Schooldomein 2 - november 2018 by Schooldomein

Elementen zoals daglicht, luchtkwaliteit, temperatuur, akoestiek, ontwerp van klaslokalen en stimulans (zoals kleur) dragen bij aan het leervermogen. Een gezond binnenklimaat met voldoende daglicht en frisse lucht verhoogt leerprestaties tot wel 15%! Ga naar www.vms.velux.nl en lees meer over gezonde scholen.

Merletcollege, Cuijk Lichtstraten Lessenaarsdak (90 modules)

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SCHOOLDOMEIN

Een gezond binnenklimaat voor een betere leeromgeving

2 oog voor

no. jaargang 31 november 2018

inrichten met beleving SCHOO

LDOME

30 jaa

WAT ARCHITECTUUR betekenisvol maakt SCHOOLGEBOUW van het jaar SLIMME SAMENWERKING leidt tot beter gebouw DE POTENTIE van tijdelijke huisvesting

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

FP600 - 46dB Project: Het ontmoetingshuis, Veenendaal

DESIGN & AKOESTIEK

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON! Werken in een flexibele en rustige omgeving

PA N E E L W A N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt leefomgevingen op Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle

Goede binnenlucht rustige leeromgeving van bijzonder groot belang producten:en vaneen eenvoudige vouwwand totzijn ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbeinformatie: www.breedveld.com – T +31 (0) 487 542888 dekkingenMeer zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

Werken in een flexibele en rustige omgeving Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige vouwwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T +31 (0) 487 542888

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

werkt met passie en creativiteit aan uw ideale leer, werken leefomgeving

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

VAN DE REDACTIE

Voor u ligt weer een prachtig nummer van Schooldomein boordevol goede voorbeelden en tips. Ik mag overigens namens Schooldomein ook in de adviesraad Facilitair en Inrichting van de NOT 2019 zitten en wat positief opviel was dat de beursvloer bijna 100% uitverkocht is (uiteraard op enkele plekken na) en de ambitie is om meer dan 40.000 bezoekers te trekken, dus om de vorige editie te overtreffen. Uit een analyse van de effecten van de toegepaste marketingmix van de NOT blijkt dat een combinatie van persoonlijke netwerken, goede verhalen in vakbladen en informatieve nieuwsbrieven het beste scoren. En laat dat nu nét de kracht van Schooldomein zijn? Wij zijn er dus ook van 22-26 januari in de Jaarbeurs in Utrecht. Oog voor Inrichten met beleving, past goed bij het thema van de NOT, waar actief netwerken de sleutel tot succes is. Dan over dit nummer; wat me in het grote interview met architect Alfonso Wolbert trof was de uitspraak “de kunst is het onaffe gebouwen te maken die zichzelf blijven evalueren.” Ik vind dat begrip onaf mooi. We komen in de ontwikkeling van de scholenbouw uit een periode dat alles perfect, inclusief en af moest zijn en vooral heel duurzaam, gericht op het functionele gebouw zelf. De vraag is of dat altijd tot de goede gebouwen en leef-, leer- en werkomgevingen heeft geleid. Daarom vind ik de ontwikkeling goed waar je eerst vanuit de bouwfysica en de natuurlijke kwaliteiten (in de natuur) naar de opgave kijkt en dan pas naar een installatietechnische oplossing. Surf voor inspiratie maar even naar de Energy Academy in Groningen en bekijk het prachtige filmpje over het ontstaan van dit natuurlijke

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

gebouw. Een observatie van Alfonso Wolbert is dat er in de stedenbouw en architectuur bij opdrachtgevers weer meer ruimte ontstaat voor het belang van betekenisvolle gebouwen en omgevingen. De tijd dat we naar een gebouw als functionele entiteit alleen keken is een beetje voorbij en toekomstige opdrachtgevers kunnen met goed fatsoen niet om de vraag heen wat hun bouwopgave toevoegt aan zijn omgeving en de samenleving. Dat komt op een andere manier ook terug in het debat over bewegend leren in het Onderwijsmuseum in Dordrecht, waarbij de essentie is dat we onszelf en vooral onze kinderen hebben afgeleerd om natuurlijk te bewegen. Het anders ontwerpen van gebouwen kan helpen. Vanuit weer een ander perspectief is het artikel over de renovatie van twee gebouwen van Windesheim interessant, omdat daarin het begrip circulair ontwerpen en bouwen wordt ontleed. Vanuit een duurzame visie op het onderwijs en de campus betekent fysieke circulariteit dat je vanuit het modulaire en loskoppelbare detail naar het geheel gaat werken en dus naar een duurzame omgeving. Dat levert een nieuwe dimensie op in de architectuur en stedenbouw en de wijze waarop we onze leef- en leeromgevingen gaan benaderen. Begrippen als betekenis toekennen, vitaliteit en loskoppelbaarheid in relatie tot het belang van ankerpunten en gebouwen met een symboolwaarde die ons voeden, plekken en richting geven leveren stof tot nadenken. Veel leesplezier gewenst! Sibo Arbeek Hoofdredacteur

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

SCHOOLDOMEIN

december 2018

INHOUD BESTUUR EN BELEID

Wat architectuur betekenisvol maakt Architect Alfonso Wolbert over de ziel der dingen en betekenis geven aan de gebouwde omgeving.

Wat wordt uw ROC-Hub? Ontwerpend onderzoek naar meer flexibele gebouwen voor beroepsonderwijs.

ONTWERP EN INRICHTING

Tijd om in beweging te komen Een mooi debat in het Nationaal Onderwijs museum over het belang van goed bewegen.

Schoolgebouw van het jaar

De modulaire lichtstraat als natuurlijke lichtbron

Schooldomein presenteert de genomineerden én de winnaar.

Het ruime atrium met spectaculaire lichtinval in Mavo Schravenlant XL is een absolute eyecatcher.

Van heldere gemeenschappelijke visie naar slimme ruimtelijke organisatie De Kersenboom in Diemen: karakteristiek silhouet en een vriendelijke, huiselijke sfeer.

THEMA

Oog voor inrichten met beleving Oog voor inrichten met beleving is het thema van deze Schooldomein. Op verschillende manieren besteden we daar aandacht aan. Onder meer in het mooie debat over het belang van goed bewegen dat Presikhaaf Schoolmeubelen organiseerde in het Nationaal Onderwijsmuseum.

Misschien wel de mooiste doos

Het nieuwe (ont-)zorgen in de praktijk

Inrichten met beleving vraagt om inleving

Inspirerende nieuwbouw met een sterk binnenbuitengevoel.

Studenten Alpha-college helpen bij nieuwbouw Westerkim.

Integraal kijken naar de opgave en de doelgroepen die gebruik maken van onderwijshuisvesting.

Muren slechten voor het nieuwe onderwijs Kindcentrum De Toverberg in Zoetermeer: een omgeving zonder klaslokalen.

Volgende stappen op weg naar circulaire economie Verslag van de tweede editie van Gispens Expeditie Circulair.

Foto’s cover Revius Lyceum in Doorn (pagina 22) Kindcentrum De Toverberg in Zoetermeer (pagina 36)

Een gebouw als een verhaal

Het detail bepaalt de kwaliteit van het geheel

SBO De Binnentuin in Utrecht (pagina 50)

Altijd de laatste updates van Schooldomein? facebook.com/schooldomein

Schooldomein

twitter.com/schooldomein

december 2018

Samenhangend ontwerp voor MM Boldingh, De Populier en Onno Dak.

Hogeschool Windesheim in Zwolle renoveert circulair.

Slimme samenwerking leidt tot beter gebouw Gebruikers volop tevreden over vernieuwbouw MBO Rijnland in Leiden.

Over vloeren, rietkragen en bijzondere eilanden Nieuw MFA Vlechtwerk in Werkendam: een gebouw voor 0 tot 100 jaar.

Evaluatie De Binnentuin positief met enkele kanttekeningen Hoe bevalt SBO De Binnentuin na ruim zes jaar in gebruik te zijn?

Ruimtelijk ontwerp stimuleert interactie Nieuw MBO College Poort biedt een flexibele leeromgeving.

De flexibele collegezalen van Nyenrode Paneelwand tussen twee zalen maakt creëren van één grote ruimte mogelijk.

BOUW EN ORGANISATIE

Altijd in gesprek blijven Geslaagde renovatie obs De Tuimelaar is een verbindend element in de wijk.

FACILITAIR EN BEHEER

De potentie van tijdelijke huisvesting

Patroon tegels perfect uitgedacht

Het Haags Montessori Lyceum kiest voor modulaire huisvesting.

Klassieke vloer versterkt monumentale karakter Het Nieuwe Eemland.

RUBRIEKEN

13 13 68 69 70

Kort nieuws

Onderwijstrends door Jaap de Kruijf

De etalage

Column van Axel Beem & Melvin de Wijs

Vooruitblik naar Schooldomein 3

26 47 51 61 62

HET ONAFFE ALS REIS

Wat architectuur betekenisvol maakt

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Kees Rutten

BESTUUR EN BELEID

Een prachtig gesprek over de ziel der dingen, de ontwikkeling van pragmatische architectuur naar gebouwen die als vanzelf vanuit de omgeving ontstaan en vooral de noodzaak om weer betekenis te geven aan de gebouwde omgeving. Of zoals Alfonso Wolbert stelt: “We moeten weer gebouwen durven maken die onaf zijn en zichzelf kunnen evalueren.” Architectuur als een reis in plaats van een eindpunt.

l vroeg verbaasde internationaal werkend architect Alfonso Wolbert van ARX-architecten zich over het feit dat ouderen werden weggestopt naast een hertenkamp in tehuizen met namen als ochtendgloren en avondrood. “Waarom was er zo weinig belangstelling voor deze mensen en sloten we ze op in de periferie?” Die observaties leidden er mede toe dat het betekenis geven aan plekken de essentie van zijn werk als architect werd. Hij werkte de afgelopen jaren afwisselend in Nederland en China: “Dat zijn verschillende werelden in abstracte zin, maar in beide culturen faciliteer je een reis: waar kom je vandaan en waar ga je naar toe? We worden veelal omringd door betekenisloze dingen en het lijkt erop dat het waarom ervan er niet meer toe doet. Ik noem dat de zoektocht naar beweging, die je meer in China ervaart, waar mensen anders tegen de dingen aankijken vanuit hun Confuciaanse grondslag. Deze tijdgeest is interessant omdat we ontdekken dat het pragmatische ook zijn beperkingen heeft. Door onder de huid te kruipen ontdek je de echte betekenis. Wat ik met mijn werk doe is dat influisteren.”

gevoeligheid en duurzaamheid aan hangen. Het is een stapeling waarvan één van de lagen duurzaamheid is. Nu gaat alle aandacht naar circulariteit, waarbij de focus op andere aspecten vervaagt. De verantwoordelijkheid van de architect is de helicopterview te houden; een circulair gebouw kan immers een vreselijk verblijfsgebouw zijn. Het gebruiken van materiaal van oude gebouwen in nieuwe gebouwen is lovenswaardig, maar het geschikt maken van de materialen en het hele logistieke proces eromheen kost veel energie en je houdt nog steeds toxische materialen. Circulariteit heeft 42 definities, maar dan heb je nog niet per definitie een duurzaam gebouw. Daarom is duurzaamheid voor mij het paraplubegrip waar alles onder hangt. Als architect werk je in lagen en zo groeit het gebouw.”

GREENWASHING “Het gericht zijn op het materiële is na tien jaar crisis gegroeid. Het moest vooral binnen het budget en daar zijn ontwikkelingen rond energiezuinig bouwen, cradle tot cradle en 0 op de meter in meegezogen, net als circulariteit nu. Die begrippen beïnvloeden de opdrachtgever en architecten gaan er in mee. Een begrip als circulariteit is mooi maar verhef het niet tot een heilige graal; het is een tool en verder moet je er de opdrachtgever niet mee lastig vallen. De verhyping van zo’n begrip zie je terug in wat we greenwashing noemen; als het ontwerp er maar groen genoeg uitziet dan is het goed. Dat vind ik misleiding. Een gebouw is een complex geheel, waar juridische aspecten, financiën, constructie, esthetica, context

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Gugenheimmuseum

Thee-museum

Het ontwerp van het nieuwe Gugenheimmuseum in Helsinki en het ontwerp voor een thee-museum in Dongshan (China) zijn niet uitgevoerd maar erg belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de visies genoemd in dit artikel.

BIOPHILIC DESIGN “Vroeger, nog niet zo lang geleden, ging men ervan uit dat een gebouw degelijk moest zijn. De zogenaamde Jellema Serie gold als bijbel voor de bouwkunst. Dat inzicht is radicaal gewijzigd; in het omgekeerd denken kijk je vanuit de omgeving naar de functie en staat de betekenis voor de gebruikers centraal. Dan heb je het dus ook over de eisen die je aan een omgeving kunt stellen. Dat vraagt enorme flexibiliteit van het gebouw, waarbij je voorbijgaat aan de initiële functie en verder kijkt. Het gebouw in zijn omgeving moet mee blijven groeien, waarbij de aandacht voor de mens natuurlijk de belangrijkste betekenisdrager is. Het gaat altijd om biophilic design wat neerkomt op de ‘ervaring’ van de ruimte, de omgeving en het gebouw. Iedereen zoekt in de vakantie de natuur op, maar toch hebben we ons laten verleiden om dozen te maken met fout licht en een slecht binnenklimaat met juist meer afstand tot de natuur. Elementaire natuur kundige inzichten zoals de werking van licht en lucht zijn vaak niet doorgevoerd. Die pragmatische periode is vanuit de elementaire levenslessen een hele slechte periode geweest, omdat alle verantwoordelijke partijen binnen de keten vanuit geld hebben geacteerd en niet vanuit betekenis.” SYMBOOLFUNCTIE “Wij zijn gericht op de ontwikkeling van onszelf. In China en Japan is dat ondenkbaar; je bent als eenling niets en acteert altijd vanuit de groep. In China is het juist de kunst om de eenling zich uit te laten spreken. Ik vertaal het ook met respect naar de natuur. Binnen de Chinese filosofie gelooft men dat ieder ding een ziel heeft. Wij missen dat bewustzijn en dat heeft ook met de gejaagdheid van deze tijd te maken waarin alles snel, onder druk klaar en goedkoop moet zijn, waarbij alles in een actie-reactie beweging zit.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

“Je moet een onaf gebouw willen maken dat zichzelf kan blijven evalueren”

Ik sprak laatst een bestuurder van een school, die zo gewend was met de afdeling huisvesting van de gemeente over geldstromen en vierkante meters te praten, dat hij niet meer over de zin of betekenis van zijn bouwopgave nadacht. Dat is toch verschrikkelijk? Scholen hebben een symboolfunctie, zoals de kerkgebouwen dat ook hebben. Hier is de kerktoren het oriëntatiepunt tussen Vorden en Hengelo die alles plekt. Waar ik ook sta, ik zie de toren en weet waar ik ben. Zo moet je de nieuwe rol van schoolgebouwen ook zien; als ankerpunten in de wijk.” FLEXIBILITEIT “Circulariteit is voor mij vooral flexibiliteit. Een gebouw moet als een organisme op de gewijzigde omstandigheden reageren. Daar ligt een belangrijke taak voor architecten, waarbij de pragmatische opgave verbinding maakt met filosofie en psychologie; disciplines die vroeger natuurlijk onderdeel van de studie waren. Mindfulness is ook zo’n modeterm; de architectuur die de mens met grote gebaren verheft. Het gebouw als troostrijk of barmhartig. Ik zie dat verheffen vooral ook in de kleine opgaven. Ik heb de opdracht om 60 energie neutrale woningen in Ulft te bouwen. Ik ontwerp ze met zonnecellen en de dakvlakken op het zuiden, maar tijdens de uitvoering realiseerde ik me de beperking ervan. Waarom was het uitgangspunt niet om een hechte sociale gemeenschap te maken in plaats van woningen te verduur zamen. We hadden de opgave breder kunnen insteken met een groene infrastructuur, waardoor mensen elkaar meer ontmoeten. Op dit moment zie je dat er weer een enorme bouwopgave is, waarbij de opgave meer huizen bouwen is en niet werken aan duurzame gemeenschappen. De huizen moeten betaalbaar zijn, maar de aandacht voor sociale cohesie is beperkt.” “Ik schakel veel met de tuin- en landschapsarchitect

BESTUUR EN BELEID

De Shanghai Tower is in 2015 uitgevoerd en heeft geleid tot de positionering van het bureau van Alfonso Wolbert in China.

Nico Wissing. Wij vinden dat je het om moet keren, je moet eerst de omgeving ontwerpen, inclusief de natuur en de gelegenheden voor ontmoeten en vervolgens ontwikkelt zich de architectonische vorm vanzelf. Dat lijkt simplistisch, maar is een radicale omkering van het vak en leidt tot andere vormgeving die dichter bij dat biophilic design komt. Denken vanuit de belevingswaarde vanuit de gebruikers; wanneer voel ik me lekker en presteer ik beter. Dat heeft met simpele dingen te maken; het uitzicht, voldoende zuurstof, mooi natuurlijk licht en een goed geluid. Denk aan je vakantie en sta stil bij een plek die je aantrekkelijk vindt en vraag je af hoe je die dingen tot gereedschappen en materialen sublimeert. Ik vind het opleveren van gebouwen vanuit de traditionele aanbestedingsvisie onzin. Wat kost een gebouw in

zijn bestaan. Dan komt de aannemer met zijn afvinklijstje. Dat terwijl scholen, zorgcentra of ikc’s dynamische organisaties zijn. Het bestaat dus niet dat een gebouw af is. Je moet een onaf gebouw willen maken dat zichzelf kan blijven evalueren. Inzichten wijzigen zo snel dat je niet meer moet denken in functies, maar in ruimten. Het verandert langzaam, maar blijft ingewikkeld omdat opdrachtgevers gebonden en belemmerd zijn door regelgeving en financiën. Het is daarom jammer dat architecten pas zo laat in het proces betrokken worden, waarbij de opgave vaak al bepaald is. Veel interessanter is het wanneer architec ten hun creativiteit en analytisch vermogen eerder inbrengen en loslaten op de concepten. Dat zou zeker meer onaffe gebouwen opleveren die de verbinding met hun omgeving maken.”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Dit doet een slecht binnenklimaat met kinderen. Goede schoolventilatie is van levensbelang.

Schoolventilatie voor een gezonde leeromgeving

SCHOOLDOMEIN

december 2018

www.nedair.nl

Kort nieuws

Column

Handboek ‘Kostenefficiënt scholen bouwen’

en handleiding voor bestuur, directie en medewerkers van scholen voor wie het bouwen van een schoolgebouw geen dagelijkse taak is. Dat is het handboek ‘Kostenefficiënt scholen bouwen’ dat ICSadviseurs in opdracht van de Vlaamse regering heeft opgesteld. De focus ligt op kostenefficiënt bouwen om onnodige uitgaven te voorkomen en de financiële middelen ten goede te laten komen aan de kwaliteit van leeromgevingen. Het handboek is bewust niet bedoeld voor de bouw professional die uiteraard over veel (bouwtechnische) expertise en ervaring beschikt. Het is juist bedoeld voor het schoolbestuur, de directie en de medewerkers die minder ervaren zijn in het ontwikkelen van schoolgebouwen. Tips en suggesties De onderwerpen zijn gebundeld rond vier thema’s die het bouwproces volgen: Voorbereiden, Ont werpen, Bouwen en Gebruiken. Voor een aantal veelvoorkomende thema’s worden in grote lijnen de kosteneffecten in beeld gebracht, met als doel het keuzeproces te ondersteunen. Uiteraard mag de aandacht voor kostenefficiëntie nooit leiden tot compromissen rond veiligheid en gezondheid van leerlingen, personeel en andere gebruikers van de schoolinfrastructuur. Bepaalde tips of suggesties lijken misschien zeer evident, maar bij de realisatie van een schoolgebouw komt heel wat kijken, moeten belangrijke beslissingen worden genomen en zijn er kleine en grote aandachtspunten. Vandaar dat het vaak nuttig is om te kunnen teruggrijpen naar een leidraad of handleiding vanaf de vroegste fase van een bouwproject tot de gebruiksfase. Na een selectie van verschillende kandidaten is ICSadviseurs gevraagd dit handboek op te stellen. De ruime ervaring bij het streven naar kwalitatief goede leeromgevingen binnen strakke kostenkaders plus de gerichtheid op het versterken van de opdrachtgeversrol waren redenen om voor ICS te kiezen. Het handboek ‘Kostenefficiënt scholen bouwen’ kunt u gratis inzien en downloaden op de website van ICSadviseurs: icsadviseurs.nl/handboek-kostenefficientscholen-bouwen.

