelling. Doordat letterlijk alles in as lag, moest men vanuit niets weer gaan opbouwen. Dat gaf ruimte om ‘out of the box’ te denken. Medewerkers, ouders en kinderen kregen de gelegenheid om hun visie en wensen kenbaar te maken. De buitenwereld binnenlaten in een lichte, groene, gezonde school zonder klaslokalen. Een gebouw dat letterlijk en figuurlijk voor iedereen toegankelijk is. Maar hoe kom je van deze wens naar een concreet ontwerp dat voldoet aan alle bouwkundige en wettelijke eisen en dat binnen een strak budget

gerealiseerd kan worden? Voor het antwoord op die vraag deed de school een beroep op een vastgoed expert met ruime ervaring in onderwijshuisvesting. HEVO Experts in huisvesting en vastgoed uit ’s-Hertogenbosch stelde in nauwe samenwerking met medewerkers, ouders en leerlingen een Plan van Eisen (tevens integraal huisvestingsplan) op, waarin de visie, wensen en eisen uitgewerkt zijn tot een concrete en heldere beschrijving van de uitgangspunten van het nieuwe spilcentrum Spaaihoeve. THUIS VOELEN In het Plan van Eisen komen heel veel zaken aan bod. Maar uiteindelijk zijn ze te herleiden tot één belangrijk uitgangspunt: kinderen, ouders, medewerkers en bezoekers moeten zich helemaal thuis voelen in het spilcentrum. Want alleen als je je thuis voelt, kun je leren, ontdekken, samenwerken en groeien. De archi tect kreeg de uitdaging een ontwerp te maken dat aan alle eisen uit het plan voldeed. Hij ontwierp een eenlaags gebouw in een natuurlijke warme uitstraling; daarmee creëert hij een thuisgevoel en refereert hij aan de boerderijen die oorspronkelijk op de plek van de school en wijk gevestigd waren. Het gebruik

ONTWERP EN INRICHTING

van natuurlijke materialen – zoals hout, bakstenen en dakpannen – versterken de huiselijke en gemoede lijke uitstraling van het gebouw. OPEN LEERCENTRUM Naast de visie nam HEVO uiteraard in het Plan van Eisen ook belangrijke ruimtelijke en wettelijke randvoorwaarden op. De opvallendste wens was om een school te bouwen zonder lokalen. Onder de Wieken wil namelijk maximaal gebruikmaken van de beschikbare vierkante meters onderwijs-

ruimte. Zo kan de school een zo groot mogelijk aantal activiteiten een plek geven. De wens was om een bruisend hart met één centrale entree te maken waar schoolbreed weekafsluitingen, (spontane) vieringen en tentoonstellingen plaatsvinden. Deze grote ruimte is eveneens flexibel in te delen, waardoor een multifunctioneel speellokaal en een ‘Grand Café’ ontstaan. Dit ‘Grand Café’ wordt ook weer flexibel benut en doet dienst als teamruimte en ontmoetingsruimte voor medewerkers en ouders. Rondom dit schoolhart liggen vier schoolclusters voor de kleutergroepen, onder-, midden- en bovenbouw. In deze open leercentra kunnen gebruikers met roomdividers flexibel instructie- en werkruimten creëren. Gezien het transparante karakter van het gebouw is in het Plan van Eisen extra aandacht geschonken aan een goede akoestiek en een gezond binnenklimaat. Vanuit haar expertise en ervaring gaf HEVO hierin praktische adviezen. BLIK OP DE BUITENWERELD Elk cluster krijgt via de ramen veel daglicht. Leerlingen hebben via doordachte zichtlijnen letterlijk een blik op de buitenwereld. Bijzonder is dat in het Plan

van Eisen nadrukkelijk aandacht is voor de buitenruimte, die integraal onderdeel uitmaakt van de onderwijsruimte. De kleine buitenruimten zijn eenvoudig en direct toegankelijk vanuit elk cluster en vanuit het schoolhart. Zij stimuleren kleinschalige buitenlessen en het gebruik van een schooltuin. Het centrale speelterrein – dat nu nog aan de andere kant van een fietspad ligt - krijgt een avontuurlijke indeling, waardoor kinderen gestimuleerd worden ontdekkend te spelen en leren.

GEZONDE SCHOOL De nieuwbouw van spilcentrum Spaaihoeve moet het onderwijsproces en de ontwikkeling van kinderen faciliteren en stimuleren. Tege lijkertijd moet het gebouw op korte en lange termijn gezond te exploiteren zijn. HEVO dacht mee en adviseerde over de mogelijk heden om een gezond gebouw te ontwerpen én dat gezond te kunnen exploiteren. Daarom is gekozen voor duurzame - op het onderhoud en de exploitatie afgestemde – materialen en energiezuinige installaties. Echt bijzonder is het Risicodragend Projectmanagement van HEVO dat er mede aan bijgedragen heeft dat er een snel maar weldoordacht Plan van Eisen is opgesteld. Daardoor waren afgelopen februari leerlingen, ouders en medewerkers getuige van de eerste steenlegging en hebben ze in oktober 2018 een nieuw (school)dak boven hun hoofd. Meer weten: vraag het Henrie van den Berg, henrie.berg@hevo.nl | www.hevo.nl | www.rpmbyhevo.nl | 073-6409409.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Ruimte voor Leren en Ontmoeten

Bij de realisatie van scholen en andere maatschappelijk vastgoed gaat het om zekerheid. U wilt als opdrachtgever zeker weten dat het te realiseren bouwwerk aan alle eisen met betrekking tot functionaliteit, energieprestatie en veiligheid voldoet. Dat het binnen de afgesproken tijd wordt opgeleverd, strikt binnen budget. Maar u wilt ĂłĂłk exact weten waar u de komende decennia qua exploitatie en beheer aan toe bent. Dat vraagt een ervaren partner met specifieke expertise. Een innovatieve, conceptuele bouwer. SMT Bouw & Vastgoed realiseert voor u ruimte om te leren en te ontmoeten.

Meer weten? Op onze website treft u uitgebreide projectinformatie aan.

www.smt-benv.nl

Tekst Sibo Arbeek

ONTWERP EN INRICHTING

WAARDEVOLLE RENOVATIE NUBORGH COLLEGE ELBURG

De school als rentmeester van goed onderwijs en een duurzame wereld Het bijna veertig jaar oude gebouw van het Nuborgh College Lambert Franckens in Elburg moet flink aangepakt worden; hoewel het altijd goed onderhouden is. Met de voorgestelde renovatie draagt het bestuur bij aan een verantwoorde maatschappelijke investering in het gebouw. Natuurlijk worden de bouwkundige maatregelen gekoppeld aan de noodzakelijke onderwijskundige vernieuwing en verduurzaming in het gebouw. Een ambitie waar het bestuur zich vooralsnog gesteund voelt door de onderwijs (Hanze-)stad Elburg.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Robert Weelink (Integraal vastgoed- en energieadviseur bij Alpha Consultancy): “Als energieadviseur werk ik samen met onze opdrachtgevers aan slimme energie-oplossingen. Het gaat daarbij om energiebesparing, duurzame energie of combinaties daarvan. Onze kracht zit in de integrale benadering welke zich vertaalt naar een praktisch uitvoerbaar advies. Het integraal benaderen van een gebouw op gebied van de bestaande onderhoudssituatie, weten regelgeving en brandveiligheid, in combinatie met het energievraagstuk leidt tot een optimaal maatwerkadvies welke kostentechnisch wordt onderbouwd. Opdrachtgevers weten dit erg te waarderen!” vlnr: Gerhard Deetman, Robert Weelink en Eric Dijkslag

teeds meer gemeenten en schoolbesturen trekken samen op in het ingrijpend renoveren van schoolgebouwen, veelal in combinatie met het verduurzamen en onderwijskundig vernieuwen ervan. “We hebben ons gebouw altijd goed onderhouden, stelt locatiedirecteur Eric Dijkslag en dat werkt wel een beetje tegen ons omdat de gemeente tot op heden renovatie als een verantwoordelijkheid van het schoolbestuur ziet.” Landelijk is een ontwikkeling waarneembaar dat vernieuwbouw en renovatie steeds meer een gezamenlijke opgave is, om bestaande gebouwen weer geschikt te maken voor het onderwijs van morgen en bij te dragen aan de opgave om energie neutrale gebouwen te maken. Robert Weelink van Alpha Consultancy draagt daaraan bij: “Wij ondersteunen ICSadviseurs bij het renovatieadvies en adviseren over het energiezuinig maken van het gebouw, om daarmee het energielabel te verhogen. Zo hebben we mogelijke maatregelen doorgerekend en de terugverdientijden in kaart gebracht.”

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie Nuborgh College Elburg Opdrachtgever Bestuur Nuborgh College in samenwerking met de gemeente Elburg Adviseurs ICSadviseurs en Alpha Consultancy Architect BDG-architecten Start renovatie Eind 2018 (verwacht)

SCHOOLDOMEIN

DE OVERSTEEK Het is een herkenbare zogenaamde bouwstroomschool, zoals architect Cees Groen er in de jaren ’70 van de vorige eeuw meer ontworpen heeft. Ruim opgezet met lespleinen aan het einde van de gemeenschapsruimten. Het gebouw biedt onderdak aan de ruim 960 leerlingen die havo/vwo in Elburg volgen. Eric: “Het is toereikend, maar onderwijskundig en ruimtelijk-functioneel niet meer van deze tijd. Aantrekkelijk zijn vooral de vierkante meters die in dit gebouw zitten.” Gerhard Deetman begeleidt het project vanuit de school: “Uit de berekeningen van ICSadviseurs kwam dat nieuwbouw geen optie was. Daarnaast is dit gebouw goed en we denken door het te renoveren weer 25 jaar verder te kunnen.” Eric: “We willen vooral een onderwijskundige slag maken door vanuit het traditioneel lesgeven naar meer

mei 2018

didactische vormen te groeien waarbij de leerling meer de regie voert. Dat willen we dan per team organiseren, waardoor we zeven pleinen voor pakweg 150 leerlingen krijgen. Dat worden combinaties van lokalen met werkplekken waar leerlingen individueel of in groepjes kunnen werken. Ik geloof niet dat pubers het uit zichzelf gelijk goed doen en daarom is goede feedback belangrijk. Leerlingen leren pas als ze het mogen proberen en vaardigheden als plannen, zelfstandig werken, samenwerken en reflexie ervaren. Het onderwijs moet concurreren met een belevingswereld die enorm dynamisch is en vaak stressvol; dat is niet makkelijk. Van half negen tot vier zijn ze hier en helpen wij ze in hun ontwikkeling. Op die leerpleinen willen we stilte en zelfstandig werken waarborgen met zicht op elkaar. Digitalisering helpt om die verschillende werkvormen te faciliteren, zodat je als docent je tijd ook anders kunt organiseren.” KLEINSCHALIG ONDERWIJS Eric: “Onze docenten vinden die oversteek lastig. Wat in onze interne discussies telkens terugkomt, is dat ze geen grote lespleinen willen, waar meerdere docenten een grote groep leerlingen begeleiden. We gaan ervan uit dat leerlingen een steeds groter deel van hun tijd naar eigen keus aan een vak zelfstandig of in groepjes aan het werk kunnen gaan. De leerling gerichte thuisbasis moet het gemakkelijker maken om het leren van de leerling beter te organiseren. Dat spanningsveld tussen instructie en zelfregulerend onderwijs moet zich vertalen in aantrekkelijk ingerichte ruimten, met een goed binnenklimaat en een goede akoestiek. We rekenen nu na hoe het traditionele rooster vertaald kan worden naar de nieuwe opzet. Onze docenten pleiten voor klein schalig onderwijs en dat is ook ons vertrekpunt in het programma van eisen. De docent blijft de regisseur van het onderwijsproces en we willen ze ook een fijne werkomgeving bieden. Daarom wil ik bij die leer

pleinen ook werkplekken voor docenten creëren, van waaruit ze leerlingen kunnen begeleiden en helpen in hun regulatieve vaardigheden.” PAKKET AAN MAATREGELEN Robert: “Wij hebben het gebouw energetisch gemodelleerd binnen speciaal hiervoor geschikte software. Op genormeerde wijze is de bouwkundige schil in kaart gebracht, waarbij gekeken is naar aspecten als de oriëntatie van de school, geometrie, constructieopbouw en de bijbehorende isolatiewaarden. Die analyse in combinatie met de aanwezige installatietechniek ten behoeve van het klimatiseren van de school zorgt ervoor dat het energielabel bepaald wordt. Vanuit die waardering hebben we verbetervoorstellen geformuleerd binnen een speciaal voor de school opgesteld maatwerkadvies. De bouwkundige schil moet worden aangepakt, de gevels en de begane grondvloer zijn niet geïsoleerd. Het dak is matig geïsoleerd en niet overal is dubbel glas aanwezig. Ventilatie in de school vindt bijvoorbeeld plaats door middel van mechanische afzuiging en natuurlijke toevoer.

