Schooldomein 3 - januari 2019 by Schooldomein

Elementen zoals daglicht, luchtkwaliteit, temperatuur, akoestiek, ontwerp van klaslokalen en stimulans (zoals kleur) dragen bij aan het leervermogen. Een gezond binnenklimaat met voldoende daglicht en frisse lucht verhoogt leerprestaties tot wel 15%! Ga naar www.vms.velux.nl en lees meer over gezonde scholen.

Merletcollege, Cuijk Lichtstraten Lessenaarsdak (90 modules)

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SCHOOLDOMEIN

Een gezond binnenklimaat voor een betere leeromgeving

3 oog voor

no. jaargang 31 januari 2019

huisvesting met een thuisgevoel

ONDERWIJS en natuurlijk daglicht FLEXIBILITEIT in de leeromgeving TRANSPARANT INNERLIJK met robuuste buitenkant LIEFDEVOL GERENOVEERD uitdagend uitgebreid

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

FP600 - 46dB Project: Het ontmoetingshuis, Veenendaal

DESIGN & AKOESTIEK

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E L W A N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige vouwwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T +31 (0) 487 542888

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

Werken in een flexibele en rustige omgeving Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van eenvoudige vouwwand tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T +31 (0) 487 542888

Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam

ICSadviseurs

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25R Postbus 652 8000 AR Zwolle Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Unit 2.3 3044 BC Rotterdam

werkt met passie en creativiteit aan uw ideale leer, werken leefomgeving

www.icsadviseurs.nl

info@icsadviseurs.nl

T 088-2350427

KvK 05082583

ruimteregie

VAN DE REDACTIE

Oog voor huisvesting met een thuisgevoel; een mooi thema dat heel goed past bij de NOT van dit jaar, die traditioneel weer in de Jaarbeurs in Utrecht wordt gehouden: De sleutel voor beter onderwijs. Daarbij is de NOT een plek om te netwerken, nieuwe innovaties te beleven en vooral te beleven. Ik mag al jaren in de adviesraad Facilitair en Inrichting van de NOT zitten en deze uitgave merk ik dat het weer begint te leven; bezoekers en bedrijven vinden het toch fijn en handig om elkaar echt op de vloer te ontmoeten in plaats van alleen maar via social media. Opvallend in de mediacampagne van de NOT is dan ook dat persoonlijke relaties, vakbladen en nieuwsbrieven hoog scoren in het effectief communiceren. En dat is precies waarom Schooldomein als vakblad werkt: omdat marktpartijen, opdrachtgevers en gebruikers samen hun verhaal vertellen en daarmee anderen leren hoe het beter kan. Leren van elkaar door verhalen door te geven en vervolgens kun je dat met social media prima ondersteunen. In dat kader ben ik heel erg trots op ons fris verschenen boekje “Goede gesprekken, over Ruimte en Beleving”, dat een compilatie bevat van de mooie interviews die ik de afgelopen jaargangen met creatieve en visionaire stakeholders heb mogen houden. En in de samenhang van die verhalen ontstaan hele mooie patronen. Ik noem er een

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

paar: Architect Alfonso Wolbert: de kunst is onaffe gebouwen te maken die zichzelf blijven evalueren, Rijksbouwmeester Floris Alkemade: het publieke domein erodeert; wat is samenleven, de filosoof Henk Oosterling: rollen als meester en gezel zullen in een levensloop afwisselen. Dat is een continu cyclisch proces waarin sociale en economische relaties tussen mensen betekenisvol worden ingevuld. En natuurlijk hoogleraar cognitieve psycho logie Harold Bekkering: “Het onderscheid tussen praktisch en cognitief is een eufemisme, want dat zegt niets over het niveau van een leerling.” U moet het eigenlijk helemaal lezen! In dit nummer huisvestingsadviseur Teun van Wijk die met de uitspraak “een goede ruimte is een plek waar je graag wilt zijn, maar die je ook stimuleert om weer verder te reizen,” aanzet tot denken. Daarnaast weer veel mooie voorbeelden: een mooie – akoestische - renovatie van het Alfrink College in Zoetermeer, een prachtige nieuwbouw en renovatie van het Metis Montessori Lyceum in Amsterdam, de prachtige transparante architectuur van het nieuwe Graafschap College in Doetinchem en het debat rond smart buildings in het Technova College in Ede. En dat is nog maar een greep uit alweer nummer 3 van deze jaargang! Op naar een mooi 2019 met vooral veel Schooldomein! Sibo Arbeek Hoofdredacteur

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

wordt mede mogelijk gemaakt door:

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

INHOUD BESTUUR EN BELEID

Matching, Stretching and Celebrating Huisvestingsadviseur Teun van Wijk over de relatie tussen mensen en hun omgeving.

Onderwijs op weg in ZeeuwsVlaanderen Gedeeld bewustzijn van brede maatschappelijke opgave leidt tot mooi construct.

GoFuture meets mavo-Business

Smart voor het onderwijs en smart als gebouw

Op het Mondial College leren de leerlingen hoe je een bedrijf moet opstarten.

Boeiend debat over de arbeidsmarkt, modern techniekonderwijs en het gebouw als voorwaarde voor een uitdagende leeromgeving.

Doen en pionieren Platform Onderwijshuisvesting analyseert de Nationale Trendradar van IVVD en schetst de trends voor 2019.

Zonnepanelen: onroerend of roerend? Juridische aspecten bij de plaatsing van zonnepanelen.

ONTWERP EN INRICHTING

THEMA

Oog voor huisvesting met een thuisgevoel Oog voor huisvesting met een thuisgevoel is het thema van deze Schooldomein. Op verschillende manieren besteden we daar aandacht aan. Onder meer in de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten mooie voorbeelden daarvan. Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s cover Integraal Kindcentrum Maassluis (pagina 36) Graafschap College in Doetinchem (pagina 42) Technova College in Ede (pagina 16)

Onderwijs en natuurlijk daglicht

30 33

Licht en fris

Het effect van modulaire lichtstraten op de leeromgeving.

Geslaagde renovatie Alfrink College in Zoetermeer.

Licht, ruimte rust en heel veel kleur Het Alfrink College kreeg een nieuwe jas, er werd een deel aangebouwd en het interieur kreeg een metamorfose.

34 36

Uniek proces De Leister Igge

Nieuw centrum wijkvernieuwing

DĂŠ plek voor activerend onderwijs en ontmoetingen op de campus

Aardgasvrije school in zes weken.

Samenwerken in plaats van uitvoeren Nieuwe Mavo Schravelant XL decor voor visierijk debat.

Integraal Kindcentrum geeft de wijk SluispolderWest in Maassluis een nieuw hart.

Innovatief gebouw op de campus van de TU Delft biedt volop ruimte aan eigentijdse onderwijs- en

Altijd de laatste updates van Schooldomein? facebook.com/schooldomein

Schooldomein

januari 2019

twitter.com/schooldomein

werkvormen.

Inrichting en vormgeving versterken onderwijsconcept Overtuigende nieuwbouw Graafschap College in Doetinchem.

Een sterk staaltje samenwerking Specifieke aanpak voor het ontwerpen van multifunctionele accommodatie in Zwammerdam.

48 50

Een fantastisch sporten leerklimaat Ruim 2.000 mÂ˛ Pulastic sportvloeren in de nieuwe Van der Knaap Sporthal in Ede.

Flexibiliteit in de leeromgeving Presikhaaf Schoolmeubelen brengt NOTbezoekers in verwondering met zit/sta oplossingen en nieuwe meubelconcepten

Open De School!

Een speelleercentrum waar je wordt wie je bent

Transparant innerlijk met robuuste buitenkant

Beroepsonderwijs van morgen staat stevig in zijn schoenen

Samen nadenken over de leeromgeving van morgen.

De Spaaihoeve: een school met een thuisgevoel.

Leren in de praktijk bij Gomarus in Zaltbommel.

Duurzame rubber vloerbedekking in nieuwbouw Gomarus.

Liefdevol gerenoveerd, uitdagend uitgebreid

Verbeter de ruimte, begin met de vloer

Metis Montessori is klaar voor de toekomst.

Beleving bepaalt de functionaliteit van ruimten.

RUBRIEKEN

20 69 70

Onderwijstrends door Jaap de Kruijf

Column van Woud Jansen

Vooruitblik naar Schooldomein 4

19 37 44 48 62

Foto: Martine Sprangers Fotografie

Matching, Stretching and Celebrating

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

BESTUUR EN BELEID

Tekst Sibo Arbeek

De beleving van de ruimte loopt als een rode draad door het werk van huisvestingsadviseur Teun van Wijk. In zijn onderzoeken en adviesopdrachten gaat het steeds om de relatie tussen mensen en hun omgeving. Zonder de gebruiker is het niet mogelijk om de waarde van een gebouw voor een lerende organisatie te bepalen. In het samenspel tussen ‘Matching, Stretching and Celebrating’ komen leren en leeromgeving bij elkaar. De docent van de toekomst is nu te vinden op de lerarenopleiding, daarom heeft Teun van Wijk, samen met partners, een living lab ontwikkeld bij het Zentrum für schulpraktische Lehrerausbildung (ZfsL) in Düsseldorf.

eun van Wijk komt uit een onderwijsgezin waarbij vader hoofd van de basisschool was en moeder onderwijzeres. Twee werkende ouders in de jaren ’50 was niet gebruikelijk in de Alkmaarse wijk Overdie: “Wij woonden vlakbij de school, er was voor mij daar altijd wat te doen, zoals grasmaaien en vlaggen strijken. Kinderen die thuis problemen hadden, woonden soms een tijdje bij ons. Als kind vind je alles normaal, maar achteraf vind ik het bijzonder. Zo kwam ik als adviseur eens bij een schooldirecteur die als kind bij mijn moeder in de klas had gezeten. Zij gaf hem steeds een klopje op de rug en zei, op z’n Gronings: ‘Tou maar jong, je kan het wel!’ Dat had een grote indruk op hem gemaakt. Aanmoedigen om te leren, je best doen, dat was bij ons thuis belangrijk.” “Ik tekende altijd graag, dus ging ik architectuur en stedenbouw in Delft studeren. Dat was in de jaren ’70 en Aldo van Eyck, Vincent Ligtelijn en Herman Hertzberger waren mijn favoriete architecten. Mij sprak hun diepgang en benadering van de architectuur aan, waarbij de menselijke maat uitgangspunt is, met een bijzondere aandacht voor het kind. Als een omgeving goed is voor kinderen dan is het ook goed voor volwassenen. Een ruimte is veel meer dan alleen maar vierkante meters. Aldo van Eyck zei: ruimte is de beleving ervan. Interessant vond ik de psychologische kant en ik leerde dat een goede ruimte uit een samen spel van tegendelen bestaat, zoals groot en klein, warm en koud, omsloten en open. Niet het één of het ander, maar allebei. Een plek waar je graag wilt zijn, maar die je ook stimuleert om weer verder te reizen, omdat er nog zoveel meer te beleven is. Reizen en blijven, dat zijn dan ook de thema’s in mijn werk.”

RIJKE LEEROMGEVING “Na een periode van reizen en werk bij een architecten bureau en bij de TU Delft kwam ik in 1986 bij ICS terecht - toen het Informatiecentrum Scholenbouw.

ICS is in 1955 door het Ministerie opgericht als reactie op de babyboom en de toenemende vraag naar scholen. ICS zorgde ervoor dat bij alle plannen de focus steeds gericht bleef op onderwijs en het welbevinden van kinderen en leerkrachten. In de 80-er jaren verschoof de aandacht van nieuwbouw geleidelijk naar oplossingen binnen bestaande gebouwen. Integrale plannen werden toen nog vooral vanuit capaciteit benaderd. Dat was ook de belangrijkste reden voor de decentralisatie, want een samenhangende aanpak op lokaal niveau was nodig. In die tijd zijn de banden met het ministerie losgeknipt en ICSadviseurs is als zelfstandig adviesbureau verder gegaan. Daardoor kwamen wij meer rechtstreeks in contact met scholen en raakte ik geïnteresseerd in het begeleiden van gebruikers. In de 90-er jaren volgden veel workshops met docenten en soms ook leerlingen. Toen groeide het besef dat een echt rijke leeromgeving mede door de gebruiker zelf wordt bedacht. Verschillen tussen mensen hoeven geen probleem te zijn, omdat een schoolgebouw er immers is voor verschillende mensen met verschillende ervaringen en overtuigingen. Daar sloot ik weer aan bij het gedachtengoed van Aldo van Eyck, die ‘voor verschilligheid en tegen onverschilligheid’ in de architectuur was. Met dat inzicht hebben wij vervolgens een model voor gebruikersparticipatie ontwikkeld dat diversiteit als vertrekpunt neemt en aanhaakt bij de verschillende ‘drives’ van mensen. Dit werkt geweldig, iedereen kan bijdragen: het leidt steeds tot rijke opbrengsten. Tijdens de bankencrisis in 2009 werd er in Nederland weinig gebouwd, maar kreeg ik daardoor een unieke kans om een internationale school in Oman te begeleiden. Peter Wassink was de directeur met veel ideeën over onderwijs en de opdrachtgever gaf ons carte blanche om in Muscat ‘de beste school van de Golfregio’ te bedenken. Daar hebben we het denken over de lerende organisatie verder aangescherpt.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

leren en leven kunt vieren. Deze gedachte ben ik verder uit gaan denken op verschillende schaalniveaus. Binnen een klaslokaal betekent het dat er hoeken kunnen zijn voor kinderen met verschillende interesses. Dat er bijvoorbeeld overal ruimte is om materiaal op te hangen. Leeromgevingen, die leerlingen zelf kunnen vormgeven en beïnvloeden. Op een groter schaalniveau bestaat een school uit learning families met samenhangende groepen van onderwijsruimten en plekken om samen te gebruiken. Weer een schaalniveau hoger is de school een learning village met

Foto: Martine Sprangers Fotografie

“Een goede ruimte is een plek waar je graag wilt zijn, maar die je ook stimuleert om weer verder te reizen”

Via Peter nam ik kennis van de ideeën van dr. Spencer Kagan over coöperatieve leerstrategieën, met als centraal begrip: ‘matching, stretching and celebrating’. Leren heeft alles te maken met matching: het aansluiten op talenten en leerstijlen van leerlingen. Stretching betekent dat je verbreedt door van elkaar te leren, juist doordat je verschillend bent en van die verschillen gebruik maakt. Celebrating gaat over het plezier in samen leren, het delen van kennis en het laten zien van resultaten. Door plezier in leren blijf je je hele leven leren, waardeer je elkaar en vorm je een lerende gemeenschap. De school heeft dan ook als motto: “passion for learning”. DE IDEALE LEEROMGEVING “Zo groeiden mijn ideeën over de ideale leer omgeving. Matching hoort bij je thuis voelen en stretching de zin om te ontdekken. Het samenspel van ‘blijven en reizen’ geldt zowel voor leren als voor de leeromgeving. Een nurturing yet challenging environment, een voedende en tegelijk uitdagende omgeving, waarbij het gebouw zelf een leermiddel is. Celebrating hoort bij de verbinding, waar je samen

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

voorzieningen waar de hele buurt gebruik van maakt. Ook vroeg ik me af: heeft elke vierkante meter binnen een schoolgebouw wel dezelfde waarde voor het leren? Als je bij een plan moet kiezen waar je het budget op inzet, kies je dan vooral de ruimten waarin veel kinderen een groot deel van de week doorbrengen of voor de plekken waar zij een beperkt aantal uren per week bezig zijn? Ik ben toen grotere lokalen gaan maken, waarin je verschillende werkvormen kunt organiseren. In Nederland zag je juist een tegenovergestelde trend: de lokalen werden steeds kleiner en er kwamen meer open leeromgevingen, die soms te vaak van niemand waren.” BRAINFRIENDLY, DUURZAAM EN RESILIENT “Het samenspel tussen matching, stretching en celebrating is ook het antwoord op de vraag of altijd alles transparant dan wel gesloten moet zijn. Ik denk dat een goede balans belangrijk is. Met speciale aandacht voor kinderen en volwassenen met een prikkelgevoelig brein. Een belangrijke trend voor leeromgevingen vind ik brainfriendly learning, zoals onder andere de neuropsycholoog Erik Scherder het beschrijft. Bewegen en samen zingen zijn niet alleen leuk om te doen maar hebben een positieve invloed op het brein, op fitheid en leren. Dat vraagt dan wel om omgevingen en gebouwen die dat mogelijk maken. Een te open omgeving kan dan juist beperkend zijn. De klimaatcrisis vraagt om gedragsveranderingen, ‘Wie de wereld wil veranderen begint bij de School’. De schoolomgeving biedt tal van mogelijkheden. Niet alleen voor het zichtbaar maken van de energie-

BESTUUR EN BELEID

Kinderen, ouders, docenten denken samen na over hun ‘droomschool’

Gebouw als leermiddel: alle wanden pinboard

Entrance: proeftuin van bedrijven

transitie, maar ook door meer te leren over natuur, door herinrichting van de buitenruimte, bijvoorbeeld met schooltuinen en door vergroening binnen het gebouw. Vragen naar trends betekent voor mij vooral de vraag stellen hoe je in kunt spelen op veranderingen. Een lerende organisatie willen zijn, als onderdeel van een grotere learning community, meer leren van ervaringen en vervolgens snel toe kunnen passen, ruimte bieden om iets uit te proberen. Op verschillende plekken maken we ‘hubs’, plekken waar verschillende partijen bij elkaar komen en samen innoveren, door te leren van elkaar. Zoals innovatiewerkplaatsen en het Technasium. Dit vraagt om omgevingen en gebouwen die resilient zijn: veerkrachtig, weerbaar, gezond, die flexibel kunnen reageren op veranderingen. Dat heeft gevolgen voor de gebouwenvoorraad als totaal, maar ook voor het gebouw als fit organisme. Strategische huisvestingsplannen met andere planningssystemen, waarbij je veel meer kijkt naar de beleving van de omgeving. Om te weten hoe een gebouw of plek ervoor staat heb je de meningen van de gebruikers nodig, want zij bepalen de gebruikswaarde en de belevings waarde. Evalueren is in een lerende organisatie belangrijk. Een mooi voorbeeld van een resilient omgeving is Entrance (Energy Transition Centre) ten noorden van de Zernike Campus in Groningen. Het is een proeftuin voor bedrijven, die onderzoek doen naar de energietransitie. Bij het ontwerp is als metafoor een jachthaven gebruikt, waarbij je de pieren en een clubhuis bouwt, maar nog niet weet welke boten er aan gaan meren. Entrance is een open onderzoeks- en leeromgeving, geïnitieerd door de Hanzehogeschool, waarbij kennisinstellingen en bedrijven met elkaar samenwerken.” TOEKOMSTGERICHT INNOVEREN SAMEN MET DE LERARENOPLEIDING “De ultieme vraag is hoe je leren en leeromgevingen hand in hand kunt innoveren en waar dat veel effect kan hebben. Een aangrijppunt is dan de lerarenopleiding. Daarom maken we in Düsseldorf bij het Zentrum für schulpraktische Lehrerausbildung (ZfsL) een ‘living lab’, waar studenten van de lerarenopleiding en scholen uit de omgeving kunnen experimenteren met verschillende werkvormen en inrichtingen. Dit project komt tot stand samen met partners voor de inrichting van de leeromgeving, hogescholen en universiteiten. Het Duits-Nederlandse samenwerkverband heet ‘Projekt Lern-Raum’, eind maart wordt het geopend door de minister voor onderwijs Yvonne Gebauer van Bundesland Nord Rhein Westfalen. Hier komt alles samen wat ik tot nog toe heb geleerd.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

SLIM SAMENWERKEN ALS VLIEGWIEL

Onderwijs op weg in Zeeuws-Vlaanderen

Een forse krimp met tegelijkertijd hernieuwd economisch perspectief noopten gemeenten en onderwijs de handen ineen te slaan. Het gedeelde bewustzijn van een brede maatschappelijke opgave leidde tot een mooi construct, dat verder gaat dan recentralisatie.

et gesprek vindt plaats in de burgerzaal van het stadhuis van Terneuzen met een weids uitzicht over de Westerschelde. “De Staats-Spaanse linies karakteriseren ons Zeeuws-Vlaamse landschap,” wijst Ronny van den Broecke. “Tegen de Vlaamse grens bleef het veelal Spaans en katholiek en aan de Scheldekant bleef het overwegend protestants. Deze mix van denominaties zie je nog steeds terug in het DNA van veel Zeeuws-Vlaamse dorpen. Zwo heeft Terneuzen uit die tijd een overwegend protestants karakter, net als Axel, Zaamslag en diverse dorpen in ’t Land van Cadzand. De zuidelijk gelegen dorpen zijn juist meer katholiek gebleven.” Ronny is hoofd facilitair en formatieplanning van Perspecto, een fusiebestuur met 24 scholen voor primair onderwijs in Hulst en Terneuzen. Ronny: “Er was en is nog steeds veel werk aan de winkel; we hebben sinds 2005 te maken met een krimp van 35%. In 2005 hadden we nog 10.000 leerlingen en nu nog 6.500. Van de 76 scholen in 2005 zijn er na diverse scholenfusies nu nog 50 over. Onze regio heeft te maken met ontgroening en vergrijzing. Daarnaast is er Zeeuws-Vlaamsbreed sprake van een weglek

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

naar België van zo’n 15% van de leerlingen; in de grensdorpen kan dit oplopen tot 50%. Voornamelijk omdat de kinderopvang daar gratis is. Ons onderwijs is kwalitatief zeker zo goed en richt zich meer dan in België op de 21e -eeuwse vaardigheden, durf ik te stellen.” SAMEN OPTREKKEN De gemeente Terneuzen nam begin 2000 het voortouw om samen met de schoolbesturen op te trekken. Beleidsambtenaar maatschappelijke ontwikkeling van Terneuzen Glenn Hoffman: “Een belangrijke stap was de bestuurlijke ontvlechting van het openbaar basisonderwijs in Zeeuws-Vlaanderen waarbij Terneuzen, Sluis en Hulst betrokken waren. Dat leidde in Terneuzen en Hulst tot de vorming van Open Basis, die na diverse fusies met Stichtingen voor Katholiek en Protestants-Christelijk onderwijs gefuseerd zijn tot wat nu het samenwerkingsbestuur Perspecto is. Vanuit een inhoudelijke visie op onderwijs en zorg heeft de gemeente Terneuzen vervolgens de brede school ontwikkeling ingezet met de bouw van brede scholen. De eerste drie pilots waren De Kameleon, De Stelle en De Twijn, die elk een denominatie vertegenwoor-

BESTUUR EN BELEID

Brede school Kameleon Terneuzen

digden. Vervolgens is de brede school Othene in een nieuwe wijk met 3.700 inwoners, ontstaan, doordat we de twee denominaties van twee kleine scholen in omliggende dorpen hebben ‘verhuisd’.” Ronny: “Het in 2013 opgestarte voorzieningenplan ‘Op Weg’, een gezamenlijk initiatief van de vijf Zeeuws-Vlaamse schoolbesturen, de drie gemeentes en de kinder opvangorganisaties, had in eerste instantie als uitgangspunt dat scholen onder de 100 leerlingen niet levensvatbaar waren. Dat had staatssecretaris Dekker destijds bepaald, maar inmiddels denken we daar minder strikt over, zodat maatwerk mogelijk is en een afweging per dorp gemaakt kan worden. In het nieuwe voorzieningenlandschap creëren we in dorpen en wijken waar mogelijk brede samenwerkingsscholen met gelijktijdige denominatie-overstijgende fusie en de huisvesting die daarbij hoort. Het positieve gevolg is dat we in kunnen spelen op de demografische ontwikkelingen, er geen concurrentiereflex meer is en het vooral over de inhoud gaat.”