TRENDS IN ONDERWIJSLAND Onderwijsland is een vruchtbaar gebied voor onderzoeken promotie-onderwerpen. Het is dan ook teleurstellend dat een gezaghebbende stuurgroep concludeert dat opbrengsten maar moeilijk een weg vinden naar de dagelijkse praktijk. Het veld van onderzoeken, adviezen en promoties is te omvangrijk om zelfs maar een opsomming te geven. Enkele vallen bijzonder op. Bijvoorbeeld het proefschrift ‘What a girl wants: an ethnografic study’ van Talitha Stam (Erasmus Universiteit) over ‘witte meisjes’ die blijven steken op mbo niveau-2 en het onderzoeksrapport ‘Als werken weinig oplevert’ van SCP (Sociaal Cultureel Planbureau). Beiden schetsen verstoorde illusies, gedeeltelijke zichtbare problematieken en een moeizame tocht van tijdelijke banen en beperkte loopbaan perspectieven. Een ander voorbeeld van ‘verstoorde illusies’: Uitval en opleidingsswitch in het hbo. Nog steeds bestaan deze problemen voor met name de 1e-jaars studenten. In het verleden is al herhaaldelijk aandacht gevraagd voor de onrustbarende uitval in het eerste leerjaar. Een recent onderzoek ‘Uitval en Switch in HBO’ signaleert nog steeds een zorgelijk groot aantal uitvallers en switchers (35 %). Dit onderzoek duidt ook maatschappelijke en sociaal-economische achtergronden die het uitval- en switchgedrag verklaren en constateert tevens verschil tussen mbo- en havo-instromers. Ook hier blijft de vraag: Wat doen we met de opbrengsten en wie pakt het op ? Verwachten we sturing van de overheid of initiatieven uit het veld ? Het antwoord is veelal politiek gekleurd en deint mee op de golven van sentiment en tijdgeest. Een ander voorbeeld van het dilemma overheidssturing of veldinitiatieven blijkt uit de oproep van de huidige OCW-bewindslieden aan schoolbesturen om zich beter te gaan verantwoorden over het lumpsum-geld dat de overheid verstrekt. Waar de ‘commissie Dijsselbloem’ de overheid maande zich niet met inhoud en bestedingen te bemoeien en bestuurders te zien als betrouwbare partners, wordt sturing, regelgeving en controle steeds verder opgetuigd. Hoewel overheid, schoolbesturen en ook de Onderwijsraad het eens zijn over de wenselijkheid van een ‘eenvoudige’ lumpsumbekostiging, wordt die ‘eenvoud’ verstoord door steeds verdere uitbreiding van het controlesysteem (lees inspectie en accountants). Naast de reeds bestaande cultuur van jaarverslagen en benchmarks, verplichten de ministers Van Engelshoven en Slob in hun brief ‘Versterking verantwoording’ tot een nog verdergaande vorm van publieke benchmark. Ook komen de ministers met indicatoren gericht op inhoud, bestedingen en controle. Rest de vraag of de ‘eenvoud’ van het lumpsum systeem slechts aan de ‘voorkant’ blijft bestaan, gezien de toenemende regelgeving en verantwoording aan de ‘achterkant’. Een relatief regelvrij gebied betreft het ontwikkelproces over de inhoud van toekomstig onderwijs. Geïnteresseerden en betrokkenen bij het hedendaags onderwijs zijn opgeroepen mee te denken. De daarvoor opgerichte organisatie - Curriculum.Nu - heeft inmiddels een derde ontwikkelsessie en inspraak-tranche achter de rug. De inhoud begint contouren te krijgen. Blijft de vraag of deze nieuwe inhoud echt zal passen in het onderwijsbouwwerk uit het verleden, met zijn regelgeving, structuren en vroegkeuze. Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Dolf Broekhuizen Beeld Open Kaart en Atelier PRO architekten

INNOVATIEVE MBO’S

Wat wordt uw ROC-Hub? Over de actuele relevantie hoeft niet te worden getwijfeld: mbo en bedrijven hebben elkaar nodig. Het onderwerp van het ontwerponderzoek naar nieuwe samenwerkingen tussen ROC en omgeving is dan ook urgent. De toekomst van (meer flexibele) gebouwen voor beroepsonderwijs.

ROC-Hubs voor Heerhugowaard (Open Kaart en Atelier PRO architecten, 2018)

GEZOCHT: VAKVROUW EN VAKMAN VAN DE TOEKOMST Op een warme zomerdag in een voormalige fabriek vond een levendige ideeënuitwisseling plaats over een kernthema in het huidige beroepsonderwijs. Hoe kunnen mbo’s meer inspelen op de verander opgave die er ligt? De dagvoorzitter, Jetske van Oosten, schetste in haar inleiding de opgave bondig: “De maatschappij verandert, de economie verandert (trekt weer aan), en de beroepen veranderen. Hoe kunnen de middelbare beroepsopleidingen daar met het gebouw op inspelen? Als we studenten opleiden voor beroepen die we niet precies kennen, hoe moeten we de onderwijsomgeving dan inrichten?”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Jetske, programmaleider bij het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en initiator van de dag: “Kwan titatief zijn de gebouwen op orde, maar kwalitatief voldoen ze niet. Ontwerpers kunnen daarvoor nieuwe ideeën aandragen.” ONTWERPEND ONDERZOEK AAN ROC-HUB De middag was georganiseerd rond onderzoeksgroepen die sinds enkele maanden vanuit een innovatieprogramma aan de opgave werken. Enkele multidisciplinaire onderzoeksteams presenteerden tussentijdse resultaten aan elkaar, en benoemden ervaringen, uitdagingen en knelpunten. Door het beroepsonderwijs en het Stimuleringsfonds Creatieve

BESTUUR EN BELEID Ontwerpend onderzoek en boek - Conferentie ‘Leeromgeving van de toekomst’, Utrecht, 31 mei 2018. - Het meerjarig traject ‘Leer omgeving van de toekomst’ is geïnitieerd door het Stimule ringsfonds Creatieve Industrie. Binnen dat ontwikkeltraject zijn vier lijnen: ‘de flexibiliteit van de leeromgeving’, ‘de interdiscipli naire leeromgeving’, ‘de creatieve leeromgeving’ en ‘de online en offline leeromgeving’. - Publicatie: Susanne Pietsch, Eireen Schreurs, Sereh Mandias, Dolf Broekhuizen, The New Craft School, Jap Sam Books 2018, isbn 978-94-92852-03-8.

ROC Hub met flexplekken, startups en uitzendbureau (Open Kaart en Atelier PRO architecten, 2018)

Industrie ondersteund werken ze aan ontwerpend onderzoek voor schoollocaties verdeeld over heel Nederland. Twaalf mbo-instellingen doen mee, en zijn bereid aan de hand van concrete locaties mee te denken over radicale ideeën en vernieuwende oplossingen. Op één van de deelsessies stond de vraag centraal hoe veranderingen in bestaand vastgoed kunnen worden opgenomen. Het zoeken naar een meer flexibele onderwijsomgeving speelt bijvoorbeeld bij de onderzoekslocatie in Heerhugowaard, één van de vestigingen van het ROC Horizon College. “Hoe kunnen we de stad en de regio uitnodigen in het gebouw en meer deelgenoot maken van ons onderwijs?” vroeg facilitair directeur Anco van der Veen van dit ROC in Noord-Holland zich af. Dat streven blijkt in de praktijk ingewikkeld te zijn. Het team dat deze locatie onderzoekt, het jonge architectenbureau Open Kaart (gespecialiseerd in ontwerptrajecten met gebruikers) in samenwerking met Atelier PRO architecten en ICSadviseurs, wil door middel van interviews met betrokkenen en door ontwerponderzoek erachter komen wat een kansrijke strategie voor deze locatie is. Zij stellen een ROC-hub voor, die een verbinding is tussen onderwijs, bedrijven en de omgeving. Hoe die hub er ruimtelijk en functioneel precies uitziet, zal gedurende het ontwerponderzoek blijken. VIER TEST HUBS Uit de analyse van het onderwijs, het gebouw en de locatie van het Horizon College in Heerhugowaard heeft het team vier modellen voor mogelijke hubs gedestilleerd. De komende maanden zullen die worden getest en op hun realiteitsgehalte voor deze ROClocatie worden getoetst. Wat zijn die hubs? Als eerste de ‘Skill to Jobs-hub’: dat is een innovatiecampus waar de technische vakken samenwerkingen aangaan

“Hoe kunnen we de stad en de regio uitnodigen in het gebouw en meer deelgenoot maken van ons onderwijs?”

met bedrijven die vooroplopen met innovatieve apparatuur. De tweede hub die aan bod komt is een centrum met flexplekken, startups en een uitzendbureau; in deze hub kunnen ondernemers uit de regio elkaar ontmoeten en met (net afgestudeerde) studenten in contact komen. Ook wordt onderzocht een ruimte in het ROC waar oudere werknemers terecht kunnen voor coaching en leven lang leren. En tot slot is een interessante gedachte om tijdens een jaarlijks festival omwonenden en leerlingen in contact te laten komen met attractieve producten van de ROC (gastronomie, horeca) zodat de studies zich kunnen presenteren. Dit festival kan eventueel op het open terrein naast de school plaatsvinden, want dat is een tussenzone tussen school en stad. Of deze scenario’s levensvatbaar zijn, zal de komende maanden onderzocht worden. Voor andere locaties van het Horizon College wordt gekeken of daar behoefte is aan andere hubs. VERBINDING CENTRAAL Dat bij deze verandertrajecten kennisdeling en leren van elkaar cruciaal is, werd ondersteund door de presentatie van een boek over gebouwen voor beroepsonderwijs dat is geïnitieerd door het fonds. In die publicatie ‘The New Craft School’ worden Nederlandse en internationale voorbeeldprojecten en ontwerp onderzoeken geanalyseerd. “Wij zien de school voor beroepsonderwijs als onderdeel van een netwerk van de school met de omgeving. In plaats van anonieme faciliterende gebouwen willen wij de onderwijslocaties verbinden met de ambachtscultuur en de regionale identiteit en dat tot thema van het gebouw maken,” stelde Sereh Mandias, een van de auteurs. Conferentie en boek maken zichtbaar dat niet alleen de inzet van mensen maar ook de kwaliteit van de architectuur daarbij een verbindende schakel is.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

Tijd om in beweging De inrichting van de leeromgeving kan helpen om kinderen meer te laten bewegen, maar moet wel onderdeel zijn van een bewuste visie. Vroeger volgden schoolartsen, maar ook gymnastiekleraren de natuurlijke groei en ontwikkeling van kinderen nauwlettend. Zomaar gaan sporten met een achterstand kan risicovol zijn. Daarnaast moet bewegen het onderwijs faciliteren en niet extra belasten, want de leerkracht moet al zoveel. Zomaar wat grote lijnen uit het mooie debat dat Presikhaaf Schoolmeubelen in het Nationaal Onderwijsmuseum organiseerde over het belang van goed bewegen.

n de ruimte van het Onderwijsmuseum staan allemaal typen flexibele meubels uitnodigend opgesteld. Directeur Wim de Goei van Presikhaaf Schoolmeubelen trapt af: “Onze kinderen bewegen te weinig en zitten niet goed. Het valt me ook hier op dat de meeste mensen traditioneel aan een tafel gaan zitten. Kennelijk is dat in onze cultuur geslopen. Wij willen graag een bijdrage leveren aan een vitale, duurzame inclusieve samenleving, dat doen we onder meer door in onze school meubelenfabriek met mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt te werken. Inmiddels hebben wij het PSO-keurmerk (Prestatieladder Socialer

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Ondernemen) trede 3 behaald en daar zijn we trots op. Een goede en flexibele inrichting ondersteunt de kwaliteit van het onderwijs. Onze zorg is dat kinderen, als ze zitten, goed zitten en vitaal blijven. Wij denken daarbij ook verder dan de leeromgeving; het gebouw zien we als een huls, waarbinnen je ruimten en leeromgevingen verschillend kunt gebruiken. Daarbij leren we ook van kantoor omgevingen; denk aan de paralellen tussen de kantoortuin en het leerplein. Goed onderwijs meubilair is ergonomisch belangrijker voor het kind dan voor de volwassene. Daarom leveren we niet alleen meubelen, maar geven ook training

ONTWERP EN INRICHTING < Buitenzijde onderwijsmuseum: Foto: Robert van den Heerik

te komen DEELNEMERS DEBAT Wim de Goei Managing director Presikhaaf Schoolmeubelen Lex van Delden Leyden Academy on Vitality and Ageing Piet van Loon Houding Netwerk Nederland Monique Thoonsen 7 Zintuigen Liesbet van Oosten DaVinci Academie Yolanda van Hoorn Zit met Pit! Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein/dagvoorzitter

en voorlichting, met een programma dat je kunt gebruiken om kinderen in beweging te krijgen. Kortom; het is tijd om in beweging te komen en met creativiteit vinden we oplossingen voor het vergroten van flexibiliteit.” ZITTEN IS DE NORM Lex van Delden is onderzoeker bij kennisinstituut Leyden Academy on Vitality and Ageing: “Het aantal mensen met diabetes, hart- en vaatziekten en andere aandoeningen groeit. Kinderen in de categorie van vier tot achttien jaar zouden minstens elke dag een uur matig intensief moeten bewegen. Voorkom

vooral veel stilzitten. Uit onderzoek blijkt dat slechts 55% van de kinderen in de leeftijd van 4 tot 11 jaar voldoet aan de beweegrichtlijnen. Bij pubers ligt dat percentage nog lager: 28%. Mede door alle technologische ontwikkelingen hebben we de fysieke activiteit uit ons leven gehaald en zijn we vooral gaan zitten. Je ziet het overal en zelfs de wachtkamer van een huisarts is ingericht op zittend wachten. Zitten is de norm geworden en 120 jaar na de aanname van de leerplichtwet zijn de meeste klaslokalen nog steeds op zitten ingericht. Dat vinden we verontrustend en daarom doen we er onderzoek naar. Onze hypothese is dat veranderingen in de leeromgeving en met name veranderingen in schoolmeubilair verleiden tot ander gedrag. Ons advies is daarom creatief te zijn in het inrichten van leeromgevingen, zodat kinderen vanzelfsprekend meer willen, kunnen en mogen bewegen.” ERNSTIGE RUGAFWIJKINGEN Piet van Loon werd als orthopedisch chirurg oprichter van het Houding Netwerk Nederland: “Omdat preventie belangrijk is. Ik heb in mijn leven veel ernstige rugafwijkingen bij kinderen behandeld. Rond 2000 zagen we de eerste tekenen dat er met de jeugd wat aan de hand was, omdat er steeds meer kinderen met rugpijn kwamen. ‘De game boy generatie verleert haar gezonde houding’ was de titel van een waarschuwend artikel in Medisch Contact in 2013, maar pas in 2016 slaat een aantal fysiotherapeuten echt alarm omdat er toenemende problemen zijn met het steun- en bewegingsapparaat van jongeren. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu stelt vervolgens: iedere nieuwe generatie is ongezonder dan de vorige en hun leefstijl speelt een cruciale rol daarin. Teveel zitten en te weinig rekken en strekken maakt goed groeien lastig. De vele technologische ontwikkelingen hebben die negatieve ontwikkelingen verder versterkt en de uitdaging is diezelfde technologie weer op een gezonde manier te gaan gebruiken. Daarbij heeft het onderwijs een spilfunctie, naast de ouders als natuurlijk rolmodel. Actieve zitoplossingen moeten de huidige schoolstoel gaan vervangen. Mijn advies is daarnaast ook om het geneeskundig onderzoek tijdens de hele groeifase op school weer in te stellen, waarbij gekeken wordt naar visus, houding, flexibiliteit en BMI. Dat was vroeger een goed gebruik, maar daar wordt nu vanuit de overheid niet meer op gestuurd. De jeugdartsen zijn opgehouden naar de houding van onze kinderen te kijken, fysiotherapeuten zouden dit kunnen overnemen. Zie het kinder lichaam als een groeiend mechaniek: een machine in ontwikkeling moet ook goed uitgelijnd en ingeregeld worden, anders gaat het fout.”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Foto: Frank Hoyinck

“Het gedrag en leervermogen zijn afhanke lijk van een gezonde ont wikkeling van de lichaams functies” (Maria Montes sori, arts)

WIEBELEN EN FRIEMELEN Monique Thoonsen van 7 Zintuigen is pedagoog en fysiotherapeut. Haar stelling is dat wiebelen en friemelen een logisch onderdeel van het programma zouden moeten zijn. Zij geeft als voorbeeld OBS De Globe Amsterdam, waarbij ‘stoelacrobatiek’ steeds meer wordt toegestaan en kinderen kunnen bewegen of staand leren. “Je kunt je niet blijven concentreren als je altijd stilzit en dat heeft te maken met de zintuigelijke prikkelverwerking. Het evenwicht tussen aandacht geven, concentreren en bewegen is uit ons systeem verdwenen. De zintuigen evenwicht en beweging hebben veel invloed op alertheid en daarom werken wiebelen en friemelen zo goed; je blijft er alert van. Het credo is dus dat stilzitten in de klas eigenlijk hartstikke ouderwets is. Uit onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen over de effecten van

SCHOOLDOMEIN

december 2018

bewegend leren blijkt dat deelnemers na twee jaar vier maanden voorliggen met rekenen en spelling; ze zijn fitter en meer vaardig. Een positief effect van mogen en kunnen bewegen is dat je daarmee ook de onrust in je klas vermindert, die automatisch ontstaat als kinderen te lang stil moeten zitten.” LOKAAL VAN DE TOEKOMST Liesbet van Oosten van de DaVinci Academie werkt aan onderwijsbeweging voor bevlogen scholen. Samen met Presikhaaf Schoolmeubelen heeft zij een concept ontwikkeld voor het klaslokaal van de toekomst. Daarbij prikkelt de leeromgeving kinderen om te bewegen en in verschillende werkvormen ontdekkend te leren: “Door zaakvakken als één geheel aan te bieden laten we kinderen zien en ervaren dat geen enkele gebeurtenis in de wereld op zichzelf staat. Op die manier krijgen kinderen de ruimte om te ontdekken, om naar buiten te gaan, om proefjes te doen, om aandacht te hebben voor wat er speelt in de klas. Wij noemen dat de metamorfose van de school en dat past heel goed bij de ontwikkeling van de 21e -eeuwse vaardigheden.” ZIT MET PIT Yolanda van Hoorn is oefentherapeut Cesar en oprichter van Zit met Pit! “Eigenlijk moet je RSIpreventie opnemen in het curriculum van het basisonderwijs. Kinderen zitten steeds meer en ook steeds meer achter of met een device en zijn daardoor vergelijkbaar met volwassenen. Daarnaast zien

Eduhuys

www.eduhuys.nl

ONTWERP EN INRICHTING

onderwijshuisvesting

IT Asset Management

“… een groene, frisse school. Een duurzaam, flexibel

gebouw met een gezond en plezierig leerklimaat. Een school, waar leraren en leerlingen zich thuis voelen...”

we steeds meer werkstress bij kinderen. Daarom moet je de tijd die een kind achter het beeldscherm doorbrengt beperken. Het tabletgebruik is in een paar jaar tijd gigantisch gegroeid. Wat betekent dat voor het gedrag van kinderen en de manier waarop zij vitaal leren bewegen en ontdekken? Ik zie dat de expertise ontbreekt en de leerkracht (nog) niet wordt opgeleid voor deze gedigitaliseerde werkelijkheid. Daarom wil Zit met Pit! samen met kinderen, leerkrachten en ouders werken aan een gezonde houding en gezond gedrag rondom zitten, bewegen en computergebruik.” Vervolgens ging het debat met de zaal over de noodzaak om bewegen niet tot lokalen te beperken, maar door te trekken naar de relatie tussen de school en de omgeving. “Moeten de leerkrachten dit er ook alweer bijdoen?” was een vraag van een docent. “Je moet het juist bij ze weghalen en het vooral bij de kinderen zelf leggen”, werd gereageerd, “maar dan moet je wel een omgeving maken die bewegen en ontdekken prikkelt. Dan zul je zien dat het lesgeven leuker wordt en het voor de leerkracht ook makkelijker wordt. Alleen veranderen van de leeromgeving is niet voldoende, maar wel hard nodig.” “En zorg wel voor een goede basishouding”, waarschuwt Piet van Loon concluderend: “kinderen komen al met een achterstand op school; we moeten natuurlijk bewegen weer zorgvuldig opbouwen en vooral ook monitoren.” Kijk voor meer informatie op schoolmeubelen.com.

Bezoekadres

T (073) 6924435

Hintham 156

E info@eduhuys.nl

5246 AK ‘s-Hertogenbosch

W www.eduhuys.nl

www.eduhuys.nl SCHOOLDOMEIN

december 2018

PRIJSWINNAAR EN NOMINATIES

Schoolgebouw van het jaar 2018 Als onderdeel van de Architectenweb Awards werd begin november de prijs voor ‘Schoolgebouw van het Jaar’ uitgereikt. De renovatie en uitbreiding van basisschool De Henricus in Amsterdam, een ontwerp van Berger Barnett Architecten, is bekroond als Schoolgebouw van het Jaar 2018. Schooldomein zet de prijswinnaar en de overige vier nominaties graag in het zonnetje.