Eduhuys

www.eduhuys.nl

ONTWERP EN INRICHTING

onderwijshuisvesting

IT Asset Management

“… een groene, frisse school. Een duurzaam, flexibel

gebouw met een gezond en plezierig leerklimaat. Een school, waar leraren en leerlingen zich thuis voelen...”

“We zijn een christelijke school en dat betekent dat rentmeesterschap belangrijk is; je geeft iets waardevols door aan de volgende generatie” Deze wijze van ventileren heeft een sterk negatieve invloed op het energieverbruik van de school. Er zijn diverse verbetervoorstellen gedaan welke gebundeld leiden tot een pakket aan maatregelen, die aanzienlijk bijdragen aan het terugdringen van het energieverbruik, CO2 uitstoot en dus een energielabel verbetering van de school. Eveneens is de relatie tussen de investering en de terugverdientijden in beeld gebracht. Het doel is uiteraard een gezond en behaaglijk gebouw voor de gebruikers te maken.” Gerhard vult aan: “Uit een controle van de omgevingsdienst kwam ook al dat er een scan moest komen. Wanneer we naar al die verbetervoorstellen kijken is duidelijk dat wij die niet allemaal kunnen betalen. Bovendien liggen veel terugverdientijden rond de 25 jaar. Dat betekent ook dat er meer motieven moeten zijn om het gebouw flink aan te pakken. Dat zijn dus het verbeteren van de onderwijskundige kwaliteit en het verduurzamen.” Eric knikt: “We zijn een christelijke school en dat betekent dat rentmeesterschap belangrijk is; je geeft iets waardevols door aan de volgende generatie. Dan moet je als gemeente en school dus het voorbeeld willen geven. Daarom vinden wij het ook zo belangrijk dat de gemeente begrijpt dat dit meer is dan even een gebouw renoveren. Ik zeg wel eens; het lekt niet en dat werkt tegen ons. Het feit dat we ondanks de onduidelijkheid die er vanuit de gemeente is toch doorgaan getuigt van lef van het bestuur. Wij willen die renovatie gewoon doorzetten; daar hebben onze leerlingen en niet te vergeten onze docenten recht op. En we vragen geen nieuwbouw, maar dragen bij aan het hergebruik van maatschappelijk vastgoed.” Voor meer informatie kijkt u op alphaconsultancy.nl.

Bezoekadres

T (073) 6924435

Hintham 156

E info@eduhuys.nl

5246 AK ‘s-Hertogenbosch

W www.eduhuys.nl

www.eduhuys.nl SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s: René de Wit

RENOVATIE AVICENNA COLLEGE PAST EN VERBEELDT

Alhambra aan de Maas Leerlingen van het Avicenna College staan met de voeten in het water van de Maas en zien historisch gedachtengoed boven hun hoofd. Jos Hermans van RoosRos Architecten: “De haven van Rotterdam staat afgebeeld op de vloer van de aula. Daarboven hangen afbeeldingen van de steden waar hun voorouders gewoond hebben.” De school verbindt het verleden met de toekomst.

eamleider bedrijfsvoering Chahid Acharki: “De gemeente heeft een carrousel in Rotterdam-Zuid op gang gebracht, waarbij scholen herschikt en geherhuisvest zijn. Het schoolgebouw is oorspronkelijk een bakstenen gebouw uit de jaren ‘50 met een aangebouwde vleugel uit de jaren ’80. Het Montfort College; dat voorheen in deze school zat, is nu aan de overkant gehuisvest. Het Avicenna heeft 800 leerlingen met 26 nationaliteiten en de school blijft groeien. Onze missie en visie slaat aan en de inspectie oordeelt al drie jaar op rij dat we hier goed onderwijs geven. Het Avicenna College is een brede Nederlandse regionale school van vmbo tot en met vwo. Iedereen is welkom als je je maar aan de schoolregels kunt houden. Je hoeft geen moslim te zijn en dat zie je ook terug in de opbouw van onze medewerkers. Wij willen de waarden en normen op Islamitisch gebied aan leren op zo’n manier dat je een volwaardige burger

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

in Rotterdam bent. Onze grondwaarden zijn rust, reinheid en regelmaat. We besteden veel aandacht aan stages en studiereizen. Natuurlijk kennen we soms leerlingen met taalachterstand en daar zetten we stevig op in met een taal coördinator, remedial teaching en extra uren Nederlands. Als je de taal kent, snap je de andere vakken ook. We monitoren via Cito VAS toetsen en sturen bij waar nodig.” ALHAMBRA “Toen we met architect Jos Hermans van RoosRos Architecten spraken begreep hij wat we wilden.” Jos vertelt: “Wij zijn gestart met de historie van de plek; wat kun je met het gebouw en wat moet je doen om een goed en toekomstgericht schoolgebouw te maken. Wij vinden rentmeesterschap belangrijk; het transformeren van het bestaande met respect voor de historie en waarde van een gebouw. Deze opgave hebben we pragmatisch opgepakt. De opzet van deze

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie en nieuwbouw Avicenna College Opdrachtgever Avicenna College in samenwerking met de gemeente Rotterdam Projectmanagement HEVO ‘s-Hertogenbosch

katholieke school uit de jaren ‘50 heeft een vergelijk bare opbouw met een Moors paleis, een Alhambra. Dat uit zich in een rondgang rond de patio, de excentrische entree en de locatie van de algemene ruimten aan de buitenzijde van het gebouw. In de aula is de bestaande structuur van het pand goed leesbaar gebleven. Dat vind ik het mooie; de school is geen groot gebouw maar een kleinschalige school met een eigen verhaal. De structuur kon effectief en functioneel herontworpen worden met lokalen, een debatruimte met tribunetrap, een gebedsruimte voor jongens en meisjes met een zogenaamde wassingruimte. Daarnaast hebben we een extra gymlokaal toegevoegd.” Chahid: “Er is een bieb waar je boeken kunt lenen. We zijn bezig met chillplekken waar je kunt lezen en je huiswerk kunt maken. We werken wel met devices en vormen van zelfstandig werken, maar de docent en het boek staan centraal.” Jos: “Het is een Nederlandse school, met een Islamitische grondslag; herkenbare elementen wilde de school graag terug laten komen in het gebouw.” Chahid knikt: “Het moet geen moskee lijken of te

Architect RoosRos Architecten Oud-Beijerland Aannemer Moeskops bouwbedrijf Bergeijk Ingebruikname Maart 2018 BVO Circa 6.600 m²

“Wij vinden rentmeesterschap heel belangrijk; het transformeren van het bestaande met respect voor de waarde van een gebouw” opvallend zijn; we wilden vanuit de identiteit een schone, mooie uitstraling en zachte kleuren. Onze leerlingen hebben nog in verouderde gebouwen gezeten; nu werd het tijd ze een mooie omgeving te geven; je komt hier écht binnen. Onze entreepartij springt eruit met een glanzende vloer met marmer uitstraling en een kroonluchter. Onder de balie zie je de skyline van Rotterdam.” De combinatie van Rotterdamse nuchterheid en symboliek is op meer plekken zichtbaar. In het midden van de aula loopt een blauwe band die de Maas symboliseert met

Vlnr: Jos Hermans, Chahid Acharki, Wim Littooij

Voorzitter bestuur Wim Littooij: ”Dit is het mooiste schoolgebouw in Rotterdam. In 2013 vond de staatssecretaris dat de toenmalige school voor Islamitisch onderwijs moest sluiten. Ik was bestuurder van CVO Rotterdam en voorzitter van het Rotterdams overleg. Vanuit onze identiteit wilde ik iets voor die leer lingen doen, die ik vervolgens bij CVO heb opgenomen. In afstemming met het rijk en de wethouder hebben we na negen maanden de school weer afgesplitst en er een nieuwe school van gemaakt. Het is uniek in zijn snelheid van ontwikkelen en mooi om te zien hoe snel de mede werkers zich ontwikkelen. Hier staat iets waar we trots op mogen zijn.”

boven de hoofden afbeeldingen van steden, zoals Istanboel, Rabat, Tunis, Cairo, Pakistan, Islamabad, Tristar en natuurlijk Rotterdam. Jos: “Een schoolgebouw heeft geen religieuze achtergrond; het is huisvesting, om les te geven. De manier waarop je het onderwijs inricht bepaalt de identiteit. In dit gebouw zie je de achtpuntige ster vaak terug als symbool uit de Islamitische architectuur. In een historisch arabeske patronenboek vonden we de afbeeldingen die op de gevel en in de metalen louvres terugkomen. Ontworpen als subtiele toevoegingen aan een prachtig historisch gebouw.” Kijk voor meer informatie op roosros.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

“Het is een gebouw geworden waar je graag wilt zijn. Een fantastische school voor fantastische leerlingen.” Conny Boegheim (adjunct directeur) VMBO Melanchthon Berkroden

a rchi te cte n www.spring-architecten.nl

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

O N T W E R P • R E A L I S AT IE • OND ERHOU D

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

FLEX I BELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE DI E N S TV E R LE N I N G

Tekst Sibo Arbeek Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Hugo de Jong

ONTWERP EN INRICHTING

TERUG NAAR EEN NIEUW HART

Comenius Lyceum eerste Econasium in Nederland

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Conrector Henk Ootes keerde na 42 jaar weer terug in het gebouw waar hij ooit begon. De wijk nieuw-west in Amsterdam verkleurde in de afgelopen decennia volledig en is nu weer volop in ontwikkeling. De oude katholieke school van toen is nu een echt Econasium. De Bossche school in de introverte stijl van het klooster met cellen en rondgang kreeg een nieuw en spectaculair hart.

et gesprek in het nieuwe Econasium vindt plaats met architect Edwin Meyer Viol, adviseur van Ecophon Ludo van Sprang en Henk Ootes, die als conrector verantwoordelijk was voor de renovatie. Henk begint met de bijzondere geschiedenis te vertellen: “Ik werk al 42 jaar in nieuw-west en begon als leraar wiskunde op de toenmalige bloeiende katholieke school. Deze wijk was in de jaren ’70 volledig wit en naast de school stond de Pius 10 kerk; een echt katholiek bolwerk. In de jaren ‘80 verkleurde de buurt en daar anticipeerde de inmiddels gefuseerde school onvoldoende op. Dit gebouw zou gesloopt worden voor woningbouw en wij waren inmiddels te klein geworden. Een zwerftocht langs verschillende gebouwen volgde. In 2002 begonnen we weer te groeien en werden de eerste plannen voor nieuwbouw gesmeed. Dat ging uiteindelijk vanwege het Amarantis debacle niet door en leverde de volgende teleurstelling op. De nieuwe directie veranderde het onderwijsconcept en startte met thuiswerkvrij onderwijs en dat sloeg aan. Vijf jaar geleden zaten we met 750 leerlingen in een gedateerd gebouw en de gemeente bood ons verschillende panden aan. Dit gebouw was uiteindelijk nooit gesloopt en had het Islamitisch College en vervolgens een moskee onderdak geboden. De wijk hieromheen had inmiddels een slecht imago gekregen en de gemeente wilde ons hier graag terug hebben. We twijfelden, ook omdat het Hervormd Lyceum West vlakbij op een mooie zichtlocatie ligt. Bovendien was de buurt teleurgesteld omdat hier geen woningen kwamen en de gemeente toch weer voor een onderwijsbestemming koos. We hebben toen een

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

“Het programma dicteert openheid en transparantie, terwijl de lay-out van het gebouw naar binnen gericht was”

wijktafeloverleg georganiseerd en onze leerlingen hebben filmpjes met de buurtbewoners gemaakt. Veel van onze kinderen wonen in de buurt en zijn zeer gemotiveerd. Het zijn overwegend derde generatie Marokkaanse en Turkse jongeren die een stap verder willen zetten, maar die wel met een vaak nog traditionele thuissituatie te maken hebben. Taal is een probleem en de thuistaal horen ze vervolgens ook in de winkels waar ze komen en op de rijsschool waar ze leren autorijden. Ons credo is dan ook dat we een westerse school zijn en de leerlingen voorbereiden op de westerse samen leving. Het is in die zin een heftige school met lieve kinderen. Wel zie je een nieuw type allochtone burger, die beter opgeleid is en meer te besteden heeft. Daar liggen ook de kansen voor een betere integratie en emancipatie. Kortom: de buurt is bijna om en ik ben weer terug in het gebouw waar ik ooit begonnen ben.” BIODIVERSITEIT “Ons onderwijsconcept is gebaseerd op ecologie en duurzaamheid. Het is een concept voor de bovenbouw, maar start al in klas 1. Leerlingen doen allerlei projecten in ecologie en duurzaamheid en vullen daarmee hun portfolio. In de derde klas solliciteren leerlingen voor het Econasium in de bovenbouw, waarbij we selecteren op de gevulde portfolio, het gevoerde gesprek en de cijfers. Het Econasium is een programma naast het reguliere programma en de profielen. Daarmee kunnen ze punten verdienen voor universiteit en hogescholen. We zijn de eerste school op dit gebied met een ecolab en een ecokas en een nagenoeg energieneutraal gebouw; binnen-