Brede school Het Mozaïek in Sluiskil

MEER DAN RECENTRALISATIE Glenn: “Wij vinden het belangrijk dat een dorp een brede welzijns- en onderwijsvoorziening heeft en dat wij dus het ongedeeld eigendom hebben en bij nieuwbouw het bouwheerschap voeren. Het zijn juridisch en economisch onze gebouwen en wij hebben de capaciteit om ze te onderhouden.” Ronny knikt: “Dat vonden wij een goed idee. De ingebruikgevingsovereenkomst schreef in eerste instantie voor dat de gemeente als eigenaar het gebouw in gebruik geeft aan het schoolbestuur met een verantwoordelijkheid voor de werkelijke kosten binnenonderhoud en de exploitatie. Vervolgens kwam in 2015 het buiten onderhoud naar de schoolbesturen toe. We zaten al deels in nieuwe brede school gebouwen en hebben

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Brede school Othene Terneuzen

“Het gevolg was dat we in konden spelen op de demografische ontwikkelingen, er geen concurrentiereflex meer was en het vooral over de inhoud ging” in goed overleg met de gemeente besloten om de middelen voor buitenonderhoud voor 100% naar de gemeente terug te sluizen. We wilden geen gedoe met reparaties en onkosten en transparantie bij wie waar verantwoordelijk voor is. Afgesproken werd dat alles wat aard- en nagelvast is, inclusief de installaties, verantwoording gemeente is. Van het binnen onderhoud blijft nog 40% bij het schoolbestuur. Bij dat laatste moet je denken aan werkzaamheden zoals regulier binnenonderhoud, vervangen vloerbedekking en schilderwerk. Bijzonder is dat de ruimtestaat de grondslag vormt voor de kostenverdeelsleutel.” Glenn: “Wij sturen het schoolbestuur een rekening op basis van werkelijke kosten voor exploitatie en

links Glenn Hoffman, rechts Ronny van der Broecke

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

onderhouden onze gebouwen op basis van onze gemeentelijke meerjarenonderhoudsplanning. Voor kinderopvang geldt hetzelfde, echter bij hen is in de huurovereenkomst een component voor het onderhoud opgenomen. Partners hebben samen een dienstverleningsovereenkomst opgesteld waarbij afspraken zijn gemaakt over opvolging onderhoud, afrekenen werkelijke kosten energie en de dagelijkse exploitatie. ” WERKELIJK RUIMTEBESLAG Ronny: “Door deze heldere afspraken voorkomen we discussies bij aanbesteding van grote onderhoudsklussen en de gemeente kan sturen op een continue stroom aan rijksmiddelen waar het meerjarenonderhoud op kan worden afgestemd. De afdracht van de rijksmiddelen vindt plaats conform het werkelijke ruimtebeslag; ongeacht groei of krimp. Vervolgens hebben we samen een medegebruik verhuurafspraak opgesteld; met als essentie om een zo optimaal mogelijke exploitatie van het gebouw te borgen. Daarmee stimuleert de gemeente schoolbesturen om partners mede te huisvesten en wordt de huur berekend op basis van het 7e en 8e lokaal leegstand. Bij kinderopvang als commerciële huurder geldt weer de reguliere regeling.” Ronny tenslotte: “Sinds 2015 mogen we fusie-compensatiemiddelen inzetten voor startgroepen, om zodoende de weglek naar België te verminderen. Ouders aan de grens betalen op onze scholen maar twee dagdelen en krijgen er vijf aangeboden; een groot succes. Daarmee kunnen we een aantrekkelijk aanbod van 2 tot 12 jaar met de focus op kwaliteit van onderwijs en leefbaarheid in de regio. Dankzij de startgroepen zijn we in staat om blijvend aanbod van kinderopvang en onderwijs op de kleine kernen te behouden. Wij hopen op inzicht van politici om deze aantrekkelijke startgroepen in de lucht te houden. Zeeuws-Vlaanderen verdient het!” Voor meer informatie over Perspecto surft u naar https://www.ogperspecto.nl/scholen.

Tekst GoFuture

BESTUUR EN BELEID

GoFuture meets mavo-Business Het International Business College is booming in Nederland. Het Mondial College is de enige school in Nijmegen die het IBC aanbiedt. Het IBC werkt volgens de methode 20-80 learning. Dit houdt in dat leerlingen het regulier onderwijs volgen voor 80% van de tijd en 20% van de tijd kunnen kiezen voor een ander programma gericht op ondernemen. Het IBC wordt in Nijmegen gegeven op de havo. Hier leren de leerlingen hoe je een bedrijf moet opstarten.

et Mondial College vindt het belangrijk dat hun leerlingen zich kunnen ontplooien. Daarom bieden zij programma’s aan die er echt toe doen. De school investeert in ruimte, tijd en geld, maar ook in het opbouwen van een netwerk. Het Mondial College is bijvoorbeeld de enige school in Nederland met een eigen business club. “Want we doen het goed of we doen het niet!” De ondernemer in jezelf loslaten kan binnen Mondial niet alleen via het IBC. Op de mavo wordt mavo-Business gegeven. De lessen op de mavo zijn een opstapje naar het IBC. De leerlingen krijgen een dag in de week ondernemende lessen. Tijdens deze lessen leren de leerlingen hoe je eigenlijk ondernemend bent. Ze gaan zelf iets ondernemen en kijken zo of er ondernemersbloed door hun aderen stroomt. Vinden ze dit echt leuk dan kunnen ze doorstromen naar de havo waar ze binnen het IBC leren hoe ze een eigen bedrijf moeten opzetten. IBC EN GOFUTURE De leerlingen van de mavo leren ondernemende vaardigheden met GoFuture. Ze organiseren een evenement of bedenken een onderneming en ondertussen werken ze aan hun uiterlijke presentatie, leren hoe ze mensen moeten ontvangen, hoe te presenteren voor een groep en ontdekken wat zij kunnen zijn. De docenten hebben voor GoFuture gekozen omdat deze methode erg gestructureerd werkt. Door kleine stappen te nemen, worden de leerlingen uitgedaagd zelfstandig te werken en leren zij ontdekken wat hun ondernemende skills en kwaliteiten zijn. Mondial College is een school met een boodschap. De school vindt het belangrijk dat de kwaliteiten van de leerlingen optimaal worden benut. Er is veel aandacht voor de organisatie van evenementen door de leerlingen zelf. Die beginnen klein maar gaandeweg worden het steeds grotere doelen. Een

“Ik wilde meer weten over het businessleven, voor later, kijken of dit bij mij past” supergaaf voorbeeld van een groter evenement is het project Knip je kaal voor KiKa. De leerlingen zochten sponsoren uit het hele land en nodigden kappers uit voor die dag. Meer dan 100 leerlingen, oud-leerlingen en docenten gaven zich op. Meisjes doneerden hun lange haren om er een pruik van te maken en de jongens lieten zich kaalscheren. Het was niet alleen enorm druk met meer dan duizend bezoekers die dag, ook haalden de leerlingen van het Mondial College met deze actie ruim €40.000,- op voor KiKa! Kijk voor meer informatie op www.gofuture.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

HET NIEUWE TECHNOVA COLLEGE ONTLEED

Smart voor het onderwijs en smart als gebouw

Wat een pittig en mooi debat was dat bij het Technova College, waar de bepalende spelers hun licht lieten schijnen op de arbeidsmarkt, modern techniekonderwijs en het gebouw als voorwaarde voor een uitdagende leeromgeving. Wat maakt het extra: het gebouw is super slim.

d van Dijk: “Het Amersfoorts Dagblad kopte recent dat het invalprobleem in het onderwijs door robots opgelost kan worden. Voor mij blijft de menselijke factor bepalend en zijn bevlogen docenten een voorwaarde voor goed onderwijs. Die zijn overigens bijna niet te vinden, dus leiden we onze eigen mbo’ers op.” Het Technova College is in 1965 ontstaan en staat vanaf 1972 op de huidige locatie. Ad: “Maar ik raakte langzamerhand depressief van het oude gebouw en ben

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

vanaf 2014 samen met Ad Kuivenhoven gaan vernieuwen. Resultaat was een programma van eisen in 2015 en nu drie jaar later een prachtig nieuw gebouw voor 1.700 studenten dat door Doekle Terpstra is geopend. We hebben het oude MTS-gebouw gesloopt, 4.500 m² aan werkplaatsen gehandhaafd en met 6.500 m² uitgebreid. Hier leren studenten BOL en BBL in de sectoren Motorvoertuigentechniek, Bouwkunde, Mechatronica, Beeld en Geluid en Media en ICT. In het midden van het gebouw hebben we

BESTUUR EN BELEID

Foto: cepezed | Lucas van der Wee

INLEIDINGEN • Ad van Dijk: directeur Technova College • Harry Vedder: partner M3V • Ad Kuivenhoven: hoofd huisvesting en facilitaire zaken Christelijke Onderwijs Groep • Job van Stralen: architectenbureau cepezed • Paul Markesteijn: business developer ABB • Adri Pijnenburg: trendontwikkelaar & experts (v)mbo techniek

Foto: cepezed | Lucas van der Wee

een grote innovatieve werkplaats gemaakt, waar bedrijven zich kunnen presenteren. Bijzonder is ook het theaterlokaal dat via schuifwanden te openen is naar de centrale hal, waardoor een prachtige ruimte ontstaat. We spelen in op de arbeidsmarktbehoefte door al actief werven in het vmbo. Je vindt hier een makerslab, we zijn bezig met technodiscovery en we organiseren met het Knooppunt Techniek bootcamps die techniek overstijgend zijn, bijvoorbeeld rond de energietransitie.”

HOE SMART IS SMART Ad Kuivenhoven vult aan: “Wij willen het voorbeeld voor de omgeving zijn, net als de MTS van vroeger. Een technische leeromgeving die ook over twintig jaar nog een toonbeeld is in een plooibaar gebouw. We hebben de aanbieder uitgedaagd zoveel mogelijk kwaliteit bieden, inclusief 25 jaar onderhoud en energie. De bijzondere uitdaging was de omvangrijke reductie van ruim 6.000 vierkante meter, waarbij ik nu alweer denk dat het nog efficiënter kan. We hebben de architect in dat proces betrokken door de bruto-netto te beïnvloeden en de gangen ook voor een deel bij de onderwijsruimten te betrekken. Dit gebouw is een voorbeeld voor de innovatieve ontwikkeling van de aanbiedende markt. Een belangrijk onderdeel is een KNX infrastructuur met de integratie van de regeltechniek voor de E en W installaties. We hebben een flexibel installatieconcept, met een smartloop in de gangen, waardoor je voor onderhoud niet in de ruimten hoeft te komen en het proces door kan gaan. En als er geen activiteit is, dan is er geen energie nodig. Smart is een combinatie van specifiek, meetbaar, acceptabel, en realistisch, want hoe smart is smart als ons onderwijs continue verandert? De markt ontwikkelt zich volop en de ketenintegratie is nog niet optimaal. Cepezed heeft ons overtuigd het bestaande deel mee te renoveren, waardoor er een strakke gevel is ontstaan met een GPR score. Het inpakken van het bestaande deel kon op basis van de besparing op de exploitatielasten gefinancierd worden. Niemand weet wat de behoefte over tien jaar is. Bij krimp of groei past dit gebouw in het masterplan voor de totale campus. Daar hebben we over nagedacht.” LOGISCHE ONTWIKKELING. Harry Vedder: “Onze ontwikkellijn als bureau loopt van het traditioneel aanbesteden naar de vraag: ik heb een bepaald probleem, hoe los je dat samen het beste op? De rol van de bouwmanager is dan meer het managen van de co-creatie tussen partijen. Smart is het aan elkaar knopen van alle slimheid in de hele keten van het bouwproces.? Dan moet je de

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

aanbiedende kant niet wantrouwen, maar incentives inbouwen om het juiste gedrag te krijgen. Vanuit die insteek creëer je maximale functionaliteit door omgekeerd te ontwerpen; je maakt elkaar beter. Prijsvorming is gebaseerd op toegevoegde waarde in plaats van de kostprijs en dat leidt tot nieuwe vraag strategieën. Ons eerste project in die ontwikkeling was het 1e living building concept in Veenendaal (Het Perron), een school van hetzelfde bestuur als dit Technova College. In het Sportcomplex Helsdingen te Vianen en IKC De Oersprong te Ulft organiseerden we een uitvraag op 100% functionele specificaties vanuit de total cost of ownership (TCO). We merkten al snel dat definitie smart building niet zonder een KNX standaard kon, waardoor je onderling slim kunt communiceren. We leggen weinig op, maar in dit project wel, dat we vanaf het begin tot het eind begeleid hebben. In Ulft klikten we het levensduurbudget vast en zochten we partijen die meeste waarde boden voor dat project. Daar richtte een partij een esco op en werd het energieverbruik mee aanbesteed. De installateur gaf het risico in gebruikersgedrag aan, doordat de ramen open moesten kunnen. In de kozijnen zijn vervolgens sensoren gezet, waardoor de installatie stopt, wanneer het raam openstaat. Next step is legolisering van de bouw, waardoor volledige connectiviteit ontstaat. Lego bestaat bij de gratie van de gestandaardiseerde connectiviteit. Dan krijg je projecten zoals IKEA bouwpakketten met instructie hoe je het gebouw in elkaar moet zetten. Dat principe kun je verder doorvoeren naar slimme steden.” HET GEBOUW ALS JACHTLUIPAARD Job van Stralen: “Smart bouwen is een combinatie van low-tech, high-tech, circulariteit en minimalisatie van materialen. Als metafoor gebruiken we het beeld van een jachtluipaard: alles aan de anatomie van zo’n dier werkt samen en er zit geen grammetje te veel op. In onze ontwerpen vertaalt dat zich naar gebouwen met een minimum aan constructie en schil, die eenvoudig te assembleren en later weer te demonteren en eventueel remonteren zijn. Prefabricage is bij ons heel belangrijk en wordt ook steeds belangrijker in de bouw; je kunt kwaliteit, tijd en kosten er veel beter mee beheersbaar maken. Op de bouwplaats zelf maakt prefabricage je veel minder afhankelijk van de

Ad Kuivenhoven

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

weersomstandigheden en heb je bovendien minder gedoe en minder personeel nodig. Wij assembleren geprefabriceerde gebouwcomponenten die allemaal een eigen levensduur hebben en denken er vooraf goed over na hoe die door de tijd heen onafhanke lijk van elkaar vervangbaar zijn. Een casco heeft bijvoorbeeld een langere levensduur dan een gevel, dus een gevel moet dan eenvoudig te vervangen zijn. Dat geldt voor de gebruiksfase, maar ook voor eventuele herbestemming van het gebouw (of delen daarvan) op een later moment. Slimme, geprefabriceerde bouwcomponenten kunnen de levensduur van een gebouw overstijgen. Bij het Technova College hebben wij ervoor gepleit het te renoveren bouwdeel op te nemen in de nieuwbouw en dezelfde gevel als de nieuwbouw te geven. Daarmee is één strak samenhangend geheel ontstaan dat bijdraagt aan de identiteit van de school. De vliesgevel loopt helemaal rondom en past zich aan op de verschillen tussen de oud- en nieuwbouw: identiteit door eenheid. Onderdeel van die identiteit is ook de glazen plint die functioneert als etalage van de werkplaatsen. We wilden laten zien waar het techniekonderwijs voor staat. Binnen is de sfeer open en transparant, met veel daglicht en visueel contact tussen ruimten en gebruikers. Zo kun je bijvoorbeeld ook zonder roostermaker zien of er ruimtes vrij zijn.” DE UITDAGING VAN SUSTAINABLE MOBILITY Paul Markesteijn: “Elk technisch ontwerp begint met de vraag hoe opdrachtgever en gebruikers hun processen willen inrichten. Smarter@School is ons initiatief om energie, prestatie, veiligheid en flexibiliteit te realiseren door systemen aan elkaar te koppelen. De human interface is een afgeleide van die slimme connectiviteit en leidt er al wel toe dat een docent in het Technova College op zijn smartphone variabelen in het lokaal kan bedienen, rond verlichting, temperatuur en CO2 waarden. Door een QR code te scannen krijgt hij toegang tot het open platform. Van het lokaal schaal je op naar de school en dan naar de wijk of het gebied. Naast smart buildings en homes richten wij ons ook op smart mobility en specifiek de snelle ontwikkeling van het vermogen van laad stations. Dat leidt tot een meer variabele benadering van mobiliteit en smart buildings; een particulier

Adri Pijnenburg

BESTUUR EN BELEID

Foto: cepezed | Lucas van der Wee

in een rijtjeswoning die gemiddeld 30 kilometer voor zijn werk rijdt heeft een andere behoefte aan energie dan een manager die rond stedelijke knooppunten de hele dag mobiel moet zijn. Een kernactiviteit is het om bronnen in een gebouw en tussen een gebouw en een wagenpark smartgrid te maken. Als alles met elkaar verbonden is ontstaat de mogelijkheid om het slim te maken. Je zou in de huidige tijd geen gebouw meer moeten opleveren dat niet connectief is. Juist door die connectiviteit en het onderdeel willen zijn van een groter platform vindt kennis- en informatie- uitwisseling plaats. Dit gebouw is daar al een mooi voorbeeld van.”

CIRCULAIRE CARRIÈRES Adri Pijnenburg: “De huidige opleidingen kun je zo inwisselen voor termen als smart mobiliy, smart buildings en smart technology. De nieuwe circulaire carrières vragen wendbare professionals, die niet meer aan draaibanken staan, maar in learning labs werken, waarbij robotisering, droning, en 3D ontwerpen vanzelfsprekend zijn. Dat vraagt om andere typen ruimten, zoals een hotspotomgeving, waarvan ook het bedrijfsleven gebruik maakt. Over 20 jaar bestaat één derde van de huidige ROC’s niet meer door de opwaartse druk in het onderwijs en een veranderend arbeidsmarktperspectief. Tegelijkertijd hebben we bijna anderhalf miljoen zzp’ers, waarvan een groot deel zonder werk thuis zit. We moeten drie lijnen combineren: de snelle technologische ontwikkelingen, de ontwikkeling naar tijdelijke contracten en een vraag naar nieuwe skills op de arbeidsmarkt. De huidige vakprofessional komt anders in een spagaat te zitten, omdat hij technologische ontwikkelingen mist. Een booming business worden uitzendbureaus voor 65+ers. Google maar eens op Amazon Mechanical Turk, voor een nieuwe behoefte aan het managen van taken, die niet door robotisering worden opgelost. Kunstmatige intelligentie is het toverwoord en de enige remedie voor de toekomst van onze arbeidsmarkt is educatie, educatie en nog eens educatie. Het onderwijs moet dus nog dichter op de behoefte zitten. Stel dat iedere werknemer ontwikkelrechten krijgt en periodiek een arbeidsmarktscan ondergaat, om eventueel bij te sturen in de eigen loopbaan oriëntatie. Zo kun je ook denken aan een loopbaanwinkel als ontmoetings- en scholingsplek, waardoor je arbeidsmarktfit blijft.” Ad van Dijk reageert: “Ik vind het puberende brein nog steeds een erg goed boek. Studenten ICTniveau 2 zijn kansloos op de arbeidsmarkt, terwijl installatietechniek juist kansrijk is. Sport en bewegen is cool, maar economisch niet interessant. Studenten kiezen voor verleidingen en niet voor een concreet arbeidsmarktperspectief. Dat blijft een lastig dilemma. Hier hebben we een adaptief gebouw willen maken, dat adequaat op economische en onderwijskundige ontwikkelingen kan reageren.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Peter Jan Bakker

TRENDS VOOR 2019

Doen en pionieren 2018 was een jaar waarin veel in gang is gezet. Trends zijn duidelijk zichtbaar en overheid, bestuurders en managers verschillen niet zoveel van elkaar in hun intenties. Platform Onderwijshuisvesting analyseerde de Nationale Trendradar van IVVD en haalde daar de volgende lijnen uit.