ARCHITECT: ARCHITECTEN|EN|EN, EINDHOVEN FOTO: BASE PHOTOGRAPHY Campus 013 in Tilburg: Persoonlijk en uitdagend Bij Campus 013 geloven ze dat iedere leerling een heel persoonlijke aanpak verdient. Iedere leerling op maat moet worden uitgedaagd en het maximale uit zichzelf haalt. Ze zelf leren ondernemen en initiatief nemen, gaan onderzoeken, ontdekken en ontwikkelen. En, dat kan alleen in een omgeving waar je je veilig en thuis voelt. Het ontwerp is daarom opgezet als split-level volume, met daar omheen bouwlagen in verschillende hoogten. De sectoren zijn daar op eigen wijze gehuisvest en bieden flexibiliteit richting de toekomst. Centraal bevinden zich de entree en de aula en zijn de looplijnen kort gehouden. Op een natuurlijke wijze creëerden we een overgang van levendig naar rust. Zo hebben we bijvoorbeeld de entree gecombineerd met de kas van de sector groen, waardoor er een bijzonder geheel is ontstaan dat licht en lucht brengt in het hart van het gebouw. Het onderwijsprogramma kent een breed aanbod en de nadruk ligt op een doorlopende leerlijn richting mbo. Door de locatie, naast het bestaande ROC gebouw, is deze relatie ook fysiek aanwezig in de vorm van een loopbrug. Door het doeltreffend, afwijkend vormgeven van enkele specials zoals de loopbrug, de aula en de entree is er een eigen gezicht ontstaan. Campus 013 is een gebouw om trots op te zijn. Onderdeel van de campus, maar wel uniek. www.architecten-en-en.nl

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

ARCHITECT: BERGER BARNETT ARCHITECTEN FOTO: LEONARD FÄUSTLE De Henricus in Amsterdam: Respectvolle renovatie In Amsterdam Nieuw-West ligt het Catharinacomplex, een gemeentelijk monument in de stijl van de Bossche school. In 2017 is het complex met respect voor de monumentale waarde gerenoveerd tot een toekomst bestendig schoolgebouw. Tussen de kleuterschool en de lagere school is een nieuw entreevolume gerealiseerd dat tevens de verbinding tussen beide gebouwen vormt en als aularuimte dienst doet. Dit volume geeft toegang tot het kleutergebouw aan de ene zijde en de voormalige kloostergang aan de andere zijde waardoor er overzicht en een nieuwe heldere routing ontstaat. De oorspronkelijke overdekte buitenruimte, ‘de kloostergang’ is met glas dichtgezet. Samen met de nieuwe erkers ontstaat doorzicht vanaf de straat naar de buitenruimten waar de originele vakkenstructuur is teruggebracht in combinatie met natuurlijke speelelementen. De lokalen zijn gelegen op de verdiepingen. Grote sparingen tussen lokalen en ter plaatse van de trappenhuizen vormen nieuwe verbindingen aansluitend op het nieuwe onderwijsconcept. Aan de binnenzijde is het gebouw gerenoveerd met behoud van originele elementen in neutrale kleurstelling waarbij de oorspronkelijke roze deuren als accent fungeren. De akoestische voorzieningen, ventilatie en de verlichting zijn als losse elementen onder de bestaande plafonds aangebracht waardoor de oorspronkelijke gebeitste houten planken weer zichtbaar worden. www.bergerbarnett.nl

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ARCHITECT: ECTOR HOOGSTAD ARCHITECTEN FOTO: PETRA APPELHOF Hyperion in Amsterdam: uitdagend en eigenzinnig Het snel ontwikkelende Amsterdam Noord is verrijkt met een uitdagend schoolgebouw voor een eigenzinnige onderwijsinstelling. Het Hyperion Lyceum wil jonge mensen uitdagen om zélf na te denken, om ze zo goed en ver mogelijk op weg te helpen in een wonderlijke complexe en internationaal georiënteerde wereld. Daarom heeft Ector Hoogstad Architecten een bewust onconventionele en ongrijpbare omgeving voor ze ontworpen, die blijvend prikkelt, stimuleert, uitdaagt en inspireert. Een dubbele helix vormt het ruimtelijke thema: een atrium en een reeks buitenruimten slingeren over de volle hoogte van het gebouw om elkaar heen. Daardoor dringt daglicht diep in het gebouw door en ontstaan lange diagonale zichtlijnen die zorgen voor overzicht en die alle bewoners heel dicht bij elkaar en elkaars activiteiten brengen. Alle verdiepingen zijn verschillend van vorm, zodat zowel in het atrium als langs de ‘buitenroute’ terrassen ontstaan die onderling verbonden zijn met trappen. Die avontuurlijke ruimtelijkheid bestaat bij de gratie van doorwrochte ‘no-budget’ oplossingen, zoals gevlinderde betonnen vloeren en gevels van eenvoudige sandwichpanelen. Het Hyperion Lyceum is een volstrekt onalledaags gebouw geworden waarin onderwijskundige en architectonische middelen samen worden ingezet om de nieuwsgierigheid van jonge mensen te prikkelen. Nu nog in een spannende maar desalniettemin veilige en gecontroleerde eigen wereld; straks ‘buiten’ – in het echt. www.ectorhoogstad.com

ARCHITECT: DP6 ARCHITECTUURSTUDIO I.S.M. BIERMAN HENKET ARCHITECTEN FOTO: GERARD VAN BEEK Wiebengacomplex in Groningen: Renovatie en flexibele uitbreiding Het monumentale Wiebengacomplex stamt uit 1922 en is ontworpen door Jan Gerko Wiebenga. Het gebouw ademt de sfeer van de Nieuwe Zakelijkheid en is één van de oudste voorbeelden van het Nieuwe Bouwen in Nederland. Het voor die tijd innovatieve skelet van gewapend beton maakte een vrije indeling van de plattegrond en een transparante gevel indeling mogelijk. Vandaag de dag is de school in gebruik als Academie voor Gezondheidsstudies en Academie voor Verpleegkunde. De klimatologische omstandigheden van het gebouw lieten anno 2013 echter te wensen over en de onderzoeksfaciliteiten waren versnipperd geraakt over vele kamertjes in

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

ARCHITECT: SPRING ARCHITECTEN EN MOEDERSCHEIMMOONEN ARCHITECTS Revius Lyceum in Doorn: uniek onderwijslandgoed Uit de bijna dertig inzendingen voor ‘Schoolgebouw van het jaar’ heeft een onafhankelijke jury vijf nominaties geselecteerd, waaronder het Revius Lyceum in Doorn. “Met de nieuwbouw van het Revius Lyceum hebben Spring Architecten en MoederscheimMoonen Architects een eigentijds landgoed toegevoegd aan de ‘parelketting’ van de landgoederen op de Utrechtse Heuvelrug”, aldus de jury. “Als verwijzing naar de monumentale villa’s op de landgoederen in de omgeving is over het sobere hoofdvolume een doorzichtig frame geprojecteerd dat het gebouw het silhouet geeft van een tweelaagse villa met een kap.” De jury heeft bewondering voor de organisatie en ruimtelijkheid van het interieur van het Revius Lyceum en vindt dat er een knap antwoord gegeven is op de wens om er een eigentijds landgoed van te maken. Hoe het volume van de sportzalen is opgebroken, met een extra patio rond een monumentale boom, vindt de jury ook erg geslaagd. Een rijke verbeelding heeft ons geholpen om te komen tot dit unieke onderwijslandgoed in het Doornse landschap. Het is nu aan de leerlingen en docenten om hun verbeeldingskracht te laten spreken en de wereld te ontdekken. www.spring-architecten.nl en www.moederscheimmoonen.nl

de lange doodlopende vleugels. De reno vatie van het bestaande gebouw en een flexibel indeelbare uitbreiding naar ontwerp van DP6 architectuurstudio en Bierman Henket architecten heeft hier recent verandering in gebracht. In de bestaande gebouwdelen zijn - naast het herordenen van de functies - het binnenklimaat en de logistiek aanmerkelijk verbeterd. De nieuwe uitbreiding op de plaats van de voormalige werkplaatsen op het binnenterrein stimuleert het samenwerken in ‘skills labs’ op een centrale plek in het complex. Het nieuwe hart dat zo is ontstaan, creëert korte lijnen naar de werkomgevingen in de bestaande vleugels, nodigt uit tot ontmoeting en heeft de hogeschool een meer open karakter gegeven. www.dp6.nl en www.biermanhenket.nl

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

De modulaire lichtstraat als natuurlijke lichtbron Absolute eyecatcher in Mavo Schravenlant XL is het ruime atrium met de lichtinval van boven. Architect Huub Frencken overtuigde de aannemer om met VELUX modulaire lichtstraten te werken: “Deze technologie en de toepassing ervan is zijn tijd ver vooruit. Kies je voor kwaliteit en circulariteit dan is de keuze simpel”.

ijdens het gesprek met directeur Saskia Boxem, architect Huub Frencken en Tony van Zon van VELUX modulaire lichtstraten probeerden we ons voor te stellen wat voor gebouw het zou zijn geweest zonder natuurlijk daglicht van boven. Huub: “Het zou nog steeds een mooi gebouw zijn, maar veel donkerder, zeker op de verdiepingen. Door de lichtstraat hebben we het midden gebied tot een computerlokaal omgetoverd en zijn twee multifunctionele lokalen toegevoegd. Het natuurlijk licht van boven verbindt de elementen in de ruimte ook, zodat ze in kwaliteit gelijkwaardig zijn.” Tony knikt: “Het atrium is het centrum van de school en dan bereik je zoveel meer met natuurlijk licht van boven. Met de ontwikkeling van modulaire lichtstraten hebben we onze dienstverlening als leverancier van daglichtprodukten verder uitgebreid.” NATUURLIJKE KWALITEITEN Huub: “In de ontwikkeling naar duurzame gebouwen kijk je als architect steeds meer naar natuurlijke kwaliteiten die je in het ontwerp kunt meenemen en die

SCHOOLDOMEIN

december 2018

je bouwfysisch kunt oplossen, zonder dat je allerlei installaties in je gebouw haalt. Dat zijn natuurlijk daglicht, de kwaliteiten in de omgeving, zoals de bomen en het groen van buiten. In deze opdracht wilde ik het licht van boven erin houden omdat kinderen naarmate ze hoger in het gebouw komen nog steeds het gevoel houden dat ze contact met buiten hebben. Op de verdieping liggen de lokalen en multifunctionele ruimten en overal in de omloop en de trappen ervaar je de lichtinval van boven. Waar nodig werken we met ledlicht. Dat maakt ook dat wanneer je naar beneden kijkt vanuit het licht van boven in het licht van beneden kijkt. Je ziet dan het schilderij van de multifunctionele aula en kantine, waarbij over de hele breedte door grote raampartijen het licht binnenvalt en er contact met buiten is. Op die manier kun je prachtige accenten in het gebouw leggen, gewoon door gebruik te maken van natuurlijk licht.” Saskia: “Het mooie van het ontwerp is dat het door de vorm makkelijker is om ruimte en licht te accentueren. Dat maakt ook dat de kleuren in het gebouw aansluiten op de kleuren van buiten. De

ONTWERP EN INRICHTING

Voordelen circulariteit en duurzaamheid

kleuren bruin, beige en groen sluiten prachtig aan op het riet voor de ramen. Het gevoel van buiten naar binnen halen levert een soort tijdloos gevoel op, waarbij kinderen de kleuren maken. Kinderen maken de kleur in het gebouw.” Huub knikt: “De constructie is simpel qua opbouw en dragende wanden; met twee trappen is het hele gebouw ontsloten. Overal herhalen we dezelfde raampartijen, waardoor het een strak gebouw is geworden met relatief weinig geveloppervlak. Dat biedt in de ruimte binnenin veel meer mogelijkheden.” TIJD VOORUIT Huub: “Ik heb Tony gebeld. De aannemer wilde een kassenbouwer voor de lichtstraat. Dan weet je zeker dat het begint te lekken en er binnen enkele jaren al onderhoudskosten zijn. VELUX heeft een goed

vlnr: Huub Frencken, Saskia Boxem en Tony van Zon

• De hoogste duurzaamheidsklasse. • Voldoet aan de eisen van BREAAM. • Voldoet aan de eisen van aardbevingsbestendige lichtstraat (Groningen). • Het systeem kan eenvoudig worden gedemonteerd en elders weer toegepast. • Te bedienen met een gebouwbeheersysteem. • Onderdelen makkelijk vervangbaar door modulaire opbouw.

verhaal en zij begrijpen wat een goede architect wil. Het systeem is ook door Foster + Partners uit Londen ontwikkeld. In feite lopen ze voor op de ontwikkelingen, omdat ze industriële producten maken die je makkelijk kunt verbinden.” Tony knikt: “Het VMS-profiel is van veel hoogwaardiger materiaal dan aluminium, kunststof of hout; in een traditionele lichtstraat zijn profielen vaak gebruikt uit de geveltechniek, met alle risico’s van dien. Door het modulaire van het systeem kun je met behulp van lego blokjes een prachtige lichtstraat bouwen met hoge isolatiewaarden. Daarbij zijn we vooral leverancier van daglicht, maar geen montagebedrijf. Daar werken wij met gekwalificeerde partners. Het voordeel van deze vooraf in de fabriek geproduceerde blokjes is dat er een hoge standaard in kwaliteit is, alles tot in detail is ontworpen en getest waardoor de prestatie van de lichtstraat zeer hoog is en er nooit lekkages in de lichtstraat zijn. Iedereen kan bovendien de lichtstraat monteren, waarbij wij standaard een garantie van tien jaar geven. Omdat er geen onderhoud is scheelt dat de opdrachtgever kosten in de exploitatiefase. Huub ten slotte: “En los van de kwaliteit was dat hier ook een belangrijk aandachtspunt.”

“Het gevoel van buiten naar binnen halen levert een soort tijdloos gevoel op, waarbij kinderen de kleuren maken”

Kijk voor meer informatie en impressies op velux.nl/modulaire lichtstraten.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Maarten Sanders

DE KERSENBOOM IN DIEMEN

Van heldere gemeenschappelijke visie naar slimme ruimtelijke organisatie Hoewel ‘Integraal Kind Centrum’ lelijk jargon van beleidsmakers is, kunnen de gebouwen die de functie vervullen wel leuk zijn. Het is een type gebouw waarvoor altijd samenwerking tussen verschillende organisaties nodig is. Dat leidt vaak tot een paradox: onderdeel zijn van een groter samenwerkend geheel, maar tegelijkertijd herkenbaar willen blijven als aparte entiteit. Waarschijnlijk nog een residu van de verzuiling, of angst als zelfstandige organisatie overbodig te worden.

ij de Kersenboom was men niet zo bang. De beide schoolbesturen en de kinderopvang organisatie hadden een heldere gemeenschappelijke visie. Opvang en onderwijs zouden zoveel mogelijk in elkaar moeten overlopen. Zo kunnen kinderen in het kinderdagverblijf alvast in de basisschool meedoen, is er uitwisseling van de verschillende geledingen mogelijk en vloeien buitenschoolse opvang en onderwijs in elkaar over. Dit is vertaald in een slimme ruimtelijke organisatie van het nieuwe gebouw. Alle onderdelen lopen in elkaar over. Er zijn geen gangen, maar een reeks gemeenschappelijke ruimten voor de functies die voor alle groepen zijn. Het centrum van het gebouw wordt bepaald door uitwisseling en dynamiek, in de periferie is er juist gedacht aan rust. In het midden van het gebouw

SCHOOLDOMEIN

december 2018

zijn alle gemeenschappelijke voorzieningen, verdeeld over de verschillende verdiepingen. VERBINDEND ELEMENT Het verbindende element is de aula die over meerdere verdiepingen de voorzieningen als techniek-, drama-, speellokaal en keuken aan elkaar koppelt. Door deze opzet wordt de samenhang tussen de verschillende geledingen versterkt en bovendien allerlei gebruiksmogelijkheden geboden. Zo kan ook de buitenschoolse opvang een gevarieerde leer- en speelomgeving bieden in een overzichtelijke setting. BINNEN EN BUITEN Een bijzonder aspect is de manier waarop het ‘naar buiten gaan’ en het ondernemen van buitenactiviteiten een zo laag mogelijke drempel heeft. Door

ONTWERP EN INRICHTING

“Er zijn geen gangen, maar een reeks gemeenschappelijke ruimten voor de functies die voor alle groepen zijn”

PROJECTINFORMATIE Project Brede school De Kersenboom Opdrachtgever gemeente Diemen Architect OIII architecten, Amsterdam Constructeur Brouwer & Kok, Badhoevedorp Installatieontwerp FORE, Sassenheim Projectmanagement ICSadviseurs, Amsterdam

de entree aan de schoolpleinzijde tussen eerste en tweede verdieping te maken, zijn alle drie de niveaus op redelijk korte afstand van de buitenruimte. Vanuit verschillende ruimen in het gebouw is een verbinding met buiten gemaakt, via terrassen en brede trappen staan de gemeenschappelijke ruimten allemaal in verbinding met buitenruimte rond de school.

Aannemer Bouwcombinatie K_Dekker/De Geus, Warmenhuizen

BOERDERIJ De vorm van de school doet denken aan een boerderij. Het is ontstaan vanuit het streven een gebouw met

een kleine ‘footprint’ te maken om zoveel mogelijk speelterrein over te houden. Dit door een gebouw met drie verdiepingen te maken en de bovenste twee lagen vorm te geven als een grote boerderijkap. Er werd mee vermeden dat een grootschalige indruk niet bij het landelijke karakter van de omgeving zou passen. Daarnaast geeft het De Kersenboom een karakteristiek silhouet dat goed past bij de vriendelijke en huiselijke sfeer van de school. Kijk voor meer informatie op o-drie.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

Misschien wel de mooiste doos Het nieuwe gebouw van Mavo Schravenlant XL is misschien wel de mooiste doos die het bestuur en de gebruikers zich hadden kunnen wensen, waarbij de ruimte maximaal is vertaald naar een effec tieve leeromgeving. “Dit gebouw staat voor het onderwijs dat we willen geven: kwalitatief goed en vooral duidelijk,” stelt directeur Saskia Boxem.

“Leerpleinen zonder onderwijsconcept zorgen voor grote ruimtes met veel leerlingen en soms ongelukkige docenten”

askia Boxem opent: “Toen ik zeven jaar geleden begon had de mavo die hier stond 130 leerlingen en zaten er nog 80 leerlingen basisen kaderberoepsgericht op een andere locatie aan de overkant van de straat. In feite een school die vocht voor zijn bestaan. Ik kreeg twee jaar de tijd om de school weer levensvatbaar te maken. Binnen een jaar gingen we van 130 naar 260 leerlingen. Wij zijn meteen begonnen ouders en basisscholen te vertellen over ons onderwijsconcept, dat bestaat uit maatwerkleren (differentiëren) en het geven van workshops, zodat leerlingen vaardigheden aanleren op een andere manier dan tijdens de reguliere lessen, het geven van alle vakken in plaats van combinatievakken en altijd oog hebben voor het individu en zijn/haar ontwikkeling voor een maximale ontwikkeling. Ons concept sloeg aan; we hebben nu 548 leerlingen, voornamelijk mavoleerlingen en

Huub Frencken en Saskia Boxem

SCHOOLDOMEIN

december 2018

enkele klassen kader- en basisberoepsgericht. De XL staat voor de extra mogelijkheden die we bieden aan onze leerlingen.” Huub Frencken van Frencken Scholl Architecten: “Het was een uav-gc aanbesteding, waarbij het budget beperkt was en de uitdaging groot. Of we iets anders kunnen bouwen dan een doos, gezien het beperkte oppervlak waarop de school gebouwd moest worden, vroeg de bestuursvoorzitter. Dat was een uitdaging met dat budget, waarbij we natuurlijk een goed gebouw willen maken dat past in zijn omgeving. Toen het klaar was zei diezelfde voorzitter: het is weliswaar een doos, maar wel de mooiste doos die ik ken.” Huub is zichtbaar trots op het gebouw tijdens de rondleiding in en rond het gebouw: “Kijk eens naar dat mooie metselwerk, waarbij we de baksteen hebben opgepakt met horizontale banden,

ONTWERP EN INRICHTING

met daartussen stroken penantjes, die weer refereren aan de manier van bouwen in de streek. Resultaat is een bijzonder geaccentueerd gebouw, met een mooie herhaling van de ramen. Ik heb bewust geen trucs gebruikt om er iets afwijkends van te maken. De buurt is blij met het nieuwe gebouw en ziet dit als een mooie aanwinst in baksteen. Mooi is ook dat we mochten meedenken in het meubilair en dat heeft de prachtige ingebouwde kasten opgeleverd, met een donkere en sjieke uitstraling. In de afgelopen 3 jaar hebben de leerlingen les gehad in noodlokalen en in een ouder gebouw. Ze hebben nu een school waar ze trots op kunnen zijn.” PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw mavo Opdrachtgever Openbare Scholengroep Vlaardingen Schiedam Architect Frencken Scholl Architecten Aanbesteding UAV-GC, engineer en construct Lichtarchitectuur VELUX modulaire lichtstraten Aannemer SMT Stichtingskosten e 7 mio (inclusief btw) Ingebruikname 1 november 2018

GEEN PUNT MAAR VIERKANT Saskia knikt: “In deze wijk hoort een bakstenen gebouw en een rechthoekig gebouw geeft de grootste effectiviteit bij het gebruik van de beperkte ruimte. Je kunt wel een gebouw met een punt maken, maar wat doen we dan met die punt? In een vierkant gebouw kun je grotere lokalen voor het onderwijs maken. Onze docenten hebben het liefst een eigen lokaal omdat dat voor de leerlingen de meeste rust geeft. Omdat we wel maatwerk bieden hebben we ook studieruimtes tussen de lokalen, waar leerlingen zelfstandig kunnen werken. In het verleden hebben wij gemerkt dat leerpleinen niet altijd even goed hebben gewerkt voor onze leerlingen. Zij hebben structuur nodig. Leerpleinen zonder onderwijsconcept zorgen voor grote ruimtes met veel leerlingen en soms ongelukkige docenten. We hebben dus grote lokalen voor instructie, met daartussen verwerkingsruimten, waar

zicht op is vanuit de leslokalen.” Huub lacht: “Veel andere opdrachtgevers willen juist leerpleinen, terwijl ze hier bewust hebben gekozen om dat niet te doen.” AARDEKLEUREN De opbouw laat zich goed lezen; op de begane grond rond het atrium zijn de algemene functies en de prachtige gymzaal met daglichttoetreding, op de verdiepingen zijn rondgangen met lokalen en multifunctionele ruimtes. Saskia: “Het is een gebouw dat in contact staat met buiten, waarbij je overal het groen en de bomen ziet. Die aardekleuren komen ook terug in het gebouw, met lichte grijze wanden en beige tinten. De ingebouwde kasten zijn juist van donker hout, terwijl de mooi uitgevoerde balie met vinyl in aardkleuren is uitgevoerd. Huub: “Ik wilde dat binnen-buitengevoel versterken, omdat de school ook in een mooi stukje Schiedam ligt. Door het grote atrium en de mooie trappen heb ik veel lucht en licht in het gebouw gebracht. Ik ben blij met Saskia omdat we mee mochten denken in de inrichting. Afgelopen zomer hebben we geshopt voor tafelbladen, prullenbakken en andere elementen in de inrichting. Zo kun je met weinig middelen iets moois maken. Ook mooi is de subtiele signing die door het hele gebouw loopt.” Saskia ten slotte: “Het gebouw weerspiegelt onze visie op het onderwijs. Het is precies geworden wat Huub ons in de eerste presentatie had laten zien. Hij heeft goed geluisterd en voelde precies aan wat we wilden hebben.” Voor meer informatie kijkt u op www.frenckenscholl.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

ON T W E R P • R E A L IS AT IE • OND ERHOU D

FLEX I BELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE DI E N S TV E R LE N I N G