ONTWERP EN INRICHTING

vlnr: Edwin Meyer Viol, Henk Ootes en Ludo van Sprang

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Gemeente Amsterdam Opgave Renovatie Comenius Lyceum Architect DMV architecten Kerkrade Aannemer Ooijevaar Alkmaar Stichtingskosten 17 mio Ingebruikname 7 maart 2018

kort komen de zonnepanelen op het dak.” Architect Edwin Meyer Viol: “Het programma van de school en het oorspronkelijke gebouw zijn eigenlijk in tegenspraak met elkaar; het programma dicteert openheid en transparantie, terwijl de lay-out van het gebouw naar binnen gericht was. De Bossche school is onder invloed van de architect en benedictijner monnik Dom Hans van der Laan ontstaan en dat zie je terug in het ontwerp; een binnenplein en een cellenachtige structuur, zoals ook in een klooster te zien is, met daarnaast een toevoeging van een aula en drie gymzalen. Vanwege de betekenis is het een beschermd gebouw met een monumentenstatus. Ik heb in het open binnengebied het hart van het gebouw gemaakt door er een aantal kolommen te plaatsen waarop het dak rust, dat met lichtstraten verbonden is met de binnengevel. Het gebouw had niet-geïsoleerde gevels en we hebben het hele gebouw gepeld, tot het binnenspouwblad. Daarop hebben we isolatie met steenstrips aangebracht. De binnengevels hoefden niet geïsoleerd te worden en dat heeft een deel van de financiering gedragen. De aula en een gymzaal waren niet meer nodig en zijn gesloopt en onder het gebouw is een fietsenkelder gemaakt. De oorspronkelijke opening naar het binnenplein hebben we gesloten maar volledig transparant gemaakt, waar nu de mediatheek en een teamkamer te vinden zijn. We hebben een ruimte die door de buurt te gebruiken is en verder een prachtige fitnessruimte. De grote karakteristieke ramen hebben we vervangen door triple glas, met zwarte kalven en deels kantelramen. De school was ooit als een Daltonschool opgezet

met brede gangen en aan de buitenkant lokalen. Het Econasium hebben we op de tweede verdieping aan de straatkant gelegd. Het hart werkt goed en bijzonder fraai zijn de beide houten trappen, die naar de verdiepingen leiden.” ECOPHON AKOESTISCHE OPLOSSING VOOR KLASLOKALEN Ludo: “We kwamen met DMV in contact en hadden net ons nieuwe schoolconcept gepresenteerd: Ecophon Gedina A met Extra Bass. Dit akoestische plafondsysteem voor klaslokalen absorbeert erg goed in de lage frequenties waardoor de verstaanbaarheid toeneemt en de concentratie verbetert. Qua akoestiek praat je dan over niveau klasse B volgens PvE Frisse Scholen. Daarnaast is het een duurzaam systeem dat vanwege zijn geringe emissies ook nog eens bijdraagt aan de kwaliteit van de binnenlucht. Ecophon producten zijn gecertificeerd met VOC A+ de hoogste kwalificatie op dit gebied. Met onze nieuwe schooloplossing hebben wij de akoestiek verzorgd in alle klaslokalen en overige ruimten buiten de centrale hal. Het Comenius Lyceum koppelt een prachtig concept aan een goede akoestiek en een gezond binnen milieu.” Edwin ten slotte: “Het is in feite een cradle to cradle gebouw, omdat het hergebruikt wordt. Het hout van de gymzalen is nu deels in het plafond verwerkt en de trappen zijn gemaakte van gekapte en omgewaaide essen uit Amsterdam.” Kijk voor meer informatie over Ecophon akoestische oplossingen voor klaslokalen op ecophon.nl/klaslokalen.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek

Eerste Facilitaire onderwijsbeurs POF een feit Het onderwijsproces en de leeromgeving zijn steeds sterker met elkaar verweven. Het facilitaire domein is geen bijzaak meer, maar integraal onderdeel van het gehele onderwijsproces. Daarom het ‘Platform Onderwijs & Facilitair’ (POF), een doelgerichte beurs uitsluitend over facilitaire aspecten. Een beurs voor bestuurders, directies en management met daarbij de aantekening dat de volgende uitvoering meer bezoekers verdient.

eurzen blijven interessante plekken om leveranciers te ontmoeten en innovaties te zien. De beurs Platform Onderwijs & Facilitair (POF) vond op 24 en 25 april 2018 in De Loods in Nijkerk. Het is een beurs die de facilitaire kant benadrukt. Medeorganisator Han van Egdom: “Wij constateerden dat er ruimte was voor een beurs die zich specifiek richt op de facilitaire kanten van het onderwijs. Er is natuurlijk veel aanbod met de NOT als hoogtepunt, maar we zien dat de aandacht daar steeds meer ligt op de inhoud van de leeromgeving; het onderwijs zelf. Dat is voor ons ook belangrijk, maar dan vanuit het oogpunt van de organisatie en de facilitaire invulling ervan.”

INHOUDELIJK PROGRAMMA Han verder: “In nauw overleg met een adviescommissie en leveranciers heeft de POF een sterk inhoudelijk en relevant programma van presentaties en miniseminars opgezet. Belangrijkste thema’s waren de integrale onderwijsomgeving, innovatie, duurzaamheid, veiligheid en aanbesteden. Over het algemeen werden de sessies goed bezocht. Zo leidden Arne Lijbers van Mecanoo en Jeroen Verweij van Gispen de sessie Room to Learn: Arne: “Wij hebben samen een visie ontwikkeld op de leeromgeving van de toekomst, waarbij we principes van het klaslokaal ter discussie stellen. Het proces ‘Room to Learn’ heeft als tastbaar resultaat de HUBB opgeleverd. De HUBB is een custom made leeromgeving die verschillende activiteiten faciliteert. Van lesgeven tot samenwerken, van studeren tot ontmoeten en van circulair en modulair. Jeroen: “Het accent ligt niet op de flexibiliteit van het meubel, maar op het aanbieden van interessante plekken, waaruit de student kan kiezen. De student is in beweging en kiest voor plekken; wij geloven niet dat flexibele wanden en alleen maar stapelbaar meubilair de oplossing zijn voor veranderend onderwijs. Studenten bewegen, niet plekken. Dus moet je ook gebouwen en omgevingen maken die verleiden en een logische opbouw hebben.” HYBRIDE WERKOMGEVINGEN Merel de Boer van ICSadviseurs ging in op de ontwikkeling naar hybride leeromgevingen: “Wij zien scholen veranderen in hybride onderwijs omgevingen. Het is niet meer de vraag óf je werkt met eigen devices, maar wanneer je dat gaat doen. Welke omgeving sluit het beste aan bij je visie en cultuur en bij de activiteiten die je doet? Generatie Z is gewend dat thuis hun mening telt en dat ze gezien worden als een succesvol individu Dat ze betrokken worden en

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ONTWERP EN INRICHTING

eigen keuzes kunnen maken. Daar horen ook andere organisatie- en werkvormen bij. Daarom starten we onze programma’s van eisen niet meer vanuit de ruimte maar vanuit de plek. De kernvraag is dus welke mix van activiteiten gefaciliteerd moet worden voor jouw optimale leeromgeving. Daar horen vragen bij als welke activiteiten, hoe vaak, met wie, hoeveel, waar en waarbij in de buurt? De mix aan plekken, al dan niet in een gesloten ruimte, zorgt voor flexibiliteit om hybride te leren.” Op een vraag of daarmee het aantal m² toeneemt stelt Merel: “Dat hoeft niet; je gaat uit van hetzelfde aantal m², maar je vult het anders in door diverse plekken te maken. Diversiteit aan plekken daagt docenten ook uit en dat betekent dat je ook aan het gedrag van mensen werkt. Dit is niet vanzelfsprekend en daar moet je de tijd voor nemen. Maar mijn ervaring is dat een diversiteit aan plekken het team kan stimuleren en hen uitdaagt om nieuwe werkvormen aan te bieden en deze afwisseling docenten en leerlingen de gevraagde ruimte en lucht oplevert.” Merel illustreerde haar verhaal aan de hand van een groot aantal verschillende werkplekken. Als je begint bij zones en plekken, kom je op een ander programma uit dan als je bij lokalen begint. Een programma dat aansluit op de onderwijsontwikkelingen van vandaag. De stelling van Peter van Loon tijdens zijn sessie is dat het klassikaal onderwijssysteem is achterhaald. Passend onderwijs past niet meer in het huidige systeem. De toenemende diversiteit in niveauverschillen én een sterk uiteenlopende individuele leerbehoefte van leerlingen, vraagt om een anders georganiseerd leerstofaanbod. Om een goed gebouw te maken dat past bij het onderwijs van morgen moet je de balans zoeken tussen functionaliteit, gezondheid, duur-

zaamheid en een vitale relatie met de omgeving. Als goede voorbeelden noemde Peter het Ichtus College in Kampen en het Da Vinci College in Roosendaal.” Een interessant perspectief op huisvestingontwikkelingen benoemde facilitair manager Rob Pasman van

“Wij constateerden dat er ruimte was voor een beurs die zich specifiek richt op de facilitaire kanten van het onderwijs” Gelderveste: “Wij kiezen in onze opgave als uitgangspunt renovatie en niet per se nieuwbouw; de gebouwen staan op de goede plek en alle voorzieningen liggen er al, waaronder de infrastructuur. Uiteraard is nieuwbouw wel een optie wanneer dat slimmer is. Ik zit in een krimpregio en heb altijd m² over en kan dus ook andere activiteiten in mijn gebouw huisvesten. Dat maakt bestaande scholen in met name dorpen een stuk aantrekkelijker.” Directeur Jos Plattel inkoopadviseur Pro Mereor ging in zijn sessie met facilitair managers in discussie: “Heel veel opdrachtgevers willen nog teveel hun stempel drukken op aanbestedingen. Maar de markt weet het vaak beter en daarom moet je van aanbodgericht naar vraaggestuurd gaan. Niet de product specificatie moet het uitgangspunt zijn, maar de kwaliteit die je wilt realiseren voor de prijs die je wilt betalen. Vervolgens kan de markt daarop reageren.” Kijk voor meer informatie en een terugblik op pof-online.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Green Deal Scholen, José van Santen

GREEN DEAL SCHOLEN AFGEROND: DE RESULTATEN OP EEN RIJ

Bewustzijn vergroot bij gemeenten en schoolbesturen In een gezond en duurzaam schoolgebouw leren kinderen beter. Daarom heeft de Green Deal Scholen het gemeenten en schoolbesturen gemakkelijk gemaakt om betaalbare, groene verbeteringen door te voeren. Inmiddels is het programma na twee jaar afgerond. Hieronder de resultaten én handige tips.

et online en offline informatie, mailings, kennisbijeenkomsten en gerichte sessies is het bewustzijn voor een gezond en duurzaam schoolgebouw sterk vergroot. • 80% van de scholen en gemeenten hebben ten aanzien van duurzaamheid ambities geformuleerd of zijn daarmee bezig. • 90% van de schoolbesturen in het primair en voorgezet onderwijs kijkt voor verduurzaming naar het Meerjarenonderhoudsplan.

• 80% van de schoolbesturen financiert de verduur zaming vanuit eigen financiële reserves. • 40% van de schoolbesturen denkt en werkt vanuit integrale oplossingen. Dit is ook bij 60% van de gemeenten het geval. • De grootste belemmeringen om gebouwen te verduurzamen vormen het ontbreken van financiële middelen (65%), het gebrek aan (personele) capaciteit (57%) en het niet aanwezig zijn van voldoende (juridische) kennis (52%). ONLINE KENNISPORTAL OVER GEZONDE EN DUURZAME SCHOOLGEBOUWEN Op de onafhankelijke, rijk gevulde kennisportal GreenDealScholen.nl vinden schoolbesturen en gemeenten alle informatie die zij nodig hebben. Deze informatie is niet eerder op deze wijze ge bundeld geweest. Mét bijna 30.000 bezoeken aan de website weten veel schoolbesturen en gemeenten de informatie te vinden.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ONTWERP EN INRICHTING

Ambassadeur Geesje Westra, facilitair coördinator bij Piter Jelles in Leeuwarden: “Ik heb twee tips voor schoolbesturen: Gebruik je gezond verstand en werk samen met een goede, eerlijke adviseur. Je hebt iemand nodig die het geheel overziet en begrijpt. De samenhang van het type en de staat van je gebouw, de installaties, de in- en afstellingen en gedrag van de gebruikers bepaalt welke verduurzamingsmaatregelen je zou kunnen nemen en effectief zijn.” SUBSIDIEREGELING VRIJWEL VOLLEDIG BENUT De subsidieregeling waarmee schoolbesturen de helft van hun advieskosten (maximaal € 3.500) konden terugvragen, is vrijwel volledig benut. In totaal zijn 170 schoolbesturen geadviseerd over verduurzaming van hun schoolgebouwen. Hierbij zijn 382 school locaties betrokken (296 PO-locaties én 86 VOlocaties). De aangevraagde subsidies betroffen de volgende thema’s: het benutten van duurzame energie, energiebesparing, verbetering van binnenmilieu of een combinatie daarvan. BINNENMILIEUSCAN EN PRESTATIECONTRACTEN BASISSCHOLEN ONTWIKKELD De Binnenmilieuscan Basisscholen is ontwikkeld. Met dit eenvoudige hulpmiddel kunnen basisscholen op een laagdrempelige manier de binnenmilieu kwaliteit monitoren. Ook zijn schoolbesturen en gemeenten begeleid om te komen tot prestatie contracten voor een beter binnenmilieu én goede energieprestaties. Twaalf scholen in de regio’s Rotterdam Rijnmond en Haaglanden zijn als koplopers aan de slag gegaan onder begeleiding van de GGD en een ingenieursbureau. KOPLOPERS WERKEN AAN AMBITIEUZE PRESTATIES Met het programma School vol Energie zijn ambitieuze prestatie-eisen gekoppeld aan een unieke businesscase. Via een nationale competitie en lokale aanbestedingen zijn vijf koplopers (marktconsortia) ontstaan. Zij hebben gewerkt aan een generiek en schaalbaar concept.