Dirk Speelman

Ben Leenen

Leo van Wijchen

Dirk Speelman (ex-bestuurder Almere College: “De maatschappij en daarmee de benodigde vaardigheden om een rol te kunnen spelen in die maatschappij veranderen in een hoog tempo. Onderwijsprogramma’s passen zich traag aan op deze veranderingen. Brede vorming van leerlingen en studenten is van groot belang om ze voor te bereiden op de toekomst, op banen die nog niet bestaan. Wend- en weerbaarheid zijn sleutelwoorden.” Ben Leenen (directeur 2College Durendael): “De groep was de maat der dingen, maar nu is het individu de maat der dingen. Het individu staat meer dan ooit centraal. Leerlingen moeten verschillende talenten kunnen ontwikkelen volgens een gepersonaliseerd menu. Misschien wel versnipperd over verschillende instellingen en locaties. Daar waar het goede aanbod gecreëerd kan worden. Kritische massa is daarbij cruciaal. Die kan gevonden worden in een campusomgeving, maar ook door een goede samenwerking met andere organisaties.” Leo van Wijchen (teamleider huisvesting en facilities Carmel Scholengroep): “Er komt een generatie 4.0 aan met een andere onderwijsvraag dan die we nu kunnen voorspellen. Scholen worden meer onderdeel van de community. Opleidingen gaan vaker fysiek bij bedrij-

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Barry Lommen

Jaap van Bruggen

ven en andere organisaties zitten. Enerzijds omdat real life situaties bij het leren veel beter werken, maar anderzijds ook om veranderingen bij te houden is samenwerking met het werkveld van groot belang. Zo is er ook minder fysieke ruimte op de school nodig.” Barry Lommen (bestuurder SVOL): “Een leerdoel is om leerlingen er bewust van te maken dat grondstoffen snel opraken en de fossiele brandstoffen een negatieve bijdrage hebben aan de klimaatverandering. Maar bij duurzaamheid gaat het ook over veiligheid, een gezond binnenklimaat en een gezonde levensstijl. In bredere zin staat bewustwording ten aanzien van de omgeving centraal. Ouders vinden het in toenemende mate belangrijk voor hun kinderen dat je rekening houdt met milieu, omgeving en duurzaam leven.” Jaap van Bruggen (hoofd facilitair beleid ROC Friese Poort): “Elk materiaal kun je hergebruiken. Je gaat dus beter en anders over het onderhoud nadenken. Verduurzaming en energiezuinigheid worden door onderwijsinstellingen en gemeenten gezien als maatschappelijke taken. CO2-neutraal bouwen wordt de norm. In het klimaatakkoord is vastgelegd dat voor al het bestaande maatschappelijke vastgoed een routekaart gemaakt wordt waarin staat hoe voor

BESTUUR EN BELEID

elk gebouw de CO2-emissies verregaand gereduceerd kunnen worden. Feitelijk heeft de discussie over terugverdientijd zijn langste tijd gehad, omdat veel al in bouwvoorschriften en eisen is opgenomen.”

houden. Logische volgende stap is een model met een kernvoorraad met daaromheen een flexibele schil.” Geert Looyschelder (bestuurder STIP Hilversum): “Het gaat om doen en pionieren. Bestuurders moeten het voortouw nemen en grenzen willen verkennen. De ideale situatie is dat een schoolgebouw zou kunnen meeademen met de ontwikkelingen in het onderwijs. Maar hoe doe je dat? Het schoolgebouw is niet alleen

Joost Muiser (programmamaker masterplan huisvesting De Haagse Hogeschool): “Het onderwijs moet per definitie circulair denken en daar hoort circulair bouwen bij vanuit het bewustzijn naar studenten,

Joost Muiser

Remco Berghuis

gebruikers en de omgeving toe. Dan gaat het ook over de gebouwen, de materialen die je gebruikt en de wijze waarop je het gebouw inricht en exploiteert. Het eigenaarschap van de gebruikte materialen heeft een restwaarde en draagt bij aan het financiële plaatje rondom circulair bouwen.” Remco Berghuis (projectmanager gemeente Rotterdam): “Wat kan de school betekenen voor de wijk en wat kan de wijk betekenen voor de school? De kwaliteit van de leefomgeving staat met de Omgevingswet stevig op de agenda en daarmee ook de samenwerking met andere maatschappelijke- en marktpartijen in een bepaalde lokale context. De meerwaarde zit in het combineren van budgetten en het voorkomen of terugbrengen van overcapaciteit in maatschappelijke voorzieningen, waardoor er meer mogelijkheden ontstaan voor de omgeving.” Eric van Dorp (lid College van Bestuur SPOU Utrecht): “Het onderwijs verandert sneller dan het aanpassingsvermogen van de gebouwde omgeving. Bovendien vindt steeds meer onderwijs buiten de school plaats. Wij willen maximale flexibiliteit in onze scholen door een optimale combinatie van klassen en leerpleinen. Flexibiliteit in de inzet van vastgoed is daarom cruciaal om de kosten goed in de hand te

Eric van Dorp

“Het gaat om doen en pionieren. Bestuurders moeten het voortouw nemen en grenzen willen verkennen”

Geert Looyschelder

voorbehouden aan de eigen school, maar maakt ook actief onderdeel uit van de omgeving waarin het staat. Door de onderwijsruimten zo generiek mogelijk te maken, kun je ze beter inzetten voor verschillende activiteiten. Het realiseren van minder vierkante meters kost minder geld en is bovendien heel duurzaam.” Opvallend is dat veel van de geciteerden duurzaamheid vanuit verschillende invalshoeken benaderen. Het gaat om bewustwording, leerlingen voorbereiden op de toekomst, waardering van materialen, maar ook om wendbaar blijven als organisatie en hoe zich dat verhoudt tot eisen die je aan onderwijshuisvesting stelt. Wanneer we onderwijsgebouwen als onderdeel van een netwerk aan faciliteiten beschouwen en inzetten op het leggen van verbindingen, kunnen we meer diversiteit bieden en daarmee de kansen voor elke leerling en student vergroten. Daarbij geldt dan ook nog eens dat de meest duurzame vierkante meter de niet gebouwde vierkante meter is. Doen en pionieren, begint wat ons betreft dan ook bij het bepalen van jouw positie in een samenhangend netwerk. De Nationale Trendradar Onderwijsvastgoed is een project van IVVD. U kunt hem volledig inzien en downloaden via ivvd.nl. Kijk voor meer informatie over het Platform Onderwijshuisvesting: platformonderwijshuisvesting.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Column

s i t a gr ONTVANG

DE TRENDS IN ONDERWIJSLAND Het huidige lerarentekort en de gevolgen hiervan zijn genoegzaam bekend. Zowel over overheidsmaatregelen om dit probleem te bestrijden als over voorstellen van onderwijsgevenden zelf, is uitputtend gepubliceerd. Echter één van de bijkomende effecten is recent door CBS vermeld in een onderzoek naar de overstap van flex- naar vast werk. Onderwijs kende als enige bedrijfstak een opmerkelijk hoger percentage doorstromers van flex naar vast. Waar nog niet zolang geleden de invalleerkracht in een carrousel van korte, tijdelijke baantjes bleef ronddraaien, blijkt nu de mallemolen gestopt. Deze flexwerker heeft in de onderwijssector – vergeleken met andere sectoren – de meeste kans op een vaste aanstelling en blijkt daardoor meer dan in andere sectoren door te stromen naar een permanente baan. De onderwijsarbeidsmarkt kan zich ook op andere wijze verheugen op meer aandacht. Naast stevige uitspraken van sectorraden, voornemens van de ministers over vermindering van regelgeving, verlaging van werkdruk om de leraar tegemoet te komen, komt nu de Onderwijsraad met een leraarschapsadvies. Onder de titel ‘Ruim baan voor leraren, een nieuw perspectief op het leraarschap’, adviseert de raad een nieuwe kijk op het beroep van leraar. Ingrijpende aanpassingen in de opleidings- en arbeidsstructuur worden door de raad daarom wenselijk geacht. Veel onderwijsdeskundigen, belangenorganisaties en individuele leraren hebben inmiddels hun mening gegeven over dit advies. Vrijwel allen wijzen op de samenhang met een toekomstig, nieuw curriculum. Wil dit advies – conform de uitspraak van de voorzitter van de Onderwijsraad – fungeren als de ‘stip op de horizon voor de regering’, dan is ook een herkenbare perspectief-lijn met eerdere adviezen aan te bevelen. Op deze lijn vind je de adviezen uit het verleden, zoals ‘Goed opgeleide leraren voor het (v)mbo’ (2011), ‘Herijking bekwaamheidseisen’ en ‘Kiezen voor kwalitatief sterke leraren’ (2013). Denk bij die perspectief-lijn daarnaast ook aan de leraren beroepsgerichte vakken. Anders dreigt voor hen de stip aan de horizon een verdwijnpunt te worden. Nog een advies kan aan deze perspectief-wens toegevoegd worden. Aandacht voor de positie van de leraren en zijn rol waar de maatschappelijke tweedeling de school raakt. In de terminologie van de Onderwijsraad: Ruim baan voor leraren die geschoold, toegerust en gefaciliteerd worden om vroegtijdig te kunnen anticiperen. Vaak als eersten worden zij geconfronteerd met de mix van armoede, gezinsproblematiek, schoolverzuim en gemankeerde schoolcarrières. De leraar vormt hier, mede met de jeugdhulpverleners, de eerste hulplijn. Een extra aanbeveling in het advies lijkt daarom op zijn plaats. De onderwijsgevenden hebben inmiddels een duidelijke rol, naast de vele deskundigen die onder de noemer ‘Onderwijs en Zorg’ in en om de school actief zijn. Nieuw is het niet. Kijk bijvoorbeeld naar rapporten als ‘Armoede in Nederland’(SCP), ‘Wat kan de leerkracht doen’ (NJI) en ‘Onderwijs en Jeugdzorg’ (Oberon). De onderbouwing voor dit aanvullend advies is reeds beschikbaar. Dus ruim baan voor leraren die deskundig en handelingsbekwaam kunnen bijdragen aan een school die zorgt voor het ‘thuisgevoel’ van alle leerlingen. Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

5 ELEMENTEN

VOOR DE LEUKSTE INRICHTING!

download op

WWW.DELEUKSTEINRICHTERS.NL

Bezoek ons 22-26 januari op de NOT 2019, Jaarbeurs Utrecht, stand C097 (hal3)

Kijk voor meer info en gratis toegang op onze site!

#personeelskamerspecialist #kleurrijk #functioneelleuk

BESTUUR EN BELEID

Tekst Judith Hartog

Zonnepanelen: onroerend of roerend? Vaak wordt gezegd dat iets onroerend is als het ‘aard- en nagelvast’ is. Dat zou bijvoorbeeld betekenen dat zonnepanelen roerend zijn. Is dat wel zo? Nu zonnepanelen steeds vaker worden geplaatst, is het zaak om eens de juridische aspecten daarvan toe te lichten.

olgens artikel 3:3 van het Burgerlijk Wetboek zijn gebouwen en werken die duurzaam met de grond of met andere gebouwen of werken zijn verenigd, onroerend. Dit is uitgelegd door de Hoge Raad in het Portacabin-arrest uit 1997. Die zaak ging over de vraag of de portacabin in dat specifieke geval onroerend was. De portacabin was aangesloten op gas, water en elektriciteit, riolering en telefoon. De portacabin is in 1990 als kantoorruimte in gebruik genomen. De Hoge Raad heeft uitgelegd dat een gebouw duurzaam met de grond verenigd is, als het naar aard en inrichting bestemd is om duurzaam ter plaatse te blijven. Het is niet van belang dat technisch de mogelijkheid bestaat om het bouwsel te verplaatsen. Er moet worden gelet op de bedoeling van de bouwer, voor zover deze naar buiten toe kenbaar is. Als daardoor geen duidelijkheid ontstaat, wordt gekeken naar de verkeersopvatting: de op dat moment in de samenleving heersende mening. In deze zaak is geoordeeld dat de betreffende portacabin onroerend was. ONDERSCHEID ONROEREND EN ROEREND Onroerende zaken worden door ‘natrekking’ eigendom van de eigenaar van het onderliggende perceel. Als ‘natrekking’ niet wenselijk is, bijvoorbeeld omdat de zonnepanelen geplaatst zijn op de grond of het

“De rechtbank is van oor deel dat het zonnepark naar aard en inrichting bestemd was om duurzaam ter plaatse te blijven”

dak van een ander, kan dit worden voorkomen door vestiging van een opstalrecht. Dit is niet mogelijk in het geval dat zonnepanelen worden beschouwd als ‘bestanddelen’ van een gebouw, bijvoorbeeld als deze geïntegreerd zijn in de dakbedekking. ZONNEPANELEN ONROEREND Eind vorig jaar heeft de rechtbank Noord-Holland een uitspraak gedaan over een zonnepark. De rechtbank oordeelde: ‘Gelet op de vormgeving van het zonnepark vormden de zonnepanelen, het frame en de betonnen palen zowel visueel als functioneel een onlosmakelijk geheel met de overige onderdelen van het zonnepark op het terrein zoals de omvormers, de verdeelkast en het transformatorhuis. De rechtbank is daarom van oordeel dat het zonnepark naar aard en inrichting bestemd was om duurzaam ter plaatse te blijven, welke bestemming ook naar buiten kenbaar was. Niet is gebleken van bijzonderheden in de aard en inrichting van het zonnepark, waaruit een bedoeling van de coöperatie dat om deze slechts tijdelijk met de grond te verenigen voor een (willekeurige) derde kenbaar was.’ Hieruit blijkt dat zonnepanelen (meestal) onroerend zijn. Dit moet in ieder geval per geval worden beoordeeld. Voor meer informatie belt of mailt u naar jurist Judith Hartog: (0)6 10 65 04 74 of judith.hartog@icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Oog voor huisvesting met een thuisgevoel is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten mooie voorbeelden daarvan.

MFC Op Expeditie, Venlo (foto: Petra Appelhof)

DORTE KRISTENSEN - ATELIER PRO Ode aan de vensterbank Een school is niet hetzelfde als thuis. Toch kun je een beetje thuisgevoel in het schoolgebouw brengen door aandacht te besteden aan geborgenheid en voor leerlingen allerlei plekken te creĂŤren waar er ruimte is om jezelf te kunnen zijn. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n plek is de vensterbank; letterlijk en figuurlijk de grens tussen buiten en binnen. Tussen wegdromen in je eigen werkelijkheid en samen zijn met de rest. Een ruime vensterbank is deel van een ruimte zoals het klaslokaal, maar kan een hele speciale betekenis hebben. Leerlingen kunnen er alleen zitten of samen. Een plek voor een leuk verhaal. Een plek om weg te dromen en een goed boek te lezen. Je kunt naar buiten kijken. In gedachte kan een leerling in twee ruimten tegelijk zijn: binnen als onderdeel van het geheel en buiten door lekker

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

weg te dromen Een plek om je terug te trekken en je te concentreren. Daarnaast kan de vensterbank worden gebruikt om te exposeren en te showen wat er gebeurt binnen de school. Bij een ROC kunnen leerlingen producten en vaardigheden tonen in de etalage van de school. Figuurlijk omdat de vensterbank met het glas de overgangsruimte is tussen de besloten, veilige en intieme binnenwereld van de school en de echte spannende buitenwereld. Ik zou een ode willen brengen aan de vensterbank. Een vensterbank is voor alle leeftijden en een goede brede vensterbank, op zithoogte en het liefst met een kussen erin zou net zo bij een school moeten horen als tafels en stoelen. www.atelierpro.nl

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

JEROEN SOER - GAJ ARCHITECTEN Je thuis voelen Huiselijkheid betekent voor mij ‘je thuis voelen’. Een huiselijk gevoel is een combinatie van ver schillende factoren. Voor het ervaren van een huiselijke omgeving is niet alleen een fijne omgeving belangrijk, maar ook mensen om je heen waarbij je je vertrouwd voelt. Een vertrouwde omgeving beïnvloedt je humeur op een positieve manier. Een ruimte of plek waar je kunt ontspannen en relaxen maar ook lekker je gang kunt gaan met de dingen die je graag doet. Een ruimte kan knus en gezellig zijn maar ook een omgeving met licht, lucht en ruimte kan ervoor zorgen dat de omgeving vertrouwd voelt en mensen zich thuis voelen. De ruimte is bij voorkeur niet vierkant

met een systeemplafond maar is meer organisch vormgegeven. Een lichte ruimte met witte en licht grijze kleuren krijgt meer warmte door het toevoegen van natuurlijke materialen. Deze natuurlijke mate rialen kunnen terugkomen in bijvoorbeeld een houten vloer, houten meubels of een grote plant. Naast afwerking speelt ook de akoestiek van een ruimte een belangrijke rol. Een hol klinkende ruimte ervaar je als kil en kaal. Tot slot draagt het contact met buiten bij aan het huiselijke gevoel. Het warme veilige vertrouwde binnen ervaar je extra sterk door het contact met het regenachtige koude buiten. www.gajvbw.nl

Voormalig popcentrum Jacobiberg

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

HET EFFECT VAN MODULAIRE LICHTSTRATEN OP DE LEEROMGEVING

Onderwijs en natuurlijk daglicht Als 2018 ons iets geleerd heeft, is het wel dat duurzaam bouwen en gebruik maken van natuurlijke kwaliteiten structureel onderdeel van het ontwerpen bouwproces zijn geworden. VELUX heeft met zijn modulaire lichtstraten een kwaliteit toegevoegd aan natuurlijk licht van boven.

icht, lucht en een goed binnenklimaat zijn de grote stijgers van 2018 in combinatie met het groeiend besef dat materialen hergebruikt moeten kunnen worden. Dat vraagt op alle niveaus om modulaire systemen die makkelijk ontkoppelbaar zijn en gekoppeld kunnen worden. Het is van belang dat de opdrachtgever en uitvoerende partijen kiezen voor kwaliteit en niet voor een oplossing ‘naast de deur’ omdat de aannemer toevallig een partij weet die goedkoop een lichtstraat kan plaatsen. Een aantal geslaagde voorbeelden uit de praktijk van VELUX modulaire lichtstraten.

Voordelen circulariteit en duurzaamheid: · De hoogste duurzaamheidsklasse. · We voldoen aan de eisen van BREAAM. · We voldoen aan de eisen van aardbevingsbestendige lichtstraat (Groningen). · Het systeem kan eenvoudig worden gedemonteerd en elders weer toegepast. · Te bedienen met een gebouwbeheersysteem. · Onderdelen makkelijk vervangbaar door modulaire opbouw.

SCHOOLDOMEIN

ESDAL COLLEGE KLAZIENAVEEN Het Esdal College in het Drentse Klazienaveen is zo’n prachtig voorbeeld waarbij natuurlijk daglicht via een VMS de school in valt. Marthijn Reekers van VELUX over deze VMBO-school met brede instroom, waarbij in het gebouw ook de bibliotheek te vinden is: “Het concept van de school laat zich het best omschrijven als een stad waarin de verschillende leerhuizen aan aaneengeschakelde pleintjes liggen en de verkeersruimten onderdeel van de lesruimten zijn.” Het is een gebouw waarbij transparantie en licht basiskwaliteiten zijn en dat was ook een doelstelling van het Esdal College: “Alles wat je met daglicht kunt creëren heeft onze voorkeur. De kleur en warmte van natuurlijk licht bereik je niet met kunstmatig licht. En iedereen vindt contact met buiten fijner dan een afgesloten

januari 2019

Merletcollege Foto: Arjen Schmitz

binnenruimte. Dus hebben we gekozen voor veel daglicht van boven, waarbij je op elk plein een andere toepassing ziet.” Marthijn knikt: “In het hele gebouw zie je een combinatie van sheddaken, lichtstraten, koepels en verhoogde dakramen in de vorm van daglichtboxen. Er is gewerkt met licht van boven om de pleinen en werkplekken van daglicht te voorzien en dat geeft een zeer prettig effect op de ruimte en ook op de kinderen.” MERLET COLLEGE CUIJK Het nieuwe Merlet College aan de Maas in Cuijk is nog zo’n prachtig voorbeeld van natuurlijk licht, waar leerlingen vanaf het vmbo tot en met het gymnasium onderwijs volgen. Architect Joost Ector maakt bewust gebruik van licht in zijn ontwerp: “Helderheid en overvloedig daglicht zijn een rode draad in ons werk en daar zijn we slim in geworden. We weten wat licht doet en hoe effectief het kan zijn. De dwarsdoorsnede van het gebouw is zo’n veertig meter; hoe kun je dan

ONTWERP EN INRICHTING

MBO College Poort

in het hart van het gebouw de beleving van daglicht brengen? Over de volle lengte is gekozen voor lichtstraten in de vorm van zadelkappen op het zuiden boven de centrale hal en een aantal losse lichtstraten in het dak. In het metaal zie je de lucht weerspiegelen; een trompe-l’oeil effect. De kleuren van het licht buiten zorgen voor de kleurnuances binnen.” De opdrachtgever over het licht en de transparantie: “Onze drukste leerling is hier rustiger dan op de oude locatie, omdat hij zich meer bewust is van de anderen en zich daardoor anders gaat gedragen.” Marthijn Reekers ten slotte: “Wij zijn blij dat onze modulaire lichtstraten dat daglicht rijkelijk binnenlaten en met de spuimogelijkheid samen een actief onderdeel van het binnenklimaat zijn.” MBO COLLEGE POORT MBO College Poort van ROC Flevoland heeft licht en transparantie ook als uitgangspunt voor het onderwijsconcept en het nieuwe gebouw genomen.

Esdal College Foto: Ronald Auee Fotografie

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Directievoorzitter Mark Vlasboom: “Mijn ervaring in de bouw heeft me geleerd dat je gebouwen niet dicht maar juist open moet maken. Veel gebouwen zijn juist vanwege de discussie over het binnenklimaat dicht gebouwd. Omdat het atrium in dit gebouw zo bepalend is en we de verkeersruimten actief willen inzetten moeten we met licht van boven werken. Dan kun je met kunstlicht werken, maar dat is een heel andere beleving dan je met natuurlijk daglicht bewerkstelligt. Vanwege de locatie hebben we gekozen voor modulaire lichtstraten, naast dimbaar ledlicht dat reageert op voldoende natuurlijk licht. We hebben goed nagedacht over de hoeveelheid en kwaliteit van het natuurlijk licht. We hebben gekozen voor een lichte helling van de lichtstraten en voor warmte werend glas. Verder is er lichtwering rond de werkplekken. Volgens onze engineers gaat dat warmte- en zonwerend glas een bijdrage leveren aan de kwaliteit van het binnenklimaat.” Tony van Zon van VELUX voegt toe: “En met zonwerend glas heb je ook geen buitenzonwering nodig.” RIVERS INTERNATIONAL SCHOOL ARNHEM Tony van Zon wijst naar boven in het atrium van Rivers International School Arnhem: “Moet je kijken wat een zee van licht van boven binnenvalt, waarbij de twee centrale hallen in elkaar overlopen en door de twee modulaire lichtstraten worden opengebroken. Peter Jorissen is vanuit Quadraam vastgoed beheerder van het gebouw: “Maximaal gebruik maken van natuurlijk licht was onderdeel van de uitvraag van de school. De architect van LIAG heeft dat goed opgepakt en het gebouw vanuit licht en lucht ontworpen voordat er over installaties werd nagedacht.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Wiebengacomplex Foto: Dick Holthuis

ONTWERP EN INRICHTING

behaaglijke wijze door het gebouw. Door de toe passing van lichtstraten kan het zonlicht veel beter en dieper in het gebouw doordringen. Studenten en medewerkers ervaren dit alsof zij ‘buiten zijn’ en dat gevoel draagt bij aan een comfortabel en gezond binnenklimaat. WERKEN MET VELUX Werken met VELUX is een keuze voor natuurlijk licht, kwaliteit en circulair werken. Dat verwoordde architect Huub Frencken mooi over de modulaire lichtstraten in het nieuwe Mavo XL Schravenlant (zie Schooldomein nummer 2 van deze jaargang): “De aannemer wilde een kassenbouwer voor de lichtstraat. Dan weet je zeker dat het begint te lekken en er binnen enkele jaren onderhoudskosten zijn. VELUX heeft een goed verhaal en zij begrijpen wat een goede architect wil. In feite lopen ze voor op ontwikkelingen rond circulair ontwerpen, omdat ze industriële

“De aannemer wilde een kassen bouwer voor de lichtstraat. Dan weet je zeker dat het begint te lekken en er binnen enkele jaren onderhoudskosten zijn” International School Rivers Arnhem Foto: Dick Holthuis