180449_ADV_BUKOHuisvesting_Schooldomein_201x135_01.indd 1

4-5-2018 16:07:41

KWALITEIT EN EXPERTISE DOOR PLATFORM ONDERWIJSHUISVESTING De branchevereniging voor adviesbureaus rond onderwijshuisvesting. Die professionalisering van het vakgebied vertalen naar een deskundig klankbord voor overheid en belangenorganisaties voor onderwijs en maatschappelijk vastgoed. Een platform dat professionals met elkaar in contact brengt om de kwaliteit van het maatschappelijk vastgoed naar een hoger niveau te tillen. Dat Platform bestaat: Platform Onderwijshuisvesting; of gewoon POH! www.platformonderwijshuisvesting.nl of info@platformonderwijshuisvesting.nl

adviseurs

SCHOOLDOMEIN

december 2018

projectmanagers

procesmanagers

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

STUDENTEN ALFA-COLLEGE HELPEN BIJ NIEUWBOUW WESTERKIM

Het nieuwe (ont-)zorgen in de praktijk

beeld: Sacon

Woon- en zorgcentrum de Westerkim in Hoogeveen is druk bezig met nieuwbouwplannen. Naast het fysieke deel, zoals de stenen, wordt ook gekeken naar de toekomstige manier van zorg verlenen en de bijbehorende competenties van medewerkers in het nieuwe gebouw. Daarom denken studenten van het Alfa-college, school voor middelbaar beroepsonderwijs, ‘live’ mee in de inrichting van de nieuwe zorgomgeving. ‘Welkom thuis’; daar gaat het om.

orgmanager Karola Bleijie van de Westerkim en Alco Otten, docent Bouwkunde en project leider AC Duurzaam van het Alfa-college, werken succesvol samen in dit proces. Karola: “Woon- en zorgcentrum de Westerkim bestaat ruim 50 jaar. Onze missie is dat mensen zich hier thuis voelen. Wij vinden warmte en betrokkenheid vanzelfsprekend en behandelen de bewoner of zorgvrager alsof het eigen familie is. We werken met integrale teams waarin mensen gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor taken in de huishouding, welzijn en zorg. Dat doen we samen, want het hoeft niet aan een functie te hangen of een toilet schoongemaakt wordt of niet. Ons gebouw

is in 1987 deels verbouwd, maar zeker de laatste jaren merken we dat de huisvesting niet meer past bij de wensen en behoeften van de bewoners. Het gebouw heeft de uitstraling van een bejaardenhuis, met de bekende lange gangen. Daarnaast stelt de samenleving ook andere eisen aan de combinatie wonen en zorg en in zijn algemeenheid aan privacy en comfort. We zien bijvoorbeeld een toename van bewoners met dementie en bij die aandoening passen lange rechte gangen niet. De ontwikkeling van domotica kan ons goed ondersteunen in de zorgvragen, maar vervangen de medewerkers niet. Iemand met dementie is in eerste plaats mens en heeft ook privacy nodig. De vraag is telkens wat

SCHOOLDOMEIN

december 2018

wenselijk voor bewoners is, waarbij we natuurlijk de veiligheid voor alle bewoners willen borgen. Nu kijken we twee keer per nacht bij een bewoner, daar zou domotica kunnen helpen, maar we zijn niet voor een continu registratie.” ZORGPET AFZETTEN Karola: “Ik werk meer dan 25 jaar in de zorg. Wat we vroeger deden was dat we voor de bewoners dachten en daar werden de werkprocessen op afgestemd. Vroeger benaderde je alles heel medisch: had iemand dikke enkels dan werden ze gezwachteld. Nu zetten we de zorgpet af en kijken wat de ouderen willen; ze willen niet dat hun dikke benen over zijn, maar dat ze gezien worden. Dat wil niet zeggen dat we geen oog hebben voor de lichamelijke klachten of risico’s; dat is basiszorg. Wij zijn van oudsher opgeleid als zorgmedewerkers; nu moeten we omdenken en ons afvragen wat onze bewoners echt belangrijk vinden en hoe zij hun dag in willen vullen. Dat vertaalt zich bij het denken over een nieuw gebouw: dat het niet op een

Alco Otten (l) en Karola Bleijie

“Nu zijn de werkprocessen niet meer leidend, maar de wensen en behoeften van bewoners” instelling moet lijken, maar op een huis. Men moet gedwongen verhuizen omdat het thuis niet langer gaat en komt dan in een woonzorgcentrum. Vroeger kregen mensen een kleine kamer die gericht was op slapen. Ruimtes worden nu veelal ingericht als woon- en slaapkamer. Nu komen ze echt bij ons wonen, waarbij het eigen meubilair mee mag verhuizen. Richt je kamer maar in zoals je het thuis gewend was. De één houdt van sober en de ander hangt van alles aan de muur. Dat mag bij ons. Het nieuwe gebouw bestaat straks uit een begane grond met één of twee verdiepingen. Het gebouw krijgt woonleefgemeenschappen met 9 appartementen en één gemeenschappelijke huiskamer. Daarnaast komt er een centraal bruisend hart. In dit openbare gedeelte is ruimte voor ontmoeten. Daar zijn bijvoorbeeld ook omwonenden van harte welkom. In dit deel komt ook de kapper, het winkeltje, terrasjes en ruimte voor verschillende activiteiten. De architectuur van de gemeenschappen lijkt op woningen in de buurt, met dezelfde punt daken. Het wordt gewoon wonen met een behoefte en zo ziet het er straks ook uit. Zorg hoort in en bij de wijk.” POSITIE TOILETPOT Alco: “Vanuit de Westerkim was er al een samenwerking met de studenten van de opleidingen verpleeg-

SCHOOLDOMEIN

december 2018

kunde en verzorgende en de welzijnsopleidingen. Voor de technische opleidingen was dat niet voor de hand liggend. Wij zaten met de procesbegeleider van ICSadviseurs Hans Voorberg over de bouw en de kansen voor het onderwijs te praten. Toen kwamen we op het idee om onze derde en vierdejaars studenten zorg en techniek bij het programma van eisen en het voorlopig ontwerp te betrekken. Vervolgens heeft de architect hier op school een presentatie rond het eerste ontwerp aan de klassen bouwkunde verzorgd. Vanuit de verschillende gesprekken ontstond het idee om hier een bewonersappartement 1 op 1 op schaal na te bouwen, met een plafond om daarmee ook het ruimtelijk inzicht te vergroten. Vervolgens gingen de studenten nadenken hoe deze ruimte zo slim mogelijk ingericht zou kunnen worden, waarbij de focus op de toilet- annex badkamer als centraal punt vanuit de woonkamer lag. Wat is de beste positie van het toilet,

ONTWERP EN INRICHTING

beeld: Sacon

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Woon- en Zorgcentrum de Westerkim Opdrachtgever Bestuur Westerkim Innovatie Samenwerking met studenten Alfa-college in programma van eisen Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen, selectie architect, projectmanagement) Architect Sacon architecten Aannemer

hoe positioneer je het kastje om iets op te leggen, wat is de beste draairichting van de tilliften. Ergonomie was één van de onderdelen waar ze mee aan de slag moesten en daar konden studenten van zorg weer goed bij helpen. Zo ontstond een multidisciplinaire samenwerking tussen inhoud en techniek. Ze leren zo dat het luisteren naar de klant belangrijker is dan het plaatsen van een muurtje. Het is mooi om te zien dat studenten zelf op de toiletpot gingen zitten om te kijken wat comfortabel is. Of zelf ervaren wat het belang van een goede kijkrichting is. Zo hebben ze ook met ICSadviseurs de inrichting van de badkamer met een vaste plaats voor een leidingkoker ontworpen in het schaalmodel.” Karola lacht: “De verzorgenden van vroeger keken heel praktisch naar het gebruik en het moest vooral werken. Vroeger moest iedereen voor tien uur in de gemeenschappelijke ruimte gewassen en aangekleed aan de koffie zitten, nu kunnen bewoners lekker uitslapen als ze dat willen. Deze studenten ervaren de beleving van de inrichting vanuit het gemak van de bewoner in zijn of haar eigen leefomgeving. Vanuit dat perspectief moet je een ruimte inrichten.”

Selectie eind 2018 Verwachte oplevering Zomer 2021 (bouw in twee fasen)

PROJECTMATIG WERKEN Karola: “Het curriculum voor de zorg is steeds meer gekoppeld aan projectmatig werken; je moet kunnen

samenwerken en samen besluiten nemen.” Alco: “Dat projectmatig samenwerken is voor studenten techniek net zo belangrijk, zeker omdat ze daarmee vanuit de gebruiker leren denken.” Op basis van de opgedane inzichten heeft de architect het ontwerp op onderdelen aangepast en gaat een interieurarchitect er verder mee aan de slag. Karola is tevreden: “Het Alfa-college leverde al goede studenten af, maar dat wordt nog beter. De studenten zorg en ook techniek weten nu vanaf het begin hoe wij onze zorg willen inrichten en welke omgeving daarbij het beste past. Bij de vorige renovatie van de Westerkim werd niet aan medewerkers gevraagd wat zij ervan vonden. De doucheruimtes waren te klein zodat medewerkers er niet met de tilliften in konden. De toiletten waren niet goed geplaatst, waardoor alle toiletruimten weer moesten worden aangepast. Kapitaalvernietiging en een hoop frustratie onderweg. Daarom is dit proces zo mooi, omdat je aan de toekomstige zorgvraag werkt zonder dat er nog maar één steen gelegd is. Op deze manier nemen de faalkosten af en belangrijker nog: studenten worden op een positieve manier betrokken bij hun toekomstige werkomgeving en leren vanuit de gebruiker te denken, want daar gaat het om.” Kijk voor meer informatie op icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Peter Jan Bakker – Platform Onderwijs Huisvesting

CONTACT MET DE GEBRUIKERS VAN ONDERWIJSHUISVESTING

Inrichten met beleving vraagt om inleving

Onderwijshuisvesting, wanneer we het er over hebben met opdrachtgevers gaat het vaak vooral over normen: ruimtenorm, frisse scholen norm, investeringsnorm… Natuurlijk hebben we oog voor de gebruikers, maar kijken we wel voldoende integraal naar de opgave en de doelgroepen die gebruik maken van de onderwijshuisvesting? Het thema beleving levert de opgave om het echt tot onze school te maken.

taan we er voor open om een ontwerpen bouwopgave integraal te benaderen, of gaan we daar vervolgens ook weer een normatieve discussie van maken? En wat is dan beleving? Moeten we beleving creëren, of is dat juist iets wat elk individu uiteindelijk zelf creëert door onderwijshuisvesting naar eigen inzicht te gebruiken? Wat is ervoor nodig om beleving te creëren? De belevingswereld van de docent is een andere dan de belevingswereld van de leerling, de ouders en de omwonenden van de school. En bij bredere voorzieningen zijn de doelgroepen nog diverser met ieder haar eigen verwachtingen bij beleving. Denk aan de combinaties waarbij onderwijs, welzijn

SCHOOLDOMEIN

december 2018

en bijvoorbeeld de bibliotheek samengaan. Een omgeving creëren, inrichten die inspeelt op de beleving van al deze stakeholders vraagt om een open proces. Startend met een visie op de positionering van de betreffende school of bredere voorziening in de omgeving en het in kaart brengen van de verwachtingen van stakeholders of doelgroepen die daar een belang in hebben. Die zachte indicatoren zijn net zo belangrijk als de fysieke eigenschappen van een gebouw. BETROKKENHEID OMGEVING Wanneer we de belevingshebbenden in kaart hebben, kunnen we bepalen op welke wijze we met die

ONTWERP EN INRICHTING

betrokkenen invulling kunnen geven aan hun stukje belevingswereld dat betrekking heeft op de voorziening. Een buurtbewoner is bijvoorbeeld vooral gebaat bij een goede oplossing van de verkeersinfrastructuur rond de school, waarbij zijn parkeerplek voor de deur niet in het geding komt. Of de bewoner wil meedenken over de inrichting van het buitenterrein zodat de overlast tijdens of na schooltijd zo beperkt mogelijk blijft en het iets toevoegt aan de buurt. Het kind zal vooral waarde hechten aan speelvertier, een veilige plek en een plek om invulling te geven aan de eigen fantasie zodat het zich optimaal kan ontwikkelen.

“De belevings-wereld van de docent is een andere dan de belevingswereld van de leerling, de ouders en de omwonenden van de school” Op allerlei thema’s is betrokkenheid van de omgeving bij de school of bredere voorziening belangrijk. Veilig heid in en om de school en de mate van overlast, maar ook de betekenis die een school kan hebben in zijn sociale omgeving en het invulling geven aan zichtbare duurzaamheid zijn daar voorbeelden van. Een school die betekenis heeft en geeft aan zijn omgeving heeft immers een duurzamer karakter. De uitdaging die we daarbij hebben is om belevingswaarde te creëren die mee kan bewegen met de ontwikkelingen en veranderende behoeften van de gebruikers. GEEN BELANG MAAR BELEVING Bewust spreken we in dit artikel over belevings hebbenden waar we anders al snel zouden spreken over belanghebbenden. Belang is een statisch begrip, een momentopname in de tijd en individueel gedreven. Dat leidt al snel tot tegenstellingen en gebrek aan inlevingsvermogen bij verschillende partijen die in de ontwikkeling en uiteindelijk de exploitatie van een voorziening als een school betrokken zijn. Uitgaan van beleving en belevingswaarde biedt een dynamischer vertrekpunt en vraagt bij uitstek om inlevingsvermogen. Dat vraagt om een aanpak die aan de voorkant inleving van partijen stimuleert en ruimte biedt aan alle belevingshebbenden om oplossingsrichtingen te optimaliseren en keuzes te maken die toekomstbestendig zijn. De gebouwde omgeving Inrichten met aandacht voor de Beleving! Kijk voor meer informatie op platformonderwijshuisvesting.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Brigitte Bloem Foto’s Jan van Es

KINDCENTRUM DE TOVERBERG IN ZOETERMEER

Muren slechten voor het nieuwe onderwijs Zou het traditionele schoolgebouw de dynamiek van het nieuwe onderwijs hinderen? In het veertig jaar oude gebouw van basisschool ’t Schrijverke in Zoetermeer werkte directeur John Vonk zes jaar lang aan een nieuwe onderwijsvisie. Vorig jaar resulteerde dat in de nieuwbouw van kindcentrum De Toverberg: een omgeving zónder klaslokalen, waarin leerlingen optimaal van elkaar profiteren en de werkdruk van het lerarenteam flink is teruggebracht.

et begon ermee dat Vonks lerarenteam steeds gefrustreerder raakte als gevolg van de hoge werkdruk. Kleinere groepen bleken niet het antwoord. De grootste onderwijsvalkuil, noemt Vonk het zelfs. “Na drie jaar werken met groepen van twintig leerlingen bleek de werkdruk nog net zo hoog.” Op een dag waarop zijn agenda wegens onvoorziene omstandigheden compleet leeg was, ging Vonk op een stoel in de aula zitten, vanwaar hij zicht had op twee groepen 5. “Ik zag twee leraren die voor tachtig procent precies hetzelfde stonden te doen.” Vonk maakte een plan en kreeg groen licht van zijn bestuur om in de zomervakantie de tussenmuur tussen beide lokalen weg te laten halen. De

SCHOOLDOMEIN

december 2018

twee parallelgroepen 5 gingen na de zomer door als één grote groep 6. De leraar kreeg ondersteuning van twee onderwijsassistenten. “Omdat het lokaal zo groot was konden we allerlei hoekjes maken”, beschrijft Vonk, “om zelfstandig te werken, al dan niet prikkelarm, en om samen te werken.” MULTIFUNCTIONEEL De pilot was een succes. In de schooljaren daarop werden tussen steeds meer groepen letterlijk de muren geslecht en deed het team veel ervaring op met de nieuwe manier van werken. Negen jaar later was de opening van het nieuwe gebouw een feit: kindcentrum De Toverberg. Het nieuwe school gebouw, pal tegenover de locatie van de oude basisschool, is volledig ingericht op multifunctioneel gebruik. Door de jarenlange ervaring met de nieuwe manier van werken wisten Vonk en zijn lerarenteam precies waar ze behoefte aan hadden. Acht groepen van elk rond de veertig leerlingen hebben in De Toverberg hun eigen basisgroep, maar ze kunnen door elkaar heen leren en werken. Het door LIAG architecten en bouwadviseurs ontworpen gebouw kent geen directiekamer, geen teamkamer, geen aula en geen klaslokalen met tafeltjes en stoeltjes voor veertig kinderen. Per basisgroep is ruimte voor twintig instructie- annex werkplekken in de vorm van een tafeltje en stoeltje. In dezelfde basisgroep zijn twintig zitplaatsen op de vensterbanken en poefjes. “Alle basisgroepen zijn langs de gevels gesitueerd, zodat leerlingen zich veilig voelen en niet centraal in de open middenruimte zitten. De vide zorgt voor veel daglicht in het hele gebouw. Via de centrale trap gaan leerlingen en leraren naar boven. Met een grote glijbaan kunnen de leerlingen naar beneden. Je kunt je voorstellen dat ze daar veel gebruik van maken en soms glij ik zelf naar beneden”, zegt Vonk lachend.

ONTWERP EN INRICHTING

NOT-DEBATTENREEKS In wat voor gebouw wilt u lesgeven? Praat mee! Kom tijdens NOT 2019, het grootste onderwijsevent in Nederland, meepraten over de toekomst van het schoolgebouw. In een reeks debatten gaan vooraanstaande experts hierover met NOT-bezoekers in gesprek. De debattenreeks is bedoeld voor schoolbestuurders, schoolleiders, leraren, beleidsadviseurs en directies van gemeenten en intermediaire organisaties. De organisatie van de debattenreeks ligt deels in handen van Schooldomein, in samenwerking met ICSadviseurs en de Jaarbeurs. Hoofdredacteur Sibo Arbeek leidt samen met zijn voorzitter Edward van der Zwaag en collega Marco van Zandwijk van Ruimte-OK de debatten. NOT 2019 vindt plaats van 22 tot en met 26 januari 2019 in de Jaarbeurs in Utrecht: www.not-online.nl.

kast.” Overal in het gebouw zijn tegen buitenwand en meubilair gekleurde akoestische panelen aangebracht. Alle ruimtes waar stil gewerkt kan worden zijn voorzien van vloerbedekking en kunnen afgesloten worden. Het gebouw is hoog, waardoor er relatief veel buitenruimte is. Het gymlokaal is vlakbij en wordt gedeeld met andere scholen. “De kleuters gymmen wel in ons eigen gebouw, in de multifunctionele ruimte die is voorzien van een losse gietvloer, zodat er geen overlast is voor de andere leerlingen. Die ruimte wordt op andere momenten gebruikt voor bijvoorbeeld muzieklessen”, vertelt Vonk.

“Het traditionele onderwijs in traditionele schoolgebouwen past niet meer bij onze dynamische samenleving”

ZELF GEMAAKT MEUBILAIR Vonk is erg trots op het op maat gemaakte meubilair. Kasten zorgen voor de noodzakelijke geluidsdemping en zijn tevens afscheiding tussen de basisgroepen. Over de meubilairkeuze is samen met onderwijskundig binnenhuisarchitect DSDr architecten | de Scholendokter goed nagedacht: “Zo hebben we geen kapstokken bij binnenkomst, maar elke groep heeft in de kastruimte en banken kluisjes voor de jassen en rugzakjes. Die eigen lade schuiven de kinderen na gebruik in een speciaal daarvoor ontworpen

GEWOON BEGINNEN In plaats van brandcompartimentering is gekozen voor een sprinklerinstallatie, inclusief waterbassin. De gemeente Zoetermeer werkt met een tachtigjarenplan voor het onderwijs, waardoor er voldoende middelen zijn om alle schoolgebouwen in die periode duurzaam te vervangen, waarbij de wens van de gemeente is om zoveel mogelijk integrale kindcentra te realiseren. Naast de basisschool biedt De Toverberg onderdak aan kinderopvang De Drie Ballonnen. Ook houdt een kinderfysiotherapeut spreekuur in het gebouw. Op termijn komen er ook spreekuren van het centrum voor jeugd en gezin. Wekelijks krijgt Vonk collega’s uit binnen- en buitenland over de vloer: “Hieraan merk ik dat veel scholen zoekende zijn hoe het onderwijs en het schoolgebouw te herinrichten.” Zijn advies: “Begin gewoon met veranderingen in je bestaande schoolgebouw. Het traditionele onderwijs in traditionele schoolgebouwen past niet meer bij onze dynamische samenleving. Daarmee belemmeren we de ontwikkeling van kinderen.”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Volgende stappen op weg naar circulaire economie De tweede editie van Expeditie Circulair die door Gispen werd georganiseerd is een vervolg op het succesvolle kennisevenement van vorig jaar. In deze editie - in de Fokker Terminal in Den Haag – liet Gispen de volgende stappen naar de circulaire economie in de praktijk zien. OVERHEID WERKT OP HERGEBRUIK Zo kregen de deelnemers een kijkje achter de schermen bij de overheid, die in 2014 de ambitie heeft neergelegd om naar een geheel circulaire inkoopcategorie over te gaan. Wat betekent dit voor de kantoorinrichting? Categoriemanager Sabien van der Leij stelt dat het uitgangspunt is zoveel mogelijk meubilair binnen de Rijkoverheid te hergebruiken. Hoe verleid je ambtenaren de stap naar circulair te maken? “Voor de 100.000 werkplekken kunnen we 100% hergebruikt meubilair niet opleggen. Wél kunnen we zorgen dat áls splinternieuwe werkplekken gewenst zijn, deze na gebruik weer als grondstof ingezet kunnen worden.” ARCHITECT EN INRICHTER OP DE TREIN Joost van der Made van NS sprak over de samenwerking NS-Mecanoo-Gispen. De vraag waarover deze partners zich onlangs bogen was: hoe richten we de trein in zodat we meer passagiers plek bieden én de gemiddeld 20 minuten reistijd goed en comfortabel kunnen laten besteden. “De wensen en duurzaamheidseisen komen steeds hoger te liggen. Om daar een antwoord op te vinden, hebben we samenwerking gezocht met een architect en inrichter. Concept design levert ons veel op. Modulariteit, flexibiliteit en circulariteit komen terug in de treinen. Ik verwacht dat u in 2025 in onze treinen elementen terugziet die we u hier vanmiddag tonen.” BANK MAAKT TRANSITIE NAAR CIRCULAIR Walt van der Hoeven van ABN AMRO liet niet alleen zien hoe de bank de transitie naar circulaire werkplekken maakt. Ook als financier voelt de bank de verplichting het voortouw te nemen. “Voor de

SCHOOLDOMEIN

december 2018

werkplekinrichting is circulair inmiddels de standaard. Maar we ondersteunen ook circulaire startups. We nemen vaker onze maatschappelijke rol: We are banking for better for a generation to come.”