De prestatie-eisen zijn: energieneutraal, Frisse Scholen klasse B en functioneel toekomstbestendig. Wat de businesscase bijzonder maakt zijn de financiering van zowel gemeente als schoolbestuur en het plafondbudget. Er zijn zeven waarde volle instrumenten ontwikkeld die variëren van een intentieovereenkomst tussen gemeente en schoolbestuur tot een prestatie-uitvraag.

“Op de onafhankelijke kennisportal GreenDealScholen.nl vinden schoolbesturen en gemeenten alle informatie die zij nodig hebben”

HANDIGE INSTRUMENTEN Diverse handige instrumenten zijn ontwikkeld: 1. Kennisportal Green Deal Scholen - Bundelt de beschikbare kennis over verduurzaming van schoolgebouwen. 2. Beslisboom verduurzaming scholen - Helpt scholen een passende aanpak te kiezen waarmee ze hun bestaande gebouwen duurzamer kunnen maken. 3. Installatiescan - Helpt installateurs en onderhoudsbureaus bij het optimaal inregelen van installaties om kosten te besparen. 4. Kwaliteitskader huisvesting scholen - Biedt praktisch toepasbare kwaliteitscriteria voor onderwijsgebouwen. 5. Binnenmilieuscan - Helpt om de kwaliteit van het binnenmilieu eenvoudig te monitoren. 6. Schoolventilatiesystemenvergelijking - Geeft inzicht in soorten ventilatiesystemen en waar op te letten bij aanschaf, oplevering, inregelen en onderhoud. 7. Aanbestedingsdocument - Biedt overzicht wanneer en hoe schoolbesturen werkzaam heden kunnen of moeten aanbesteden. WERKEN AAN VERVOLG De partners binnen de Green Deal Scholen werken aan een vervolg op de afgeronde activiteiten. Dit om schoolbesturen en gemeenten blijvend te ondersteunen met onafhankelijke kennis en informatie over aanpakken die zich bewezen hebben in de praktijk. Meer informatie? GreenDealscholen.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Daglicht en frisse lucht Essentieel in schoolgebouwen Het positieve effect van natuurlijk daglicht en ventilatie op de leeromgeving

De rol die schoolgebouwen hebben bij de ervaringen en vorming van kinderen is groot. Materialen, kleuren, lucht-kwaliteit, akoestiek en daglicht in het bijzonder zijn factoren die daar een grote rol in spelen. VELUX heeft daarom een bulletin gemaakt met onderzoeksresultaten over de invloed van daglicht en frisse lucht op de leeromgeving en leerprestatie van kinderen. Bovendien worden hierin een aantal referentie-projecten getoond die dit effect laten zien.

modulaire lichtstraten

Tot eind 2018 ontvangt u een gratis upgrade naar ventilerende modules voor VELUX modulaire lichtstraten. Vraag naar de voorwaarden. Meer informatie op: modulairelichtstraten.velux.nl

Tekst Paul Zaal, LaSalle Live Producers

IKC ‘De Oersprong’: twee jaar later In oktober 2016 werd IKC De Oersprong in Ulft van Stichting Essentius geopend. Dit IKC is de eerste school in Nederland waar een innovatieve vorm van aanbesteden met een 25-jarig contract voor exploitatie, energie en onderhoud tegen een vaste prijs wordt toegepast. Hoe zijn de ervaringen 2 jaar na ingebruikname?

e spraken met projectleider John Freriks vanuit Essentius, directeur Hans Epping en directeur Harry Vedder van M3V Advies. Hans: “De Oersprong staat voor verbondenheid met Ulft, voor kracht en sterkte. Dit is de start én de bron waaruit we ons ontwikkelen tot waardevolle mensen voor onze samenleving.” De Oersprong is een basisschool met vóór-, tussen- en naschoolse opvang. We wilden een energieneutraal en eenvoudig aanpasbaar gebouw realiseren dat minimaal 25 jaar binnen de Rijksvergoedingen exploiteerbaar is.” Onder leiding van M3V Advies werd een vernieuwend onderwijsconcept ontwikkeld. “Het IKC bevindt zich in een krimpregio en we weten dus niet precies hoe het leerlingaantal zich op langere termijn ontwikkelt,” stelt John, “daarom moet het gebouw geschikt zijn voor functieverandering en aanpasbaar in de omgeving zijn.” Harry vult aan: “Zo’n uitgangspunt daagt betrokkenen uit creatief te brainstormen binnen de beperkte mogelijkheden.” John hierover: “Dat kost vooraf

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

tijd maar levert tijdwinst op in de realisatiefase.” Ook duurzaamheid is een belangrijk ontwerp uitgangspunt. En - niet in de laatste plaats - moet ‘het gebouw’ de onderwijsmethode volgen en niet andersom! TOTAL COST OF OWNERSHIP (TCO) “Hier hebben wij geadviseerd het ontwerp, de reali satie en het lange-termijn beheer integraal aan te pakken,” licht Harry Vedder toe, “flexibel en duurzaam bouwen met een horizon van 25 jaar staat in onderwijsland nog in de kinderschoenen. Gebruikelijk is dat alle opeenvolgende fases een hoog detailniveau hebben en ‘in beton gegoten zijn’. Dat wilden we juist voorkomen.” Traditionele bouwprocessen zijn star en weinig toekomstgericht. En niet ‘waarde’ maar ‘prijs’ vormt de belangrijkste drijfveer. Doelstelling hier was om de verantwoordelijkheid voor het functionele eindresultaat bij de bouwer neer te leggen en risico’s uit te sluiten: “We streven naar maximale waarde binnen een vast

ONTWERP EN INRICHTING en lange-termijnbudget. Essentius is deskundig op onderwijsterrein maar niet op het terrein van bouwen van scholen,” licht John toe. M3V Advies heeft daarom een aanpak voorgesteld op basis van ‘Total Cost of Ownership’ (TCO). Daarbij worden aanpak, samenwerking en sturing op een innovatieve en flexibele manier aangepakt. Het delegeren van verantwoordelijkheden naar deskundige partners is daarbij kenmerkend. Bij TCO gaat het er om ‘functionaliteit’ te definiëren en niet de technische detaillering. Een tweede kenmerk is dat je waarde definieert (en niet de technische voorzieningen die daarvoor nodig zijn). En tenslotte ben je vooral geïnteresseerd in de vaste lange-termijn exploitatiekosten. Management gedurende de ‘life-cycle’ van

“Bij TCO gaat het er om ‘functionaliteit’ te definiëren en niet de technische detaillering” een gebouw. “Eigenlijk ben je 25 jaar lang ‘state-ofthe-art’ tegen een vaste prijs,” vat John samen. Bij De Oersprong zijn de exploitatiekosten vastgesteld voor 25 jaar. Meer- en minderwerk verrekening is er niet meer en het exploitatierisico ligt ‘buiten de deur’. M3V Advies begeleidde de TCO-aanbesteding. LANGE TERMIJN ENERGIENEUTRAAL Het project is gegund aan Zenzo Maatschappelijk Vastgoed en Rau Architecten. John daarover: “Met beide partijen hebben we prima samengewerkt en snel resultaten bereikt.” Hans over de samenwerking na ingebruikname: “Voor ons, was het even wennen, maar na een korte gewenningsperiode loopt de communicatie met Zenzo nu prima.” Eén van de eisen is de lange-termijn energieneutraliteit. Tijdens de bouw bleek dat met andere dan de geplande systemen betere resultaten bereikt worden. Bij een traditioneel traject zouden dergelijke systemen uit budgettaire overwegingen niet geplaatst zijn. Bij TCO lukt dit wel: niet de investering, maar de exploitatie last is immers van belang en die wijzigt niet.” TCO biedt flexibiliteit, duurzaamheid, continuïteit en vaste exploitatielasten. Als methode past het nog niet in de huidige structuur van Rijksvergoedingen. John hierover: “De kwaliteit van het onderwijs staat in de Gemeente Oude IJsselstreek hoog op de prioriteitenlijst. Daarom is het gelukt het gemeentebestuur ervan te overtuigen dat een TCO-traject voor De Oersprong de meest doelmatige aanpak is. Bijzonder was dat de gemeente - als eerste in Nederland - haar investeringsbudget volledig beschikbaar stelt en dit ten goede komt aan kwaliteit.”

LEERMOMENTEN Hans en John zijn eensgezind en positief over het resultaat van het gevolgde proces en het dagelijks gebruik. Voorwaarde is dat TCO alléén werkt wanneer je samenwerkt met partijen die expertise in huis hebben en sturen op waarde. Dat is hier gelukt. Hans geeft aan dat hij met de kennis van nu in een volgend traject de GGD eerder in het proces wil betrekken, omdat er voor de VSO/BSO meer specifieke aandachtspunten zijn dan verwacht. John zal in een volgend traject ICT in een vroeger stadium inbrengen. Er zijn pas twee van de 25 jaar verstreken en dus laten lange-termijn conclusies nog even op zich wachten, maar de ervaringen tot nu toe zijn positief. John reageert enthousiast: “Het resultaat voldoet aan alle verwachtingen en het toepassen van een TCOconcept is absoluut voor herhaling vatbaar, maar het is daarmee niet automatisch een blauwdruk om altijd voor TCO te kiezen. De grote lijn is wel dat je met TCO veel meer bereikt dan met een traditionele aanpak waarbij alles vooraf dichtgetimmerd wordt in programma’s van eisen, bestekken en contracten.” Kijk voor meer informatie op m3v.nl. Of neemt u contact op met Harry Vedder van M3V: vedder@m3v.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Grafisch Lyceum Utrecht

Fontys R3 Eindhoven

Fontys S3 Eindhoven

GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving vormt een prettige fysieke ruimte. De leeromgeving van de toekomst is in onze ogen een plek die docenten en studenten, leerkrachten en leerlingen de ruimte geeft om aan de slag te gaan waar, wanneer en hoe zij dat willen. Om zo samen te ontdekken, discussiëren, improviseren en inspiratie uit te wisselen. Zo wordt leren persoonlijker, interessanter en leuker. Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met vraagstukken vanuit zowel hogescholen en universiteiten als het voortgezet onderwijs. Wij begeleiden u van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Ons Onderwijsteam denkt met u mee over uw huidige situatie en anticipeert op de toekomst. Haagse Hogeschool

Neem vandaag nog contact met ons op: info@gispen.nl

Fontys R4 Eindhoven Fontys R4 Eindhoven

www.gispen.com | www.roomtolearn.nl

Tekst Sibo Arbeek

ONTWERP EN INRICHTING

MSG DE GARVE EN VLAKVULLENDE VIJFHOEKEN

Een gebouw voor en door kinderen In eerste instantie ging de gemeente Lochem voor een brede mfa met naast de scholen en kinderopvang een CJG en zorgaanbieder Sensire, maar dat werd het niet. Vanuit het integraal huisvestingsplan werd een haalbaarheidsonderzoek verricht en daar kwam MSG de Garve als voorkeursscenario uit. Het resultaat is een Barbapapagebouw met een Escheriaans gevelbeeld.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

et gesprek vindt plaats met architect Rob Moritz, beleidsmedewerker Maatschappe lijke Ontwikkeling van de gemeente Lochem Appie Baas, directeur van de Prins Hendrikschool Antoine Rossewij, directeur van de Meester G. Propschool Jokelien Homans en Erwin Veneklaas Slots en Rop Krist van ICSadviseurs. Appie trapt af: “De aanleiding voor de nieuwbouw ligt in het feit dat de twee schoolgebouwen meer dan 100 jaar oud waren en niet meer voldeden aan de eisen van deze tijd. De gemeente heeft de zorgplicht voor vervangende nieuwbouw en de wethouder wilde scholen vervangen. Omdat de regio krimpt, is gekeken naar een slimme oplossing, waarbij we één gebouw met meerdere gebruikers voor ogen hadden.” Ook geeft Appie aan dat er acht verschillende opties in verschillende combinaties van scholen in beeld waren gebracht voor de locatiekeuze waarover het college en de raad de knoop moesten doorhakken. Erwin Veneklaas Slots: “De gemeente wilde terug naar drie onderwijspunten. Sommige locaties waren in particuliere handen, maar deze grond was in eigendom van de gemeente. Door een slimme schuifoperatie in combinatie met ontwikkelingen rond sociaal cultureel werk De Garve en de herontwikkeling van andere locaties kon deze locatie worden vrijgespeeld.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw MSG De Garve Lochem Adviseur ICSadviseurs (Programma van Eisen, aanbesteding en projectbegeleiding) Architect Rob Moritz, 19 Het Atelier Architecten Aannemer Kreunen Bouw, Lochem Stichtingskosten € 3,600.000 incl. BTW Inschrijfsom € 2.077.777,- excl. BTW Omvang 2.330 m² Ingebruikname augustus 2017