We hebben veel glas in het gebouw waardoor er al automatisch comfort is. Bij natuurlijke ventilatie via het dak heb je minder of geen airco nodig. We hebben 60% minder kunstlichtverbruik en het gebouw is goed geïsoleerd. Daglicht is ook goed voor de beleving en je ziet dat mensen er goed op reageren; met natuurlijk licht haal je ook nog een keer gratis vitamientjes in huis.” WIEBENGACOMPLEX GRONINGEN In het compleet gerenoveerde Wiebengacomplex is een gezond leerklimaat gerealiseerd met veel daglicht door het toepassen van VELUX modulaire lichtstraten. Tony van Zon: “Uit recent Europees onderzoek over de invloed van de schoolomgeving op studenten bleek dat de kwaliteit van daglichtomstandigheden een zeer belangrijk effect heeft op de leerprestaties van studenten.” De daglichtelementen van de modulaire lichtstraten zijn in een atriumopstelling in dit complex gebouwd. Het daglicht dat door het dak van het gebouw binnenkomt, verspreidt zich op een

producten maken, die je makkelijk kunt verbinden.” Tony over de modulaire lichtstraat: “Het VMS-profiel is van veel hoogwaardiger materiaal dan aluminium, kunststof of hout; in een traditionele lichtstraat zijn profielen vaak gebruikt uit de geveltechniek, met alle risico’s van dien. Door het modulaire van het systeem kun je met behulp van lego blokjes een prachtige lichtstraat bouwen met hoge isolatiewaarden. Daarbij zijn we vooral leverancier van daglicht, maar geen montagebedrijf. Daar werken wij met gekwalificeerde partners. Het voordeel van deze vooraf in de fabriek geproduceerde blokjes is dat er een hoge standaard in kwaliteit is, alles tot in detail is ontworpen en getest waardoor de prestatie van de lichtstraat zeer hoog is en er nooit lekkages in de lichtstraat zijn. Iedereen kan bovendien de lichtstraat monteren, waarbij wij standaard een garantie van tien jaar geven. Omdat er geen onderhoud is scheelt dat de opdrachtgever kosten in de exploitatiefase. Huub ten slotte: “En los van de kwaliteit was dat hier ook een belangrijk aandachtspunt.” Kijk voor meer informatie en impressies op velux.nl/modulairelichtstraten.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Rem van Schelt

GESLAAGDE RENOVATIE ALFRINK COLLEGE ZOETERMEER

Licht en fris Hoe geslaagd kan een renovatie zijn? Heel erg geslaagd. Dat bewijst het Alfrink College in Zoetermeer, dat na een ingrijpende renovatie een complete look and feel heeft gekregen met een licht atrium, waarin prachtige lampen hangen. Bijzonder is ook de goede akoestiek.

ector Gisela Assenberg en hoofd facilitaire dienst Jolanda Reitsema hoeven eigenlijk alleen maar naar het verhaal van Ralph Goutier te luisteren, soms aangevuld door Irene Hoekstra van HET architectenbureau en Muhammed Bolukbasi van Ecophon. Gisela over de aanleiding: “We wilden een licht en fris gebouw voor onze 1.700 leerlingen en medewerkers. Het hoofdgedeelte van dit gebouw dateert uit 1986; na verdere uitbreidingen bestond het gebouw uit drie

“We wilden de donkere en deels sombere uitstraling verbeteren en een licht, luchtig en duurzaam gebouw ervoor terug hebben” 30

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

gedeelten met daarnaast nog een semipermanente noodbouw. We wilden de donkere en deels sombere uitstraling verbeteren en een licht, luchtig en duurzaam gebouw ervoor terug hebben.” Jolanda knikt: “Daarnaast was het een logistiek slecht gebouw geworden, waar het overzicht en toezicht te wensen overliet. De verbindingen tussen de delen en het centrale deel met aula en sportzalen waren niet goed en voelbaar, de entree was te mager en er was geen doorgang op de verdieping, waardoor je

ONTWERP EN INRICHTING

Vlnr Irene Hoekstra, Jolanda Reitsema, Ralph Goutier en Gisela Assenberg

altijd via de trappen naar beneden moest om door te steken. De akoestiek was ook slecht, met veel geluidoverlast tussen de lokalen en de smalle gangen. De plafondplaten hadden bijna een archeologische waarde.” PECH ALS GELUK Ralph was als architect in dienst van de gemeente Zoetermeer betrokken: “Ik ontwerp altijd samen met de gebruikers, want zij moeten in het gebouw werken en leren. Zij weten het beste hoe het wel en niet moet functioneren. Elke twee weken hadden we gebruikersoverleg, met input die de directie kanaliseerde, waardoor we snel konden schakelen. Daarnaast werkte ik met het ontwerpteam met Irene van HET architectenbureau, bouwfysisch adviseur

DGMR en Pieters Bouwtechniek. Ecophon is voor de akoestiek in het hele gebouw ingeschakeld, na metingen van DGMR. Irene is bouwkundig en heeft me op technisch gebied ondersteund.” Irene: “Ralph tekende alles in 3d, koppelde dat terug en vervolgens werkte ik het uit, tot en met de contractstukken.” Ralph over de opgave: “We hadden pech en tegelijkertijd geluk dat in de buitengevel de metselankers los waren gekomen, waardoor het was gaan lekken

Gedina A In het Alfrink College is het akoestische plafondsysteem Ecophon Gedina A toegepast. Gedina A is een duurzaam geluidsabsorberend plafond met goede absorptiekwaliteiten in alle frequenties. Het systeem bewijst zich al jaren in onderwijsgebouwen en zorgt voor een prettige werken leeromgeving voor leerlingen en docenten. Gedina A past ook prima bij de scherpe budgetten die in het onderwijs voor plafonds worden gehanteerd. Nog een belangrijk aspect is dat Ecophon producten bijdragen aan een gezond binnenmilieu. Ze bevatten geen toegevoegde formaldehyde en hebben daardoor zeer lage emissiewaarden wat de kwaliteit van de binnenlucht ten goede komt.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Ilona Alders van De Leukste Inrichters: “In dit project is de inrichting met alle felle kleuren, grote afbeeldingen en opvallend meubilair heel goed in balans met hoe je de ruimte ervaart. Het licht, de rustige basis en de goede akoestiek werken daarin samen met de kleurrijke inrichting en laten je voelen dat je welkom bent. Functioneel Leuk noem ik dat!”

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie en uitbreiding Katholieke Scholen gemeenschap Alfrink College Zoetermeer Opdrachtgever Gemeente Zoetermeer Architect Ralph Goutier gemeente Zoetermeer Architect bouwkundig HET architectenbureau Akoestiek Ecophon Plafondmontage W. de Vrij Akoestiek BV Bouwfysisch adviseur DGMR Bvo 13.078 m² Stichtingskosten 4,5 mio e (excl. btw) Ingebruikname Januari 2018

SCHOOLDOMEIN

en de isolatie slecht was. Doordat we de gevel ook konden renoveren hebben we het centrale deel een betere uitstraling gegeven. In de nieuwe vormgeving hebben we met strakkere kaders en een warmere kleur baksteen gewerkt in plaats van de sombere betonsteen. In het centrale deel hebben we ook een stuk nieuwbouw toegevoegd, waarbij we samen met de constructeur hebben gekeken of we de bestaande kolommen konden blijven gebruiken. Het nieuwe deel is als een soort tafel over het bestaande deel gelegd; alleen richting het plein hebben we moeten funderen en heien. We hebben de materialen van de bestaande gevel doorgezet, zodat er een visuele verbinding ontstaat en er één geheel is ontstaan als logisch front van het centrale deel. De entree hebben we vergroot en door een grote glazen pui kijk je in het atrium. Aan de andere kant is het plafond van de entree verhoogd, waardoor dat deel veel lichter en prettiger is geworden.”

januari 2019

Goede akoestiek De school had behoefte aan meer lokalen. Door de betonconstructie met kolommen konden we op de begane grond het kantoor en de magazijnen weg halen. Hierdoor konden we lokalen maken in combinatie met de verbrede gangen. De kantoren zijn in de uitbreiding op de verdieping gekomen.” Gisela: “De winst is dat er meer plekken zijn waar kinderen kunnen studeren of chillen. Door de ruimtelijkheid en transparantie is er meer rust en ruimte en is het gevoel van veiligheid toegenomen. We zijn een klassieke school, maar door die extra verblijfsruimte is het makkelijker om zelfstandig of in groepjes te werken; zo heeft elke afdeling nu een eigen studieplein. De inrichting met verschillende leuke verblijfsplekken draagt bij aan een andere beleving, waarbij Ilona Alders van De Leukste Inrichters ons goed heeft ondersteund. De leerlingen wilden dezelfde kleuren als in de medewerkerskamer; paars, mintgroen en blauw zijn de accentkleuren geworden.” Ralph: “In die zoektocht naar meer overzicht en ruimte hebben we ook de kluisjes aangepakt. Ze stonden eerst door het hele gebouw, waardoor er ook nissen waren ontstaan met een slecht overzicht. Nu hebben we ze heel efficiënt in de wanden en zitmeubels verwerkt met een mooi kleurenschema. In de hal hebben we er een grote visual met luchtballonnen op gezet.” Jolanda: “Bijzonder is ook de bijzondere inpandige gymzaal voor muziek, fitness, judo en boksen. Het is als het ware een box in een box en volledig geluiddicht. We zijn er erg blij mee.” Irene: “Naast licht is geluid misschien wel de belangrijkste kwaliteit in het gebouw. Slecht geluid vreet energie. DGMR heeft ons geadviseerd in de keuze van de nieuwe plafondplaten en Ecophon heeft ze geleverd. Je merkt echt dat het rustiger is in de school. Er is geen galm meer in de lokalen, gangen en ook niet in de vide.” Gisela en Ralph ten slotte: “Leuk om te vermelden is dat het Alfrink College winnaar is van de publieksprijs Gemma Smid Architectuurprijs 2018. De prijs is vernoemd naar onze oud-wethouder en toegekend aan een project met een aansprekende architectonische kwaliteit. Daar zijn we natuurlijk enorm trots op.” Kijk voor meer informatie op ecophon.nl.

ONTWERP EN INRICHTING

Licht, ruimte, rust én heel veel kleur Fris! Moest het worden. Het hele gebouw kreeg een nieuwe jas, er werd een deel aangebouwd en het interieur kreeg een metamorfose.

it jaar is het gerenoveerde en uitgebreide Alfrink College officieel in gebruik genomen. Het oorspronkelijke gebouw was uitgebreid en voldeed niet meer. Het was logistiek lastig, op veel plekken donker en er waren weinig plekken waar leerlingen konden chillen, elkaar ontmoeten of in groepjes werken. Na de renovatie en uitbreiding is het een ruim en licht gebouw geworden, dat slim in elkaar zit. Daarmee is er ook meer plek voor de leerlingen gekomen. Iedere afdeling heeft nu een eigen studieplein, er zijn algemene studieplekken bijgekomen en de pauzeruimte is vergroot. Bij het meedenken en vormgeven van die nieuwe ruimten is Ilona Alders van De Leukste Inrichters betrokken. KLEURRIJK Ilona: “De grote wens van de leerlingen was meer kleur in de school. De door de architect Ralph Goutier ontworpen rustige basis maakte het mogelijk om met het meubilair en de aankleding lekker te knallen. Het inrichtingsontwerp zet de lijn van de eerder ingerichte personeelskamer voort in de rest van de school. Om het nog frisser en kleurrijker te maken voor de leerlingen zijn er enkele tinten aan toegevoegd. Deze komen allemaal samen in de twee visuals, één in de centrale hal en één in de aula. Samen met de prachtige vide en de fraaie lampen in de grote centrale ruimte is er een hele mooie verblijfsplek ontstaan, van waaruit de school zich eenvoudig ontsluit.”

PASSEND MEUBILAIR Om accenten te leggen in de ruimte en met oog voor de beleving van de leerlingen en medewerkers heeft Ilona meegedacht in de inrichting: “Meubilair in de juiste kleuren werd gevonden of gemaakt bij verschillende fabrikanten. Er was veel aandacht voor de functionaliteit en sfeer. Vandaar dat bijvoorbeeld de stoelen in de aula een handgreep hebben, koppelbaar zijn en stapelbaar tot 20 stuks. Heel mooi is ook de oplossing met de kluisjes. Dat was in het gebouw een ratjetoe van feitelijk obstakels in de ruimte en daarmee onoverzichtelijke plekken. Nu vormen ze onderdeel van de wand of zijn ze in zitmeubels ingebouwd, waardoor het onderdeel van de inrichting is geworden. Door de kleuren van de kluisdeuren speels te verdelen, worden de wanden functioneel leuk. Mooie eyecatchers zijn de grote zitelementen waar veel leerlingen op passen. Mooi om te zien dat je met relatief weinig ingrepen zo de beleving in het gebouw positief kunt beïnvloeden.” SAMENWERKING Ilona over de samenwerking: “Tijdens het hele proces was het overleg met de school en de architect erg belangrijk. We kunnen terugkijken op een goede samenwerking met een prachtig resultaat. Licht, ruimte, rust én heel veel kleur. Leuk en vooral de moeite waard om eens een kijkje te nemen!”

Ilona Alders

Kijk voor meer informatie op deleuksteinrichters.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Mart Stevens

AARDGASVRIJE SCHOOL IN ZES WEKEN

Uniek proces De Leister Igge De eerste ‘School vol Energie’ De Leister Igge in Opeinde werd op 12 november officieel geopend. De basisschool is in 6 weken gerenoveerd naar een frisse, aardgasvrije, Nul-op-de-Meter Integraal Kindcentrum. De Leister Igge is hiermee het eerste IKC in Nederland met Nul-op-de-Meter in een bestaand gebouw. Consortium Grenovation, bestaande uit LIAG architecten en bouwadviseurs, Meerbouw Rotterdam en DAIV Groep, tekenden voor het ontwerp en de uitvoering.

homas Bögl van LIAG architecten en bouw adviseurs: “Samenwerkingsschool De Leister Igge in Opeinde stamt uit 1970. Het school gebouw was na bijna 50 jaar niet meer geschikt om er les te geven. Het samenspel van donkere lokalen en kleine aangebouwde kantoortjes en lokalen leidde tot een kruip door sluip door gebouw. Het rook er muf en het gebouw verbruikte veel energie. Kortom; er moest wat gebeuren. De gemeente Smallingerland en schoolbestuur PCBO gaven opdracht om een programma van eisen te formuleren en een haalbaarheidsonderzoek te doen. Daaruit bleek dat er te weinig investeringsruimte was om alle ambities op de traditionele manier te realiseren. Het programma School Vol Energie van Platform31 bood een oplossing. Bij de uitwerking van het ambitiedocument tot een definitief ontwerp moest een marktpartij bij een geïntegreerd contract zich conformeren aan de prestatie-eisen. Wij hebben in de vorm van het consortium Grenovation ons voorstel gepresenteerd en kregen de opdracht. Het innovatieve concept om het gebouw onderwijskundig te upgraden, energieneutraal en fris te maken werd door alle partijen omarmd. Bovendien was het plan gekoppeld aan een financieringsconstructie op basis van levensduur denken.”

“Door de combinatie met onderhoud wordt een andere kwaliteit gerealiseerd. Per saldo betekent dit dat je voor minder geld meer kwaliteit krijgt.”

“De Leister Igge wekt nu op jaarbasis net zoveel energie op als dat het gebruikt”

LEGENDA

08 08 01

Leslokaal Computerruimte Personeelskamer Kantoor Speellokaal Entree Leeshoek (Buiten) Berging Gang Hal 03 Repro Pantry Kast 03ruimte CV-

01 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

0102030405060708091011121314-

19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

01 08

10 14

12 14 05 12 05

4 5

13 12 11 10 9 8 7 6

16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

13 12 09

DOWN

1 2

16 15 14

12 11

6 7 8

16 15 14 13 12 11

10 11

N 9

15 01

10 1

14 09

19 18 17

16 15 14

19 18 17

11 01

09 05

Plattegrond begane grond Bestaand

Plattegrond begane grond Nieuw Plattegrond begane grond Nieuw

15 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

010203040105020603070408050906100711081209131014111512131415-

CREËREN VAN OVERZICHT Door de vele uitbreidingen uit het verleden was er een onoverzichtelijke structuur met vele hoekjes en nissen ontstaan. Thomas legt uit: “Het creëren van overzicht en sociale controle was daarom één van de eerste aspecten die door LIAG is aangepakt. Het noodlokaal is afgebroken en nieuwe bouwdelen zijn zo toegevoegd dat het gebouw compacter werd. Door een uitbreiding van de bestaande dakopbouw hebben we een extra lokaal gerealiseerd. De grote raampartijen zorgen voor veel natuurlijk daglicht. Ook is de symmetrie teruggebracht in het gebouw waardoor de achterzijde van het gebouw veel eenduidiger is geworden. Deze ingrepen zorgden er ook voor dat er meer buitenruimte overbleef voor het spelen.” Het IKC heeft een leeftijdsgebonden opbouw gekregen waardoor er gemakkelijk door leerlingen alvast bij de volgende groep gekeken kan worden. De nieuwe structuur voorziet ook in nieuwe type ruimten zoals het leerplein en het speellokaal. Ook in ruimtelijk opzicht is er veel verbeterd. De mogelijke koppeling van deze ruimten en de gangzone maakt nieuwe onderwijsvormen en bijvoorbeeld voorstelLEGENDA lingen mogelijk. De multifunctionele nieuwe trap, dieLEGENDA ook als tribune/speelelement en opbergruimte fungeert speelt hierin een cruciale rol. De Leister Igge is weer helemaal klaar voor de toekomst.

Leslokaal Bibliotheek Peuters Creche/ LeslokaalKinderopvang Slaapruimte Bibliotheek Speellokaal Peuters Personeelskamer Creche/ Kinderopvang Directrice/ Overleg Slaapruimte Entree Speellokaal Leerplein Personeelskamer IB ruimte Overleg Directrice/ (Buiten) Entree Berging CVruimte Leerplein Gang IB ruimte Repro server (Buiten)+ Berging CV- ruimte Gang Repro + server

SCHOOL VOL ENERGIE De Leister Igge is daarmee één van de vijf pilotprojecten uit het programma ‘School voor Energie’ waarvoor Green Deal scholen en Energiesprong hun krachten hebben gebundeld. Dit innovatieve uitvoeringsprogramma ondersteunt schoolbesturen bij het creëren van duurzame, gezonde en betaalbare

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie SWS De Leister Igge Opdrachtgever Gemeente Smallingerland Architect LIAG architecten en bouwadviseurs Aannemer Meerbouw Rotterdam Installaties DAIV Groep Ingebruikname augustus 2018

scholen. Zo heeft de Leister Igge gebruik kunnen maken van gezonde uitgangspunten zoals een goed binnenmilieu, volledige ontzorging op beheer en onderhoud, een dekkende exploitatie en een flexibel karakter. De Leister Igge wekt nu op jaarbasis net zoveel energie op als dat het gebruikt. Een systeem met zonnepanelen, lokale luchtbehandelings-units per ruimte (voor verwarmen en koelen), verbeterde isolatie, nieuwe kozijnen voorzien van HR++ glas en Ledverlichting dragen hieraan bij. School Vol Energie hanteert een integrale levensduurbenadering en werkt op basis van een prestatiecontract. Thomas: “Bouwtechnisch waren er drie harde eisen: een onderwijskundige upgrade, een goed binnenklimaat en een energieneutrale school. Na de renovatie is de energierekening nul en de eerste 20 jaar onderhoud zijn gecontracteerd. De MI-vergoedingen, die de school jaarlijks ontvangt voor de materiële instandhouding, worden ingezet om een lening voor een deel van de renovatie af te lossen. Met dit nieuwe financieringsmodel kan op een andere manier worden geïnvesteerd. De verantwoordelijkheid inclusief onderhoud en energie ligt volledig bij een marktpartij, waarmee de uitvoering ook de start is van een langdurige samenwerking. Door de combinatie

met onderhoud wordt een andere kwaliteit gerealiseerd. Per saldo betekent dit dat je voor minder geld meer kwaliteit krijgt.” KORTE VOORBEREIDINGSTIJD De grootste verschillen met een traditionele renovatie waren een zeer korte voorbereidingstijd van acht maanden en een bouwperiode van zes weken. “Dat was voor ons ook een spannende uitdaging”, stelt Thomas, “maar het concept werkt goed en is kansrijk. Dit concept is een uitkomst voor de opgave om veel verouderde schoolgebouwen hedendaags functioneel, gezond en toekomstbestendig te maken. De achterstand op het gebied van scholenbouw is immers zo groot dat het nooit lukt om alle oude scholen te vervangen door nieuwbouw, of door ze op te knappen vanuit de MI-vergoeding. Er is een nieuwe manier van financieren en samenwerken nodig. Dat begint met het uitspreken van de ambitie dat je wilt gaan verduurzamen zonder dat je vast blijft houden aan bekende methoden, waarbij alles eerst wordt doorgerekend.” Voor meer informatie surft u naar www.liag.nl

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst xx

NIEUWE MAVO SCHRAVENLANT XL DECOR VOOR VISIERIJK DEBAT

Samenwerken in plaats van uitvoeren “Als opdrachtgever vind ik drie kwaliteiten belangrijk: de eerste is goed luisteren en rekening houden met de gebruikers, de tweede je ambitie tijdens het proces vasthouden en ten slotte in de aanbestedingsprocedure een belangrijke rol houden in de selectie van partijen.” Een mooi vertrekpunt voor een gesprek tussen opdrachtgever Wim Kokx en bouwer Geron Verdellen.

im Kokx coördineerde als directeurbestuurder opdrachtgever vanuit de Openbare Scholengroep Vlaardingen en Schiedam het bouwproces: “Ik heb eerder scholen gebouwd of als eindgebruiker ervaren en niet alle gebouwen waren altijd even goed. Dit vind ik een

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

geslaagd proces met als resultaat een goed gebouw. Het is mooi, fris en ruimtelijk in zijn uitstraling en verlichting. Dat heeft ook met de organisatie van de ruimten te maken, omdat de lokalen groter zijn gemaakt, waardoor er meer rust is. We hadden een beperkt perceel, met het risico dat het een gedron-

ONTWERP EN INRICHTING gen gebouw zou worden, maar het is juist ruim in zijn uitstraling. Daarnaast is de aankleding functioneel en sjiek en zie je dat leerlingen er ook goed mee om gaan. Dat alles maakt dat je goed onderwijs kunt geven en het gebouw daarin meehelpt. Directeur Saskia Boxem: “Wim kent veel scholen en we zijn in veel scholen gaan kijken, om ideeën op te doen. Soms was de opbrengst een goed concept, een geslaagd leerplein, een akoestisch goede gymzaal of integrale kastenwanden, waardoor je geen losse kasten in het gebouw ziet.” KEUZEMOMENT Wim verder: “In mijn netwerk werd afgeraden om traditioneel aan te besteden en werd geadviseerd om partijen eerder in het proces te betrekken. Het werd een engineer en construct aanbesteding tot en met het VO+ inclusief de keuze voor materialen, kleuren en gevelaanzichten. Je kunt nog verder gaan, waarbij je alleen maar een functioneel programma van eisen in de markt zet en voor bijvoorbeeld design and build kiest, maar dat durfde ik niet. Voordat je het weet wordt een rechthoekig gebouw ovaal en een frisse school een gebouw zonder dak. Wanneer je aan het begin te veel weggeeft ben ik bang dat je een te zuinig gebouw krijgt. Dat kan ik niet verantwoorden omdat we met maatschappelijk geld omgaan. Voor de aanbesteding weet je niet wie de geselecteerde partijen worden. Ken je de aannemer; dan richt je zo’n proces misschien wat makkelijker in.” PRIJSFACTOR DOMINANT Directeur SMT Bouw & Vastgoed Geron Verdellen reageert: “Dat is vaak het probleem. Elke inschrijvende partij weet dat de opdrachtgever op de economisch meest voordelige aanbieding selecteert. Dan roep je in feite het onheil over je uit, omdat de prijsfactor dominant is en de opdracht al ingekaderd. Vanuit een andere vorm van samenwerking krijg je misschien wel voor hetzelfde geld een veel beter gebouw.” Wim: “Het gaat inderdaad om vertrouwen. Achteraf heeft het traject misschien wel te lang geduurd, omdat jullie pas aan tafel kwamen nadat er al een heel voortraject was geweest en de architect geselecteerd was.” Saskia: “Dat is waar, maar we hebben wel de tijd genomen over ons ideale gebouw na te denken en daarbij heeft SMT in de realisatie een belangrijke rol gespeeld, door zelfs over het sleutelplan mee te blijven denken.” Geron knikt: “Vanzelfsprekend; na de opdrachtverstrekking zijn we in de lead en hebben we de regiefunctie. Maar we denken liever eerder al mee. We zijn trots op dit gebouw, maar de beperking van bijvoorbeeld deze aanbestedingsvorm is dat we de constructie, veel verschillende constructieve materialen en systemen, slimmer hadden kunnen doen en de akoestische verbeteringen in de gymzaal eerder hadden kunnen inbrengen. Bij design en build ligt er nog geen vastomlijnd plan en kunnen we meedenken

Geron Verdellen (l) en Wim Kokx

in het concretiseren van de op lossing. Ons streven is niet meer in weer en wind te bouwen maar echt te assembleren. Je kunt nu vooraf al een gebouw virtueel helemaal ervaren en daardoor beter op de specificaties van het gebouw in spelen. Denk aan aspecten als de inkijk, de hoogte van de borst wering van de deur, het inruimen van de kluisjes in relatie tot de breedte van de gangen. Je kunt ook virtueel om het gebouw heen lopen en ervaren hoe het in de wijk ligt.” Wim: “Het klinkt aantrekkelijk, maar ik vind vooral die duurzame ambitie ingewikkeld, omdat de huidige financiering niet adequaat is. En hoe weet ik dat ik een voorinvestering in verduurzaming ook echt terugverdien?” Geron: “Nu heb je elk jaar een energierekening. Die kun je ook verkapitaliseren en investeren in een gebouw dat geen energie meer vraagt. Je kunt de E-component als resultaatverplichting meegeven, dan garanderen wij dat je geen energierekening krijgt.” Wim: “Als ik die zekerheid echt zou hebben zou ik anders met de opgave omgaan.” Ten slotte over het gebouw, Saskia: “Natuurlijk is dit al een modern en mooi gebouw, met ledverlichting en straks zonnepanelen op het dak. Het binnenklimaat is goed, het is een compact ontwerp en we maken maximaal gebruik van natuurlijk daglicht. En door het vele glas maken we ook contact met de wereld buiten.” Geron: “We gaan weer leren van de natuur en onszelf als onderdeel zien van een omgeving. De tijd dat we alles oplosten met installaties is voorbij. Daar ligt ook de toekomst van het bouwen.”