“De manier waarop we zakendoen en bedrijven waarderen verandert ingrijpend”

VAN DEKEN TOT STOEL NAAR GRONDSTOF Architect Paul Ketelaars liet tijdens de presentatie over het hergebruik van het Ketelhuis zien dat gebouwen en voorwerpen hun functie kunnen verliezen en daarna een nieuwe gedaante kunnen aannemen. “Laden- en archiefkasten die door digitalisering overbodig zijn, worden lampen. Dekens veranderen in stoelen en als die stoel overbodig blijkt, kan het ‘afvalmateriaal’ weer dienen als grondstof voor een nieuw gebruiksvoorwerp.” BETEKENISECONOMIE HEEFT IMPACT Kees Klomp sloot de lezingenreeks af met een presentatie over de betekeniseconomie; het zakelijke en maatschappelijke domein versmelten. Volgens Klomp staan we aan het begin van een socio-economische transitie waarbij ook circulariteit een rol speelt. “De manier waarop we zakendoen en bedrijven waarderen verandert ingrijpend. Ik zie het aan mijn studenten; zij kiezen niet langer voor het geld, maar voor een werkgever die impact heeft. Het gaat hen om het maatschappelijke belang. Maar hoe maak je dat zichtbaar? Ook voor Gispen ligt er de opdracht de ongrijpbare maatschappelijke waarde van hun circulariteit zichtbaar te maken.” Kijk voor meer informatie en een mooie impressie op gispen. com. Kijk voor een verdere impressie over de ontwikkeling van nieuw treinmeubilair: gispen.com/nl/blog/gezamenlijke-visietreininterieur.

Tekst Sibo Arbeek Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Bart van Hoek

ONTWERP EN INRICHTING

SAMENHANGEND ONTWERP VOOR MM BOLDINGH, DE POPULIER EN ONNO DAK

Een gebouw als een verhaal Geheel in de lijn van de wijk Duinoord past het gebouw naadloos in de omliggende wijk met zijn sjieke bakstenen uitstraling en verspringende gevelbeeld in de lengterichting. In het gebouw zijn de mavo van De Populier, de Nutsschool MM Boldingh en de kinderopvang Onno Dak ondergebracht, naast multifunctionele ruimten en een prachtige gymzaal. Vanuit elke functie is er onderling visueel contact, zodat er binnen de eigenheid van elk karakter samenhang ontstaat.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

an tafel in de ruimte van De Populier zitten conrector Gerrit van Pelt, directeur van MM Boldingh, Priscilla Ammerlaan en de architecten Alfons Hams en Jurjen Vermeer van Spring Architecten. Priscilla: “Op deze locatie stond oorspronkelijk de oude MM Boldingh, maar die was sterk verouderd en toe aan een nieuw gebouw.” Gerrit vult aan: “Daarnaast groeide het 105-jarige Christelijk College voor mavo, havo en vwo De Populier uit zijn jasje en had behoefte aan een dislocatie voor de mavo, in de buurt van het hoofdgebouw. Deze locatie ligt op een steenworp afstand.” Alfons: “De uitdaging was dan ook om op deze postzegel een gebouw voor drie functies te realiseren en dat in combinatie met een gymzaal en drie multifunctionele ruimten. Deze locatie ligt midden in een traditionele wijk en grenst daarnaast aan een stedelijk gebied. Een behoorlijke puzzel, gezien het feit dat de mavo 400 leerlingen telt, de basisschool 280 kinderen en Onno Dak nog eens zo’n 30 kinderen huisvest.” Gerrit: “De opgave aan de architect was dan ook om een zo aangenaam en functioneel mogelijk gebouw te maken. Uiteindelijk kwamen we na een omvangrijke selectie bij Spring Architecten uit, omdat Alfons de opgave het beste kon vertalen.” VOET-LIJF-KOP OPBOUW Alfons knikt: “Ik wilde op deze plek geen groot gebaar maken, maar aansluiten bij de architectuur van de wijk. Dit gebouw markeert de hoeksteen van Duinoord, waarbij letterlijk om de hoek het hoogstedelijke deel begint. We hebben de klassieke opbouw van veel huizen verkend en doorgevoerd in een voet-lijf-kop opbouw in drie lagen, met een sjieke uitstraling door de uitstekende dakrand en de terugspringende maatvoering. Die verfijning in materialen vind je terug in de wijk. De opgave was complex doordat we drie functies moesten combineren, met centraal in de as de gymzaal, het speellokaal en de multifunctionele ruimten. We hebben drie identiteiten of karakters gemaakt die herkenbaar zijn door de eigen raampartijen, waarachter de verschillende activiteiten zichtbaar zijn. Toch ervaar je de

SCHOOLDOMEIN

december 2018

gevel als een geheel in de beeldvorming; waardoor het gebouw zich makkelijk laat lezen. Elk karakter is transparant opgezet, met verschillende raampartijen, waardoor je ziet wat erbinnen gebeurt. Ook tussen de functies heb ik vensters gemaakt, zodat je bij elkaar naar binnen kunt kijken. Zo zien de leerlingen uit het voortgezet onderwijs de kleine kinderen gymmen en zien de kleintjes vanaf hun speelplaats hun oudere leeftijdgenoten. Zo hebben ze het gevoel dat er van alles gebeurt, waar ze getuige van zijn.”

“Een multi functioneel gebouw werkt alleen als je de boel weer snel kunt opruimen”

DE STAD ALS UITGANGSPUNT Jurjen: “Daarnaast zaten we met het probleem van de fietsen en de gymzaal. In een eerste ontwerp van de gemeente was deze ergens op de verdieping geprojecteerd. Wij hebben hem half verdiept in de grond gelegd. De fietsenkelder hebben we ook verdiept gelegd en vergroot ten opzichte van het oorspronkelijke ontwerp. Daarin was uitgegaan van etage fietsenrekken in ongeveer de helft van het huidige oppervlak.” Alfons knikt: “Wij voorzagen gelijk welke problemen dat zou opleveren en hebben gevraagd of we het geld in meer meters mochten investeren. Nu is er een grote fietsenkelder, waar vanuit de leerlingen de school binnenkomen. Daarnaast hebben we een speeldak gemaakt, zodat we voor de leerlingen van MM Boldingh meer buitenruimte konden creëren. Samen met de prachtig ingerichte speeltuin voor de kleinsten hebben we een mooi arrangement samengesteld en toch een rustige uitstraling gecreëerd, in een wijk met veel seniore bewoners. Bijzonder is dat de MM Boldingh aan de hoofdstraat de Conradkade grenst en de ingang van De Populier juist in de rustige Populierenstraat ligt, maar in de praktijk past dat goed.” ATLANTIKWALL Gerrit: “Het is hier een historische plek omdat hier vlakbij de Atlantikwall liep, waardoor in de oorlog een deel van de wijk gesloopt is en na de oorlog opnieuw gebouwd. Een gratis geschiedenisles voor onze leerlingen, maar ook beladen in een omgeving waarbij opnieuw veel gesloopt en gebouwd wordt. Ik kan me daarom voorstellen dat de buurt terughoudend op

ONTWERP EN INRICHTING

veranderingen reageert.” Jurjen: “En dat terwijl een eerder idee van de gemeente was om hier appartementen te projecteren. Daar was de buurt helemaal op tegen. Je moet zo’n opgave dan ook vanuit het perspectief van de stad uitwerken, waarbij het huidige verkeerprobleem met brengen en halen wordt opgelost door hier eenrichtingverkeer in te voeren.”

Vlnr: Priscilla Ammerlaan,

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw voor mavo De Populier, Nutsschool MM Boldingh en Kinderopvang Onno Dak Opdrachtgever Stichting Lucas Onderwijs Architect Spring Architecten

EEN GEBOUW VOOR DE DOCENT Het is een gebouw waarbij elke meter voor het primaire proces ingezet wordt. Op de vraag wat dan nog gemist wordt antwoordt Gerrit dat hij nog twee kleine spreekkamers mist voor bijvoorbeeld remedial teaching. Verder is hij vooral positief omdat het een slim gebouw is, waarbij de conciërge vanuit zijn ruimte zicht op alles heeft en de grote trap multifunctioneel wordt gebruikt. Opvallend is ook dat de lokalen groot zijn met hun 60 m² en vier zelfs met de afmeting van 80 m², zodat er in de klas gedifferentieerd gewerkt kan worden. Telkens is er een combinatie van drie lokalen en een leerplein, waarbij er zicht is op elkaar en in de klassen, omdat veel wanden van glas zijn. Diezelfde opbouw in drie lagen en telkens vier lokalen rond een leerplein vind je ook in MM Boldingh, waar een kleine nisruimte is bestemd om kinderen met elkaar te laten praten als er een probleem is. Dat is ook het kenmerk van een Nutsschool, waarbij het werken aan een vreedzame cultuur de basis vormt om samen verantwoordelijkheid te nemen. Priscilla is ook erg tevreden, maar mist een eigen aula, “waar je snel even met leerlingen activiteiten kunt doen.” Verder wordt er al flink samengewerkt.

Aannemer Giesbers BVO 6.300 m² Bouwkosten e€ 6.8 mio (exclusief btw) Ingebruikname Januari 2018

PRETTIG EN LOGISCH GEBOUW Priscilla: “Twee kinderen met een taalachterstand op De Boldingh worden door oudere Turkse kinderen van De Populier geholpen, een aantal kinderen uit groep 8 draait mee met lessen wetenschap en technologie op de mavo en er zijn gemeenschappelijke ouderavonden over pesten en het gebruik van social media.” Wat verder als prettig wordt ervaren zijn de

Gerrit van Pelt, Jurjen Vermeer, Alfons Hams

bergingen en de lockers, die in de wand en tussen de lokalen zijn opgenomen, waardoor het beheer matig ook een prettig en vooral ook logisch gebouw is. Alfons: “Een multifunctioneel gebouw werkt alleen als je de boel weer snel kunt opruimen. Uiteraard maak je een gebouw voor de kinderen, maar het moet vooral de docent helpen het onderwijsproces in te richten; alleen leerpleinen maken of grote lokalen is niet genoeg. Onderwijs is een actief gebeuren, dat niet vanzelfsprekend plaats vindt. Dat moet je tot stand brengen en daar heb je bevlogen docenten voor nodig.” Jurjen over het bouwproces zelf: “Het was een design en build aanbesteding, waarbij aannemer Giesbers de kaders bewaakte. Het was een bijna onmogelijke opgave om binnen de financiële en ruimtelijke randvoorwaarden een goed gebouw te maken.” Alfons knikt: “Nu had het niet meer voor dat geld gekund. Ik merk dat het onderwijs en de bouwers elkaar niet altijd verstaan. Soms zijn de verwachtingen van de opdrachtgever niet reëel gezien de opgave en dan moet je daar samen in dialoog uit zien te komen.” “Dat is hier goed gelukt,” rond Gerrit af, “onze docenten zouden niet meer terug willen naar het oude gebouw.” Kijk voor meer informatie op spring-architecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

CIRCULAIR RENOVEREN GEVEL WINDESHEIM

Het detail bepaalt de kwaliteit van het geheel

Circulair renoveren van twee bestaande gebouwen van Hogeschool Windesheim in Zwolle. Wat betekent dat voor de inzet van de verschillende partijen en met name de rol van de architect: “Je moet het detail kennen om vanuit het grote geheel te ontwerpen.” Vlnr: Thomas Bögl, Fabio Ottenbros, Jordy Aarts, Anton de Ruiter en Jim Teunizen

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ONTWERP EN INRICHTING

“H

et is een verhaal van samen ambities delen,” stelt architect Thomas Bögl van LIAG architecten en bouwadviseurs. We zitten op een warme nazomermiddag op de campus van Windesheim in Zwolle. Aangeschoven zijn verder vanuit Windesheim projectcoördinator huisvesting Anton de Ruiter en zijn collega Fabio Ottenbros, Jordy Aarts van LIAG architecten en bouwadviseurs en Jim Teunizen van Alba Concepts. Thomas: ”De aanleiding betreft twee bestaande gebouwen waarvan de gevels gerenoveerd en gesaneerd moesten worden. De vraag is of dat circulair kan en hoe wij ervoor kunnen zorgen dat de gebruikswaarde hoger is na renovatie dan nu het geval is. Het binnenklimaat kan namelijk beter, het energieverbruik omlaag, een betere isolatie, een verbeterd comfort en daarnaast een uitstraling die past bij de omgeving waarin het staat.” INHAALSLAG Anton de Ruiter: “Bouwend Nederland is sterk veranderd, evenals de verwachting van gebruikers rond comfort. Het betreft hier twee zogenaamde molenwiekgebouwen van architect Groen uit de jaren 80. Dat waren toen mooie transparante gebouwen met een hoge belevingswaarde, waarbij iedereen graag aan het raam wilde en ook kon zitten. In die tijd voldeed het aan de eisen rond comfort, maar nu ligt dat heel anders. Dat komt bijvoorbeeld omdat er een minimale dak-, vloeren gevelisolatie is vanwege de toepassing van enkel glas. In deze gebouwen staan de ruiten haaks op elkaar en het is met een stevige oostenwind een drama om daar te zitten. In de winter heb je er echt een jas nodig en bij lessen met 30 jongvolwassenen in een ruimte van 50 m² staat aan het eind de condens op het raam. Ook vanuit een veranderend onderwijskundig klimaat bezien werken de gebouwen en onderwijsruimten niet meer goed.” Thomas: “Deze opgave zien we als een noodzakelijke inhaalslag die op de toekomst is gericht. De plattegronden blijven gelijk, maar we proberen de gebouwen op een hoger niveau te krijgen. De opgave is het gebouw te verduurzamen met hetzelfde energiegebruik, tegelijkertijd een gevel te maken die circulair is en waarbij die circulariteit te meten is. En dat gefaseerd uitgevoerd, zodat het onderwijs door kan gaan.”

services daaromheen blijven in die ontwikkeling vooralsnog een black box. Er is bovendien vanuit de toeleveranciers nog te weinig data beschikbaar om het effect van die nieuwe producten te meten. We zijn er zelf hard mee bezig om die data te krijgen, waarbij de losmaakbaarheid van onderdelen belangrijk is. Daar koppel je hergebruikwaarde aan en dat kan ook een financiële hergebruikwaarde zijn. Pas dan kun je de financiële cyclus sluiten, die nu nog tot veel open vragen leidt. Wat overigens ook circulair is, is om de opgave vanuit verschillende perspectieven te benaderen: de visie op de campus, op het gebouw, de gebruikerstevredenheid en de effecten voor de organisatie. Circulariteit is geen ding op zich, maar krijgt juist betekenis in de relaties.” HANDELBAAR EN LOSKOPPELBAAR Fabio: “Windesheim heeft een strategische koers opgesteld waarbij de relatie tussen onderwijs en de duurzame, inclusieve samenleving is uitgewerkt. Daar spelen wij vanuit huisvesting en onderwijs per project op in en daar speelt voortschrijdend inzicht een rol.” Thomas vult aan: “Wat betekent het om een circulaire gevel te maken? Neemt een leverancier de gevel na dertig jaar terug en stel je een erfpacht-

CIRCULAIR VERTALEN Jim Teunizen adviseert rond het aspect circulariteit: “Energieneutraal bouwen is niet vanzelfsprekend; een zonnepaneel wekt energie op maar is ook milieubelastend en in een warmtepomp zitten aluminium, koper en plastics. Met name de installatietechnische kant en de

SCHOOLDOMEIN

december 2018

“Vroeger maakte de architect een beeld als geheel. Nu bestaat een beeld uit een samenstel van gekoppelde details” PROJECTINFORMATIE Opgave Circulair verduurzamen twee gebouwen Hogeschool Windesheim Opdrachtgever Hogeschool Windesheim Architect LIAG architecten en bouwadviseurs Adviseur circulariteit Alba Concepts Bvo 18.000 m² Oplevering

contract met de leverancier op? Waar begint de gevel en waar stopt hij? Waar ligt de demarcatie? Hoe maak je een circulaire gevel aan het gebouw vast? Hoe zorg je ervoor dat de installatieadviseur ook meedenkt zodat je goed bij de luchtbehandelingskast en leidingen kunt komen? Een ander aspect is hoe groot een element kan zijn zodat het handelbaar en loskoppelbaar is en wat zijn de effecten op de luchtdichtheid, wanneer je een gevel circulair opbouwt? Details worden steeds belangrijker. Vroeger werd over de detaillering niet goed nagedacht, vanuit de idee dat de bouw eventuele kieren met pur en kit oploste.”

2021

DETAIL BELANGRIJKER “Detaillering wordt dus steeds belangrijker en vervolgens wil je weten wat je in een detail stopt”, stelt Jim. “Het systeem FIS maakt het mogelijk gedurende de gehele levenscyclus fysieke bouwelementen identificeerbaar te maken en de daarbij behorende informatie te koppelen. Dan stop je een sensor in een kozijn waarmee je in het proces het maken, de distributie, de montage en het terughalen kunt monitoren (track en tracing). Nu is onderhoud nodig, omdat het kozijn bijvoorbeeld vaak open staat; straks krijg je via de sensor melding van een gebrek. Ik zie het niet zozeer als legolisering van de bouw, waarbij je uitgaat van

SCHOOLDOMEIN

december 2018

bouwstenen, maar als een soort Playmobil, waarbij producten uit een samenstel van materialen bestaan. Een product heeft een hergebruikwaarde in termen van geld.” SLIMME VERBLIJFSRUIMTEN Thomas: “We hebben een gevelmodule ontwikkeld waar variatie in zit, met een stramienmaat van 3.60 meter. Daar binnen heb je je onderwijsruimten en specials, zoals de entreezones. Vroeger maakte de architect een beeld als geheel. Nu bestaat een beeld uit een samenstel van gekoppelde details en dat heeft weer invloed op de uitstraling. Je kiest voor losmaakbaarheid en niet voor één groot ding dat je ervoor hangt. In wezen is de architectonische uitdaging niet veranderd, maar de tools waarmee je werkt wel. Een tool is circulariteit, een andere tool is plekken voor beleving maken, veilige plekken, slimme verblijfsruimten waar mensen prettig kunnen verblijven. De accenten verschuiven en de manier waarop je het oplost ook. Dat de afgelopen decennia in veel bouwopgaven de tijdelijkheid en inwisselbaarheid heeft overheerst, mogen we ons als samenleving kwalijk nemen.” Kijk voor meer informatie op liag.nl.