SCHOOLDOMEIN

MEERSCHOLENGEBOUW Jokelien vult aan: “Je zit in een regio waar je het geld goed moet verdelen en dus moet je niet voor leegstand bouwen. Bovendien lagen in de omgeving functies waar we nu goed mee samenwerken. Deze locatie ligt dichtbij het centrum, waardoor het verkeer een aandachtspunt is. Als je meerdere scholen in een gebouw huisvest kun je makkelijker flexibiliteit opvangen. Binnen het gebouw kun je dan verder gaan samenwerken en op die manier kunnen we kinderopvang goed regelen. Iets verder is het Kinder knooppunt ondergebracht in een gebouw waar kinderopvang al was gehuisvest. We hebben voor de toekomst gebouwd en dat betekent dat vier groepen tijdelijk ook in dat gebouw voor kinderopvang zijn ondergebracht.” Antoine: “Het nieuwe schoolgebouw is in de kern een bedrijfsverzamelgebouw, maar we werken in goede harmonie samen in het techniek lokaal, de keuken, het speellokaal en de bibliotheek.” Jokelien knikt: “In de praktijk werkt het wel als een brede school, want we werken met veel partijen samen. We hebben wel onze eigen personeelskamers, omdat we dat belangrijk vinden.” Jokelien: “De sfeer was goed; we wilden bepaalde lokalen en waren complementair qua verdeling. De ouderraden namen het voortouw in het samengaan van de scholen; ze vergaderen met elkaar en hebben voorstellen voor het gezamenlijke plein gedaan.” Antoine knikt: “We hebben een gezamenlijk speelplein dus ook dezelfde pedagogische afspraken.”

mei 2018

vlnr: Rop Krist, Appie Baas, Antoine Rossewij, Jokelien Homans, Erwin Veneklaas Slots en Rob Moritz

BARBAPAPA Erwin: “In de architectenselectie was de visie leidend. Er lag een leuke uitvraag, waar de leerlingen ook over hadden meegedacht. Rob bleek een architect die gewend is met kinderen te spreken.” Rob reageert: “Ik vond het eerst een krappe plek en dat betekent dat je sowieso in twee lagen moet bouwen. Het is bovendien een veelvormig terrein aan de rand van het oude centrum. We hadden bouwstenen van vier modellen meegenomen en dat vonden de kinderen heel erg leuk; zij stelden ook de slimste vragen, zoals hoe komt een bal van het dak of hoe kunnen we met twee scholen in een gebouw. De ultieme vorm was een soort barbapapaschool, een gebouw dat zich vloeiend vormt naar de omgeving en het programma en daardoor wulpse rondingen had. Het Kinderknooppunt heeft daar ook een zinvolle rol in vervuld; een burgerinitiatief waarbij kinderen zelfvertrouwen kunnen opbouwen door middel van ervaringsgericht leren. Zo hebben ze ook meegedacht in de bouw van het nieuwe gemeentehuis. De kinderen zaten in de ontwerpgroep; zo moest de installatieadviseur uitleggen wat duurzaamheid betekent en dat het belangrijk is om weinig energie te gebruiken of dat de stand van de zon van invloed is op natuurlijk daglicht. De jongste kinderen hebben een paar honderd tekeningen over hun ideale school gemaakt, waar een speelsheid, openheid en avontuurlijkheid uitsprak. Steeds kwam een glijbaan in de school terug en die is er dus ook gekomen. Identiteit moet je niet aan het gebouw aflezen; dat ben je zelf, zijn je kinderen en het onderwijs dat je geeft.”

Foto: Ronald Tilleman voor Sto

ONTWERP EN INRICHTING

ZOEKEN NAAR OPLOSSINGEN Rop Krist van ICSadviseurs: “Het budget was een normkostenbudget, inclusief installaties. Dat was laag en er waren al veel voorbereidingskosten. Boven dien wilde de gemeente een duurzaam gebouw. Samen met de ontwerpgroep hebben we besloten om het volume te verkleinen. Hoe kleiner je bouwt hoe beter en efficiënter het is. Het gebouw is waanzinnig geïsoleerd, dus heb je minder installaties nodig. De scholen hebben gekeken wat ze binnen het programma konden samendoen.” Rob: “Als team hebben we naar oplossingen gezocht. De constructeur heeft een vrije plattegrond gemaakt met de draagconstructie in de gevel, zodat grote overspanningen mogelijk waren. Vanwege de beperkte verdiepingshoogte hebben we spuitplafonds die akoestisch werken. Installaties gaan door de vloer of hangen eronder, zodat je de opbouw heel mooi ziet. Daarnaast is het een gasloos gebouw met energielabel A+++.” Jokelien knikt: “We zijn er steeds bij betrokken. Zo hebben we gekozen voor kleinere ruimten voor de IB-er en de directeuren. De lokalen zijn wat kleiner geworden, maar anders ingedeeld en er is inpandig een extra lokaal gerealiseerd voor begeleiding van kleine groepen.” Appie vult aan: “Door als gemeente en besturen samen op te trekken hebben we het maximale eruit gehaald met als resultaat een duurzaam gebouw voor het onderwijs dat iets toevoegt aan de omgeving.” DE GRAANAREN UITSTRALING Rob over het ontwerp: “Het gebouw kent drie entrees; de hoofdentree waar je gezien wordt en waar je

“Identiteit moet je niet aan het gebouw aflezen; dat ben je zelf, zijn je kinderen en het onderwijs dat je geeft”

ook de glijbaan en het verdiepte speellokaal ziet. Daarnaast zijn er neveningangen voor onderbouw en midden-/bovenbouw, die door beide scholen gebruikt worden. Het atelier kan opengegooid worden voor presentaties en de centrale keuken is door een opstapje ook door kleine kinderen te gebruiken. Het gebouw heeft een natuurlijk hart waaromheen de ruimten zich logisch ontvouwen. Door die openheid beneden en boven hebben de kinderen zicht op elkaar. Je ziet door de kleur van het linoleum naar welke school je gaat. We werken verder met buitengevelisolatie. Dat wilden we hard afwerken aan de buitenkant met extra gewapende stuc. We wilden op plinthoogte een steviger laag met minerale steenstrips. Geen namaak bakstenen op de gevel, want dat vind ik oerlelijk. We vroegen de leverancier mee te denken over nieuwe vormen en die kwam met ecoshapes. Toevallig zag ik in de bijlage van het NRC een artikel over vlakvullende vijfhoeken. Nummer 15 is het geworden, een Escheriaanse vorm met een graanaren uitstraling. En toevallig heet het gebouw de Garve.” Erwin ten slotte: “Bij veel aanbestedingen prikkelen we de aannemer om binnen het budget zogenaamde nice tot have’s te realiseren. Dat vraagt om een strakke aansturing maar vooral om creatief en integraal denken. We hadden er 17 geformuleerd met een omvang van € 150.000. De glijbaan was een must have en hangende toiletpotten een nice tot have. We hebben ze bijna allemaal binnen gehaald.” Neem voor meer informatie contact op met Erwin Veneklaas Slots van ICSadviseurs erwin.veneklaasslots@icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

PULASTIC AT WORK

Het Piushof in Panningen biedt meer dan sport en spel!

SYSTEMEN / KLEUREN Ruimte

Systemen

Kleur

Sporthal 1 (renovatie)

1.184 m2 Pulastic® Elite Performance 90 Eco

Wild Orchid 321

Pulastic® Soundwall Visuals Wandbekleding Pralschutz Terra Wandbekleding

Sporthal 2

1.370 m2 Pulastic® FL Eco

Wild Orchid 321

Overige ruimten

Sika Comfortfloor Sika® Troffelvloer / trapcoating

Grijs

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ONTWERP EN INRICHTING

Twee in één, niet voor de sport alleen!

PROJECTOMSCHRIJVING Bij het woord sporthal denkt u uiteraard direct aan sportbeoefening. Het Piushof in Panningen biedt meer dan sport en spel. Naast sport worden er shows, muziekevenementen, bedrijfsfeesten en beurzen gehouden. Een hapje eten, een drankje nuttigen en even op adem komen kan in sport bar The Coach. En dat alles onder één dak in twee hallen in het Piushof in Panningen: twee in één, niet voor de sport alleen! Samen zijn de hallen goed voor ruim 2.200 m2 vloeroppervlak. Elke hal valt door middel van tussenwanden te verdelen in drie gelijke delen. Zo worden de

“De keuze voor dit type sportvloer was een wens van de gebruikers vanwege de technische, comfortabele en duurzame eigenschappen”

twee hallen verdeeld in zes sportzalen met in totaal acht kleedruimten. Ook de passieve sportfanaat heeft alle ruimte in het Piushof. De tribunes in beide hallen bieden plaats aan ruim 1.000 toeschouwers en zijn gescheiden door een deur. DE BOUW Stichting Sporthallen Helden lanceerde op 30 mei 2015 het plan om het Piushof in Panningen te renoveren en uit te breiden. Het plan met de naam ‘Project Energy Dome’ is een investering van bijna 3 miljoen euro. Met de renovatie en uitbreiding wil stichting Sporthallen Helden voldoende capaciteit

Betrokken partijen: Opdrachtgever: Stichting Sporthallen Helden Aannemer: In eigen beheer van Stichting Sporthallen Helden Architect: Silvrants Architecten Applicatie Pulastic sportvloeren: Het Pulastic team Applicatie Sika vloeren: Decopox

creëren. Daarnaast zal de ontwikkeling van veiligheid en sportonderwijs worden bevorderd dankzij het gebruik van digitale media. De verbouwing en het vergroten van de accommodatie geeft ook meer mogelijkheden voor nieuwe verenigingen. Naast sportonderwijs door verschillende scholen zijn nog vele verenigingen gebruiker van de sporthallen. PULASTIC ® EN SIKA ® OPLOSSINGEN Het Piushof was al zeer tevreden over de bestaande Pulastic® sportvloer uit 1999. Mede daarom zijn zij voor dit grote project weer bij ons terecht gekomen. In de gerenoveerde zaal is gekozen voor de Pulastic® FL Eco. In de nieuwe zaal is gekozen voor de Pulastic® Elite Performance 90 Eco. Beide in de kleur Wild Orchid. De keuze voor dit type sportvloer was een wens van de gebruikers vanwege de technische, comfortabele en duurzame eigenschappen. Bijzonder aan de nieuwe hal van het Piushof is de wandbekleding; de onderste helft van de wanden zijn bekleed met Pralschutz Terra wandbekleding en de bovenste helft van de wanden met de Pulastic® Soundwall. Dankzij deze combinatie is de akoestiek in de hal enorm verbeterd. In de overige ruimten zoals de gangen, kleedruimten, douches en toiletten is gekozen voor de Sika® Comfortfloor, Sika® troffelvloer en trap coating. Met een zeer strakke planning is deze gehele verbouwing gedaan in de schoolvakantie met een prachtig resultaat. Voor meer informatie kijkt u op www.pulastic.com

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek

BETOVEREND DEBAT IN DE TOVERBERG

Foto Ben Vulkers

Hoe een gebouw als een tweede huid aanvoelt

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

EXPERTMEETING

Een debat tussen krachtpatsers in een gebouw dat als een huid past. Wat is de visie op de ontwikkeling van het kind en hoe organiseer je dat? En kan een goed gebouw en dito organisatie iets betekenen voor de werkdruk van leerkrachten?