“Je moet elkaar vinden op een duidelijke visie en dan vertalen wij dat in een slim, ruimtelijk en licht gebouw met een goed binnenklimaat”

Kijk voor meer informatie op smt-benv.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Dolf Broekhuizen

Nieuw centrum wijkvernieuwing Met het Integraal Kindcentrum heeft de wijk Sluispolder-West in Maassluis een nieuw hart gekregen. Het gebouw is de essentiële schakel in de revitalisering van de wijk. De zorgvuldig ontworpen architectuur komt volledig tegemoet aan de eigentijdse wensen van een kindcentrum dat integrale opvang, zorg en onderwijs aanbiedt aan kinderen van nul tot dertien jaar.

oals zoveel naoorlogse wijken elders in Nederland, was ook in Maassluis de wijk Sluispolder-West toe aan een plan voor revitalisatie. Meer dan vijftig jaar nadat de eerste bewoners in de wijk gingen wonen, was de maatschappij wel veranderd. Daarom heeft de gemeente een plan laten opstellen met een masterplan voor Sluispolder-West en centrum. Het nieuwe Integrale Kindcentrum is het hart van de herontwikkeling van het gebied. Heel mooi ligt het gesitueerd bij het buurtpark, aan de centrale as door de buurt, waaraan ook andere sociale voorzieningen zoals een kerk zijn gelegen. Het is met de L-vormige platte grond georiënteerd op deze as. Op de plek waar voorheen woningen stonden, is in 2018 de nieuwe kindvoorziening gerealiseerd met een integraal aanbod op het gebied van dagopvang, peuter opvang, basisonderwijs en buitenschoolse opvang voor kinderen van nul tot dertien jaar. Kort gezegd organiseert het IKC het aanbod vanuit 1 missie,

“Op het dak is in een be schut gelegen daktuin een intieme buiten lesplaats gecreëerd”

1 visie en 1 organisatie. En dat gedurende 52 weken per jaar. De sfeer in het gebouw moet dan wel naadloos aansluiten bij deze doelen. Daarin slaagt De Kindertuin volledig. DOORLOPENDE LEERLIJNEN Vanwege het IKC-karakter ligt bij De Kindertuin de focus op integraliteit: de integraliteit van doorgaande leerlijnen, doorgaande zorg en doorgaande ontwikkelingslijn. De architectuur heeft daarom een even robuuste als fijnmazige structuur die daaraan tegemoet komt. Met bijvoorbeeld ruimte voor zorgcoördinator in de school, een kamer voor de intern begeleider, een lokaal met mogelijkheid extra techniekonderwijs te geven. De plattegrond van de begane grond is georganiseerd rond een centraal hart waaromheen de belangrijkste functies voor de kleinste kinderen liggen en functies die gebonden zijn aan de directe toegang tot buitenruimte. Rond de aula liggen kleutergroepen, speellokaal, technieklokaal, BSO, teamkamer en directievertrekken en een vleugel voor het kinderdagverblijf. Er heerst een gezellige levendigheid. EIGENTIJDSE LOKAALCLUSTERS De onder- en bovenbouw van de school en de sportzaal liggen relatief rustiger, op de eerste en tweede verdieping. Hier is de mix van gebruikersgroepen minder divers dan op de begane grond. De stamgroepruimtes zijn gegroepeerd in lokaalclusters die de moderne visie volledig ondersteunt. Rondom het plein voor zelfstandig werken liggen steeds vier lokalen en een ruimte die gebruikt kan worden voor meer individuele begeleiding (IB ruimte) of als spreekkamer. Die liggen heel dicht en haast vanzelfsprekend bij de groepsruimtes, om niet een afstand of stigma te creëren maar juist vertrouwdheid en nabijheid. Het leerplein heeft een groot raam naar het speelplein. De verborgen parel van het onderwijs bevindt zich verassend genoeg op het dak. Daar is in een beschut gelegen daktuin een intieme buitenlesplaats gecreëerd, waar bij mooi weer kleine groepen

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

ONTWERP EN INRICHTING

onderwijs over bijvoorbeeld het milieu kunnen krijgen. Want deze school legt niet alleen een accent bij het techniekonderwijs, maar wil ook een ‘groene’ school zijn.

PROJECTINFORMATIE Project IKC De Kindertuin Opdrachtgever Stichting Un1ek, gemeente Maassluis (sportgedeelte) Programma Basisschool, buitenschoolse opvang,

OPENHEID ALS BASIS Iedere bezoeker die het gebouw binnenkomt, zal het opvallen dat het gebouw heel open is en veel binnenramen heeft. Tussen de lokalen en de verwerkingsruimtes bijvoorbeeld. En de wand van het trappenhuis. Op dit IKC is zicht op elkaars activiteiten. Kinderen voelen zich hierdoor onderdeel van een groter geheel en opgenomen in het collectief. Als een klas echter behoefte heeft aan concentratie, zoals bij een dictee, kan eenvoudig de grote glazen schuifdeur worden dichtgedaan en is het lokaal een oase van rust. Aan deze plattegrond liggen in die zin veel onderwijskundige ideeën ten grondslag. In die opzet en de detaillering, soms zeer subtiel, komen ook de ervaring en expertise van Frencken Scholl Architecten tot uitdrukking.

kinderopvang, peuterspeelzaal, gymzalen Locatie Guido Gezellestraat 32, Maassluis Realisatie 2018 Architect Frencken Scholl Architecten

SLIMME METER IKC De Kindertuin is niet alleen wat betreft zorgonderwijs-ontwikkelingsaanbod eigentijds ontworpen, ook de energiehuishouding is het neusje van de zalm. Elk lokaal is voorzien van een eigen unit om het binnenklimaat te reguleren. De slimme meter in het lokaal is individueel regelbaar en reguleert

bijvoorbeeld het licht, het CO2 gehalte in de lucht, en de temperatuur. Maar de lokalen hebben ook gewoon te openen ramen, zodat de beleving van de beheersbaarheid van het binnenklimaat optimaal is. Een groot deel van de energiehuishouding is ook opgelost in de gevel en het dak van het gebouw, de constructie. Die ‘schil’, zoals dat heet, is relatief dik zodat het gebouw als constructie goed geïsoleerd is. En op het dak liggen natuurlijk de zonnepanelen. Die zorgen ervoor dat in de zomer het gebouw geen stroom afneemt maar volledig zelfvoorzienend kan functioneren. Zo kunnen kinderen zelf zien dat de zorgvuldige omgang met het milieu onderdeel is van hun school. De school ligt dus niet alleen aan een groene zone, het is ook een ‘groene’ school. Kijk voor meer informatie op frenckenscholl.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Cindy Schrijft Foto’s Chris van Koeverden

TU DELFT – PULSE

‘Dé plek voor activerend onderwijs en ontmoetingen op de campus’ Op de campus van de TU Delft is een innovatief gebouw verrezen dat volop ruimte biedt aan eigentijdse onderwijs- en werkvormen. Een pand waar álle faculteiten gebruik van kunnen maken. Hiermee slaat de TU Delft meerdere vliegen in een klap: efficiency, flexibiliteit en meer ontmoeting en verbinding universiteitsbreed. Gispen verzorgde de totaalinrichting van zowel de horeca- als onderwijsomgeving in het gebouw. Inclusief kabelmanagement en projectleiding, want de TU Delft was bewust op zoek naar ‘ontzorging’.

e grote behoefte aan extra onderwijsruimtes vormde voor de TU Delft de directe aanleiding voor het nieuwe onderwijsgebouw Pulse. Daarbij is effectief ruimtegebruik, net als voor veel andere onderwijsinstellingen, heel belangrijk. Ofwel: teruggaan in het aantal vierkante meters en ruimtes flexibel inzetten. De studenten aantallen per faculteit fluctueren soms sterk. Daarom is een faculteitsonafhankelijk gebouw gecreëerd, zowel inzetbaar voor onderwijs als voor ontmoetingen en samenwerken. Met als bijkomend voordeel: meer verbinding tussen de verschillende faculteiten. Pulse is vanaf de start van studiejaar 2018/2019 in gebruik. STUDENTPROOF MÉT UITSTRALING Het ontwerp van Pulse kwam tot stand in nauwe samenwerking met zowel studenten als docenten, zodat het optimaal aansluit op hun behoefte. Er is gesproken over de indeling en faciliteiten van de

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

onderwijszalen, de wensen voor horeca en de sfeer en beleving van het studielandschap in het gebouw. Ector Hoogstad Architecten verzorgde het bouwkundig ontwerp en het masterplan voor het interieur. Na een aanbestedingstraject werd Gispen geselecteerd voor het interieurontwerp en de daadwerkelijke inrichting. Naast onderwijsruimtes voor 1.020 onderwijsplekken biedt Pulse ruimte aan een food market en 275 werkplekken voor ontspanning en zelfstudie. Een belangrijk uitgangspunt voor de inrichting was slijtvast, degelijk meubilair dat tegen een stootje kan – maar wel met een bepaalde uitstraling; het mocht best een tikje gewaagd en vooral ook creatief zijn. Een andere wens was het creëren van één herkenbare lijn, zichtbaar van horeca- tot onderwijslandschap. Betreed je het nieuwe gebouw dan zijn de trefwoorden: industrieel, robuust en urban met een warme uitstraling. De horeca-omgeving oogt als een eigentijdse huiskamer met veel planten en biedt veel ver-

ONTWERP EN INRICHTING

Kim Lantwaard, accountmanager bij Gispen schillende typen zit- en overlegplekken, van hoog tot laag. Waar de onderwijszalen strakker zijn ingericht, biedt het omringende studielandschap een mix van beide werelden: huiselijke zitjes, banken en lampen naast meer basic tafels voor projectwerk. SELECTIE GISPEN Bij de selectie van een inrichtingspartner heeft de TU Delft gekeken naar de productvoorstellen – zowel esthetisch, functioneel als financieel. Een integrale, projectmatige aanpak was belangrijk. En een goede mondelinge toelichting op de eerste voorstellen. Op alle drie deze vlakken kwam Gispen als beste uit de bus. Daadkracht, eigenzinnigheid en expertise op het gebied van onderwijs- en studieomgevingen heeft een beslissende rol gespeeld in de selectie. DRIE SPECIALS Studenten, docenten en externe gasten kunnen zich in alle vrijheid door het gebouw bewegen – tot 0:00 uur ‘s nachts en tijdens tentamens zelfs tot 2:00 uur ’s nachts – en zelf experimenteren met de faciliteiten, typen ruimtes en het meubilair. In de onderwijsruimtes is zwart meubilair toegepast. Belangrijk detail: de zwarte tafelbladen zijn dusdanig uitgevoerd dat er minder snel vingerafdrukken op te zien zijn. Zalen die tijdelijk niet gebruikt worden, worden opengesteld als studieplek. Daarnaast biedt Pulse drie speciale ruimtes: Break Out, een besloten zaal zonder audiovisuele middelen, waar groepjes bij elkaar kunnen komen voor bijvoorbeeld een brainstorm of om in alle rust te reflecteren. Voor state-of-the art audiovisuele faciliteiten kan men terecht in de Technology Room. En tot slot is daar Square, een grote ruimte met een tribune die uitnodigt tot bijvoorbeeld discussiebijeenkomsten of inspirerende lezingen.

“Het hele gebouw ademt flexibiliteit; het heeft veel verschillende gebruikers, op verschillende tijdstippen, voor verschillende activiteiten. Van onderwijs krijgen of geven tot elkaar ontmoeten. Ruimtes zijn dan ook heel flexibel te gebruiken en in een handomdraai te transformeren van bijvoorbeeld frontaal (hoorcollege) naar groepsgericht (werk college) onderwijs.”

CREATIEVE OPLOSSINGEN Naast stoelen en tafels voor het horeca- en onderwijslandschap – van workbench en aanlandtafel Gispen TM, bureaustoel Zinn, hoge kruk Triennial tot de modulaire WORK_click bank en loungebank Sett – verzorgde Gispen decoratieve items, lampen, tapijten, plantenrekken en lockers. Kim Lantwaard, accountmanager bij Gispen: “We kregen de ruimte voor creatieve oplossingen. Zo hebben we in de horeca-omgeving het framework van de circulaire en modulaire bureaulijn CIMO toegepast als plantenrek en stellingkast. Alle lockers zijn helemaal op maat gemaakt, zowel qua maatvoering als bijvoorbeeld de afwerking met bamboe omlijningen. In de onderwijszalen staan maatwerktafels wat dieptes betreft, met elektra in de zijkant verwerkt in plaats van aan de voorkant – minder opvallend bij nieuwe opstellingen. Op een aantal plekken staat de circulaire bank Sett CE waarvan de romp 3D geprint is uit gerecycled plastic.” Een extra aandachtspunt vormde de akoestiek in de diverse ruimtes. De inrichting is dan ook mede gebaseerd op de adviezen van akoestisch expert Peutz. UITDAGENDE IMPLEMENTATIE, GESLAAGD EINDRESULTAAT Pulse ligt in het hart van de TU-campus en grenst direct aan een aantal faculteiten en een groot plein. Van belang was dat de bouw en inrichting ervan zo min mogelijk overlast gaf voor de directe omgeving waarin onderwijs, onderzoek en andere activiteiten plaatsvinden. Dat betekende een uitdaging, zowel qua planning als logistiek. Het gebouw is inmiddels in gebruik en de eerste geluiden vanuit de gebruikers zijn positief. Voor meer informatie: www.gispen.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek Fotografie cepezed | Lucas van der Wee

OVERTUIGENDE NIEUWBOUW GRAAFSCHAP COLLEGE

Inrichting en vorm geving versterken onderwijsconcept Dat was een mooi gesprek in het nieuwe Graafschap College in Doetinchem, op een prachtige plek in het groen, omringd door sportvelden en een topsporthal. Een fijne leeromgeving voor de studenten van Sport en Bewegen en Veiligheid en Vakmanschap.

icevoorzitter College van Bestuur Sarien Shkolnik, hoofd faciliteit en huisvesting Hans Tomesen, projectmanager Mike van Weelden van Projectis Bouwmanagement, project architect van cepezed Koen van Tienen en inte rieurarchitect Det van Oers van cepezedinterieur vertellen met zichtbare trots over hun gebouw. Sarien: “Het begon veertien jaar geleden toen we een geschikte nieuwe plek zochten voor onze opleiding Sport en Bewegen. Deze locatie op Sportpark Zuid kwam in beeld nadat we eerder andere

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

locaties hadden onderzocht. Hier stonden toen nog hoogspanningsmasten en een tennishal die later afgebroken is. Wij konden er bouwen, maar wel binnen de contouren van de oude hal. Koen: “Dit is natuurlijk een perfecte locatie zo in het groen en midden tussen buitensportfaciliteiten en een topsporthal.” Sarien knikt: “De topsporthal was een mooi particulier initiatief, waarbij wij onze bijdrage in een huurovereenkomst voor tien jaar hebben vastgelegd; een mooi voorbeeld van samenwerking tussen de drie O’s; onderwijs, ondernemers

ONTWERP EN INRICHTING en overheid. Het is uniek dat we dit project voor twee van onze opleidingen nabij het centrum van Doetinchem in zo’n fraai sportpark met veel groen hebben kunnen realiseren. We noemen het ook wel klein Papendal in de stad.” EEN PAVILJOEN IN HET GROEN Hans: “cepezed sloot met het ontwerp het beste aan bij onze wensen. Een belangrijk criterium was dat het binnen het budget bleef, maar toch voldeed aan de eisen ruim, licht en energiezuinig. Een fors deel van het budget was bestemd voor de installaties.” “Een ander aspect is dat we maar over een beperkt oppervlak konden beschikken”, vullen Mike en Hans aan: “Dat vroeg om een compact en efficiënt ontwerp. De bruto-netto factor is normaal 1.4 of 1.5; hier is hij 1.25.” Koen knikt: “Om zelfs de fietsenstalling binnen de kleine footprint en dus buiten het zicht kwijt te kunnen, hebben we het hele volume een halve laag opgetild en op een basement geplaatst, zodat we de fietsen onder het gebouw kwijt konden. Het basement maakt ook dat je de school beleeft als een paviljoen in het park en je vanuit het gebouw niet tegen de parkeerplaats aankijkt, maar eroverheen het groen in.” Sarien: “Nog een factor is dat we in een krimpgebied zitten en onze ruimtevoorraad daarom zo flexibel mogelijk wilden hebben. Dit gebouw wilden we in eigendom hebben, maar eventueel ook voor andere doeleinden bestemmen.” Koen legt uit: “De beuk maten zijn zo dat het gebouw ook een kantoor kan zijn. Veel scholen zijn amorf en niet efficiënt. Hier hebben we de ruimten vanuit een eenvoudige en doelmatige structuur ontworpen. Dat geeft niet alleen meer gebruiksmogelijkheden, maar heeft ook gemaakt dat er meer budget voor de afwerking, het interieur en extra’s overbleef. Zo hebben we de installaties tussen de constructieve vloerdelen weggewerkt, waardoor we de verdiepingen een grotere vrije hoogte konden geven en dus een fijnere ruimtelijke beleving.” Sarien: “De school huisvest ook twee ondernemingen op het gebied van sport, Sport service Doetinchem en SportmedX. In het programma van eisen hebben we al rekening met hun wensen gehouden en we hebben ook gelijk een partnerschap met hen.” Hans vult aan: “Leren en werken trekken in ons hybride onderwijs steeds meer samen op. Sport service haalt vragen op en zet deze bij onze docenten weg, zodat onze studenten weer als vrijwilliger ervaring bij de verenigingen op kunnen doen.” TWEE DNA’S Det van Oers is interieurarchitect bij cepezed. “Opdrachtgevers vragen steeds vaker om een integrale benadering, waarbij je van meet af aan naar de inrichting kijkt als verlengstuk van de architectuur,” vertelt ze. Hans: “We hebben bewust een gecombi neerde uitvraag voor architectuur en interieur

“Veel school gebouwen zijn amorf en niet efficiënt. Hier hebben we de ruimten vanuit een eenvoudige en doelma tige structuur ontworpen, waardoor ze wél efficiënt zijn”

gedaan. Je ziet daardoor goed dat die twee één doorlopend verhaal geworden zijn, qua materiaalgebruik, kleur en vorm. Dat voelt als een comfortabele jas.“ Det: “Het was spannend om twee verschillende opleidingen met verschillende DNA’s samen onder één dak te brengen.” Sarien knikt: “De ene opleiding is een vooropleiding voor een verdere opleiding bij defensie. Daarbij horen discipline, orde en structuur; de leraar wordt er met ‘U’ aangesproken en studenten met de achternaam. Je ziet het ook gelijk aan de kleding en elke morgen begint met appèl en de vlag hijsen. Bij de studenten van Sport en Bewegen zie je een andere dynamiek, veel meer individueel en opvallend met petjes en de nieuwste sportschoenen.” Interieurarchitect Det: “Dus ordening, stoer en camouflage tegenover dynamiek, kleur en beweging. Dat spanningsveld was voor ons de grote uitdaging en vormde ook meteen het uitgangspunt voor het concept. Het interieur heeft een stoere basis die aansluit bij het robuuste karakter van Veiligheid en Vakmanschap en een beetje een outdoor gevoel heeft. Dat vind je bijvoorbeeld terug in de kopshouten vloer van het getrapte atrium en de aanpalende vloerafwerking van donker rubber, die refereert aan het schoeisel van de defensieopleiding. De felle, oplichtende kleuraccenten in het interieur zijn juist weer ontleend aan de bontgekleurde hedendaagse sportkleding. De balustraden van geweven staalkabel zijn een beetje metaforisch en doen weer denken aan voetbalnetten.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

op verschillende niveaus die verschillende manieren van actief en passief zitten faciliteren en waarin zelfs de afvalbakken zijn geïntegreerd. Door de toepassing van veel glas zijn de zichtlijnen helder en vanzelf sprekend, waardoor je precies weet waar je bent.”