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Thea van den Heuvel

ONTWERP EN INRICHTING

TEVREDENHEID OVERHEERST BIJ GEBRUIKERS MBO RIJNLAND

Slimme samenwerking leidt tot beter gebouw De vernieuwbouw van MBO Rijnland in Leiden heeft een robuuste uitstraling met verspringend licht metselwerk en grote raampartijen die de gevel accentueren. Het is slim verbonden met het bestaande deel. Opvallend is de samen werking tussen de gebruikers en het bouwteam, dat tot een bijzondere prestatie heeft geleid, waarbij er onderweg ruimte was voor veel werkplezier.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

nderwijsdirecteur Gijs Vlieland ontvangt architect Kees Willems van TenW, projectmanager Stefan Hoogland van Hoogland Vastgoedadvies en Gerard Meijvogel van aannemer Giesbers Rotterdam graag om over zijn nieuwe onderwijsomgeving te discussiëren. Het betrof een design en build opdracht, waarbij MBO Rijnland aannemer Giesbers heeft gevraagd om het proces te organiseren. Gijs: “Dat vertrouwen hebben ze helemaal waargemaakt, bijvoorbeeld omdat ze een architect hebben gekozen die perfect bij deze opgave past.” Kees legt uit: “Eind 2016 kregen we een telefoontje van Giesbers; kunnen jullie meehelpen? In februari 2017 lag er een programma van eisen, half maart waren verschillende scenario’s uitgewerkt, in april begonnen we met ontwerpen en engineeren en in september werd er gebouwd. Architect, aannemer, bouwfysisch adviseur, constructeur en installateur zaten steeds bij elkaar in de vergadering met elkaar te scrummen. Na twee weken werden de palen al besteld en werden er afspraken gemaakt over de binnenwanden. Tegelijkertijd hadden we voldoende ruimte om zaken gaandeweg nog uit te werken.” Gerard: “Op dezelfde manier bleven de opleidingen aangehaakt, waarbij Stefan ervoor zorgde dat die input op het juiste moment ingebracht werd.” LANGGEREKT KAVEL Gijs: “MBO Rijnland telt 17.000 studenten, waarbij Leiden voor ons een belangrijk voedingsgebied is, met 9.000 studenten. In dit gebouw aan de Storm Buysingstraat zaten oorspronkelijk 600 studenten voor de opleidingen kapper, schoonheidsspecialiste en economie. Na de fusie met ROC Leiden was er snel behoefte aan meer capaciteit, waardoor we nu hier zeven opleidingen aanbieden voor het dubbele aantal studenten. Op deze locatie konden we een vrijkomend gebouw van de schoolbegeleidingsdienst verwerven, waardoor er een langgerekte kavel ontstond en we hier konden uitbreiden. De buurt kent deze school al dertig jaar, maar waar ze wel even aan moeten wennen is dat er naast de 95% meiden van de oude school nu ook jongens van de afdeling sport en beveiliging rondlopen. Die toename in aantal studenten zorgt natuurlijk voor wat meer reuring op straat. Daarnaast is sinds dit jaar de wetgeving rond roken in de openbare ruimte verscherpt, waardoor er ook wat meer sociaal verkeer in het straatbeeld kwam. We hebben dat opgelost door toch een hek om de school te plaatsen, waardoor we wat beter toezicht kunnen houden.” “En dat hek blijft jammer,” reageert Kees, “ik vind de verbinding met de openbare ruimte belangrijk en daar past een lage en groene afscheiding bijvoorbeeld in de vorm van een haag bij. Het is altijd weer een worsteling rond de dilemma’s veiligheid, verantwoordelijkheid en openheid.”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

“Het was niet alleen een architec tonische, maar ook een organi satorische, onderwijs kundige en procesmatige opgave en dat alles gelijktijdig”

INTEGRATIE BESTAANDE DEEL Bijzonder is dat het nieuwe deel is geïntegreerd met een deel van de bestaande huisvesting. Stefan: “Dat was vooral een technische overweging; het deel dat we lieten staan konden we goed hergebruiken en duurzaam renoveren en daarmee gingen de stichtingskosten ook omlaag, waardoor er meer geld voor het onderwijs overbleef. Bovendien heeft de architect het oude deel goed ingepast in het nieuwe ontwerp.” Kees knikt: “Het oude gebouw liep dood en daarom heb ik het gebouw in een carré vorm opengebroken door het nieuwe gebouw ertegenaan te zetten. Daardoor kon ik op de begane grond en de verdieping een natuurlijke routing maken. De randvoorwaarden waren complex, zoals de entreeplek, precies op de scheiding van oud en nieuw. Ik heb uiteindelijk dat element gebruikt om de verbinding tussen de architectuur van het nieuwe en het bestaande zichtbaar te maken. Je komt gelijk de aula in. Verder hebben we ervoor gekozen om de beide elementen in kleur bij elkaar te brengen, zodat ze afzonderlijk herkenbaar zijn, maar toch op elkaar aansluiten en een nieuw geheel vormen.” GELIJKTIJDIGE OPGAVE Kees verder: “Je kunt in zo’n complexe opgave niet apart over duurzaamheid praten; het heeft allemaal met elkaar te maken en dat maakte de opgave ook uitdagend. Het was niet alleen een architectonische, maar ook een organisatorische, onderwijskundige en procesmatige opgave en dat alles gelijktijdig.” Stefan knikt: “Het budget lag weliswaar boven de norm, maar werd door de tijd ingehaald. We moesten onze kengetallen bijstellen en herverdelen en soms andere keuzen maken en dat maakt dat je als team snel moet schakelen.” Gerard: “Alles begint daarom bij het concept; wij hebben voor weinig gevel en veel functioneel vloeroppervlak gekozen. Kees heeft dat vertaald naar het ontwerp en samen met onze

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw MBO Rijnland Opdrachtgever Bestuur MBO Rijnland Type aanbesteding Design en Build Architect TenW architecten adviseurs Projectmanagement Hoogland Vastgoedadvies Aannemer Giesbers Rotterdam Bvo 7.600 m2, waarvan 2.000 m² renovatie en

kostendeskundige hebben we als team het optimum bedacht. Van daaruit zijn enkele alternatieve opties uitgewerkt. Zo zijn de atria en lichtstraten ontstaan, die samen met de grote trap het bestaande en het nieuwe deel verbinden. Tekenend voor zo’n integraal proces is dat ontwerpen, technisch uitwerken en onderwijskundig toetsen binnen de driehoek bouwer, ontwerper en opdrachtgever snel werd afgestemd. In een traditioneel proces werkt dat echt anders. Zo lag er de uitdaging rond onderwijsruimten en algemene en werkplekruimten in relatie tot de wens om ruimte en licht in het ontwerp te brengen. Dat hebben we in de constructiemogelijkheden en vooral in de overspanning van de vloeren uitgedacht. Vides zijn duur, maar had ik ze niet gemaakt dan was het een langer, donkerder en saaier gebouw geworden. In feite bestaat het gebouw nu uit twee blokken met dragende gevels en twee atria die voor natuurlijk licht zorgen.” OPTIMISTISCHE UITSTRALING Kees: “Het ontwerp is voortgekomen uit de stedenbouwkundige randvoorwaarden die een klassieke school voorstond. Dat hebben we samengebracht in een licht metselwerk, omdat ik vind dat een uitstraling optimistisch mag zijn. Je ziet een massa die door zijn verspringingen in het metselwerk een afleesbare geleding krijgt. Vervolgens heb je twee raamsoorten als subtiele gevellijsten waar een spel mee is gespeeld om een bijzondere richting aan de gevel te geven. De raampartijen zijn bijzonder, want deze zijn hoog en doorlopend, waardoor een doorgaans gesloten ruimte als een klaslokaal nu als intermediair tussen binnen en buiten fungeert en voor verbinding zorgt.”

5.600 m² nieuwbouw Stichtingskosten e 13,5 mio (inclusief interieur en btw) Ingebruikname Augustus 2018

ONDERWIJSKUNDIGE KWALITEIT In dat hele spel rond die bouwfysische en architectonische modellen speelde de opdrachtgever als inspirator en bewaker van het programma een belangrijke rol. Stefan: “We hebben in het voortraject veel met

Vlnr Gijs Vlieland, Gerard Meijvogel, Stefan Hoogland, Kees Willems

het onderwijs gesproken en dat werd de basis voor het programma van eisen. Veel dingen lagen daardoor al vooraf vast.” Gerard knikt: “Zo’n proces kun je niet aangaan als de opdrachtgever niet weet wat hij wil. Het gebouw kent meerdere opleidingen met elk eigen eisen. Functies als de praktijklokalen, de lokalen voor schoonheidsverzorging, het docentenwerkgebied en de vide met aansluiting op de kantine zijn prachtig uitgewerkt.” Gijs: “We hebben met alle praktijkdocenten van onderwijsteams nagedacht over hun praktijkruimten volgens het 4C/ID-model. Het centrale uitgangpunt van het 4C/ID-model is de ‘whole-task practice’; waarbij je taken in zijn geheel inoefent en niet start met afzonderlijke deeltaken die dan later worden samengevoegd. Uiterlijke verzorging heeft een eigen gebied en dat geldt ook voor de andere opleidingen zoals orde en veiligheid. We hebben nu een eigen praktijk- en examenruimte en dat betekent dat we studenten die voorheen naar Zeist moesten nu in hun eigen gebouw kunnen examineren. Het uitgangspunt is natuurlijk het beroep waarvoor je wordt opgeleid. Dat maakt dit gebouw zo gaaf; het past in het denken hoe wij onze studenten willen opleiden.” Kijk voor meer informatie op tenw.eu.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Is het infectie risico op een basisschool hetzelfde als in een kantoor omgeving? OngewoonSchoon.nl Schoonmaken op een basisschool is anders dan in een kantooromgeving. En een hotel is geen ziekenhuis. Ook binnen een sector zijn de verschillen vaak groot. Wensen en behoeften van opdrachtgevers zijn overal anders. Daarom heeft Gom, als eerste schoonmaakbedrijf van Nederland, een specifieke aanpak voor elke sector. En dát heeft voordelen voor onze klanten. ‘Gewoon’ schoon bestaat niet meer. Gom. Ongewoon schoon. Kijk op OngewoonSchoon.nl en ontdek wat sectorgericht schoonmaken ú oplevert.

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek Fotografie: Janinja Olivier en Maurits van Hout

NIEUWBOUW MFA VLECHTWERK IN WERKENDAM

Over vloeren, rietkragen en bijzondere eilanden Vanuit de gemeente was er behoefte aan een multifunctioneel onderwijs gebouw. De gymzaal had te weinig capaciteit, de bibliotheek moest verhuizen. Het oude dorpshuis de Kwinter was niet meer rendabel en werd gesloopt. Op die plek staat nu MFA Vlechtwerk als de centrale plek in Werkendam, waar je kunt leren, spelen, boeken lenen, sporten, muziek maken, een EHBO-cursus volgen of elkaar gewoon ontmoeten. Kortom: een gebouw voor 0 tot 100 jaar.

ianne Goes van CBS ‘t Kompas: “Werkendam ligt aan de rand van De Biesbosch. Het dorp telt vier basisscholen. We komen uit een oud en donker gebouw dat duidelijk aan vervanging toe was. Toch was het er knus en het voelde goed. De kans om een nieuwe school te mogen bouwen krijg je niet vaak. In de zoektocht naar onze wensen voor het nieuwe gebouw kwamen we al snel tot de conclusie dat we geen gangenschool meer wilden. We waren op zoek naar iets anders, passend bij het onderwijs van deze tijd. Daar hoorden beelden bij als een open gebouw, lokalen met schuifdeuren en kinderen die na een instructie zelf hun werkvorm kiezen. Nu hebben we dat! Een ruim en open gebouw met veel licht, ruimte en een fijn binnenklimaat.” Architect Annemiek Braspenning van No Label architectuur heeft samen met Olivier +

Partners aan het gebouw gewerkt: “Het is een super compact gebouw zonder gangen, met kleinere lokalen maar met vooral veel leerpleinen. Het is niet meer zo dat kinderen de hele dag op één plek zitten. Dit is een gebouw waarin ze veel kunnen bewegen en toch met leren bezig zijn. De inrichting van het leerplein is een uitdaging en daarom was het mooi dat wij het interieur en het meubilair mee mochten ontwerpen. Het moest natuurlijk, flexibel en verplaatsbaar zijn.” KREKEN EN EILANDEN Rianne: “Het gebouw biedt naast onze school ook onderdak aan OBS Burgemeester Sigmond, Trema kinderopvang, Bibliotheek Altena, de gemeente Werkendam met de sportvoorziening en het Dorpshuis dat beheerd wordt door Sovak gehandicaptenzorg;

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Vlnr: Annemiek Braspenning, Rianne Goes, Minke Bos en Bonne Maat

mensen met een beperking helpen mee op school, de bibliotheek en in het Dorpshuis. Bijzonder is de grote algemene ruimte, daar komt alles op uit, terwijl elke gebruiker zijn eigen ingang heeft en elke school een eigen programma heeft.” Annemiek knikt: “Het is een groot gebouw, maar we hebben het zo ingesneden dat het een kleinschalig gevoel geeft. De metafoor is De Biesbosch met zijn kreken. Iedere gebruiker heeft een ‘hart’, zijn eigen eiland en zowel aan de buitenzijde als vanuit het centrale plein hun eigen entree. Van buiten is het gebouw rechthoekig met veel metselwerk en van binnen heeft het een ronde en zachte vormentaal, met veel natuurlijke kleuren en materialen, die verwijzen naar de rietkragen. Het is goed leesbaar waar je bent en het is vooral ook een flexibel gebouw.” Rianne: “Met als voordeel dat je bepaalde ruimtes kunt delen. Daarom gebruiken we het speellokaal en de ruimte voor handvaardigheid gemeenschappelijk. Tussen het dorpshuis en het speellokaal is een flexibele wand opgenomen, waardoor je een grote ruimte kunt creëren. En natuurlijk hebben we een fantastische gymzaal met een prachtige vloer, die helemaal aan ‘het dorpsplein’ gekoppeld kan worden.” MULTIFUNCTIONELE SPORTVLOER Bonne Maat en Minke Bos van Sika: “Wij zijn er ook trots op. Ook omdat we niet alleen een prachtige Pulastic sportvloer in de gymzaal hebben mogen leggen, maar ook in het speellokaal. In de toiletten is een decoratieve pu gietvloer aangebracht. Sika groeit in het segment gietvloeren; we zien steeds vaker dat scholen op zoek zijn naar een naadloze pu gietvloer, qua uitstraling en de vele kleurmogelijk heden & designs en zeker ook qua hygiëne. We zijn al vanaf 2015 in de bestekfase betrokken bij dit project. In de gymzaal ligt een klasse 3 sportvloer, conform

SCHOOLDOMEIN

december 2018

de eisen van NOC*NSF. Voldoe je daaraan, dan heb je een duurzame en veerkrachtige vloer, die lang meekan en multifunctioneel is. Vervolgens kijken we nog samen naar de kleurstelling, het is hier een steengrijze kleur geworden. De sportvloeren doen we met eigen applicateurs, voor de gietvloeren werken we samen met Sika gecertificeerde partners. Daarbij zoeken we graag al in de planfase contact om de mogelijkheden te bespreken.” Rianne knikt: “Het is een multifunctionele sportvloer en met ons continu rooster hebben we hem de hele dag in gebruik. We organiseren bijeenkomsten met tafels en (afgedopte) stoelen in de zaal, zonder dat we de vloer hoeven af te dekken.” Bonne: “Het materiaal is polyurethaan en dat betekent dat de vloer een sterke rekbaarheid heeft en veert bij belasting. De vloer heeft een lange levensduur, waarbij er gemiddeld na vijftien jaar een nieuwe toplaag op moet. De gebruikers verzorgen zelf het reguliere onderhoud met een schrobzuigmachine en dagelijks met een zwabber, om de sportvloer in optimale conditie te houden.” ISPACE SPORTS BEWEGINGSRUIMTE Bonne verder: “Eén van de innovaties op het gebied van sportvloeren is Pulastic iSpace Sports. Sport en spel houden ons lichaam en ons brein in topconditie; dat blijkt steeds duidelijker uit wetenschappelijk onderzoek. Om Nederland meer aan het bewegen te krijgen moest er een nieuw eigentijds concept ontwikkeld worden. De huidige generatie is met gaming, Facebook en Instagram gewend dat alles gevisualiseerd wordt en dat je alles mag ‘beleven’. Dus … van een ouderwetse donkere gymzaal naar een unieke moderne iSpace Sports bewegingsruimte! Interactief, intelligent en innovatief. Sfeer en beleving worden met iSpace Sports gecreëerd door een Pulastic vloer met oplichtende LED lijnen, projectie met nieuwe

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw MFA Vlechtwerk Opdrachtgever Gemeente Werkendam

aannemer mocht uiteraard wel vergelijkbare producten leveren. Een onderhoudsvrij gebouw ontwerpen levert een extra ontwerpkwaliteit op omdat je na moet denken over de totale levensduur van het gebouw; dit gebouw heeft dus bijvoorbeeld aluminium kozijnen en er is geen buitenschilderwerk. Het is een heel goed geïsoleerd BENG-gebouw met een hoge GPR-score. De temperatuur kan decentraal per lokaal geregeld worden, met een slimme overstroom naar de leerpleinen. We hebben de opgave zoveel mogelijk bouwkundig opgelost, met de lokalen op het noorden en zuiden. Installatietechnische bijsturing komt daarna, ook vanuit de wetenschap dat de bouwkundige schil 60 jaar meegaat en wat je installatietechnisch toevoegt gemiddeld 20 jaar.”

Vloeren sportzaal/mf ruimten Sika Nederland/ Pulastic Architect No Label en Olivier + Partners Aannemer KlaassenGroep Arnhem Akoestiek centrale plein Ecophon Ingebruikname Februari 2018 Bvo 3.690 m2 Bouwkosten ca.e 4.750.000,-

vormen van sport en spel, digitale software en toestellen afgestemd op deze nieuwe vorm van bewegen. Dan ben je als school anders bezig met bewegen dan tijdens de traditionele gymlessen. In fitnessruimten werken we al met speciale drukpunten in de vloer, waar je op kunt staan tijdens je work-out. Alles wordt eenvoudig met een tablet aangestuurd.” OVER DUURZAAMHEID Annemiek: “We moesten in de uitvraag aantonen dat de exploitatie- en onderhoudskosten de komende 60 jaar binnen de normen blijven. Daarnaast waren we als architect ook verantwoordelijk voor de volledige engineering. Zo konden we actief meedenken over de toegepaste materialen en installaties. We hebben in het bestek omschreven wat de kwaliteit moest zijn, de

Bonne: “Onze sportvloeren zijn al duurzaam, want de shockpad (de eerste laag) is gemaakt van vermalen vliegtuigbanden en wordt vervolgens verlijmd op de ondervloer. De gietlaag die bovenop de shockpad wordt aangebracht bestaat zoveel mogelijk uit natuurlijke grondstoffen zoals ricinusolie met daarnaast een matte coating op waterbasis. Aan het einde van de levensduur kun je hem eruit halen en de complete vloer weer vermalen en terugbrengen als onderdeel voor de nieuwe vloer. Hoe duurzaam wil je het hebben?” Dat noemen we Pulastic to Pulastic. Met het oog op circulair inkopen hebben diverse gemeenten hiervan al gebruik gemaakt. Kijk voor meer informatie op pulastic.com.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek Fotografie: Sjaak Henselmans en Ronald AueĂŠ

RUIMTELIJKE KWALITEIT TOP, BINNENKLIMAAT EN INSTALLATIETECHNIEK MATIG

Evaluatie De Binnentuin positief met enkele kanttekeningen De Binnentuin is vooral een ruim en licht gebouw, met buiten een prachtige uitnodigende entreeluifel. Binnen in het gebouw vallen de brede gangen en leerpleinen op; een prachtig leerhuis voor kinderen die extra aandacht nodig hebben en vooral veel potentie hebben. Hoe bevalt SBO De Binnentuin na ruim zes jaar in gebruik te zijn?

SCHOOLDOMEIN

december 2018

ONTWERP EN INRICHTING

rchitect Marjon Mors van SVP architectuur en stedenbouw nam het initiatief om haar project na al die jaren te evalueren: “Ik vind dat dat veel te weinig wordt gedaan, terwijl we zoveel van de gebruikers en het gebruik kunnen leren.” Directeur Cindy Hamers over het perspectief: “Deze SBO-school staat in het snelgroeiend stadsdeel Leidse Rijn en toen we nog in het oude gebouw in De Meern zaten hadden we vijf groepen en 70 kinderen. Nu zijn het er 200. Het betrof toen tijdelijke huisvesting voor maximaal drie jaar, maar dat werd acht jaar. We hadden dus genoeg tijd om goed over ons nieuwe gebouw na te denken. Vroeger werden deze kinderen vaak achteraf in te kleine gebouwen gestopt en daarom wilde ik een open, ruim en toegankelijk gebouw, waar je overal geprikkeld wordt. De verbinding met buiten is ook belangrijk, want deze kinderen moeten gewoon meedraaien in de maatschappij, ook al hebben ze een leerprobleem of laten ze moeilijk gedrag zien. RUIMTE OM FOUTEN TE MAKEN Marjon: “We hebben toen samen een gebouw bedacht. Zijn de dromen van toen uitgekomen?” Cindy knikt: “Gedeeltelijk wel, maar niet alles. Dit gebouw werd in 2012 in gebruik genomen en ik was er blij mee; een combinatie van lokalen, brede gangen en leerpleinen. Door die brede gangen en leerpleinen haalden we de omgeving in de klas. Normaal doe je de deur dicht en hier draagt iedere voorbijganger bij aan de ontwikkeling van een kind. We werken niet groep overstijgend, maar wel in niveau groepen, waarbij kinderen ook op de gang kunnen werken, zelfstandig of onder leiding van een onderwijsassistent. Er is hier ruimte om jezelf te mogen ontwikkelen en kinderen hebben de ruimte om fouten te maken. Iedereen voelt zich gezien en dat betekent dat je geholpen kunt worden wanneer nodig, maar ook gemakkelijk supermooie dingen kunt delen. Daarnaast is het een gebouw met een rustige uitstraling, waarbij de kinderen voor de kleur zorgen.” Marjon voegt toe: “Ik heb het gebouw compact ontworpen met een gymzaal op de verdieping om zoveel mogelijk geld zichtbaar voor het onderwijs over te houden. De gevel is duurzaam en goed geïsoleerd. Door in het midden een patio te plaatsen is er veel daglicht van buiten. Dat zie je

ook terug op de gangen, waar je vanaf de leerpleinen heel mooie zichtlijnen hebt met prachtige glaswanden. Het is ook geen gangenschool, maar een aaneenschakeling van leerpleinen.” Cindy knikt: “Wij noemen het een dorp met brede straten en pleinen. De kunstenaar heeft de gangen ook straat namen gegeven. Wat ik wel mis is een grote presentatieruimte. In het begin dachten we dat we daarvoor de gymzaal konden gebruiken, maar met 200 kinderen ga je dat niet doen. Daarnaast zouden we een echte teamkamer willen hebben; met de groei van de school gaan alle overlegplekken er al snel aan en we hebben te weinig flexibele werkplekken. Achteraf hadden we misschien te veel aandacht voor ruimte voor onze kinderen en te weinig aandacht voor onze medewerkers; flexplekken zijn in het onderwijs nog niet vanzelfsprekend.” TECHNIEK MINDER Wanneer het over de techniek gaat is Cindy minder tevreden: “We hebben bijvoorbeeld een duur warmteterugwinsysteem, maar de luchtkwaliteit in het gebouw is bedroevend; of het is prima of er is non stop een koude luchtstroom die moeilijk onder controle te krijgen is. Je kunt de temperatuur weliswaar per klas regelen, maar het duurt uren voordat je hier iets van merkt. Aan de zonkant wil het nog wel, maar aan de schaduwkant is het ’s winters vaak te koud en zelfs op een warme zomerdag kun je binnen dan best een trui aan. Verder hebben we vloerverwarming, maar missen toch radiatoren aan de wand waar je met natte dagen zo fijn de jassen op kunt leggen. Daarnaast is de akoestiek matig; het gebouw is naar buiten goed geïsoleerd, maar binnen horen we alles van elkaar. Daar moeten we nog steeds aan wennen.” Marjon: “Als architect word ik er bedroefd van wanneer het binnenklimaat slecht is;

installaties worden steeds ingewikkelder, gebruikers begrijpen niet hoe ze werken en installateurs krijgen het niet ingeregeld. Een inzicht is om eerst bouwfysisch een goed gebouw te maken en vervolgens zo weinig mogelijk installaties toe te voegen.” Cindy knikt: “Bovendien zijn ze duur in aanschaf en onderhoud en daarnaast weet niemand na verloop van tijd meer hoe de installaties werken. Geef mij maar een aan- en een uitknop. De rest hoef ik niet.” Marjon reageert: “En dat terwijl de lat bij dit gebouw hoog lag. In theorie klopte het allemaal, maar de praktijk is kennelijk weerbarstig.” Cindy ten slotte: “We hebben er overwegend mee leren leven of zorgen dat het opgelost wordt. Waar we vooral elke dag weer blij van worden is dat we voor onze kinderen een prachtig ruim, open en verbindend gebouw hebben.” Kijk voor meer informatie op svp-svp.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek Foto’s MBO College Poort

FLEXIBELE LEEROMGEVING NIEUWE MBO COLLEGE POORT

Ruimtelijk ontwerp stimuleert interactie Wat gelijk opvalt wanneer je het nieuwe gebouw van MBO College Poort van het ROC van Flevoland in Almere Poort binnenkomt, is de enorme ruimtelijke werking. Dat heeft te maken met de hoogte, het licht en de enorme gelaagde trap, die je verleidt naar boven te klimmen.