irecteur John Vonk: “Ik ben in 2015 begonnen als directeur van IKC De Toverberg. De essentie van elke organisatie is hoe je mensen in hun passie krijgt. Als dat lukt zijn didactische uitgangspunten minder belangrijk.” Adjunctdirecteur Corrie Baas knikt: “Ik had mijn ideale school al lang voor ogen, waarbij het gebouw een schil is om het onderwijs en als een thuis aanvoelt. Toen het er eenmaal stond paste het binnen een week. Er is een bepaalde vrijheid binnen duide lijke kaders. Omdat dit gebouw geen muren heeft is het interieur bepalend; je moet plekken maken die kinderen aankunnen. Zo hebben we een techniek ruimte als lab waar kinderen proefjes kunnen doen.” Onderwijs coördinator Marjolein ter Haar: “Niet elk kind leert op dezelfde manier. Het is een uitdaging om je droom uit te laten komen door een plek te maken waar kinderen zelf leren ontdekken.” Adviseur Ineke van Sijl van Slim Onderwijs:

“Vervolgens moet je het team betrekken; hoe zorg je ervoor dat de mensen datgene doen wat past binnen de visie? Ik heb geholpen het concept naar een vlekkenplan te vertalen, waardoor het tastbaar werd.” Erik Schotte van LIAG: “Bij deze nieuwe onderwijsvisie paste geen traditioneel ontwerp van een onderwijsgebouw. De ambities van de opdrachtgever hebben we weten te vertalen naar een school zonder klaslokalen. De beleving van

Deelnemers debat John Vonk Corrie Baas Marjolein ter Haar Sjef Drummen Herman Hertzberger Dafne Wiegers Ineke van Sijl Erik Schotte Janet van Oort

Directeur IKC De Toverberg Adjunct-directeur IKC De Toverberg Coördinator Kwaliteit & Onderwijs en Passend Onderwijs-Unicoz Directielid en onderwijskunstenaar Niekée AHH architecten AHH architecten Onderwijs adviseur Slim Onderwijs en bestuurslid VTG. LIAG Architecten en Bouwadviseurs ICSadviseurs

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

het kind stond daarbij centraal. Tegelijkertijd is de school een plaats voor sociale interactie en ontmoeting. Vanuit hun eigen, ‘veilige’ basis worden kinderen gestimuleerd om de ‘open’ ruimte in te gaan en contacten te leggen met anderen.” Herman Hertzberger vult aan: “Jullie gebruiken het woord veiligheid, maar in de geschiedenis hebben we nooit in een veiliger omgeving geleefd dan nu. Het woord veiligheid wordt misbruikt, laat de kinderen eens omvallen en buitenspelen. Veiligheid betekent in mijn ogen vooral geborgenheid. Zorg dat het kind weerstand opbouwt tegen een omgeving die relatief onveilig is. Als je op school niet leert met elkaar om te gaan dan leer je het nooit meer. Dat is deels de invloed van de digitale wereld, die de wereld platslaat. Mijn hele leven staat in het teken van Montessori, waarbij het zelflerende kind centraal staat. Ik denk dat je een school snel kunt beoordelen door te kijken hoe de tafels in een lokaal staan; staan ze centraal gericht of vind je het een gezellige boel. Het beeld van een grote huiskamer als model spreekt me aan als plek waar kinderen elkaar ontmoeten.” Erik: “Het ontwerp van dit IKC zie ik daarom als een voorlopig hoogtepunt; een school bereidt leerlingen niet alleen meer voor op vervolgonderwijs, het ondersteunt hen in het ontwikkelen van sociale vaardigheden voor verdere ontplooiing in de maatschappij. Deze verandering zag je ook al terug in ons ontwerp van Niekée, een middelbare school, dat in feite als een grote huiskamer is ontworpen.” Sjef Drummen knikt: “Ik vind per definitie dat we het instituut school moeten afschaffen en anders na gaan denken over het leren. We zijn op weg naar een learning society, waar mensen ook vanuit het morele standpunt er voor elkaar zijn. Een school is een leergemeenschap waar mensen elkaar ontmoeten en waar je vader met alzheimerlight ook welkom is. Je wilt mensen zelfstandig laten leren door het leerproces te optimaliseren; wij leren jou niets, het zijn jouw hersenen die leren.” DIGITALISERING MAAKT HET ONDERWIJS BETER John: “Ik wilde een veilig gebouw dat uitnodigt om te ontdekken en waarbij de activiteiten op vanzelfsprekende plekken plaatsvinden. Digitalisering heb je nodig om het onderwijs te personaliseren.” Janet van Oort knikt: “Digitalisering verruimt enorm, maar

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

“Ik wilde een veilig gebouw dat uitnodigt om te ont dekken en waarbij de activiteiten op vanzelf sprekende plekken plaatsvinden”

niet elk kind kan ermee omgaan; je moet een kind vooral een veilige omgeving bieden en bewust kiezen voor een bepaalde opstelling. Digitalisering is daarbij een middel.” Corrie vult aan: “We hebben gekozen voor vaste devices voor de onderbouw. Dat zetten we klaar, omdat we niet willen dat kinderen met devices rondlopen; bovendien vinden ouders dat niet prettig. We leren kinderen wel om met mediawijsheid om te gaan. Het mooie is ook dat kinderen direct feedback krijgen en in competitie met zichzelf gaan. Het onderwijsplatform Snappet helpt om kinderen zelf hun weg te laten vinden.” Sjef: “ICT is in mijn ogen zowel middel als doel. Je ontkomt niet aan de digitale wereld en het doel is dat kinderen daarmee om kunnen gaan om goede keuzen te maken. Daarbij komt dat kinderen met hun mobiele telefoon continu verbonden zijn; dat heet interconnectiviteit. Het kwabbetje van de wiskundedocent kan niet tegen het mobiel op. Interconnectiviteit en rust in je hoofd vormen geen tegenstelling. Je moet de verbeeldingskracht van kinderen stimuleren en daar gebruik je digitale middelen bij.” Herman reageert: “Het is én én. Maria Montessori leerde ons 100 jaar geleden al om te leren door zelf te doen. Het aardige van de digitale wereld is dat die het stomme leerwerk meer kan overnemen, daar heb je geen leerkracht meer voor nodig. Ik ben opgevoed in het zelf leren, maar zou met de digitale mogelijkheden van nu alles anders gedaan hebben. Al dat gezwoeg en elke keer dezelfde strijd over de verloren ruimten, elke vierkante meter die geld kostte en lange gangen met lokalen.” WERKT HET GEBOUW ALS VLIEGWIEL VOOR MODERN ONDERWIJS? Herman reageert: “Ja, maar als de docenten niet meegaan ben je nergens. Die moet je dus betrekken.” John reageert: “We zijn met een select clubje gestart en vervolgens waaierde het uit. De leerkrachten konden zich er in eerste instantie niets bij voorstellen. Nu het eenmaal werkt en ze complimenten van ouders krijgen kun je verder ontwikkelen.” Sjef knikt: “Op Niekée hebben we nu 80 leraren die niets anders willen, maar voordat we begonnen waren er 75 die het niet zagen zitten. Je moet met een klein team naar voren kijken en zo de voorwaarden creëren waarin de docenten in competenties kunnen groeien.” Corrie

EXPERTMEETING

Op woensdag 30 augustus 2017 was de officiële opening van IKC De Toverberg in Zoetermeer. In het IKC zijn basis school ’t Schrijverke, kinderopvang De Drie Ballonnen en centrum voor jeugd en gezin Het Meerpunt gehuisvest. Het gebouw is in opdracht van de gemeente Zoetermeer ontworpen door LIAG.

vult aan: “Het gebouw helpt nu mee, maar je moet niet vergeten dat elke ouder in een andere setting is opgegroeid. Wat wij hier doen is niet direct herkenbaar, dus dat kost tijd. Ouders willen hun kinderen beschermen, dus moet je ook nadenken hoe je het onderwijs anders organiseert. Het gebouw maakt dat mogelijk.” DE ARCHITECT HEEFT EEN BELANGRIJKE TAAK IN HET REALISEREN VAN GOEDE GEBOUWEN Herman opent: “Natuurlijk, bij een veranderend mensbeeld horen slimme gebouwen, maar dan moet er wel voldoende budget zijn.” Erik: “Dit schoolgebouw is binnen normbudget gerealiseerd. Door de integrale benadering van de ontwerpopgave was het mogelijk om een kwalitatief hoogwaardig gebouw met een aangenaam binnenklimaat te realiseren. Zo hebben we vanaf het begin adviseurs op het gebied van bouwfysica bij dit proces betrokken. Een goede akoestiek is bijvoorbeeld van doorslaggevend belang om van dit open en lichte schoolgebouw een succes te maken en om de opdrachtgever dus niet teleur te stellen.” Janet vult aan: “Je ziet ook dat directies in bestaande gebouwen hun onderwijs willen vernieuwen; dat betekent wel iets voor het niveau aan renovatie en het verduurzamen van het gebouw.” Herman: “Een bijkomend argument is dat ouders docenten steeds meer onder druk zetten. Ik hoop dat de mogelijk heden van digitale ontwikkeling die angst wegneemt. Dan wordt de school die gezellige huiskamer waarin kinderen zich natuurlijk ontwikkelen.” Sjef knikt: “En ons systeem richt zich op het gemiddelde kind en drukt er vervolgens een stempel op, maar elk kind verdient absoluut maatwerk waarbij leven en leren synoniem is, en je leert om je elke dag weer te verbazen.” John: “De lerende organisatie leert met vallen en opstaan. We hebben dingen uitgedacht die voor ons niet werken en gaandeweg zet je daarin stappen.” Herman knikt: “Leer mij het zelf te doen. Een school kan voor mij nog net zo mooi zijn, maar als je de kinderen niet laat zingen komt het niet goed. Laat ze toneelstukjes opvoeren en dingen doen die de verbeelding prikkelen.” Corrie knikt: “Zo zien wij het ook; we beginnen met een inloop en vervolgens bepalen de kinderen zelf wat ze gaan doen. Twee keer in de week mogen de ouders mee. We bepalen samen

de leerdoelen van de dag en hoe de dag eruitziet. De inrichting in dit gebouw is gebaseerd op het ontdekken en samenleven. Zo leren ze zich op de wereld te oriënteren.” KAN EEN GOEDE LEEROMGEVING DE WERKDRUK ONDER DOCENTEN VERMINDEREN? Sjef: “Zeker, maar dan moet je wel de negatieve conditionering uit het systeem halen en vertrouwen op het zelfsturend vermogen van kinderen. Dat leidt dan weer tot een gigantische bezuiniging en daarmee beperk je de schade die het onderwijs zelf elke dag weer aanricht.” Erik vanuit zijn rol: “Scholen vervullen tegelijkertijd een steeds belangrijker wordende functie in de maatschappij. Zeker nu buitenschoolse en naschoolse opvang ook in het gebouw zijn ondergebracht. Kinderen en ouders ontmoeten elkaar hier, maar ook buurtbewoners komen hier samen. Ons IKC in Groningen bevat bijvoorbeeld een huiskamer met grote keuken voor ouders en de buurt. Dergelijke voorzieningen hangen natuurlijk wel af van de behoeften in de wijk.” Corrie: “Een IKC is er vooral voor het kind en de buurt vanuit een integrale benadering. Ik merk trouwens dat onze leerkrachten meer ontspannen zijn in dit gebouw. Als er iemand niet is, gaat het leerproces van kinderen gewoon door.” Kijk voor meer informatie op liag.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek

Schooljudo in de praktijk

Obs De Boswaid in Egmond aan den Hoef is met 90 leerlin gen een kleine school: “We trekken veel kinderen uit de wijk en hebben daarnaast ook twee taalklassen”, legt Yolanda Fokkinga uit. Ze is leerlingbegeleider juf van de kinderen van groep 5. Ze heeft even tijd voor een kop koffie, want haar kinderen zijn aan het judoën onder begeleiding van Jeroen Blom, Entertrainer van Schooljudo. “Het programma is hier afgetrapt met een ‘waardenworkshop’ voor het lerarenteam. Vervolgens geeft Schooljudo vier fysieke lessen aan verschil lende klassen en aan het einde krijgen ze een diploma.” 56

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

olanda legt uit hoe De Boswaid bij School judo terecht kwam: “Andere scholen hadden er goede ervaringen mee en zo kwamen we er mee in aanraking. Het is bovendien laagdrempelig en makkelijk te organiseren.” We kijken naar de kinderen, die met een prachtig judopak aan op de groene matten instructie krijgen voor hun volgende opdracht, waar ze in tweetallen aan werken. Yolanda is enthousiast: “Je ziet zoveel met de kinderen gebeuren. Er zaten een paar van die onzekere bravoure mannetjes in de groep. Je ziet

ONTWERP EN INRICHTING

“Je ziet dat er nu een soort rust over de groep komt waarin ze elkaar leren vertrouwen”

dat er nu een soort rust over de groep komt waarin ze elkaar leren vertrouwen. Daarnaast leren ze op een natuurlijke en sportieve manier met hun lichaam omgaan. Het geeft kinderen vertrouwen in zichzelf en in de ander. In totaal doen 5 groepen mee: de groepen 3/4, 5, 6, 7/8 en een taalklas. Mooi is te zien dat ze een andere omgangstaal leren en dat maakt het anders dan andere be wegingslessen.” Op het judopak staan de 7 Schooljudo waarden: vertrouwen, samenwerken, beheersing, weerbaarheid,