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Het Graafschap College Project Nieuwbouw opleidingen Sport en Bewegen en Defensie en Veiligheid voor 650 studenten Architect architectenbureau cepezed Interieurarchitect cepezedinterieur Bouwmanagement Projectis Bouwmanagement Aannemer KlaassenGroep B.V Dinxperlo Bvo 6.000 m² Stichtingskosten e 10 mio excl. btw Ingebruikname Augustus 2018

SCHOOLDOMEIN

RUIMTELIJK GEBOUW Koen over het totaalconcept: “Er komt veel daglicht naar binnen. Dat maakt dat het gebouw ruimtelijk aanvoelt. Aan weerszijden van het getrapte atrium lopen op iedere verdieping gangpaden. Daaraan liggen rond het atrium en zijn trappartij de onderwijsruimten. Onder de atriumtrap vind je de rustige concentratiewerkplekken en op de 1e en 2e verdieping werknissen waar je met een groep kunt overleggen. Daarachter liggen ook weer spreekkamers. Iedere meter is gebruikt. Het dynamische hart van het gebouw is de place to be, waar studenten elkaar op de verschillende niveaus ontmoeten. Je kunt er chillen, eten of leren, maar er kan ook een presentatie voor 350 bezoekers worden gegeven, met een groot scherm dat uit het plafond komt.” Det: “De atriumtrap functioneert ook als podium en is echt maatwerk; hij is uitgevoerd als meubelstuk met plateaus

januari 2019

BOOMSTRUCTUUR Sarien: “Als opdrachtgever zijn we supertevreden dat alles probleemloos verlopen is, binnen het budget en tijdpad en met zoveel kwaliteit. Dat hebben Hans, Mike, Koen en Det heel goed gedaan.” Mike knikt: “En vanaf dag één hebben we de studenten en docenten meegenomen. Die hebben bijvoorbeeld meegedacht over de groot weergegeven teksten op de transparante scheidingswanden tussen de onderwijs- en algemene ruimten.” Det: “Het zijn blow ups van uitspraken door Pipi Langkous, Cruijff, Metallica, Nelson Mandela, Heinrich Heine en andere bekendheden. Soms zijn ze translucent en soms kijk je er doorheen. Ze inspireren de gebruikers, maar reguleren tegelijk de mate van privacy en daglichttoetreding in de lokalen. Ze zijn zo zowel praktisch als dat ze een monumentaal decoratief element vormen. Die dubbeling kenmerkt cepezed; decoratieve onderdelen moeten ook altijd functioneel zijn. Dat zie je heel mooi terug in de takkenstructuur van de cortenstalen tweedehuidgevel; die is er niet alleen voor de sier, maar vormt ook een wering tegen opwarming en lichtschittering aan de zonnige kant van het gebouw. Doordat het staal van de takken geperforeerd is, blijft het uitzicht behouden en de onregelmatige kleur van het corten sluit goed aan bij de natuur rondom.” Sarien ten slotte: “Die boomstructuur is ook een metafoor voor onze samenwerking met onze partners in de regio; dit gebouw maakt die verbinding zichtbaar en tastbaar.” Voor meer informatie surft u naar www.cepezed.nl.

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

ON T W E R P • R E A L IS AT IE • OND ERHOU D

FLEX I B ELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE D I E N S TV E R LE N I N G

180449_ADV_BUKOHuisvesting_Schooldomein_201x135_01.indd 1

4-5-2018 16:07:41

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIE IN ZWAMMERDAM

Een sterk staaltje samenwerking

Het ontwerpen van een multifunctionele accommodatie (MFA) vraagt om een specifieke aanpak. Iedereen heeft zijn eigen agenda met eisen en wensen. Ook bij de MFA in Zwammerdam, waar straks naast een basisschool, kinderopvang en buitenschoolse opvang ook een groot aantal verenigingen gebruik van gaat maken. Het project is nu al een voorbeeld van een sterk staaltje samenwerking.

et Definitief Ontwerp van de MFA in Zwammerdam is onlangs afgerond. Als architect had Topos de opdracht gekregen een MFA te ontwerpen met kindcentrum en voorzieningen voor het verenigingsleven met gebruik van de al bestaande kantine en kleedruimtes van de plaatselijke voetbalvereniging. Het bestaande complex vormt straks een nieuw geheel met de MFA. De huidige kantine en kleedruimtes zijn geïntegreerd in het ontwerp en gaan straks ook door andere partijen gebruikt worden. Een bijzondere plek in het ontwerp is gereserveerd voor de brandweerkazerne, op de kop van het gebouw. Momenteel zit de brand weer nog in een tijdelijke huisvesting; op deze nieuwe locatie krijgen ze een vaste ruimte. Boven de kazerne komt een instructieruimte die ook door andere partijen gebruikt kan worden. Extra bijzonder: vanuit de school komt een raam dat uitkijkt op de brandweerkazerne. Zo kunnen de kinderen dus meekijken als de brandweer uitrukt! BRUISEND HART In het nieuwe gebouw komt direct naast de kleed ruimtes een gymzaal. Dit wordt een multifunctionele ruimte, die straks niet alleen door de school zal worden gebruikt, maar ook door de gymnastiekvereniging. Tegelijkertijd gaan ook de fanfare en toneelvereniging er hun uitvoeringen geven. Verder komen er aparte oefenruimtes voor de fanfare, de toneelvereniging en de jeugdband. En ook de biljartvereniging krijgt onderdak in de nieuwe accommodatie. Op dit moment bevinden de sociale voorzieningen van Zwammerdam zich verspreid over het dorp. Het is de bedoeling dat een groot deel van het sociale dorpsleven zich straks op deze nieuwe locatie gaat afspelen. Het moet echt een bruisend hart worden. KINDERWERELD De ‘kinderwereld’ in de MFA bestaat uit een basisschool, kinderopvang en buitenschoolse opvang.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

“Het is de bedoeling dat een groot deel van het sociale dorpsleven zich straks op deze nieuwe locatie gaat afspelen”

Voor de kinderopvang komen er twee ruimtes: één voor de allerkleinsten en één voor de wat oudere kinderen die gebruikmaken van de buitenschoolse opvang. De basisschool krijgt drie grote ruimtes. Annette Hesseling, directeur van PC Basisschool Oranje-Nassau: “Momenteel zijn wij nog gehuisvest in een schoolgebouw uit 1957 met een ouderwetse indeling van zes klaslokalen, waarvan we er vijf gebruiken. Wij vinden dat kinderen zich zoveel mogelijk ononderbroken zouden moeten kunnen ontwikkelen. Door meerdere leeftijdsgroepen samen te voegen, kunnen we hen optimaal uitdagen, aansluitend bij hun persoonlijke ontwikkeling. Niet alle kinderen zijn immers op dezelfde leeftijd aan dezelfde leerstof toe.” In het ontwerp zijn drie units opgenomen: voor de onderbouw, de middenbouw en de bovenbouw. Annette: “In een unit zitten verschillende leeftijdsgroepen bij elkaar. Straks zullen er meerdere leerkrachten voor één klas staan. Een van hen geeft dan bijvoorbeeld les, terwijl de ander assisteert, observeert of met een klein groepje kinderen aan de slag gaat.” EXPERIMENTEREN Basisschool Oranje-Nassau is een zogenaamde ‘excellente school’ op het gebied van onderzoekend en ontwerpend leren. “Wij laten de kinderen veel onderzoeken, ontwerpen en uitproberen,” vertelt Annette. “Daarom wilden wij heel graag een ruimte waarin geëxperimenteerd mag worden, waar de kinderen proefjes kunnen doen, en waar de spullen kunnen blijven staan zodat ze er de volgende dag mee verder kunnen gaan. Zo’n ruimte is ook opgenomen in het ontwerp. En het mooie is dat de kinderopvang diezelfde ruimte ook weer kan gebruiken om er met de kinderen te knutselen en te experimenteren.” Maar de grootste wens van de basisschool was wel het samengaan met de kinderopvang. Annette: “Dit maakt de overgang naar de basisschool veel makkelijker. De kinderen kennen het gebouw en de juffen en meesters al. Bovendien kunnen leerkrachten en

ONTWERP EN INRICHTING

pedagogisch medewerkers gebruik maken van elkaars expertise. Ook dat is natuurlijk erg prettig.” INSPIREREND Vanuit Topos is Kees Jongelie nauw betrokken bij het project. Hij vertelt: “Het is fijn werken, alle partijen zijn enorm enthousiast en ze staan open voor samenwerking. Ze zien duidelijk de meerwaarde ervan. Het concept biedt alle mogelijkheden om er samen iets moois van te maken. Dat is erg inspirerend.” Samenwerken wordt straks ook belangrijk, als het gebouw er staat en is opgeleverd. “Iedereen kan de ruimtes dan naar eigen wens gebruiken,” zegt Kees. “De school kan bijvoorbeeld bij een feestavond gebruikmaken van de voetbalkantine. En omdat de ruimte voor de fanfare vier meter hoog wordt in verband met de akoestiek, kun je hier straks ook heel goed met kinderen spelen. Ook komen op een aantal plekken flexibele wanden, zodat ruimtes groter of kleiner

gemaakt kunnen worden, afhankelijk van de behoefte. De gebruikers hebben zelfs al een rooster gemaakt waarop ze kunnen aangeven wie wanneer van welke ruimte gebruik wil maken.” BREED DRAAGVLAK Hoewel het Definitief Ontwerp onlangs is afgerond en de verschillende gebruikers hun akkoord hebben gegeven, zijn de budgetten nog niet rond. Kees: “Ik hoop dat het doorgaat, want het initiatief heeft nu al een breed draagvlak bij de gebruikers. Dat verhoogt de kans dat het gebouw straks ook echt gaat functioneren zoals we nu met z’n allen voor ogen hebben.” Annette besluit: “Iedereen gaat er straks op vooruit. Het is voor alle deelnemers een win-winsituatie. Wij zijn enorm enthousiast en we verhuizen liever vandaag dan morgen!” Kijk voor meer informatie op topos.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

RUIM 2000 M2 PULASTIC SPORTVLOEREN IN NIEUWE VAN DER KNAAP SPORTHAL IN EDE

Een fantastisch sporten leerklimaat Na veertien maanden bouwen was het zover: oud-burgemeester Cees van der Knaap plaatste op zaterdag 14 juli de allerlaatste steen van de Topsporthal in Ede die zijn naam draagt. De Van der Knaaphal, de topsporthal van Ede is een inspirerende plek geworden waar sporters en studenten zichzelf kunnen ontwikkelen. Met ruim 2.000 m² Pulastic sportvloeren voor een optimale beleving.

“De nieuwe topsporthal is een inspirerende plek, waar zowel sporter als student het beste uit zichzelf kunnen halen”

SCHOOLDOMEIN

opsport, recreatieve sport, onderwijs en paramedische expertise in één duurzaam gebouw. De hal is de ontmoetingsplek van de Kenniscampus Ede. Vanaf 14 juli kunnen hier studenten van het Dulon College, (top)sportclubs en individuele sporters samen sporten, leren, eten en ontspannen. De nieuwe hal in Ede is een multifunctioneel complex waarin onderwijs, breedtesport en topsport elkaar ontmoeten en inspireren. Een paar clubs gaan hier sporten: korfballers, een karateschool en zaalvoetballers. Het initiatief voor de hal kwam vanuit onderwijs, vijf of zes jaar geleden. Het Dulon College wilde een nieuwe hal voor de opleiding Sport en Bewegen. Het Dulon College is één van de mbo-scholen die bestuurd worden door de Christelijke Onderwijs Groep, COG. Het idee voor een sporthal sloot

januari 2019

aan bij de ambitie van de provincie. Die namen de bekostiging over en het onderwijs wordt de grootste huurder en gebruiker. Zeker voor 80 procent van de tijd komen hier de studenten van Sport en Bewegen, de opleiding Veiligheid en Defensie, maar ook die van Zorg en Welzijn. Ruim 1200 toeschouwers kunnen genieten van nationale en internationale (top)sportwedstrijden en evenementen. Met een prachtige fitnessruimte, dojo en verschillende onderwijsruimten zijn de faciliteiten uitstekend! Zo zijn er leslokalen en vergaderruimtes, is er een dojoruimte voor contact- en vechtsporten en dan natuurlijk de grote vloer zelf. Die hal is met tussenschermen in drieën te verdelen. Technologieën als beeldregistratie moeten sportprestaties naar een hoger niveau kunnen tillen. De nieuwe sporthal draagt

ONTWERP EN INRICHTING

SYSTEMEN/KLEUREN

Ruimte

bij aan een duurzaam Ede. De hal is energiezuinig door warmte- koudeopslag en ledverlichting. De energie die nodig is, komt van hernieuwbare energie bronnen, zoals zonne-energie en het warmtenet Ede. De hal is gebouwd volgens de principes van circulair bouwen. PROJECTOMSCHRIJVING Met de combinatie van paramedische expertise, sport en gezonde voeding zijn alle ingrediënten aanwezig om het lichaam optimaal te laten functioneren. Oftewel: een fantastisch sporten leerklimaat. De nieuwe topsporthal is een inspirerende plek, waar zowel sporter als student het beste uit zichzelf kunnen halen. Samen sporten, samen leren, samen eten en samen ontspannen. Alles is mogelijk in de

Systeem

Kleur

Topsporthal

1.366 m Pulastic Elite Performance 90 Eco

309 Capriblauw Centre Court Volleybal: 305 Azuurblauw

Bergingen

291 m2 Pulastic Classic 90 Eco

309 Capriblauw

Dojo

220 m Pulastic Classic 110 Eco

305 Azuurblauw

nieuwe topsporthal! De topsporthal is 28 meter breed en 48 meter lang en op te delen in drie gelijke delen door middel van scheidingswanden. De 1.200 tribune plaatsen zijn te bereiken via de eerste verdieping. Op deze verdieping is ook de horeca, fitnessruimte en dojo te vinden. Nog een verdieping hoger hebben zich multifunctionele en onderwijsruimten gevestigd. Er liggen in totaal ruim 2000 m2 Pulastic sportvloeren in de Van der Knaaphal en dat maakt de hal uitermate geschikt voor het gebruik door sporters op hoog niveau. Dankzij de combinatie van faciliteiten op het gebied van zorg, sport en ontspanning is de nieuwe hal uniek in de omgeving. Alles is erop gericht om de beste prestaties naar boven te halen, mede dankzij nieuwe technologieën als beeldregistratiefuncties. Kijk voor meer informatie op pulastic.com.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek Foto’s: Presikhaaf Schoolmeubelen

SNEAK PREVIEW VOOR DE NOT 2019

Flexibiliteit in de leeromgeving “Niet alleen zullen we de NOT-bezoekers in verwondering brengen met onze zit/ sta oplossingen, maar we gaan ook nieuwe meubelconcepten die ruimte geven aan flexibiliteit tot bewegen in de klas en modulair en circulair toepasbare inrichtingsoplossingen lanceren. Samen met samenwerkingspartners als bijvoorbeeld ‘ZitmetPit!’” Een gesprek met een gepassioneerde directeur van Presikhaaf Schoolmeubelen. Wim de Goei

anaging director Wim de Goei van Presikhaaf Schoolmeubelen over zijn passie: “De visie en missie van een school vertalen in een passende inrichting; dat is het mooiste dat er is. Ik ben niet specifiek opgeleid als inrichter, maar wel als marketeer en ben gewend om me in de wensen van klanten te verdiepen. Wat speelt er en wat vinden gebruikers belangrijk? Daar heb ik gevoel voor en die behoeften probeer ik te vertalen in goede

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

producten en diensten. In mijn eerste baantje als 17-jarige stond ik al achter de toonbank en kreeg in de gaten dat meer mensen in de winkel kwamen doordat de etalage en de winkel aantrekkelijk was ingericht.” DE TRENDS “Het traditioneel leerlingsetje is op zijn retour. De onderwijsklant wil anders inrichten en vraagt om

ONTWERP EN INRICHTING

school met ‘die hebben we al ingericht’; nu houden we contact met onze scholen om mee te blijven ontdekken wat er binnen een school voor mogelijkheden zijn. Dat kan een verrijdbare kast zijn, het aanpassen van bladen, het vervangen van enkele tafels of op een leerplein enkele beweegkrukken plaatsen, waardoor flexibiliteit ontstaat. Met kleine ingrepen kun je behoorlijk wat bereiken.”

“De onder wijsklant wil anders inrichten en vraagt om flexibiliteit in de leer omgeving”

flexibiliteit in de leeromgeving. Daarbij wil de docent de ruimten aanpassen op de behoefte die er op een bepaald moment is, met bijvoorbeeld verschillende zithoogten voor kinderen en onderwijzend personeel. Het sleutelwoord is flexibiliteit. Scholen die vast zitten in het systeem zoeken mogelijkheden om met hun huidige inrichting iets te doen; men voelt zich opgesloten in de richtlijnen van de overheid. Overigens ook vanwege de afschrijvingstermijnen, die volledig achterhaald zijn en nog altijd op 20 jaar staan. De budgetten zijn dus beperkt en dat vraagt om creativiteit. Wat je dan doet is niet al het meubilair vervangen, maar enkele elementen om voor de benodigde flexibiliteit in een bestaande inrichting te zorgen, waardoor bijvoorbeeld kinderen ook staand kunnen leren. Dat zijn voor ons de leukste trajecten. Vroeger reageerde een adviseur op een bestaande

“Verder zien we de trend naar bewegend leren en een versnelling rond de thema’s gezondheid en fit op school. Wij richten nu De Vlinderboom in Maastricht in vanuit het thema bewegend leren; daar staan straks verrijdbare AdjusT-Tables, waarmee je als kind zelf bepaalt of je gaat staan of zitten. Onze Ray leerling stoel is speciaal ontwikkeld met een beweegbare zitting die kinderen stimuleert in de juiste houding te gaan zitten. Dat betekent dat de bovenbenen ten opzichte van het lichaam in een hoek van 110 graden staan, het bekken kantelt en de holling in de ruggengraat ervoor zorgt dat de organen meer ruimte hebben. Deze unieke stoel stimuleert een gezonde houding, waarmee gezondheidsproblemen op latere leeftijd voorkomen worden.” PRIMEUR OP DE NOT “Presikhaaf presenteert zich op de pijlers duur zaamheid en circulariteit, flexibiliteit en sociaal ondernemerschap. We zijn koploper op het gebied van sociaal ondernemen met onze PSO-trede 3 certificering. Dat maakt ons uniek in onze branche. Verder zijn we druk bezig met duurzaamheid en circulariteit in ons productontwerp. Ik mag in Schooldomein een primeur onthullen; wij komen op de NOT met een prototype van de eerste modulaire en circulaire kast voor het primair onderwijs. Deze kast is gemaakt uit een minimaal aantal elementen, die modulair zijn, waardoor je de kast om kunt bouwen, naar het gewenste gebruiksdoel, indeling, of maatvoering. Bovendien zijn de onderdelen her te gebruiken en kan het laminaat gescheiden kan worden van het basismateriaal en omgewerkt tot nieuwe bladen. Die ontwikkelingen gaan snel, waarbij de scope ook verschuift van eigendom naar betalen voor het gebruik. Bij het Rijn IJssel College doen we mee met een aanbesteding waarbij de markt wordt geconsulteerd op het ‘Furniture as a Service’ (FaaS) concept. Daarbij wil de school geen meubilair meer in eigendom hebben, maar deze leasen voor een fee per maand of jaar met een flexibele looptijd. Afhankelijk van de periode verlengt de opdrachtgever het contract of kiest een nieuwe inrichting uit. Daarvoor is het wel nodig dat er ruimte komt in de weten regelgeving. Nu is alles nog ingericht op het aanschaffen en afschrijven op een vaste periode.”

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

voor meubilair, is Presikhaaf Schoolmeubelen al heel goed voorbereid op deze ontwikkelingen. Daarnaast nemen we actief gebruikte (school)meubelen terug en verwerken deze. Niet uit goedheid maar uit de overtuiging er weer een goede bestemming aan te geven. Is een meubel niet meer bruikbaar dan wordt het gescheiden afgevoerd. Is het nog redelijk, dan stellen we het als leenmeubilair beschikbaar, of bieden we het aan liefdadigheidsorganisaties aan. Is het nog beter dan kunnen we het meubel ‘Recoveren’ en weer op de markt zetten en ten slotte kunnen we het ook volledig revitaliseren en ‘Renewed’ weer op de markt brengen.”

ANDERS DENKEN Dat anders denken zie je ook bij een organisatie als WeWork, een organisatie die co-working stimuleert en flexibele en creatieve kantoorruimten, met alle denkbare services, aanbiedt. Ik denk ook in het onderwijs dat er straks organisaties zijn die een compleet gebouw aanbieden dat perfect bij de vraag en de behoefte past. Daarbij focust de school zich op het aanbieden van het onderwijs en de organisatie die het gebouw met inrichting aanbiedt, op de behoefte die onderwijsinstellingen hebben. Met innovatieve toepassingen als Peace of Cake, Set-up in Circles, Inline circulaire/modulaire kasten, zit-sta meubilair en Circular Interior, een leasemaatschappij

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

AANWEZIG OP DE NOT “Wij zijn behoorlijk prominent op de NOT aanwezig met 165 m² standruimte. Daarnaast vind je ons ook op het beweegterras in Hal 3 met activiteiten die alles met beweging te maken hebben. Interessant wordt ook het in Hal 2 aanwezige Programmeerplein, dat wij in samenwerking met Future NL en Bomberbot ingericht hebben. Daar plaatsen we ons nieuwste meubilair, volledig flexibel, om bezoekers de gelegenheid te bieden een les in programmeren te krijgen. En de onderwijslounge hebben we samen met onze business partners ingericht met ‘soft seating’ meubilair. Zeer geschikt om onze lezingen te volgen over het ‘inrichten met meer ruimte voor beweging en met meer flexibiliteit’.” Kijk voor meer informatie op schoolmeubelen.com en bezoekt u de stand van Presikhaaf op de NOT in Hal 3.

Gemaakt om te

Dit doet een slecht binnenklimaat met kinderen. Goede schoolventilatie is van levensbelang.

Schoolventilatie voor een gezonde leeromgeving

www.nedair.nl

ACTIVEER DE LEEROMGEVING

Open De School!