DEELNEMERS Directievoorzitter Mark Vlasbom van MBO College Poort en MBO College Almere Projectleider Norbert Bruschke van ICSadviseurs Directeur Michiel Wijnen van Zenzo Maatschappelijk Vastgoed Projectleider Irmo Jansen van Lithos bouw & ontwikkeling

ark: “Je bedenkt een concept en dan ga je bouwen. Daar ben je een jaar mee bezig en dan ga je het inrichten, nog steeds vanuit datzelfde concept. Dan zit het ineens vol met studenten. Het klimaat is goed en het is vooral erg licht door de modulaire lichtstraten in het prach tige atrium. Akoestisch is het een erg goed gebouw. Iedereen die hier van buiten binnenkomt, valt het op dat het zo rustig is. Je ziet buiten de treinen rijden, maar je merkt het niet. Het concept is het atrium met een indeling in drie thuisbasissen en de teams, waaronder Sport & Bewegen, Business en Vrije Tijd & Ondernemen. De thuisbasis is jouw plek, waarin je samenwerkt in projecten. Daar hebben we in de inrichting veel aandacht aan besteed, door de open terrassen op een verbeeldende manier iets meer gesloten en gezellig te maken. Dat werkt goed, maar eigenlijk zie je overal in het gebouw groepjes studenten zitten. Zij vinden hun eigen plek in de school dwars door die thuisbasissen heen. Op de verdiepingen worden de pleinen een verlengstuk van het lokaal door de treincoupés aan de wanden, waardoor de functionaliteit van het publieke gebied wordt vergroot en theorie en ontmoeting hand in hand gaan. Het gebouw ontwikkelt zichzelf nog steeds. Nu zitten er 1.220 studenten en dat worden er straks 1.700. Met 1.200 studenten maakt het nog een rustige indruk. De vraag is hoe straks de ruimte beleefd wordt, als het gebouw vol zit.”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

TASTBARE BELEVING Michiel: “Het eerste idee was om hier een mbo te maken met een commerciële plint eronder. Dat is toen niet doorgegaan vanwege de marktomstandigheden van destijds. Nu is bewust gekozen voor een onderwijsgebouw met functies die het onderwijs

ONTWERP EN INRICHTING direct versterken en een ruimte voor passanten in een naastliggend complex wat nog gerealiseerd moet worden. De grote overkapping van het gebouw was het idee van de architect, waarmee hij visueel de verbinding met het stationsplein accentueerde.” Mark knikt: “In Amstelveen en Zuid zie je veel meer geïntegreerde concepten. Hier minder, omdat onze studenten maximaal ondernemend zijn en de contextrijke leeromgeving hen stimuleert met het beroepenveld aan de slag te gaan. Het ambacht is daar op school tastbaar; terwijl de opleidingen hier meer in de dienstverleningssfeer liggen. Dat is anders dan traditioneel stagelopen; omdat we theorie en praktijk zoveel mogelijk integreren. Bij de opening werd die beleving tastbaar door een geweldige organisatie van onze studenten en medewerkers. Bij de opleidingen van Sport & Bewegen zie je dat ook; MBO College Poort ademt sport. We hebben zelf geen sporthal, maar gebruiken sportvoorzieningen in de buurt en werken intensief samen met bijvoorbeeld het Almere Kenniscentrum Talent en het naastgelegen Topsportcentrum. Het idee is om in dit stadsdeel allerlei topsportfaciliteiten in het openbaar gebied te maken, zoals fietspaden in de vorm van hardlooproutes. Door de ontwikkeling van het gebied merk je dat veel mensen hier willen wonen, omdat de kwaliteit van wonen zo hoog is.”

ELKE METER TELT Mark: “In de programma van eisenfase hebben we aangegeven dat we een flexibel gebouw wilden. Het gebouw is in zijn opzet niet ingewikkeld, maar er zit wel een ruimtelijke visie achter. De stelling van de architect was dat je iedere meter moet benutten als onderwijsmeter, waardoor interactie ontstaat. We hadden alle vertrouwen dat het ging werken, zeker

“De contextrijke leeromgeving stimuleert studenten met het beroepenveld aan de slag te gaan”

SCHOOLDOMEIN

december 2018

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw MBO College Poort in Almere Poort Opdrachtgever ROC van Flevoland Adviseur ICSadviseurs (PvE tot en met projectmanagement) Architect Burton Hamfelt Ontwikkelaar Zenzo Maatschappelijk Vastgoed Aannemer Lithos bouw & ontwikkeling Ingebruikname september 2018 BVO: 7.016 m2 exclusief parkeren Stichtingskosten: € 16.850.000 inclusief btw

door de indrukwekkende manier waarop het hier uitgewerkt is. Een puzzel was nog het maken van de docentenwerkplekken. Er zijn drie docentenkamers, maar je kunt ook in de lokalen werken. Hier zie je eenvoud in opzet, maar met een zeer hoge kwaliteit van afwerking.” Norbert knikt: “Het heeft een hoge bruto-netto verhouding, waardoor later nog de studieplekken langs het atrium zijn toegevoegd omdat die ruimte er was.” Mark knikt: “Die zijn altijd bezet, waarbij studenten gemiddeld dertig minuten ergens blijven zitten. Ze zitten overal, want je hebt overal wat te bekijken, of het nu naar buiten of naar binnen is. Het gebouw geeft ruimte, maar als je zit heb je niet het gevoel dat je verloren zit in de ruimte. Wat me ook opvalt, is dat het schoon blijft, terwijl het toch een doelgroep is die makkelijk rommel maakt. Dat zegt iets over de beleving.” AMBITIEUS CONCEPT Norbert over het proces: “Het traject richting de uitvoering was intens. We hebben samen een flinke inspanning geleverd om ons ambitieuze concept haalbaar te maken binnen het taakstellende budget. Dan is een goede samenwerking waarin je elkaar recht in de ogen kunt aankijken, onmisbaar. Zo was het goed dat Lithos in haar werkwijze alles van tevoren goed vastlegde. Dat schept duidelijkheid over de mogelijkheden, het doel blijft halen én dat je de uitvoering probleemloos kunt uitrollen. En dat hebben ze ook gedaan. Dat kost zeker in het begin energie, omdat je daar nog de ruimte wilt benutten.” Irmo bevestigt: “De opening van het gebouw

SCHOOLDOMEIN

december 2018

was al gepland. We hebben alles op alles gezet om dit te halen zonder in te boeten op de kwaliteit. We hebben onszelf uitgedaagd om in drie maanden tijd het ontwerptraject tot en met de bouwuitvraag te organiseren. Dat was een stevige opgave, maar het is uiteindelijk zeer goed gelukt en we hebben het gebouw goed opgeleverd.” Michiel: “Het was een design en construct; waarbij onze rol was om vanuit de constructie te engineeren en de functionaliteit te bieden. We konden het gebouw zo flexibel maken door de toepassing van een sprinklerinstallatie, waardoor er geen brandscheidingen zijn. Die toepassing is essentieel geweest voor de ruimtelijke beleving, zoals die nu ervaren wordt. In het eerste schetsontwerp zaten namelijk veel brandafscheidingen en dan was het een heel ander gebouw geworden.” Mark: “Ik ben tevreden over het bouwproces. We hebben er met elkaar een mooi project van gemaakt. We hebben de inhoudelijke gesprekken aan de voorkant gevoerd en dat met de strakke planning in het achterhoofd. Toch vind ik dat de gebruiker in de programma van eisenfase goed betrokken is geweest. Vanaf de eerste dag zijn de mensen dankbaar dat ze hier mogen werken.” Norbert geeft een voorbeeld: “In een zogenaamde customer journey, hebben we met het team workshops georganiseerd, waarbij ze virtueel door het hele gebouw zijn gegaan. Dat heeft heel veel commitment opgeleverd.” Kijk voor meer informatie op icsadviseurs.nl en op zenzo-mv.nl. Meer informatie over MBO College Poort vindt u op mbocollegepoort.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

De flexibele college zalen van Nyenrode

Sinds 2012 heeft Nyenrode Business University een vestiging aan de Keizersgracht in Amsterdam. Afgelopen zomer, midden in de bouwvak, zijn diverse kleine ruimtes en een verkeersruimte in dit karakteristieke pand getransformeerd tot twee collegezalen. De paneelwand tussen deze twee zalen maakt het creëren van één grote ruimte, bijvoorbeeld voor het afnemen van tentamens, mogelijk.

SCHOOLDOMEIN

orig jaar is de nevenvestiging van Nyenrode Business Universiteit in Amsterdam feestelijk geopend. Met de nevenvestiging wil Nyenrode haar internationale aantrekkingskracht vergroten en nieuwe doelgroepen aanboren. De stadsregio Amsterdam biedt kansen vanwege de aantrekkende economie; er komt meer werkgelegenheid voor hoger opgeleiden en dat is een aantrekkelijk perspectief voor een nevenvestiging van de universiteit in Amsterdam. Daar hoort een onderwijsomgeving bij die past bij de ambitie van Nyenrode. De interne verbouwing was daarom onderdeel van een grote renovatie om de uitstraling van het pand te versterken. Inmiddels wordt het pand - de Vijf Keijzers genoemd - gekenmerkt door een open uitstraling met werkplekken, overlegplekken, studieplekken, de zogeheten bizlounge en collegezalen die variëren in formaat.

projecten op andere locaties van onze universiteit. BREEDVELD toont zich altijd erg betrokken, hanteert écht korte lijnen en levert gewoon een goed product. Dat hebben ze inmiddels ook in Amsterdam weer bewezen. We waren vrij laat met de aanvraag. Maar daar deden ze bij BREEDVELD geen moment moeilijk over. De wand is midden in de zomer gerealiseerd. Het realiseren van de wand heeft bij elkaar zo’n vijf werkdagen in beslag genomen. Over de kwaliteit zijn we zeer tevreden. De wand kent een hoge geluidisolatiewaarde, hierdoor kan er aan beide zijden ongestoord college worden gegeven. De paneelwand heeft op aangeven van onze interieurarchitect een donkere grijstint gekregen en past hiermee perfect in het interieur van beide zalen. Wanneer we de paneelwand parkeren deze staat dan aan twee zijden in keurige pakketten opgesteld - creëren we een enorme ruimte waar door het jaar heen diverse activiteiten plaatsvinden.”

KORTE ZOEKTOCHT Manager Housing & Projects Pieter Beun: “De zoektocht naar een leverancier voor een mobiele, geluidsdichte wand was kort. Ik ken BREEDVELD van eerdere

ASSEMBLAGE OP LOCATIE De BREEDVELD P110 is de juiste keuze als het gaat om visuele en technische perfectie. De panelen zijn uitgevoerd met verdekte (en dus onzichtbare) kader-

december 2018

ONTWERP EN INRICHTING

Fotografie door BREEDVELD in verbouwfase met tijdelijk schoolmeubilair

Beerens interieur by Peter Klemann

profielen waardoor er geen aluminium naden tussen de panelen zichtbaar zijn. De paneelwand van Nyenrode is 13,3 meter breed en 2,5 meter hoog. De wand is opgehangen aan een multiplex afhangconstructie, uitgevoerd met isolatiematerialen en aan weerzijden dubbel gegipst voor óók de optimale geluidsreductie boven het systeemplafond. Omdat de collegezalen zich op de eerste verdieping bevinden en verticaal transport ter plaatse een probleem was, vond de assemblage van de panelen plaats op de locatie aan de Keizersgracht. Piet van Boven van BREEDVELD: “We creëren met onze mobiele wandsystemen flexibiliteit in ruimteverdeling in verschillende branches. Ook in het onderwijs. We hebben in de afgelopen vier decennia ruim 1.250 onderwijsprojecten uitgevoerd. We begrijpen dat aanpassingen in een schoolomgeving vlot moeten verlopen. Daarom krijgt men bij ons een vast contactpersoon, werken we alleen met eigen mensen en wordt de plaatsing desge-

“De paneel wand tussen deze twee zalen maakt het creëren van één grote ruimte mogelijk”

wenst in de vakantieperiode gerealiseerd. Net als bij Nyenrode in Amsterdam.” OVER BREEDVELD Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op flexibiliteit, duurzaamheid, esthetiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige vouwwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Dat de BREEDVELDwanden er kwalitatief hoogwaardig uitzien, spreekt voor zich. Een groot deel van de kwaliteit is echter niet zichtbaar. Deze ligt verborgen in de geperfectioneerde mechanieken die draaien op degelijk en uitvoerig getest materiaal. Het resultaat: soepel verplaatsbare en stabiele wanden met een ongekend lange levensduur. Kijk voor meer informatie op breedveld.com of bel met +31 487 542 888.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

GESLAAGDE RENOVATIE OBS DE TUIMELAAR

Altijd in gesprek blijven Sanne Vreugdenhil is sinds drie jaar de zeer betrokken directeur van de openbare basisschool De Tuimelaar. Het kenmerkende H-gebouw uit de jaren 60 is prachtig gerenoveerd, waardoor het weer een verbindend element in de wijk Meeuwenplaat in Rotterdam-Hoogvliet is geworden.

aast Sanne zijn Programmamanager bouw projecten Hanneke Kamphuis van het schoolbestuur BOOR en projectmanager Erwin Fraikin van BOAadvies aanwezig. Hanneke: “De grondslag van de renovatie was een beschikking uit 2013. In het kader van de doelstelling de vele leegstand in onderwijshuisvesting in Rotterdam te reduceren werd besloten het gebouw aan de Lengweg voor De Tuimelaar te renoveren. Het aanpalende

Foto: Het Pakt Fotografie

oude situatie

Foto: Het Pakt Fotografie

SCHOOLDOMEIN

december 2018

gebouw Lampreistraat zou dan worden verlaten.” Sanne kenschetst de omgeving van De Tuimelaar: “De Meeuwenplaat is een naoorlogse Rotterdamse uitbreidingswijk met veel eenvoudige huurflats, waar je alle culturen treft. Aan de achterkant van de school heb je een totaal ander gevoel over de wijk dan aan de voorkant. Er zit weinig historie in de verbinding tussen de bewoners. We hebben een diverse populatie op school: kinderen uit één-oudergezinnen, gezinnen uit de flats en gezinnen uit de nabijgelegen wijk met koopwoningen. De instroom verandert nu

BOUW EN ORGANISATIE

Foto: Het Pakt Fotografie

oude situatie

Vlnr: Hanneke Kamphuis, Sanne Vreugdenhil, Erwin Fraikin

langzaam, we zien nu ook meer hoger opgeleide gezinnen uit de naast gelegen wijken instromen. Onze manier van werken spreekt aan!“

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie De Tuimelaar Opdrachtgever Stichting BOOR (Bestuur Openbaar Onderwijs Rotterdam) Aannemer Bouwonderneming Stout B.V. Adviseur BOAadvies Architect Weeda Architecten Bouwfysisch adviseur DGMR Bvo 1.561 m² Stichtingskosten e 1,75 mio inclusief btw Ingebruikname juli 2018

WAARDE CREËREN Hanneke: “We startten met € 1,35 mio aan stichtingskosten. Dat was een krap budget en de opgave was om het gebouw voor tien jaar weer geschikt te maken voor het hedendaagse onderwijs. Uit de meervoudig onderhandse aanbesteding voor het projectmanagement kwam BOAadvies naar voren en dat bleek een goede keuze te zijn, samen met de overige partners in het bouwteam.” Erwin: “Het gebouw aan de Lengweg bestaat uit de begane grond met ruimten voor de administratie, de directie en de algemene ontmoetings ruimte. Verder bestaat het gebouw uit zes lokalen in het oorspronkelijke gebouw en zes in een later aangebouwde vleugel. Er zijn twee ingangen, waarbij de meeste kinderen via het grote speelplein binnenkomen. Eén lokaal wordt gebruikt door de peuterspeelzaal. In het ontwerpproces zijn de ontwerpkeuzes zodanig gemaakt dat het geld telkens is besteed aan die elementen die de grootste verbetering opleverden: werkend van grote opbrengst naar kleinere opbrengst. Renovatie was een gegeven, maar pakte goed uit; de basisafmetingen van de H-school zijn gunstig, er is veel lichttoetreding, de trappenhal is qua uitstraling mooi en het gebouw is constructief in goede staat. Het binnenklimaat was daarentegen vreselijk.”

VAN TIEN NAAR TWINTIG JAAR Erwin: “De architect heeft een sterk verbindende ingreep op de begane grond gedaan door een centrale ruimte te maken en voor leerkrachten en ouders goed zichtbare kantoren voor de directie. De oorspronkelijke school bestond uit vervuild metselwerk met witte kozij nen, blauwe borstweringen en gele draaiende delen. In zijn renovatieplan heeft de architect de kleuren uit de wijk gebruikt, waardoor het gebouw aansluit bij de nieuwe positieve ontwikkelingen van de wijk. Het kleurenplan is dragend voor interieur en exterieur, zandkleuring met terra en mint als accentkleuren. Hanneke: “BOOR heeft tijdens het proces de instandhoudingstermijn van tien jaar naar twintig jaar verlengd en daarmee extra onderhoudsbudget aan het project toegekend. Met de toevoeging van onderhoudsbudget konden we nu de laatste sanitaire groepen vervangen net als de gevelpuien, waarbij we niet hoefden te kiezen voor houtrotrenovatie maar voor nieuwe duurzaam houten kozijnen. Dat was ook gunstig voor de aannemer in verband met de garantie. De gevelrenovatie heeft het gebouw energetisch heel goed gedaan en tegelijkertijd de ventilatie en zonwering goed opgelost.” GROTE LOKALEN Sanne: “We hebben een ambitie om meer dan een school te zijn, een plek waar kinderen kunnen worden wat ze zijn. Belangrijk is de centrale ontmoetingsruimte. Dat is de ruimte waar ouders even binnen kunnen komen om te kletsen of een kop koffie te drinken, én waar directie en team makkelijk contact kunnen maken met de ouders. Toen ik kwam was het een duiventil en voelden mensen zich minder verbonden met de school. Dat is nu anders; de tussentijdse uitstroom uit de school is verminderd en we hebben nu 137 leer lingen met 18+ verschillende nationaliteiten. Het goede gesprek met elkaar hebben is de kunst en dan is het fijn dat er een plek is waar je elkaar kunt ontmoeten. Het persoonlijke contact bij de deur en het aanwezig zijn van een centrale ontmoetingsruimte vormen de kern van onze ontwikkelingsgerichte gemeenschapsschool. Ik geniet elke dag weer van de grote lokalen en het mooie daglicht door de grote raampartijen, die met de renovatie zelfs wat kleiner konden worden om in meer wandoppervlak in de lokalen te voorzien. De leerkracht kan het onderwijs zo beter visueel ondersteunen.” Hanneke ten slotte: “Stichting BOOR wilde in deze wijk graag openbaar onderwijs blijven aanbieden. Met een nieuwe sterke directeur heeft de ontwikkeling van de organisatie vleugels gekregen. Het resultaat van deze renovatie past heel goed bij de ontwikkeling van de school als afspiegeling van de manier van werken. Deze ontwikkeling wordt ondersteund door een functionele opzet gericht op verbinding, een positieve uitstraling en een stevige verankering in de wijk.” Kijk voor meer informatie op boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Tekst Sibo Arbeek

FLEXIBEL MET DRAAGVLAK

De potentie van tijdelijke huisvesting Modulaire huisvesting is booming. Dat heeft alles te maken met de schommelingen in de markt, de behoefte aan flexibele oplossingen en de groei van de circulaire economie. Het Haags Montessori Lyceum in Den Haag legt uit waarom zij voor Portakabin gekozen hebben.

et Haags Montessori Lyceum in Den Haag vormt het decor voor het gesprek over modu laire huisvesting met Peter de Jongh van bestuursbureau SVOH en Business Development manager Tomas Broeren van Portakabin. Het is een typisch gebouw uit 1956 met een prachtig licht binnenplein, met daaromheen op de verdiepingen de lokalen en een uitbreiding uit 1990. Peter regelt met 4 collega’s de projecten en de huisvesting voor de stichting VO Haaglanden: “Onder de stichting

Foto Wilmar Dik

GOEDE HUISVESTING CREËREN Peter verder: “Onze strategie is dat we proberen om goede huisvesting te creëren, uiteindelijk zonder modulaire huisvesting. Maar vaak ontkom je er niet aan, omdat processen meerdere jaren duren. De procedure is dat de school tijdig meldt dat ze te vol zit en wij proberen daar vervolgens adequaat op te reageren. Dat kan door een bestaand gebouw te huren of via een tijdelijke voorziening. Een vraag rond praktijklokalen kun je bijna niet modulair oplossen, maar de vraag naar theorielokalen en kleine leerpleinen wel. In het geval van tijdelijke huisvesting willen we onze norm voor een gezond binnenklimaat handhaven en dan praat je over Frisse scholen B als minimum. In bestaande situaties is dat vaak lastig en proberen we het zo dicht mogelijk te benaderen. Samengevat komt de onderwijskundige vraag van de school en regelen wij het technisch zo goed mogelijk.”