7 REDENEN OM VOOR SCHOOLJUDO TE KIEZEN 1. Schooljudo maakt kind en klas krachtig 2. Schooljudo past perfect binnen het sociaal-emotionele ontwikkelingsplan van een school 3. Schooljudo levert een bijdrage aan de fysieke, sociaalemotionele en cognitieve ontwikkeling van een kind 4. Schooljudo verbetert de groepsdynamiek en draagt bij aan een veilig schoolklimaat 5. Schooljudo staat als ‘Gezonde School-activiteit’ op de menukaart van de Gezonde School 6. Schooljudo wordt door leerkrachten gemiddeld beoordeeld met een 9! 7. Met een doorlopende leerlijn zorgt Schooljudo voor continuïteit en borging. Zogenaamde ‘Schooljudoscholen’ die Schooljudo structureel binnen hun beleid hebben opgenomen profiteren van een korting op het programma en hebben een gevelbordje waarmee zij zichtbaar maken dat zij zich committeren aan de 7 Schooljudo waarden.

discipline, respect en plezier. In een werkvorm in de klas komen de begrippen terug. De kinderen mogen zelf bedenken wat vertrouwen in de groep inhoudt. “Daar ga ik na een paar lessen mee werken, want “Jeroen legt die begrippen op een speelse manier uit op de judomat. Na een paar lessen ga ik er ook mee werken in de klas. Dan verdiep ik me verder in het online lesprogramma dat onderdeel is van de Schooljudo methodiek.” Kijk voor meer informatie op schooljudo.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek

DAS BIEDT VOORDELEN VOOR OPDRACHTGEVERS EN LEVERANCIERS

Terug naar de kern van het aanbesteden Aanbesteden wordt vaak als complex gezien, maar het kan een stuk simpeler. De wetgever heeft dat voorzien door een procedure te beschrijven die DAS heet en dat staat voor een dynamisch aankoopsysteem. Een markt plaats of dynamisch aankoopsysteem is een virtuele ‘marktplaats’ waar alle – voor een opdracht of project beschikbare – externe partijen zich kunnen aanmelden wanneer ze voldoen aan de kwalificaties.

irecteur Jean-Paul Roegies van Inkoop Meesters: “Je kunt DAS het beste vergelijken met een elektronische marktplaats. Het werkt simpel; als je een opdracht hebt stop je die in de marktplaats en dan krijg je inschrijvingen. Die ga je beoordelen en vervolgens gun je de opdracht aan de beste inschrijver. DAS is niet voor alle producten en processen geschikt, maar wel voor standaardproducten, -diensten en werken. Het gaat veelal over opdrachten met resultaatverplichting, projecten of zelfs producten. Inhuur van tijdelijk personeel is bijvoorbeeld zo’n standaardding of processen die makkelijk in hapklare brokken te knippen zijn. Het is een dienst, gespecifieerd naar bepaalde standaard categorieën. Zo kun je de dienstverlening van projectmanagers standaardiseren op basis van de bna bnr takenlijst. DAS werkt ook goed voor uitvragen

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

rond ICT, meubilair, maar ook voor middelen als boeken en zelfs busvervoer. Juist in een periode van schaarste kan een DAS helpen; door een DAS voor een vraag naar vakdocenten te maken wordt het bereik veel groter; je bent niet meer afhankelijk van één of twee partijen. Wij hebben op dit moment zo’n tien “DAS’en” lopen. Voorwaarde is dus dat je moet kunnen standaardiseren. Ben je toegelaten en herken je je als marktpartij in de opdracht, dan kun je inschrijven. Daar heb je tien dagen de tijd voor en vervolgens wordt beoordeeld en gegund. Zo simpel is het.” SERVICE AAN KLANTEN Inkoopadviseur Marloes Verhoeven: “Wij bieden DAS als een service aan onze opdrachtgevers, die niet zelf de benodigde software

ONTWERP EN INRICHTING hoeven te kopen. Voordeel is dat het in bepaalde gevallen simpeler is dan regulier aanbesteden. Het is een vervanging van de openbare en niet-openbare Europese aanbesteding. Het gaat sneller en je bent niet gebonden aan één leverancier. Je kunt telkens de beste keuze uit meerdere leveranciers maken. We zien dat de concurrentie toeneemt en dat het gunstige gevolgen heeft voor de prijs-kwaliteit verhouding. Het voordeel is ook dat je bij elke opdracht een nieuw contract kunt aangaan waarbij je leert van eerdere ervaringen. Op basis van de ingediende offertes kunnen beslissers snel en trefzeker de juiste gekwalificeerde externe professional tegen het juiste tarief selecteren. Van deze ‘pool’ kunnen uitdrukkelijk ook kleinere (lokale) bureaus en ZZP’ers deel uit maken – een doelgroep die door de huidige omvang van raamcontracten nu vaak niet aan bod komt, maar waar vaak veel expertise en ervaring aanwezig is.” VOORDEEL LEVERANCIERS Jean-Paul: “Een leverancier dient zich eerst te kwali ficeren voor een specifiek onderwerp. Zodra alle gevraagde informatie is geüpload, kan de leverancier door de opdrachtgever als gekwalificeerde leverancier worden aangemerkt. Vervolgens worden leveranciers in de toekomst automatisch uitgenodigd om een offerte aan te leveren via het platform, op het moment dat de opdrachtgever een nieuwe opdracht heeft. Voordeel voor de leveranciers is dat ze als ze in de marktplaats zijn toegelaten ze op alle opdrachten kunnen inschrijven. Ze zijn niet vier jaar uitgesloten, zoals bij veel raamovereenkomsten. Juist bij schaarste in de markt kun je als opdrachtgever sneller

schakelen en is er meer kans dat capaciteit beschikbaar is. De leverancier kan per aanvraag beslissen om wel of niet aan te bieden. Als een school be wegend leren als uitvraag voor meubilair formuleert dan kan dat. Als jij de beste bent in prijs en kwaliteit krijg jij de opdracht. De DAS werkt niet voor de meer strategische vragen; die wil je ook niet simpel maken, maar op basis van meer criteria uitvragen. Denk aan het procesmanagement voor een complexe bouwopgave.” KWALITEITSBEOORDELING Jean-Paul: “Onze bijdrage is het mede vormgeven en ondersteunen van de opdrachtgevers. De opdrachtgevers zijn degenen die de offertes beoordelen. De klant bespaart op de transactiekosten en de doorlooptijd om te voldoen aan de aanbestedingsregels wordt korter. Heel belangrijk is dat de klant zich weer bezig kan houden met de opdracht en de leverancier in plaats van dat hij met de voorwaarden en de condities bezig is; je kunt het weer hebben over waar het echt om gaat. Je kunt gerichtere vragen stellen en beter uitvragen wat je echt nodig hebt: ‘hoe gaat de leverancier deze specifieke opdracht uitvoeren?’. Dit in tegenstelling tot een raamovereenkomst. Nu organiseren we de DAS nog voor een specifieke opdrachtgever, maar we organiseren ook een aanbestedingscollectief, zodat we voor meerdere scholen een DAS kunnen maken, zodat het nog makkelijker wordt. Dan kunnen leveranciers voor meer scholen meedoen en dat lijkt me alleen maar aantrekkelijker voor de klanten en leveranciers.”

“Een DAS is sneller en je bent niet gebonden aan één leverancier. Je kunt telkens de beste keuze uit meerdere leveranciers maken”

Kijk voor meer informatie op inkoopmeesters.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Advertorial

DE FLEXIBELE SCHOOL

Waarom multi functionele klaslokalen? Veranderingen in het onderwijs vragen om oplossingen in flexibiliteit. Met mobiele wandsystemen creëert u de flexibele omgeving waarin perfect geanticipeerd kan worden op groei en krimp en op het anders inrichten van de leeromgeving. Wilt u van twee (of meer) klaslokalen één flexibele ruimte maken of kiest u juist voor het multifunctioneel maken van de aula of andere grote ruimte? Met mobiele wanden is alles mogelijk.

roducent BREEDVELD heeft vier typen mobiele wanden: glas-, vouw-, schuif- en paneel wanden. Met name de laatste drie zijn uitermate geschikt voor toepassing in het onderwijs. Wilt u een ruimte meerdere malen per dag vergroten of verkleinen? Ga dan voor de vouwwand, deze gaat als een accordeon open en dicht. Het grote voordeel is dat u deze vouwwand in één handbeweging snel kunt openen of sluiten.

Verwacht u de flexibele oplossing minder frequent te gebruiken? Dan is de paneelwand de perfecte oplossing. Deze ogenschijnlijk vaste wand kan dankzij een modulaire opbouw flexibel worden ingezet. Daardoor kunt u gemakkelijk één of meer ruimtes creëren. Denk aan het vergroten van de aula voor een ouderbijeenkomst. De derde schooloplossing is de schuifwand. Een schuifwand is een wand die in één beweging open

“Met mobiele wandsystemen creëert u de flexibele omgeving”

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ONTWERP EN INRICHTING

“We zijn uiterst tevreden met de nieuwe wand en ook de plaatsing en het traject daar voorafgaand verliepen prettig. Overlast is er nauwelijks geweest, alles ging in goed overleg.” Wim van Loenen van Vrijeschool De Vuurvogel

of dicht geschoven kan worden. Hierdoor kunnen ruimtes of openingen tussen twee klaslokalen eenvoudig worden afgesloten of juist geopend. HOE ZIT HET MET GELUID? De unieke vouwwanden van BREEDVELD worden gekenmerkt door geluidsisolerende waarden tot wel 46 dB, waardoor u aan beide zijden van de wand ongestoord les kunt geven. Bij paneel- en schuifwanden kan desgewenst een nog hogere geluidsisolatiewaarde worden gerealiseerd.

een week - in de eigen fabriek - worden geproduceerd. Op de afgesproken montagedag(en) worden de eventueel benodigde bouwkundige werkzaamheden uitgevoerd. Aansluitend wordt de wand geïnstalleerd. Na een korte uitleg weet u precies hoe de wand moeiteloos en snel door één persoon te bedienen is.

EN DE LOOKS? De basisbeplating van de mobiele wanden kan op vele manieren worden afgewerkt. Eigenlijk zijn de mogelijkheden eindeloos. Digital print, spiegels, magneetboard, textiel, metaal, whiteboard, melamine en in elke combinatie, ze zijn allemaal toepasbaar op de mobiele wandsystemen van BREEDVELD. IS DIT EEN PERMANENTE OPLOSSING? BREEDVELD-wanden gaan decennialang mee. De wanden bevatten zeer sterke bedieningsmechanieken die zelfs na 20 jaar intensief gebruik nog soepel werken. Daar kunnen ze op Vrijeschool De Vuurvogel in Driebergen over meepraten. De BREEDVELD-paneelwand tussen de aula en de hal is recent na ruim 33 jaar trouwe dienst vervangen door een nieuwe wand. HOE GAAT HET PLAATSEN VAN ZO’N MOBIELE WAND IN ZIJN WERK? Na inventarisatie van de wensen ontvangt u een voorstel op maat. Een gemiddelde wand kan al binnen

Waarom BREEDVELD? BREEDVELD is al ruim veertig jaar de specialist in het multifunctioneel maken van scholen. We hebben in deze vier decennia ruim 1.250 onderwijsprojecten uitgevoerd. Bij BREEDVELD begrijpen we dat aanpassingen in een schoolomgeving vlot moeten verlopen. Daarom krijgt u een vast contactpersoon, werken we alleen met eigen mensen en wordt de plaatsing desgewenst in de vakantieperiode gerealiseerd.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Esther Pasman

BRAND VERWOEST DEEL FONS VITAE LYCEUM

Van pleisters naar mooi vergezicht Woensdag 21 juni 2017 ging om half drie ’s middags het brandalarm af. BHV-ers stonden binnen een minuut in de kamer van de rector David Asser; op de zolderverdieping van het Fons Vitae Lyceum was brand uitgebroken. Tegen drieën stonden alle leerlingen met omwonenden op straat en rond half tien ’s avonds gaf de brandweer het sein brand meester. Een nachtmerrie voor elke gebruiker.

avid vertelt: “In eerste instantie leek het vuur zich te beperken tot een compartiment, maar al snel werd duidelijk dat het om een forse brand ging. De school werd volledig ontruimd en zelfs de leerlingen die in de gymzaal herexamen deden moesten het examen afbreken. Dit is een gebouw in de Amsterdamse stijl uit 1924, met 1.031 havo en vwo-kinderen in Amsterdam-Zuid in een binnenstedelijk gebied. Zo’n brand grijpt er fors in en in eerste instantie word je geleefd. Firma Ruitenheer gaat als eerste beredderen, de Raad van Toezicht stond al snel op de stoep, de eerste verzekeringsexperts kwamen langs en de gemeente meldde zich. Je bent die eerste uren zoekende en ik heb vooral de regie op de communicatie gepakt. We hebben gelijk alle ouders het bericht gestuurd dat iedereen veilig was en de dag daarop de school dicht zou zijn.”