Maurick College Vught, Foto Han Hermkens

De verkamering en verkokering in het onderwijs is terug te vinden in de ruimtelijke en fysieke leeromgeving. Schoolgebouwen gaan niet mee met hun tijd.

pen de School is twee jaar geleden opgericht door Van den Berg Groep en ZAPP uit de noodzaak om met scholen in het voort gezet onderwijs in contact te komen en samen na te denken over de leeromgeving van morgen. Een duurzame leeromgeving die flexibel is en actief blijft aansluiten op de veranderende wereld om ons heen. Initiatiefnemer en architect Winfried van Zeeland geeft zijn visie: “Scholen in het Voortgezet onderwijs zijn sterk verouderd. Een paar feiten: · Eén op de drie scholen vindt de school matig tot slecht aansluiten bij hun onderwijsconcept. · Gebruikers vinden hun school slecht scoren op onderhoud, multifunctionele inzetbaarheid, flexibiliteit, energiegebruik en gezond binnenklimaat. (Monitor Onderwijshuisvesting; Regioplan, 2017) Dat de fysieke leeromgeving een belangrijke bijdrage levert aan de concentratie, motivatie en prestaties van leerlingen is al langer aangetoond (Clever

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Classrooms; University of Salford Manchester, Febr. 2015). Scandinavische landen als Denemarken en Zweden gaan ons voor en zetten de leeromgeving in om transities in het onderwijs ruimtelijk te ondersteunen. Toch ligt de nadruk van beleidsmakers in het onderwijs in Nederland nog veel te weinig op dit aspect.” ADAPTIEF LEREN “De recente crisis heeft laten zien dat onze economie weinig robuust is ten opzichte van de dynamiek van de markt. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (Naar een lerende economie; WRR, 2013) geeft aan dat jonge mensen beter voorbereid moeten worden op een economie die vaardig op een veranderende wereld weet in te spelen omdat ze responsief is. Dit vraagt niet meer om een schoolsysteem waarin iedereen op een uniforme wijze doorheen geperst wordt. Het vraagt om jonge mensen op te leiden die veranderingen kunnen voorspellen, erop kunnen reageren, erin mee kunnen bewegen en nieuwe richtingen kunnen kiezen. Het vraagt daarom ook om

ONTWERP EN INRICHTING andere wijze van lesgeven en andere ruimten om deze te kunnen faciliteren.” INSPIRERENDE LEEROMGEVINGEN “De notie ontstaat dat er meer te doen moet zijn op school dan alleen rekenen en taal krijgen in klassen van dertig of meer kinderen, wachtend op instructie van hun docent. De leerling wordt meer en meer eigenaar van het curriculum. Ze brengen hun eigen interesses en behoeften mee naar school om er – samen met andere geïnteresseerden – vorm en richting aan te geven. De motivatie van leerlingen om te leren zal - ten opzichte van het lage peil op dit moment in het Nederlandse onderwijssysteem (Onderwijsinspectie; De Staat van het onderwijs, 2018) – meer en sneller stijgen. Deze ontwikkeling vraagt om andersoortige ruimten dan de standaardklassen die nu nog vaak worden gemaakt.” CONTEXT “Veel schoolgebouwen zijn gesloten bolwerken die zich vaak nauwelijks verhouden ten opzichte van hun omgeving. Hiervoor is in het verleden een goede reden geweest, namelijk: biedt een veilige en gestructureerde binnenruimte waarin kinderen zich veilig van de boze buitenwereld kunnen uiten en oefenen. Tegelijkertijd is duidelijk dat ieder kind meer leert buiten de school als instituut dan daarbinnen. Door sterke verbindingen te leggen tussen scholen en hun omgeving (lees schoolplein, buurt, ouders), tussen het leren binnen en buiten wordt van de school een inclusieve leeromgeving gemaakt voor mensen van alle leeftijden (Life Long Learning), op meer momenten van de dag, met functies die draaien om het vergaren en delen van kennis (bibliotheken bijvoorbeeld). Schoolgebouwen spelen niet slim in op de wensen van de gebruikers om ruimten snel en gemakkelijk aan te passen en om hen informatie te geven die ondersteunend is aan het onderwijs. Duurzaamheid wordt vooral vertaald in meer technische installaties. De docent wordt de weinige ruimte die er is om bijvoorbeeld het binnenklimaat te regelen, ontnomen. Leeromgevingen moeten daarom meer responsief worden.” DE DIGITALE WERELD “Digitale middelen bieden ons de unieke mogelijkheid om relaties te leggen en ons te uiten. Het betekent dat kennis die tot nu toe frontaal in klaslokalen werd aangeboden vanaf personal devices tot ons kan komen. Het betekent wereldwijd een grotere

Grafisch Lyceum Rotterdam, Foto René de Wit

bereikbaarheid op plekken waar geen scholen zijn. De leeromgeving als een globaal netwerk. De Khan Academy is hiervan een goed voorbeeld. ‘Flipping the classroom’ laat ons zien wat dit betekent: instructies zullen meer en meer thuis plaats vinden, digitaal, door de beste docenten, in elke willekeurige taal, op elke gewenst niveau. Door leerlingen in hun vorderingen te volgen kan op afstand door docenten worden gecoacht. De fysieke leeromgeving, de oude school, zal blijven bestaan maar vooral als plek voor ontmoeting en delen van kennis in de vorm van gezamenlijke projecten.”

“School is uit; de leer omgeving is in”

HET DOMEIN VAN DE DOCENT Hoewel de leerling de belangrijkste gebruiker is van de school is de docent diegene die een schoolgebouw het meest gebruikt. In de afgelopen decennia zijn veel docenten door de opeenstapeling van onderwijsvernieuwingen door de overheid opgelegd murw geworden voor veranderingen. Door docenten veel meer te betrekken bij de ruimten waarin zij in de toekomst werken ontstaat een aantrekkelijke en op het gebruik afgestemde omgeving. Een leeromgeving waarin ook de samenwerking tussen docenten wordt geactiveerd en gaat bijdragen aan het verder verhogen van de onderwijskwaliteit in Nederland. Open De School wil een bijdrage leveren aan de ruimtelijke vertaling van maatschappelijke ontwikkelingen en onderwijsvisies van scholen, zodanig dat een grotere diversiteit aan ruimten ontstaat waartussen organische en soepele overgangen tussen ruimten ontstaan, zowel binnen als buiten.” Open De School is een initiatief van Van den Berg Groep en ZAPP, www.opendeschool.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

DE SPAAIHOEVE: EEN SCHOOL MET EEN THUISGEVOEL

Een speelleercentrum waar je wordt wie je bent Architect Simon Hanemaaijer van RoosRos Architecten: “De onderwijsvisie van de Jenaplanschool De Spaaihoeve in Eindhoven is niet gebaat bij een traditioneel gebouw met klaslokalen, maar een school als een loft, met een slim dak op poten en vrij indeelbare ruimten, waarin het onderwijs clustergewijs invulling krijgt.” Resultaat is een gebouw met een knipoog naar boerderij De Spaaihoeve die ooit op de locatie van de nieuwe school stond.

Foto: René de Wit

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

ONTWERP EN INRICHTING

“Onze slogan is dat je op De Spaaihoeve mag zijn wie je bent; iedereen is anders en uniek” Foto: René de Wit

S Lenny Voets

choolleider Lenny Voets: “Deze school bestaat 35 jaar en brandde vorig jaar af. In één dag waren we alles kwijt en moesten we onze draai weer in een tijdelijke locatie zien te vinden. Gelukkig waren we al wel met nieuwbouwplannen bezig en konden we flink doorpakken. In deze wijk de Achtste Barrier stonden eerst zes scholen, maar de gemeente heeft een traject ingezet om er drie kindcentra van te maken, waarvan wij de eerste zijn. We hebben nu 330 kinderen, maar het gebouw is voor 420 kinderen en 16 groepen bestemd, die verdeeld zijn in vier clusters met elk vier stam groepen.” LEREN EN ONTDEKKEN Lenny verder: We zijn een speelleercentrum en staan voor samen spelen, leren en ontdekken. Kinderen moeten zich hier veilig en thuis voelen. Onze slogan is dat je op De Spaaihoeve mag zijn wie je bent; iedereen is anders en uniek. Daar horen ook kinderen met beperkingen zoals het downsyndroom, adhd of autisme bij. Die wonen hier ook in de wijk en gaan samen met alle kinderen naar school; het is goed dat kinderen ervaren dat iedereen erbij hoort. Wij bieden onderwijs op maat aan; in dit gebouw komen kinderen met dieren in aanraking, kunnen ze timmeren en zagen en zie je dat ze spelenderwijs ontdekken waar hun talenten liggen. Een kind dat met adhd van een andere school af moest, zie je hier rustig met een kind met down appelflappen bakken. Kinderen ontwikkelen zich op hun eigen manier; dat hoeft niet voor iedereen in hetzelfde tempo te zijn. Passend onderwijs is bij ons niets nieuws; zo werken

wij al jaren. Onze onderwijsvisie is met elkaar leren en van elkaar leren. Ik ben op veel vernieuwingsscholen gaan kijken en dat sprak me aan: dat kinderen van verschillende leerkrachten leren. Je begint met je eigen stamgroepleider, in een andere kring krijg je rekenen en vervolgens ga je op je eigen manier aan het werk. In elk cluster werken verschillende mensen met verschillende talenten en kinderen kunnen van al die talenten gebruik maken. Met vier leerkrachten ben je verantwoordelijk voor de kinderen in een cluster. Samen overleg je over een kind en je kunt veel meer gedifferentieerd leren en onderwijs aanbieden. Je hoeft als leerkracht in jouw eigen lokaal niet alle niveaus te bedienen. Ik zoek ook mensen met verschillende talenten. Lesgeven kan iedereen, maar welke meerwaarde lever je aan ons team; een leerkracht die ook een theateropleiding heeft gedaan, of de conciërge die van timmeren houdt. Dat vind ik leuk.” OUT OF THE BOX “We hadden geen standaard selectieprocedure voor een architect, want we zochten iemand die ons begreep. Met ons programma van eisen hebben we de overgebleven architecten uitgenodigd een workshop met ons te doen en vooral out of the box te denken. Simon Hanemaaijer snapte ons volledig en samen met Lizzy van den Berg en Sander Ros zijn ze met ons aan de slag gegaan. Leren is niet tijden plaatsgebonden en we wilden een natuurlijk gebouw, een beetje met een Zweedse uitstraling. Het is eigenlijk één grote ruimte geworden, waarbinnen de vier clusters met elkaar verbonden zijn. Elk cluster heeft

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

ontvangsthal en ruimten voor groepen die flexibel indeelbaar zijn. De gevels zijn opgebouwd uit traditionele baksteen en pannen. Er is gekozen voor duurzame materialen en energiezuinige installaties; het hele gebouw heeft dynamische ledverlichting en vloerverwarming. Het klimaat wordt geregeld door gebalanceerde ventilatie met CO2 sturing. Het over kragende dak op poten versterkt de beleving dat het onderwijs niet ophoudt bij de gevel, maar doorloopt van binnen naar buiten en vice versa. Ramen tot de grond zorgen voor een prettige beleving in het gebouw en een prachtige inkijk op het binnenleven vanaf buiten. Het is vooral een open en flexibel gebouw met gezellige hoekjes, verhogingen, trappen, podia om te presenteren en zitmeubels om samen te komen voor instructie.”

Foto: René de Wit

twee deuren naar buiten, zodat er contact met buiten is. Het is een eenlaags gebouw, omdat we het buitenleren wilden betrekken bij het binnen leren. In de zomer staan de deuren open en ontdekken kinderen planten in onze moestuin en kunnen ze in het zand spelen. Simon is met het plan gekomen om een duurzame school te maken met veel hout en van binnen geen muren. Bijzonder is het eigen schuurtje in het midden van elk cluster, waarin een toiletgroep zit en ook een eigen keukenblok, een beetje zoals op de boerderij. Zo is er in elk cluster een ontmoetingsplek. Je vindt in dit gebouw geen gangen en ook geen instructielokalen. Alles gebeurt in de clusters, waar je ongeveer 100 kinderen op verschillende manieren kunt laten werken. Simon heeft de kinderen gevraagd wat ze belangrijk vonden: een plek om te ontmoeten en een gebouw waarin ze zichzelf kunnen zijn. Mooi hè?”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw speelleercentrum De Spaaihoeve in Eindhoven Opdrachtgever SKPO, gedelegeerd aan HEVO Architect RoosRos Architecten Aannemer BCP Bouw Houtconstructie Woodteq Ingebruikname najaar 2018

VRIJHEID DOOR ONTWERP Simon: “De basis is een houten casco met een kolommenstructuur, een groene patio, een ruime

Omvang 2.050 m2

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

ALLES KLOPT Lenny: “We zijn op onze eigen manier met onze budgetten voor de inrichting omgegaan. Traditionele inrichters begrepen niet wat we wilden, dus we zijn zelf bij regionale partijen en winkels gaan shoppen. We hebben boomstamtafels, lockers en lampen van de veiling, kantinetafels voor minder dan de helft van het geld, omdat we ze geen leerlingengroepstafel noemden, de keukens vonden we bij een regionale leverancier en veel meubels hebben we bij een lokale industriële winkel gekocht. Onze schoolleverancier heeft kasten gemaakt en we hebben een interieurbouwer gevraagd om de podia en huisjes te bouwen. De bibliotheek Eindhoven heeft een bedrag beschikbaar gesteld voor kasten. Iedereen vond het leuk om mee te denken en overal kregen we korting. We hebben zachte banken aangeschaft, waar kinderen lekker op kunnen zitten. De inrichting is door en met de leerkrachten en medewerkers bedacht en zij zijn overal bij betrokken geweest. Alles werkt aan dit gebouw; je ziet geen hoekje dat niet klopt, over alles is nagedacht. We hebben een flexibele inrichting gekocht, waarbij alles bij elkaar past en onderling uitgewisseld kan worden.” IN HUN KRACHT ZETTEN Lenny: “De vrijheid in dit gebouw biedt mogelijk heden om in te spelen op veranderend onderwijs. De essentie is dat we de kinderen in hun kracht willen zetten, zodat ze makkelijker een volgende stap kunnen maken. Die vaardigheden, daar hebben ze de rest van hun leven plezier van. In de bovenbouw kunnen bijna alle kinderen een hele week plannen: het moet niet alleen af, maar ook goed zijn. Je leert niet voor de juf of meester, je leert voor jezelf. Als ik alle leerkrachten uit de clusters zou halen zou het nog steeds een tijd goed gaan, omdat de kinderen voor zichzelf bezig zijn. Als je de beste versie van jezelf kunt worden heb je een mooi doel bereikt.” Kijk voor meer informatie op roosros.nl en despaaihoeve.nl.

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Linda Smolders Foto’s Burgland Bouw

LEREN IN DE PRAKTIJK BIJ GOMARUS ZALTBOMMEL

Transparant innerlijk met robuuste buitenkant

Op 10 september jl. heeft onderwijsminister Arie Slob het nieuwe gebouw voor de onderbouw van de Gomarus Scholengemeenschap in Zaltbommel geopend, waar de leerlingen van de leergangen vmbo b/k, havo/vwo en mavo 1 tot en met 4 nu hun onderkomen vinden. Zij leren in een uitdagende omgeving die de latere praktijksituatie bijna volledig nabootst. Door een goede samenwerking tussen alle betrokken partijen is de bouw van de school binnen tien maanden gerealiseerd. ‘We hebben met elkaar een goede flow gecreëerd.’

p de vraag hoe alle partijen terugkijken op dit project hoeft niet lang te worden nagedacht. Edwin Knol die namens ICSadviseurs het project begeleidde: “Binnen een half jaar was het ontwerp klaar en tien maanden na de aanbesteding was de school gebouwd. Dat is heel snel en dat kan alleen als je met elkaar een flow creëert, goed samenwerkt, wekelijks om tafel zit om het ontwerp vorm te geven, knopen door te hakken,

budgetten in de gaten houdt en snel kunt beslissen. Belangrijke factor was ook de goede samen werking met de andere externe partners en de opdrachtgever.” Wat bepaalt goed opdrachtgeverschap in zo’n snel en succesvol proces? Edwin legt uit: “Directeur bedrijfsvoering Hans de Deugd en hoofd facilitaire dienst Arie Nagel hebben namens de opdrachtgever duidelijke kaders aangegeven, vervolgens genoeg tijd vrijgemaakt om de kwaliteit

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Gomarus Scholengemeenschap voor leerlingen vmbo Opdrachtgever Gemeente Zaltbommel Adviseur/projectmanager

te bewaken en zoals gezegd, de juiste partijen bij het proces betrokken, waarbij wij de opdrachtgever in de selectie van partijen mochten ondersteunen.” Hans knikt: “Wij zijn een relatief kleine school met circa 1.800 leerlingen, de lijnen zijn kort zodat we altijd snel konden reageren en beslissen. Maar de expertise voor zo’n belangrijk proces hebben wij maar beperkt in huis. We hebben ICSadviseurs aangetrokken om de bouw van de nevenvestiging onderbouw voor circa 500 leerlingen te begeleiden. Het klikte goed tussen ons en de adviseurs van ICS en die wederzijdse betrokkenheid vinden wij een voorwaarde voor een goed proces. Op een gegeven moment begon de trein te rijden en zijn we een ontzettend leuk traject in gegaan. Het was zó bijzonder om met elkaar te werken aan de realisatie van deze mooie school, dat het bijna jammer was dat dat proces op een gegeven moment ten einde was.”

ICSadviseurs

HAALBAARHEIDSONDERZOEK De streekschool had al jaren de wens om een vestiging te openen in Zaltbommel. De reden was dat sommige leerlingen meer dan een uur moesten fietsen om op school te komen. Hans licht toe: “Al in 2010 kregen we het verzoek van ouders om een school in deze regio te bouwen. Maar, er was crisis, we waren er organisatorisch nog niet klaar voor en met de ophanden zijnde onderwijsbezuinigingen, konden wij aan dat verzoek niet voldoen. Toen in 2014 deze vraag nog een keer kwam, hebben we een haalbaarheidsstudie gedaan die

Architect Van den Berg Architecten Aannemer Burgland Bouw Stichtingskosten e 7,3 miljoen BVO 3.832 m2 Ingebruikname September 2018

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

uitwees dat de wereld er nu anders uitzag. We waren klaar voor een nevenvestiging in deze regio.” Uiteindelijk werd gekozen voor de Oude Bosscheweg in Zaltbommel. Hans: “We waren al eerder met de gemeente Zaltbommel in gesprek geweest, Zaltbommel profileert zich als een goede onderwijsstad én de stad ligt mooi centraal. Vervolgens konden we aan de slag met de eerste fase van het traject. Wat voor soort onderwijs willen we aanbieden en wat voor gebouw hoort daarbij?” HELDER TRAJECT Hans verder: “ICSadviseurs wist onze ideeën goed te vertalen in een programma van eisen en een helder traject tot en met de oplevering. Er waren zoveel beslissingen te nemen; er moesten leerpleinen komen, technieklokalen, theorielokalen en ruimtes voor leraren. En we wisten in ieder geval dat we een aula met een tribunetrap wilden. Samen met Hidde Benedictus van ICSadviseurs hebben we denksessies met iedereen uit alle lagen van de school georganiseerd om uiteindelijk tot een gedragen plan te komen. Ik kijk daar met veel genoegen op terug.” Vervolgens organiseerde ICSadviseurs de architectenselectie. De meervoudige onderhandse aanbesteding werd gewonnen door Van den Berg Architecten op basis van een concrete uitwerking van de onderwijskundige ideeën in een ruimtelijke visie voor de nieuwbouw waarbij alle clusters worden verbonden door het hart van het gebouw met de aula en tribunetrap. Architect Dick van de Merwe: “Vanaf de straat oogt het gebouw robuust

ONTWERP EN INRICHTING

en stevig. Dit is bewust zo ontworpen om het geluid van de A2 tegen te houden. Aan de andere zijde heb ik juist veel openheid gecreëerd. De grote ramen aan de pleinkant zorgen voor heel veel licht in de aula, die met die felgroen-gele vloer het hart van de school is.” BENG PROOF De nieuwbouw van Gomarus voldoet aan alle eisen die er gesteld worden aan de energieprestatie-eisen voor bijna energie neutrale gebouwen (BENG). Arie hierover: “Dit kwam voort uit de onderhandelingen met de gemeente die met ons de ambitie deelde om een bijna energieneutraal gebouw neer te zetten. De gemeente heeft besloten om daar een extra bijdrage voor toe te kennen. We maken gebruik van zonnepanelen, de ramen in dit gebouw zijn niet van dubbel-, maar van triple glas, dus zeer goed isolerend en geluidwerend. Ook is goed gekeken naar de isolatiewaarden van de vloeren, de muren en van het dak. Daardoor wordt ook het geluid van de A2 tegengehouden en hebben we qua binnenklimaat een fijn gebouw. De verwarming en koeling van het gebouw wordt verzorgd door een verticaal bodemenergie systeem met twaalf bronnen die 200 meter in de grond zijn geslagen. Om er even een beeld bij te krijgen; dat zijn zo’n 66 verdiepingen.” PRAKTIJK NABOOTSEN Bij het ontwerp van de vmbo-lokalen in Zaltbommel staat de praktijk centraal. Leerlingen leren in een

“Leerlingen leren in een omgeving die de latere praktijksituatie volledig nabootst”

omgeving die de latere praktijksituatie volledig nabootst. Hans legt uit: “Bij ons kunnen leerlingen van het vmbo-basiskader kiezen voor de zogenaamde beroepenschool. Leerlingen krijgen dan niet in het derde jaar pas praktijkvakken, maar kunnen al halverwege het eerste jaar snuffelen aan praktijk situaties. Een belangrijke keuze en daar moet je met je voorzieningen op inspelen. Samen met de adviseurs van ICS zijn we aan het stoeien geweest om te kijken hoe we dat konden vormgeven. Normaal gesproken vind je in onderbouwlokalen geen praktijkvoorzieningen, maar dat wilden wij juist wel. Het was even puzzelen, maar dat is echt heel goed gelukt. We hebben een lokaal voorzien van uiterst professioneel gereedschap als zaag- en schuurmachines. Er is een professionele afzuiging om ervoor te zorgen dat het fijnstof zo goed mogelijk weggezogen wordt en de school heeft ook een professionele keuken.” Edwin Knol van ICSadviseurs vult aan: “Voor de bouw van de praktijklokalen is intensief overleg geweest met de leraren. Wat hebben zij nodig in hun lokalen om ervoor te zorgen dat leerlingen zo goed mogelijk in aanraking komen met de praktijkwerksituatie.” Hans ten slotte: “De feedback die we nu van de leraren en onze leerlingen krijgen is zeer positief, dus ik denk dat we daarin geslaagd zijn. We kijken terug op een mooi proces met een prachtig resultaat.” Kijk voor meer informatie op icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Linda Smolders Burgland Bouw

DUURZAME RUBBER VLOERBEDEKKING IN NIEUWBOUW GOMARUS

Beroepsonderwijs van morgen staat stevig in zijn schoenen

Er was al gekozen voor een ander type vloer in het nieuwe Gomarus in Zaltbommel, maar toch werd de opdrachtgever overtuigd om voor een rubber vloer te kiezen. De leerlingen van het nieuwe Gomarus leren in een omgeving die de latere praktijksituatie bijna volledig nabootst. Het transparante ontwerp van deze VMBO-school krijgt extra kleur door de vloeren en de inrichting van het gebouw.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