Peter de Jongh (l) en Tomas Broeren, foto Wilmar Dik

SCHOOLDOMEIN

vallen tien scholengroepen met 23 locaties, dus er is altijd wat te doen. De diversiteit is enorm, met scholen die sterk groeien in de binnenstedelijke wijken en sommige die ook krimpen in wijken die wat aan het vergrijzen zijn. Den Haag is een stad die nog met 10% moet groeien en is het dus zaak om tijdig te anticiperen op ontwikkelingen binnen de huisvesting. Daarnaast hebben we natuurlijk de opgave om de portefeuille te verduurzamen. Bij het Haags Montessori Lyceum en het Maris Waldeck College hebben we te maken met een snelle groei, die we niet in de bestaande capaciteit kunnen opvangen. Dus hebben we hier gekozen voor modulaire huisvesting, in afwachting van een dependance.”

december 2018

ONDERWIJSPROCES CENTRAAL Tomas Broeren vult aan: “De vraag vanuit het Haags Montessori Lyceum was om de klaslokalen groepsgewijs te clusteren en de lokalen zelf wat kleiner te maken met aandacht voor de positie van digitale leer-

ONTWERP EN INRICHTING

middelen en borden. Wij vinden het belangrijk dat het (onderwijs-)proces centraal staat en niet de maatvoeringen of de standaarden in de markt. Wij hebben als maatvoeringen van modulaire units 7,5, 10 of 12,5 meter bij 3 meter, waarbij we geen interne kolommen hebben. Daardoor kunnen we binnen het systeem grote overspanningen maken en dat werkt juist voor het montessorionderwijs goed.” Peter knikt: “Hier is 400 m² neergezet voor zes lokalen, waarbij we de eerste fase vorig jaar zomer hebben laten neerzetten en de tweede fase deze zomer. Dat geeft al aan hoe snel de school groeit. Beide fasen hebben we aanbesteed, maar Portakabin is eruit gekomen. Dat heeft met de goede prijs-kwaliteitvergelijking te maken, maar zeker ook omdat ze goed zijn ingespeeld op de wens en de vraag. Daarnaast wordt de planning gehaald en wordt er snel gereageerd bij afwijkingen.” Tomas knikt: “Wij zien het vaak tijdig aankomen, omdat de meeste aanvragen na de nieuwe inschrijving van de leerlingen komen. Gelukkig konden we snel leveren.” Peter: “Kwalitatief zijn de units ook erg goed; bij het Maris College hebben we vier lokalen van Portakabin staan en wil iedereen er graag in werken omdat de akoestiek en het binnenklimaat er beter zijn en het frisse en schone ruimten zijn. Het bestaande gebouw wordt op termijn afgestoten en daar voeren we vooral nog onderhoud op klachtenniveau uit.” FLUCTUATIES IN DE MARKT Tomas: “Elke school heeft weer een eigen verhaal en daar spelen we op in. We merken nu al dat de gemiddelde huurperiode van 2,5 naar 3 jaar is gestegen. Schoolbesturen willen bestaand vastgoed verduur-

“Wij vinden het belangrijk dat het (onderwijs-) proces centraal staat en niet de maatvoeringen of de standaarden in de markt” zamen en tegelijkertijd zijn er schommelingen in de capaciteit. Daarnaast ontwikkelt het onderwijs zich en zijn niet alle gebouwen functioneel geschikt. Dat maakt dat kwalitatief goede tijdelijke huisvesting ook een strategische keuze kan zijn. Een modulaire schil kan soms ook helpen in een lastige aanbestedingsmarkt, die behoorlijk onder druk staat. Dan bieden wij maximale flexibiliteit zonder dat je aan functionaliteit hoeft in te leveren. Dat was vroeger wel een issue, maar nu zie je dat je een andere rol krijgt in de huisvestingsmarkt.” Peter knikt: “Technisch loop je vooruit op de bestaande bouw. Gebouwen die voor 2012 zijn neergezet voldoen vaak helemaal niet meer.” Tomas: “Alles elektrisch is ons uitgangspunt want je wilt zo zuinig mogelijk met energie omgaan. We werken ook al aan concepten met zonnepanelen, een andere type verlichting en verwarming via warmtepompen. Je probeert een zelfvoorzienend gebouw te realiseren, daar wil je naar toe.” Het modulaire gebouw van het Haags Montessori Lyceum staat er tot de start van het volgende schooljaar. Dan wordt het gebouw weer gedemonteerd en gaat op weg naar een volgend leven. Kijk voor meer informatie op portakabin.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

Grafisch Lyceum Utrecht

Fontys R3 Eindhoven

Fontys S3 Eindhoven

GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving vormt een prettige fysieke ruimte. De leeromgeving van de toekomst is in onze ogen een plek die docenten en studenten, leerkrachten en leerlingen de ruimte geeft om aan de slag te gaan waar, wanneer en hoe zij dat willen. Om zo samen te ontdekken, discussiëren, improviseren en inspiratie uit te wisselen. Zo wordt leren persoonlijker, interessanter en leuker. Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met vraagstukken vanuit zowel hogescholen en universiteiten als het voortgezet onderwijs. Wij begeleiden u van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Ons Onderwijsteam denkt met u mee over uw huidige situatie en anticipeert op de toekomst. Haagse Hogeschool

Neem vandaag nog contact met ons op: info@gispen.nl

Fontys R4 Eindhoven Fontys R4 Eindhoven

www.gispen.com | www.roomtolearn.nl

Tekst Sibo Arbeek

ONTWERP EN INRICHTING

KLASSIEKE VLOER VERSTERKT MONUMENTALE KARAKTER HET NIEUWE EEMLAND

Patroon tegels perfect uitgedacht Wachtend in de monumentale hal schuifelen leerlingen met hun iPhone langs. De ruimte ademt rust en regelmaat. De vloer is donkergekleurd met leistenen tegels, die prachtig passen bij de uitstraling van het trappenhuis met de ronde bogen. Maar zijn het eigenlijk wel leistenen tegels? Nee; het is de nieuwe norament arago rubber vloer van Nora Flooring Systems.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

“M

ooie vloer hè”, vraagt projectmanager bouwzaken Annette Berrevoets, terwijl we naar de kamer van rector Maaike Swets lopen, waar inmiddels ook accountmanager Peter Campo van Nora Flooring Systems is aangekomen. Het is de norament arago vloer, die perfect past bij de uitstraling van het monumentale gebouw. Maaike over vroeger: “Dit gebouw oogt klassiek, maar is een nieuw monument uit 1955. Het Nieuwe Eemland is oorspronkelijk gesticht door de orde van de Kruisheren. Deze kloosterorde stichtte hier een school voor jongens met als missie om onderwijs te geven. De paus is hier zelfs nog langs geweest. Dit gebouw heette oorspronkelijk het Constantijn College en nu dus Het Nieuwe Eemland als onderdeel van het Meridiaan College. We verzorgen hier voor ongeveer 1.200 leerlingen onderwijs vanaf mavo tot en met gymnasium.”

NAOORLOGS TRADITIONALISME Het gebouw geldt in Amersfoort als een treffend voorbeeld van het naoorlogse traditionalisme, een stroming in de architectuur die voortbouwde op de ideeën van de Delftse School. Het complex is gebouwd in een robuuste, middeleeuws-Romaanse stijl met zuilen, kapitelen, pilasters, kantelen en torens met uivormige spitsen die byzantijns aandoen en verwijzen naar de architectuur van het oude Constantinopel. Omdat ze ook wel lijken op de eveneens byzantijns geïnspireerde torens van het Kremlin in Moskou, wordt het gebouw in de volksmond ook wel ‘Het Kremlin van Amersfoort’ genoemd. Maaike vult aan: “In 1986 is het gebouw op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst. Het

unieke is dat we hier alles op het terrein hebben, inclusief een eigen sportterrein. Het monument is in recente jaren uitgebreid met een moderne sporthal en mediatheek, die prachtig aansluiten op het bestaande gebouw. Dat geldt wat minder voor het zogenaamde onderbouwgebouw dat ooit gerealiseerd is als apart onderkomen voor de onderbouw

SCHOOLDOMEIN

december 2018

vanuit de toenmalige gedachte dat kinderen moesten wennen aan de overgang basisschool en middel bare school. Met de diverse uitbreidingen is het een bijzonder arrangement waarbij je overal binnendoor kunt komen.” BYOD “Het is een langgerekt volume dat meerdere vleugels kent,” gaat Maaike verder, “en dat is voor sommige nieuwe leerlingen even wennen. Voor de leerlingen is de grote Arena (kantine) op de begane grond het centrale hart, van waaruit iedereen uitwaaiert. Door de uitstraling van een kloostergebouw hebben we veel bruto meters ten opzichte van het onderwijsoppervlak. De meeste leerlingen vinden zo’n apart gebouw prachtig. Ons onderwijs hebben we nog vrij traditioneel ingericht. Je zult hier geen themapleinen of open leeromgevingen vinden en daar leent het gebouw zich ook niet voor. Wel beschikken we over een ruime studiezaal en een mediatheek waar leerlingen rustig kunnen werken en waar veel gebruik van wordt gemaakt. We dagen de docenten en leerlingen uit om in actieve werkvormen te denken; we werken met een 70 minuten lesrooster, waarbij differentiatie een must is. We werken sinds een aantal jaren met BYOD, Bring Your Own Device, dat betekent dat er overal met een device gewerkt kan worden. Het gebouw biedt structuur en rust, maar ook verrassende mogelijkheden. Bij veel scholen kun je een gang twee keer gebruiken, met lokalen aan weerszijden. Omdat wij in ons gebouw één rij lokalen hebben en de gangen door pilaren zijn onderbroken, kunnen we in de nissen werkplekken maken, waardoor leerlingen toch zelfstandig of in groepjes kunnen werken. Het mooie is ook dat de nissen structurerend werken. Het bijzondere van het gebouw maakt dat je er op verschillende manieren gebruik van kunt maken. Door de excentrische ligging en het gegeven dat we hier alles bij elkaar hebben wordt het ook als een veilige school ervaren. Als je hier het terrein op komt ben je thuis.” RUSTIGE EN DONKERE KLEUREN Maaike verder: “Annette en ik zijn vier jaar geleden begonnen en hebben een interieurarchitect in de arm genomen om een kleuren- en materiaalschema te bepalen. Die zitten in een kistje en dat noemen we ons heilige kistje, waarin het schema, de kleuren en materialen zitten, waar iedereen zich aan moet houden. Het was in het gebouw een ratjetoe met geel, blauw, rood en zelfs met roze deuren. We wilden een gebouw dat aan de binnenkant net zo voelde als aan de buitenkant. Met de leerlingenraad hebben we naar de ruimten gekeken en bedacht wat we wel en niet (meer) wilden. De leerlingen kozen voor de studiezaal rustige en natuurlijke kleuren zoals wit, houtkleuren en donkergrijs. Kleuren als rood of geel kwamen er niet meer in en alle frutsels moesten van de muur.

ONTWERP EN INRICHTING

Annette Berrevoets (l) en Maaike Swets

Annette Berrevoets en Peter Campo

“Het is een natuurlijke tegel, modern klassiek in uitstraling en akoestisch erg goed met een contactgeluid van 10 dB” Bij zo’n monumentaal gebouw hoort een vloer die bij de uitstraling past. De oude vloer was marmoleum en had niet de uitstraling die we wilden.” KLASSIEK IN UITSTRALING Annette kende nora: “De oude vloer was versleten en zat vol met krassen. Deze was aan vervanging toe en wilden we qua uitstraling laten aansluiten bij het monumentale karakter van het gebouw. Bovendien werkte de oude vloer akoestisch ook niet lekker. We kenden nora; wel wat duurder in aanschaf, maar juist voordeliger in de exploitatie. Bepalend in onze keuze is dat we echt voor de uitstraling hebben gekozen.” Peter reageert: “Norament arago paste precies; het is een natuurlijke tegel, modern klassiek in uitstraling en akoestisch erg goed met een contactgeluid van 10 dB. De tegel heeft een uitstraling van leisteen en heeft wat reliëf met een slipwaarde R10 wat prettig loopt. Een volledig gladde vloer werkt niet bij de uitstraling van dit gebouw.” Maaike: “We zijn gestart met alle verkeersruimten en de grote ontvangstruimte. Vanwege het akoestisch effect is inmiddels ook

het muzieklokaal van dezelfde vloer voorzien, de toneelzaal volgt dit najaar. Vanwege de uitstraling maar ook omdat het de docenten opviel dat het zo aangenaam was.” LEGMOTIEF Peter: “Ook in het onderhoud werkt deze tegel goed omdat hij niet elk jaar in de was hoeft. En is er één beschadigd dan trek je hem eruit en vervang je hem door een nieuwe.” Annette knikt: “Ons doel was om alle verkeersruimten te beleggen en zodanig dat het oude patroon van rechthoeken in een vlak weer terugkwam. We gingen ervan uit dat degene die het gebouw had ontworpen er een beeld bij had; daar moet je niet aankomen.” Peter legt uit: “Er zit veel rekenen snijwerk in dit legmotief. Het hele patroon is opgebouwd uit halve of kwarten van een hele tegel.” Annette lacht: “Ik heb alles van tevoren tot in detail berekend en we hebben alles ineens besteld. Vervolgens hebben we alle tegeldelen gestructureerd op pallets neergelegd, waardoor het snel en efficiënt gelegd kon worden. Zo hebben we vooraf het totale legwerk voor de komende drie jaar uitgedacht. In totaal gaat het om 1.800 m² gefaseerd gelegd in de vakanties.” Maaike ten slotte: “Ik zie de rust in het gedrag van de leerlingen door de rustige en prikkelvrije omgeving.” Kijk voor meer informatie op nora.com/country/nederland/nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

De etalage Varend naar onderwijsvernieuwing Op donderdag 8 november voer een Amsterdamse rondvaartboot een unieke route langs de twee nieuwste Voortgezet Onderwijs scholen in de stad: het Cburg College op het Zeeburgereiland en het Hyperion Lyceum in Noord. Beide gebouwen zijn van initiatief tot en met realisatie begeleid door ICSadviseurs. De dertig opvarenden genoten van de tocht op deze stralende dag langs deze trotse projecten. Sandra Newalsing, directielid van het VOvA waar de twee scholen toe behoren, vertelde de ins en outs over de recente ontwikkeling van Noord en de spannende totstandkoming van de twee schoolgebouwen. Drie jaar geleden stond op beide locaties niets: grote zandvlakten en wat tijdelijke bebouwing. Nu twee architectonische eyecatchers midden in dynamische en grootstedelijke wijken die nog volop in aanbouw zijn. Bij het Cburg College beleefden de deelnemers de ogenschijnlijke eenvoud van deze fijne, overzich telijke school met prachtig balkon en moderne VMBO praktijkruimten. De boottocht bood de kans om meer te weten te komen over de keuzes in de bouw en het onderwijsconcept. De doelgroep, het concept en de vertaling naar een passende en flexibele leeromgeving verschilt

sterk tussen het Cburg College en de volgende school: het Hyperion Lyceum. Dit vwo in Noord was regelmatig een trending topic: vanwege een item in het TV programma Tegenlicht over onderwijsvernieuwing, als popu lairste school van Amsterdam en recent vanwege de spectaculaire glijbaan waarmee je snel vanaf de tweede verdieping naar de hal kunt gaan. Bijna

alle deelnemers grepen hun kans deze te testen tot hilariteit van de leerlingen. De afsluitende borrel op het IJ leverde goede gesprekken op tussen collega’s uit het hele land. Zoals een van de deelnemers aangaf: “Het voelde als een middag vrij!’ en ‘Het is bezopen dat het onderwijs zo naar binnen gericht is. We moeten vaker bij de buren gaan kijken!’

‘Voor beter onderwijs’ rode draad NOT 2019 Vijf vernieuwde segmenten, een avondopening op woensdag, een schoolplein als entree en veel nieuwe activiteiten en dat alles onder het thema ‘Voor beter onderwijs’. NOT 2019, die van dinsdag 22 tot en met zaterdag 26 januari wordt gehouden in de Jaarbeurs in Utrecht, belooft ook deze editie weer het grootste event voor onderwijzend Nederland te worden. Voorbeelden van nieuwe activiteiten zijn het Future Lab, de Bloggerstraat, de Onderwijs Catwalk, de Onderwijs Mancave en het Startersatelier. Aan NOT nemen ruim 400 exposanten deel. Daarnaast kent de beurs in de vorm van de Onderwijsacademie een groot, onafhankelijk, inhoudelijk programma dat door het veld zelf is samengesteld. Uitdagingen in beeld Brandmanager Audrey Wilschut: “In het onderwijs

SCHOOLDOMEIN

december 2018

wordt keihard gewerkt, de professional heeft te dealen met een groot aantal uitdagingen. Op de NOT brengen we die uitdagingen in beeld.” NOT richt zich op kinderopvang, primair onderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. “We hebben gekozen voor een indeling van vijf ver nieuwde segmenten die in lijn zijn met de ontwik kelingen in het veld. Dat zijn Didactiek, Technologie & ICT, Dagtrips, Theater & Cultuur, Opleiding, Advies & Beleid en tot slot het segment Facilitair en inrich ting. Innovatie brengen we in beeld via de Innovatie Awards & Route.” Verrassen “We willen met de NOT in ieder geval onze bezoe kers verrassen”, gaat Audrey Wilschut verder. “Elke keer weer, met sterke inhoud, bijzondere innovaties, ijzersterke sprekers. Het onderwijs is erg veelzijdig. Dat laat NOT 2019 zien.”

Column Duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie

Vitalis College, Breda

Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Verbouwen of nieuw bouwen: elk proces heeft zijn eigen aanpak nodig. Daarbij is duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie noodzakelijk. bbn adviseurs biedt ondersteuning in alle fasen van het proces. Wij zijn in het PO, VO, MBO en HO actief met advisering over huisvesting, duurzaamheid, kosten en exploitatie en bouwmanagement.

bbn adviseurs, De Molen 100 Houten T +31 (0)88 226 74 00

E info@bbn.nl

W www.bbn.nl

BOUWEN AAN ONZE TOEKOMST Onze omgeving vormt ons. Het is de plek waar we iedere dag leren, werken en leven. Het heeft de potentie om ons te inspireren, ons energie te geven, ons samen te brengen en ons te stimuleren om een stap verder te gaan. Een mooie omgeving kan je weer zin geven om naar je werk te gaan. Het kan je gelukkig en enthousiast maken. Het heeft de potentie om elke dag weer dat beetje ‘extra’ mee te geven. En wat geeft nou meer energie dan te zien dat iets werkt? Dat schoolomgevingen écht een positieve invloed op leerling en docent hebben. Te zien dat die leerlingen en docenten hier enthousiast en gelukkig zijn, het écht naar hun zin hebben en samen op school opbloeien? Met behulp van Virtual Reality is het mogelijk om samen over deze omgevingen na te gaan denken. De techniek heeft in het verleden al vaker geprobeerd door te breken, maar was hier toen nog niet klaar voor. VR: iets wat heel technisch klinkt, maar ons juist op het gebied van gevoel en beleving de komende jaren heel veel zal gaan brengen. We kunnen alvast rondstruinen door onze nieuwe aula, lopen over het nieuwe schoolplein en zelfs samen nieuwe schoolconcepten ervaren. VR leent zich hierbij als een virtueel speelveld waarin we al onze gedachten en ideeën ongeremd kunnen uitproberen, ontwikkelen en vervolgens met elkaar kunnen delen. Wat ons betreft is het tijd voor een nieuw soort ontwerpproces. Waarin er vanaf een vroeg stadium wordt nagedacht en ontworpen vanuit de belevingswereld van de mensen die er elke dag zullen leven. In dit proces kunnen we juist die mensen uitnodigen om een kijkje te nemen in de nieuwe omgeving. We kunnen achterhalen of het bij ze past, of het voor ze zou werken en of ze er enthousiast van worden. We kunnen samen onze nieuwe schoolgebouwen inrichten, net zolang tot we ons er helemaal thuisvoelen. En waar zouden we hier beter mee kunnen beginnen dan in de onder wijswereld? De wereld waar bouwstenen worden gelegd in zoveel verschillende levens. Bouwstenen die een levenslange impact zullen hebben. Laten we daarom samen aan de slag gaan. Samen enthousiast worden. Samen bouwen aan onze gezamenlijke toekomst. Axel Beem & Melvin de Wijs, VR-chitects.nl

Schooldomein

december 2018

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers

no.

(fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de

OOG voor Huisvesting met een thuisgevoel

online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www. schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres

Het volgende nummer van Schooldomein ligt medio januari in de bus en kent als thema OOG voor huisvesting met een thuisgevoel. We gaan er weer een mooi nummer van maken. Een greep uit de artikelen:

wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voort gezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een

• Het grote interview met Teun van Wijk: hoe het naoorlogse denken over gebouwen fundamenteel aan het veranderen is. • Debat en rondleiding nieuwe Technova College in Ede: hoe een smart building voor techniek in de praktijk werkt. • Gomarus Zaltbommel heeft een nieuwe jas: door minister Slob geopend en met een prachtige open uitstraling. • Vernieuwbouw Metis Montessori Lyceum: het had heel wat voeten in de aarde, maar het resultaat mag er zijn. • Maatschappelijk ondernemerschap in Musselkanaal: de gemeente wilde het zwembad sluiten, maar het dorp houdt het nu zelf open.

exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeen ten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exem plaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzend kosten.

Let op: Met ingang van 1 januari 2019 wordt in Nederland het lage BTW tarief verhoogd van 6% naar 9% BTW. Dit geldt onder meer voor tijdschriftabonnementen en dus ook voor het abonnement op Schooldomein.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

SCHOOLDOMEIN

december 2018

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

FP600 - 46dB Project: Het ontmoetingshuis, Veenendaal

DESIGN & AKOESTIEK

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON! Werken in een flexibele en rustige omgeving

PA N E E L W A N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Merletcollege, Cuijk Lichtstraten Lessenaarsdak (90 modules)

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SCHOOLDOMEIN

Een gezond binnenklimaat voor een betere leeromgeving

2 oog voor

no. jaargang 31 november 2018

inrichten met beleving SCHOO

LDOME

30 jaa

WAT ARCHITECTUUR betekenisvol maakt SCHOOLGEBOUW van het jaar SLIMME SAMENWERKING leidt tot beter gebouw DE POTENTIE van tijdelijke huisvesting