René van der Willigen (l) en David Asser

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

KEUZES MAKEN David verder: “De dag erna kwam ik via ICSadviseurs bij René van der Willigen van BOAadvies terecht. Mijn hulpvraag was: help mij om structuur te brengen in dit woud aan financiële en huisvestingsbeslissingen. Er was zoveel; overleg met de gemeente, vervangende huisvesting, de verzekering en dan het hoofdgebouw zelf. En vooral; hoe kregen we het onderwijs weer op de rit. Al vrij snel ben je ook al bezig met het traject erna; wat is de omvang van de schade, hoe kom je hier weer terug. Voordeel was dat het vlak voor de zomervakantie was; onze zusterscholen stonden klaar om ons te helpen. Dat gaf ruimte om alles in de zomer goed te organiseren en daarna weer te starten.” René knikt: “Het belangrijkste was te zorgen dat de leerlingen weer les konden krijgen. Het eerste idee was om acht lokalen te gebruiken in de zijvleugel, maar ook daar waren de effecten van de brand

BOUW EN ORGANISATIE

“In plaats van ergens weer een pleister te plakken zijn alle pleisters verwijderd en doen we het in één keer goed.” zichtbaar; zo waren veel verlaagde plafonds naar beneden gekomen en was er overal waterschade. In de zomervakantie heeft de gemeente binnen een week een bouwvergunning geregeld, zodat De Meeuw op het terrein acht noodlokalen kon regelen. In afstemming met teamleider onderwijshuisvesting Dickie Gunning van de gemeente, hebben we naar tijdelijke huisvesting gekeken. De dagen na de brand reden we al met een busje van leerplicht rond om locaties te bekijken. De tweede week na de zomervakantie kon de school weer volledig operationeel starten, waarbij we de eerste week nog veel buitenactiviteiten hadden. De leerlingen hadden een plek in de bèta-, sport- en muziekruimten van het Fons Vitae, in het gebouw van het oude Stelle College aan de Meester Treublaan en in de noodlokalen. Op twee verschillende locaties, maar op een redelijke (fiets)afstand van elkaar.” PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw/renovatie Fons Vitae Lyceum Opdrachtgever Stichting Fons Vitae Financier Gemeente Amsterdam Adviseur BOAadvies (programma van eisen, projectmanagement) Architect Kristinsson BV Deventer Aannemer Salverda Bouw BV Ingebruikname september 2019 (verwacht)

VERBETERSLAG David: “Al vrij snel hadden we scherp dat dit gebouw in de zomer van 2019 weer beschikbaar moest zijn, omdat de Treublaan maar tijdelijk beschikbaar was en het niet wenselijk is om deze situatie met verschillende locaties te lang te laten duren. Zowel de gemeente als de school gaven aan niet 1 op 1 terug te willen bouwen, maar het gebouw te moderniseren en te verduurzamen. Het is een gebouw uit 1924 met veel hokken en muurtjes en te kleine lokalen, waardoor er geen andere vorm dan klassikaal onderwijs mogelijk is. Er was een grote wens om de lokalen groter te maken en ruimten te maken die multifunctioneel inzetbaar zijn, voor individueel en groepswerk. Daarnaast was het gebouw letterlijk dichtgetimmerd met verlaagde plafonds en weinig lichtinval. Oorspronkelijk waren de gangen ruim met mooie bogen en glas in

loodramen. We hebben vervolgens met Merel de Boer van ICSadviseurs een programma van eisen opgesteld. Merel is met de docenten en ondersteunende medewerkers aan de slag gegaan. Met dat programma is vervolgens de architectenselectie ingericht en heeft architect Kristinsson gewonnen.” VERDUURZAMING René verder: “Daarnaast hebben we ingestoken op duurzaamheid; de ambitie is om het gebouw gasloos te maken en dat betekent een goede isolatie in de spouwmuur, dak- en vloerisolatie, een goede lucht behandeling en een warmte win installatie. Er is al veel lichtinval in het gebouw, maar we willen de zolderverdieping aan de noordkant transparant maken door er een lichtstraat te realiseren. We proberen het oude gedeelte zichtbaar te houden en een deel van de houtconstructie terug te bouwen en met staal te omvatten zodat het dragend wordt. De oorspronkelijke boogvorm uit de kapel en de gangen was weggestopt door verlaagde plafonds en dichte branddeuren. Straks zie je weer hoe mooi de gangen met de bogen zijn en heb je mooie doorzichten. Daarnaast versterken we de relatie tussen gangen en lokalen door ook in de lokalen bogen en transparantie aan te brengen.” David over de rol van René: “In zo’n situatie heb je iemand nodig die het overzicht houdt, met de partijen kan onderhandelen en voor continuïteit zorgt. Die rol heeft René goed opgepakt en hij is en blijft voorlopig onze spin in het web. Gek genoeg heb je straks een veel betere school dan voor de brand; in plaats van ergens weer een pleister te plakken zijn alle pleisters verwijderd en doen we het in één keer goed.” Kijk voor meer informatie op boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

De etalage Renovatie? Denk ook aan de akoestiek! Een goede geluidsomgeving is fundamenteel om goed te kunnen onderwijzen én leren. Maar waarmee moet u rekening houden bij de bouw of renovatie van uw schoolgebouw? Ecophon heeft haar kennis en expertise gebundeld in een kort en bondig stappenplan. Goede akoestiek is van wezen lijk belang in het onderwijs voor leerkrachten en leerlingen. Het ondersteunt de communicatie van de leraar en zorgt er voor dat leerlingen zich beter kunnen concentreren. Er zijn de laatste jaren veel ontwikkelingen gaande op het gebied van ruimte akoestiek in het onderwijs. Het is dan ook belangrijk om te weten waar u precies rekening mee moet houden om in uw schoolgebouw een prettig onderwijsklimaat te scheppen. Het stappenplan biedt schoolbesturen ondersteuning aan om de juiste eisen te borgen in het programma van eisen. Download het pdf Stappenplan Onderwijs gebouwen via schooldomein.nl/akoestiek.

Flexibele onderwijsomgeving dankzij mobiele wandsystemen

Met mobiele wandsystemen creëert u de flexibele omgeving waarin perfect geanticipeerd kan wor den op veranderingen in het onderwijs. Denk aan groei en krimp en aan het anders inrichten van de leeromgeving. Wilt u van twee (of meer) klaslokalen één flexibele ruimte maken of kiest u juist voor het multifunctioneel maken van uw aula of andere grote ruimte? Het kan met de mobiele wandsystemen van BREEDVELD. Denk ook aan realisatie van een extra lokaal door een deel van de aula flexibel in te richten. De mobiele systemen zijn daarvoor uitermate geschikt, mede omdat de nadruk wordt gelegd op geluidsisolatie. Zo kunnen docenten in rust lesgeven in het extra lokaal terwijl aan de andere kant van de mobiele wand de leerlingen hun tussendoortje nuttigen of spelletjes doen. Meer informatie: breedveld.com.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

Een school als materiaaldepot De circulaire economie is een trending topic. De aandacht verschuift van energie naar materiaal gebruik; de volgende stap om de milieubelasting omlaag te brengen. Ook bij de ontwikkeling van schoolgebouwen is de uitdaging: een goed en slim gebouw mét duurzaam geproduceerde en herge bruikte materialen. Maar schooldirecties hoeven niet vanaf nul te beginnen. Materiaalgebruik was ook twintig jaar geleden al een onderdeel van Greencalc, een tool van onder andere het Rijksvastgoedbedrijf en DGMR om duurzaamheid te kwantificeren. Naast inzicht in materialen is het belangrijk vooraf ambities te bepalen. Gaat het om milieuwinst boeken, het primair gebruik beperken, een hoge restwaarde realiseren of onderhoudskosten minimaliseren? Zomaar wat vragen die bepalen op welke hoogte de lat gelegd wordt. Deze en andere tips zijn terug te vinden in de onlangs verschenen whitepaper van DGMR over ‘Omgaan met een gebouw als materiaaldepot’. Download het via: schooldomein.nl/materiaalde pot. En bekijk hier de gratis tool MPGcalc, die de milieubelasting van gebouwen inzichtelijk maakt: schooldomein.nl/mpgcalc.

Column

Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Verbouwen of nieuw bouwen: elk proces heeft zijn eigen aanpak nodig. Daarbij is duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie noodzakelijk. bbn adviseurs biedt ondersteuning in alle fasen van het proces. Wij zijn in het PO, VO, MBO en HO actief met advisering over huisvesting, duurzaamheid, kosten en exploitatie en bouwmanagement.

bbn adviseurs, De Molen 100 Houten T +31 (0)88 226 74 00

E info@bbn.nl

W www.bbn.nl

Foto: Rogier Fokke

Duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie

PROCEDURES Het is meestal niet eenvoudig de dingen simpel te houden. Ik weet daar alles van. Ook in mijn beroep geldt dat iets dat er simpel uitziet vaak de meeste tijd heeft gekost. Er wordt gewikt en gewogen, alternatieven bekeken en knopen doorgehakt. Om tot de essentie te komen moet er meestal hard worden gewerkt. Maar uiteindelijk toont de ware meester zich in de eenvoud. Een streven naar eenvoud kan niet overal op de voorgrond staan, in sommige situaties geldt zelfs het tegenovergestelde. Noodzakelijke procedures moeten worden ontworpen om risico’s te vermijden en verantwoordelijkheid over te dragen. We zijn verantwoording schuldig. Het is daarom belangrijk de risico’s in beeld te brengen en goed te formuleren wat we allemaal niet willen. Extra zekerheid krijgen we door alle certificeringen die we in onze randvoorwaarden ook meenemen. Zo kan het niet misgaan, en als het misgaat dan in ieder geval niet door ons. We kunnen niet anders. Vermeden moet worden dat zaken ‘arbitrair’ zijn. Daar moet je mee uitkijken. Dus formuleren we de dingen liever zo dat alle meningen erin zitten. Of het is zo’n open deur dat niemand tegen kan zijn. Er komt vanzelf wel iemand langs met een visie waar de minste bezwaren tegen zijn. En om die tegen te komen pak we het groots aan, beter te veel mensen er bij betrekken dan te weinig. We kunnen niet anders. Lelijke woorden rijgen zich aaneen in wollige teksten en vullen zo stapels papier. Garanties, certificaten en een uitvoerige administratie. Bijzaken worden gepromoveerd tot belangrijke criteria. Betrokkenheid en bevlogenheid gelimiteerd, immers lastig te controleren. Alles wordt in kleine stukjes geknipt zodat het hele proces nog beter te beheersen is. Het sleept zich voort in een veilige richting. Er blijft zo wel weinig tijd over om de dingen simpel te houden, dat kan niet anders. Maarten Sanders is directeur-architect van OIII Architecten

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje

Geniet

(fotografie). Redactieraad

Foto: Zenber Architecten

no.

Romein, Kees Rutten (fotografie) en Martine Sprangers

De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 22 26 77 95 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.

Het laatste nummer van deze jaargang Schooldomein ligt begin juli in de bus en kent natuurlijk als thema Geniet, zo net voor de zomervakantie. We gaan er weer een mooi nummer van maken. Een greep uit de artikelen: • Groot interview met hoogleraar cognitieve psychologie Harold Bekkering: “Onderwijs landt alleen goed als de leraar voortbouwt op de kennis die al in het hoofd van de leerling zit.”

schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs

• Architectonisch hoogstandje in het Twickel College in Hengelo: een geslaagde vernieuwbouw doet ervaren wat een goed gebouw bij kan dragen. • Doorontwikkeling MFA’s naar meer omgevingsgerichte voorzieningen: Het IKC Rijnvliet wordt verbonden met een voedselbos. • Het Cburg College is in maart in gebruik genomen: “Bij ons maak je vanaf het eerste jaar al kennis met verschillende beroepsrichtingen.”

(hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement

• Volledige renovatie De Voorhof in Leiderdorp: Frisse uitstraling na een flinke facelift voor zowel de binnen- als buitenzijde.

automatisch met een jaar verlengd.

• Alles komt optimaal samen in PULSE. DGMR over dit revolutionaire onderwijscentrum van Technische Universiteit Delft.

Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal

Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door de partners, waarvan u het overzicht op pagina 5 kunt vinden.

SCHOOLDOMEIN

mei 2018

ieder z’n vak.

Ervaar

twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein

jaargang 30, mei 2018

Altijd de laatste updates van Schooldomein?

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Dat kan tegenwoordig veel makkelijker

SCHOOLDOMEIN

Voorkom dat je aanbesteding een flop wordt

no.

DE CAMPUS als living lab TRANSPARANTIE leidt tot goed onderwijs VERNIEUWD ONDERWIJS in een school zonder lokalen BEWUSTZIJN VERGROOT bij gemeenten en schoolbesturen

Prestatiebevorderende middelen op scholen? FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

DESIGN & AKOESTIEK

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N