ONTWERP EN INRICHTING

oofd facilitaire dienst Arie Nagel over het onderwijsconcept: “Bij het ontwerp van onze nieuwe VMBO-school staat de praktijk centraal. De leerlingen leren hier in een omgeving die de latere praktijksituatie bijna volledig nabootst. Het gebouw lijkt dan ook eerder een werkplaats dan een school. Het nieuwe praktijkgebouw wordt door middel van twee loopbruggen verbonden met het bestaande theoriegebouw. De grote werkplaats op de begane grond, waar les in bouwtechniek wordt gegeven, is maar liefst zeven meter hoog. De afdelingen zorg en welzijn vormen samen één grote ruimte op de verdieping, die steeds opnieuw kan worden ingericht voor allerlei praktijkleersituaties. Het gebouw oogt robuust, maar is eigenlijk bijna geheel transparant.” PRACHTIG RUIMTELIJK SCHOUWSPEL Van den Berg Architecten heeft de meervoudig onderhandse aanbesteding gewonnen op basis van een zeer concreet plan van aanpak en een ruimtelijke visie voor de nieuwbouw waarbij alle clusters worden verbonden door het hart van het gebouw met de aula en tribunetrap op de verdieping voor te stellen. Dat levert een prachtig visueel en ruimtelijk schouwspel op. Krishan Ramadhin, accountmanager van nora, was dan ook blij met de opdracht. “Wij hadden eerder al projecten gedaan met de architect van dit schoolgebouw en wij hadden Arie Nagel, hoofd facilitaire dienst van Gomarus, al eens ontmoet, toen wij de naastgelegen school in Gorinchem voorzagen van nora rubber vloerbedekking. Aan de hand van de wensen van Arie voor de school hebben wij bijgepraat over de toegevoegde waarde van rubber vloerbedekking. Toen heb ik hem voorgesteld om een referentieproject te bezoeken, want zien is geloven. Onze vloeren zijn slijt- en vormvast, maar je moet zien wat een product na vijftien jaar doet om te geloven dat het ook doet wat het belooft.” ONDERHOUDSVRIJ EN DUURZAAM Arie is zeer tevreden over de uiteindelijke keuze voor nora, maar daarvoor moest de knop om: “In het bestek stond namelijk dat er linoleum zou worden gelegd; daar hadden we met z’n allen voor gekozen. Maar toen ik de vloeren van nora eenmaal had gezien, wilde ik nog wel eens doorberekenen of het mogelijk was om voor een rubber vloer te kiezen. Het is in aanschaf wel duurder, maar dat verdienen we tijdens de levensduur ruimschoots terug. Linoleum slijt en heeft daarom jaarlijks een intensieve onderhoudsbeurt nodig. De vloer moet worden gestript en krijgt dan een nieuwe coating. Uiteraard tikt dat door in de exploitatie. De rubber vloeren van nora hebben vanwege het gesloten oppervlak geen coating nodig en hebben een levensduur van 40 tot 50 jaar. Uiteindelijk bleek die investering haalbaar en hebben we alsnog gekozen voor dit natuurproduct, dat ook nog

“De grote ramen zorgen voor een zee van licht in de aula, die met de felgroene vloer een echte blik vanger is”

eens duurzaam is. Het moest snel want we zaten al middenin het bouwproces. De kleuren in het gebouw waren door onze architect al helemaal afgestemd met de in de eerste instantie gekozen linoleumvloer.” GOEDE MATCH Architect Dick van de Merwe van Van den Berg Architecten knikt: “Ja, dat was even een uitdaging, want ik wist niet of de al gekozen kleuren voor de vloeren binnen het kleurenspectrum van nora zouden passen. Ik moest even zoeken, maar had vrij snel een goede match gevonden. De kleuren van deze vloeren zijn iets feller, maar passen heel goed bij de kleuren van het interieur, waardoor het eindresultaat perfect is geworden. Vanaf de straat oogt het gebouw wat streng, maar aan de achterkant is het open met veel glas. Er komt veel daglicht binnen door de bijzondere gevels van translucent kunststof, die afgeschermd worden met houten zonweringslamellen. De grote ramen zorgen voor een zee van licht in de aula, die met de felgroene vloer een echte blikvanger is. ” SAMENWERKING De scholengemeenschap heeft gekozen voor twee soorten rubber vloeren: norament en noraplan. Helemaal gelijk qua uiterlijk, maar niet qua dikte. Arie: “We hebben voor de praktijklokalen en voor de trappen gekozen voor Norament, deze tegels hebben een dikte van 3,5 millimeter en zijn 1,5 millimeter dikker dan de Noraplan banen van 2 millimeter dik. Dit omdat deze vloeren meer te lijden hebben dan de vloeren in de andere ruimtes. Ik moet zeggen dat beide vloeren, zowel de banen als de tegels, heel strak gelegd zijn. Je moet goed kijken wil je naden zien.” Krishan ten slotte: “We zien er altijd streng op toe dat onze vloeren goed worden gelegd. Dat doen wij zelf niet, maar als de klant dat vraagt, begeleiden we het hele stoffeertraject wel. Dan geven we tips en tricks, voorzien de stoffeerder van het juiste gereedschap en technische begeleiding tijdens de installatie. We bieden ook trainingen aan, want hoe meer stoffeerders weten hoe je nora vloeren legt, hoe beter het voor het gebouw en de gebruikers is.” Kijk voor meer informatie op nora.com.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

METIS MONTESSORI KLAAR VOOR DE TOEKOMST

Liefdevol gerenoveerd, uitdagend uitgebreid Aan de Mauritskade in Amsterdam staat het imposante gebouw van het Metis Montessori Lyceum. Het gebouw is met liefde en respect gerenoveerd en voor een aanvullend deel staat er een strakke en transparante nieuwbouw in een prachtige symbiose met het historische pand uit de neorenaissance. De vergelijking met kasteel Zweinstein van Harry Potter dringt zich op.

at komt door de vormen, de hoogte van het gebouw en het intieme binnenplein, waar een reusachtige plataan de dienst uitmaakt. Algemeen directeur Hüseyin Asma is dan ook apetrots op zijn gebouw: “Sinds 2008 is het Metis op deze plek gevestigd, na een samenwerking tussen twee besturen onder de Montessori Scholengemeenschap Amsterdam (MSA). We wilden een school voor alle Amsterdammers zijn waar het montessorionderwijs 2.0 van de 21e eeuw wordt gegeven. Ook wilden we de tweedeling in de stad doorbreken tussen overwegend witte en zwarte scholen. Dat is gelukt; er zitten nu 940 havo en vwo-leerlingen op school die de diversiteit in de stad weerspiegelen. Onze speerpunten zijn vernieuwend onderwijs, wereldburgerschap, leren samenleven en innovatief leren in een moderne leeromgeving. Na al die jaren en verschillende

bewoners voldeed het niet meer aan de huidige eisen van het onderwijs. We zijn begonnen met het renoveren van het pand met respect voor het bijzondere karakter. Maar het was een donker en naar binnen gericht gebouw; we wilden meer licht en ruimte en vanuit het onderwijs meer leerpleinen en vooral de mogelijkheid om verbindingen te maken. Onze docentenkamer heeft bijvoorbeeld geen muur en op onze open leerpleinen werken leerlingen en docenten samen. Ik heb twee linker handen, maar na acht verhuizingen en een flink aantal verbouwingen kan ik zo een bouwbedrijf beginnen. Ik ben er trots op dat we in tien jaar tijd dit project hebben mogen doen.” COMPLEXE LOCATIE Projectmanager René van der Willigen van BOAadvies knikt: “Het bestuur wilde een school op één locatie.

PROJECTINFORMATIE Project Deels renovatie en nieuwbouw Metis Montessori Lyceum Amsterdam Opdrachtgever MSA Adviseur/projectmanager BOAadvies Architect Atelier Pro Architecten Aannemer Renovatie MVB bouw, Nieuwbouw KlaassenGroep Ingebruikname Mei 2018 BVO Totaal ca. 8.000 m²

Foto: Esther Pasman

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

BOUW EN ORGANISATIE Het project bestond daarom uit twee fasen; de renovatie van het bestaande pand met zijn rijke ornamenten in combinatie met een uitbreiding; nadat de renovatie was afgesloten begonnen we gelijk met de nieuwbouw. Zo’n renovatie vereist vakmanschap en creativiteit. Dat vraagt extra inzet van de bouwbegeleiding en de architect. Het is een complexe binnenstedelijke locatie waarbij de gemeentelijke plannen rond de uitbreiding van het Oosterpark de plannen voor Metis raakten. De voet van het gebouw ligt in de nieuwe vorm van het Oosterpark, waarbij de school een deel van de eigen grond beschikbaar heeft gesteld voor de invulling van het park.” Hüseyin: “We willen ook een school voor de stad zijn, met buitenfaciliteiten zoals een schoolplein, dat na schooltijd als skatebaan wordt gebruikt. Naast het gebouw komt ons sportterrein, dat ook een openbaar karakter krijgt.” René: “Atelier PRO moest het ontwerp afstemmen op de gemeentelijke plannen. We hebben enorm gepuzzeld over de koppeling, waarbij de oude dienstwoning ook een rol speelde, die prachtig in de strakke nieuwbouw is ingepast. Opvallend is de speelsheid in de maatvoering, waarbij het nieuwe deel een stevige en stoere uitstraling heeft en door de grote raampartijen tegelijkertijd transparant is. De nieuwe entree, waar vroeger een oud gymlokaal lag, is nu de connector tussen de beide gebouwen, waarbij de officiële ingang aan de kant van het Oosterpark ligt. De entree van de fietsenkelder ligt daar ook. De zwarte kleurstelling en het High Tech karakter accentueren de stoerheid van de nieuwbouw en geeft het monumentale karakter van de bestaande bouw extra cachet.” RESTANTEN BEGRAAFPLAATS René kijkt terug: “Het was een ingewikkeld proces, waarbij we met veel belangen te maken hadden. Bovendien moet je een monumentaal pand met gevoel voor detail kunnen renoveren en tegelijkertijd een complexe nieuwbouw begeleiden.” Hüseyin knikt: “Als directeur heb je externe expertise en een sparringpartner nodig. Welke stappen en acties moet je ondernemen en wat is reëel. Onderweg moesten we bezuinigen; welke keuzen kun je dan maken, zonder dat het ten koste gaat van het onderwijs?” René: “Onderweg kwamen we ook zaken tegen die we eerst met monumentenzorg moesten afstemmen. Er zijn leermiddelen gevonden, die nu in het onderwijsmuseum in Dordrecht staan. Bij het onderkelderen van de nieuwbouw voor fietsen, stuitten we verder op restanten van de Oosterbegraafplaats die eind 19e eeuw hier lag. Dat hebben we samen met de gemeentelijke archeologische dienst opgepakt.” Hüseyin leidt ons ten slotte rond: “Je voelt overal dat het gebouw werkt. In het bestaande gebouw vind je de praktijkruimten techniek, natuur- en

“Onze speer punten zijn vernieuwend onderwijs, wereld burgerschap, leren samen leven en innovatief leren in een moderne leer omgeving”

René van der Willigen (l) en Huseyin Asma

scheikunde en de ruimten voor de bovenbouw. In onze Coderklassen werken leerlingen met 3D– computergraphics en vraagstukken rond kunstmatige intelligentie. Daar ligt ook onze collegezaal. In de nieuwbouw vind je algemene ruimten en lokalen voor de onderbouw. Leerlingen kunnen overal leren en er is voldoende ruimte voor creativiteit en techniek.” Het gevoel voor innovatie en ontmoeting komt terug in de inrichting, waarbij Atelier PRO goed heeft meegedacht. Bijzonder zijn ook de grote afbeeldingen van wereldburgers aan de wand, die ook als akoestische platen werken. De mooiste hangt bij de entree: die van Maria Montessori. Kijk voor meer informatie op boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

Tekst Sibo Arbeek

BELEVING BEPAALT FUNCTIONALITEIT RUIMTEN

Verbeter de ruimte, begin met de vloer Waar de inrichting van ruimten vroeger het domein van de facilitair manager was, vaak aan het einde van een traject, wordt dat speelveld nu in het begin van het ontwerpproces ingevuld. Licht, lucht, kleuren en vloeren vormen het prominente decor voor de beleving van een school. En zonder beleving werkt een gebouw niet. Een paar geslaagde voorbeelden van mooie vloeren.

elkens weer is het een verrassing hoe na een vaak lange periode van voorbereiding een opgave fysiek vertaald wordt. De eerste sensatie is altijd hoe het gebouw in zijn omgeving past. Vervolgens kom je binnen en ervaar je de ruimtelijke werking, vaak in combinatie met het natuurlijk daglicht. Een lichte ruimte voelt natuurlijk en fijn, een donkere ruimte valt op. Daarna valt je oog automatisch op de vloer, kijk je naar het meubilair, ervaar je het binnenklimaat en kijk je op verschillende momenten hoe gebruikers in de pauzen de ruimten innemen. Vanzelfsprekend is onderdeel van de beleving de docentenkamer; is het een traditionele ruimte voor tussenuren, of een loungeplek met een prachtig dakterras? Over elk aspect van de ruimte kun je uitgebreid publiceren. De vloer is een eyecatcher die daarnaast een relatie heeft met de logistiek, het binnenklimaat en het gebruik van het gebouw. In deze Schooldomein een compilatie van beleefomgevingen, waarbij de vloer

een belangrijk onderdeel van de beleving vormt. Segmentmanager onderwijs Marieke Meulman van Forbo: “Onze ambitie is om de toekomstige standaard voor vloeroplossingen in de Nederlandse markt te creëren. Onze producten zijn innovatief en dat zie je ook terug in de voorbeelden; ze inspireren onze klanten. Daarnaast is een Forbo-vloer oprecht duurzaam. Schone en gezonde ruimtes zijn cruciaal in het onderwijs en daar hoort een goede vloer bij. Zo wordt het onderwijs leuker én beter. Ons credo is daarom ook: Verbeter de ruimte, begin met de vloer!” METIS MONTESSORI LYCEUM AMSTERDAM Hüseyin Asma van Metis Montessori is trots op zijn gerenoveerde en deels vernieuwde gebouw: “Het was een donker en naar binnen gericht gebouw; we wilden meer licht en ruimte en vanuit het onderwijs meer leerpleinen en vooral de mogelijkheid om verbindingen te maken. In de nieuwbouw vind je algemene ruimten en lokalen voor de onderbouw. Leerlingen kunnen overal leren en er is voldoende

Alfrink College Foto: Rem van Schelt

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

MBO College Poort

ONTWERP EN INRICHTING

De Tuimelaar Foto: Het Pakt Fotografie

MBO Rijnland Foto: Thea van den Heuvel

ruimte voor creativiteit en techniek.” Het gevoel voor innovatie en ontmoeting vind je terug in de inrichting, waarbij Atelier PRO goed heeft meegedacht. En Forbo heeft voor de accenten op de vloer gezorgd. ALFRINK COLLEGE ZOETERMEER Rector Gisela Assenberg en hoofd facilitaire dienst Jolanda Reitsema zijn blij met het prachtig gerenoveerde Alfrink College in Zoetermeer: “We wilden een licht en fris gebouw voor onze 1.700 leerlingen en medewerkers. Het hoofdgedeelte van dit gebouw dateert uit 1986; na verdere uitbreidingen bestond het gebouw uit drie gedeelten met daarnaast nog een semipermanente noodbouw. We wilden de donkere en deels sombere uitstraling verbeteren en een licht, luchtig en duurzaam gebouw ervoor terug hebben. Door de ruimtelijkheid en transparantie is er meer rust en ruimte en is het gevoel van veiligheid toegenomen. Paars, mintgroen en blauw zijn de accentkleuren geworden. Die kleuren kom je ook in de vloer tegen.” MAVO XL SCHRAVENLANT Directeur Saskia Boxem van Mavo XL Schravenlant in Schiedam: “Ons nieuwe gebouw staat in contact staat met buiten, waarbij je overal het groen en de bomen ziet. Die aardekleuren komen ook terug in het gebouw, met lichte grijze wanden en beige tinten en een prachtige vloer die daarbij aansluit. De ingebouwde kasten zijn van donker hout, terwijl de mooi uitgevoerde balie met vinyl in aardkleuren is uitgevoerd. Ook mooi is de subtiele signing die door het hele gebouw loopt. Mooi is ook dat we mochten meedenken in het meubilair en dat heeft de prachtige ingebouwde kasten opgeleverd, met een donkere en sjieke uitstraling. In de afgelopen 3 jaar hebben de leerlingen les gehad in noodlokalen en in een ouder gebouw. Ze hebben nu een school waar ze trots op kunnen zijn.” DE TUIMELAAR Directeur Sanne Vreugdenhil van de prachtig gerenoveerde De Tuimelaar in Rotterdam: “We hebben ook de centrale ruimte en de kantoren aangepakt,

Metis

omdat we vooral daar het verschil konden maken. Met het extra budget dat we tijdens het bouwproces kregen konden we de vloeren ook renoveren en de harde gele kleur van het interieur vervangen door een zandkleurige en mintkleurige basis met een accent in de ontmoetingsruimte. We hebben een ambitie om meer dan een school te zijn, een plek waar kinderen kunnen worden wat ze zijn. Belangrijk is de centrale plek, dat is de ruimten waar ouders even binnen kunnen komen om te kletsen of een kop koffie te drinken.” MBO RIJNLAND Het MBO Rijnland kent een prachtige inrichting met een bijzondere vloer. Onderwijsdirecteur Gijs Vlieland: “We hebben in het voortraject veel met het onderwijs gesproken en dat werd de basis voor het programma van eisen. We hebben met alle praktijkdocenten van onderwijsteams nagedacht over hun praktijkruimten volgens het 4C/ID-model. Het centrale uitgangpunt van het 4C/ID-model is de ‘whole-task practice’; waarbij je taken in zijn geheel inoefent en niet start met afzonderlijke deeltaken die dan later worden samengevoegd. Uiterlijke verzorging heeft een eigen gebied en dat geldt ook voor de andere opleidingen zoals orde en veiligheid. Het uitgangspunt is natuurlijk het beroep waarvoor je wordt opgeleid. Dat maakt dit gebouw zo gaaf; het past in het denken hoe wij onze studenten willen opleiden.”

“De vloer is een eyecatcher die daarnaast een relatie heeft met de logistiek, het binnenklimaat en het gebruik van het gebouw”

Kijk voor meer informatie op forbo.com.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

DĂŠ vakbeurs voor professionals in het KO, PO, VO en MBO

Vijf dagen inspiratie, de nieuwste trends en ontwikkelingen Schrijf je nu in voor gratis toegang via not-online.nl

22-26 januari 2019

Jaarbeurs | Utrecht www.not-online.nl

Column Duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie Herman Wesselink College, Amstelveen

Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Verbouwen of nieuw bouwen: elk proces heeft zijn eigen aanpak nodig. Daarbij is duidelijkheid over kwaliteit, investering en exploitatie noodzakelijk. bbn adviseurs biedt ondersteuning in alle fasen van het proces. Wij zijn in het PO, VO, MBO en HO actief met advisering over huisvesting, duurzaamheid, kosten en exploitatie en bouwmanagement.

bbn adviseurs, De Molen 100 Houten T +31 (0)88 226 74 00

E info@bbn.nl

W www.bbn.nl

ONDERWIJS OF EIGENWIJS? Onderwijsland. Het zijn turbulente tijden. Niet alleen de verdeling van geldstromen en de daaraan gekoppelde belangen zijn veranderd. Om de beschikbare middelen te sparen voor de primaire doelen zijn ´Van eigendom naar gebruik’ en ‘delen is het nieuwe vermenigvuldigen’ veel gehoorde kreten in de huidige bouwen vastgoedmarkt. Een legitieme gedachte, waar ook zeker kansen liggen voor onderwijsinstellingen. Waarom zouden scholen gebouw(elementen) of inrichting in eigendom willen hebben? Uiteindelijk gaat het om het gebruik van beschikbare ruimten, producten of meubilair. Gelukkig is er in de markt een beweging van eigendom naar gebruik. Hierdoor ontstaan nieuwe financieringsmodellen, bijvoorbeeld het betalen van een gebruikersvergoeding of het leasen van deze gebouwelementen. Dit biedt kansen! Toch lijkt er koudwatervrees te zijn als we kijken naar deze alternatieve financieringsmodellen. Gek eigenlijk. Op dit moment is het voor een gemiddelde school al heel gebruikelijk om een printer te leasen. Ook het tegen een gebruiksvergoeding afnemen van digiborden komt steeds vaker voor binnen het scholenlandschap. Maar waarom gaan we hierin niet verder? Is het een gebrek aan specifieke kennis van een bepaald product? Of is het toch het wantrouwen in de onderliggende businesscase? Neem nou als voorbeeld het vervangen van LED verlichting. De energienota van een gemiddelde school bestaat voor 50% uit verlichting. Door het vervangen van de oude verlichting kan hierop maar liefst 65% worden bespaard! Twee vliegen dus. Er zijn op dit moment marktpartijen die een volledige verlichtingsservice aanbieden en staan voor de levering, realisatie, financiering, onderhoud en de totaal ontzorging van licht, dit als een full service. De kosten voor de lichtservice worden gedragen uit de besparing op de energienota. Het kost dus niets meer dan anders en op deze manier houden onderwijsinstellingen de mogelijkheid om gereserveerde financiële middelen op andere plekken in te zetten. Het is nu zaak dat de aanwezige weerstand tussen vraag en aanbod wordt geslecht. Dat kan alleen wanneer partijen open en transparant zijn in de gehanteerde uitgangspunten en onderliggende businesscase. Dit draagt bij aan het vertrouwen om te komen tot een samenwerking zodat er maximale financiële ruimte ontstaat voor het noodzakelijke primaire proces: goed en passend onderwijs! De huidige ontwikkelingen binnen het onderwijs schreeuwen om een samenwerking tussen vraag en aanbod! Want ook hier geldt, één plus één is drie! Woud Jansen – Alba Concepts

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers

no.

(fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale

OOG voor Verbinding en Omgeving

media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www. schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres

Het volgende nummer van Schooldomein ligt begin maart in de bus en kent als thema OOG voor Verbinding en Omgeving. We gaan er weer een mooi nummer van maken. Een greep uit de artikelen: • Hoe gebouwen steeds meer menselijke eigenschappen krijgen en mensen een willekeurige gebruiker dreigen te worden: in gesprek met directeur van het centrum voor People and Buildings Wim Pullen. • Debat en rondleiding in het Graafschap College in Doetinchem: over licht, transparantie en de schoonheid van een efficiënt gebouw. • Kulturhus de Spil in Nieuwleusen: een ontmoetingsplek aan alle inwoners van Nieuwleusen in het voormalig Rabobankgebouw. • Het nieuwe Hyperion Lyceum in Amsterdam: al glijdend wordt het gepersonaliseerd onderwijs ontdekt. • Kansrijk VMBO in het Schoonhovens College: een springplank voor de maakindustrie in de regio. • Innovatief aanbesteden in Lisse: Kindercampus Joseph gaat voor goud.

wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten.

Let op: Met ingang van 1 januari 2019 wordt in Nederland het lage BTW tarief verhoogd van 6% naar 9% BTW. Dit geldt onder meer voor tijdschriftabonnementen en dus ook voor het abonnement op Schooldomein.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

SCHOOLDOMEIN

januari 2019

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

FP600 - 46dB Project: Het ontmoetingshuis, Veenendaal

DESIGN & AKOESTIEK

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E L W A N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Merletcollege, Cuijk Lichtstraten Lessenaarsdak (90 modules)

SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

SCHOOLDOMEIN

Een gezond binnenklimaat voor een betere leeromgeving

3 oog voor

no. jaargang 31 januari 2019

huisvesting met een thuisgevoel

ONDERWIJS en natuurlijk daglicht FLEXIBILITEIT in de leeromgeving TRANSPARANT INNERLIJK met robuuste buitenkant LIEFDEVOL GERENOVEERD uitdagend uitgebreid