Schooldomein 1 - oktober 2019 by Schooldomein

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 32 oktober 2019

Een gezond binnenklimaat voor een betere leeromgeving Heeft u er ooit bij stilgestaan dat kinderen meer tijd op school doorbrengen dan waar dan ook, behalve in hun eigen huis? Ze zitten in totaal ongeveer tweehonderd dagen per jaar op school. De vraag is dus hoe we klaslokalen zo kunnen ontwerpen dat ze een gezonder binnenklimaat krijgen en de leerprestaties beter ondersteunen. Lees hier meer over op vms.velux.nl.

Hanzehogeschool Wiebengacomplex, Groningen Lessenaarsdak (96 modules)

Anders werken aan bouwen met visie

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

BETERE AKOESTIEK zorgt voor betere prestaties leerlingen FRISSE SCHOLEN, is ‘uitmuntend’ noodzakelijk? HOE MAAK JE EEN VISIE concreet met je team?

DESIGN & AKOESTIEK

� ch � r ge ﬆ m “T��ko � � e k te be � e k � e � � te � l s o l s m �o FLEXIBELE ESTHETICA � e WAAR HET STIL VAN WORDT m � � r om e r oo v s r te be i�ts “ . � ge j i r k � g u r te Geron Verdellen Directeur

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van paneelwanden tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand.

wee� w�� je bewee��

Meer informatie: www.breedveld.com – T +31 (0) 487 542888

FLEXIBELE ESTHETICA WAAR HET STIL VAN WORDT

Werken in een flexibele en rustige omgeving Met haar mobiele wandsystemen haalt BREEDVELD het beste uit elke ruimte. De focus ligt op duurzaamheid, esthetiek, akoestiek, gebruiksvriendelijkheid en klanttevredenheid. Dat geldt voor alle producten: van paneelwanden tot ingenieuze dubbelwandige (smart)glaswand. Meer informatie: www.breedveld.com â&#x20AC;&#x201C; T +31 (0) 487 542888

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955

Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn.

projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed. Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiĂŤnte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6e verdieping

Unit 2.3.

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken, zorgen en ontmoeten.

088 235 04 27 icsadviseurs.nl

VAN DE REDACTIE Het is een bijzonder gevoel om met de 32e jaargang te starten, waarbij ik als hoofdredacteur mijn 30e jaargang mag kleuren; een jubileumjaargang dus en dat gaan we volgend jaar in juni op een bijzondere wijze vieren. Dit eerste nummer kent als thema anders werken aan bouwen met visie, zoals ook de volgende nummers een thema hebben dat begint met “anders werken aan”. De achterliggende gedachte is dat alle partijen binnen de keten snel innoveren en elkaar steeds meer nodig hebben om een antwoord te vinden op de noodzaak om te verduurzamen. Deze jaargang zijn we ook blij met alweer enkele nieuwe aansprekende partners die het netwerk van Schooldomein zijn komen versterken, zoals abcnova, Mevrouw Meijer, Lievense en IVN Natuureducatie, die als maatschappelijke opgave heeft om bijvoorbeeld in de vorm van een natuurbos de natuur meer de klas in te krijgen. Mooi te merken is dat de mix van goede verhalen in het magazine, de nieuwsbrief en social media en de verschillende debatten en evenementen steeds meer partners en lezers aanspreekt. Zo kent de Facebookpagina van Schooldomein inmiddels 24.000 volgers, die vooral te vinden zijn binnen het primaire proces. Voor de volgende jaargang staan zes debatten op aansprekende locaties in de steigers, evenals zes grote interviews met aansprekende deskundigen uit ons werkveld. Zo ook dit nummer een prachtig interview met Frank de Jong; hoogleraar responsief leren bij de bij Aeres Hogeschool Wageningen. Hij geeft de noodzaak aan van ecologisch intelligent denken, waarbij

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

deelnemers in teamverband samenwerken over de ecologische vraagstukken van morgen. Zijn stelling is dat die niet meer afzonderlijk kunnen worden opgelost en hij pleit voor een andere invulling binnen het onderwijs, waarbij leerlingen leren responsief te denken en problemen en uitdagingen in samenhang benaderen. Die gedachte kun je één op één doortrekken naar de gebouwde omgeving en de hele keten; een opdrachtgever vanuit gemeente of schoolbestuur zou ecologisch intelligent moeten denken en dat ook van zijn adviseurs en team verwachten; je bouwt namelijk voor een generatie van morgen die op een andere manier met onze wereld en de grondstoffen daarbinnen om moet leren gaan. Die circulaire gedachte zit ook in het nieuwe Innovation Center van Bolidt in Hendrik Ido Ambacht, waar bezoekers de eindeloze mogelijk heden van kunststof kunnen zien en ervaren. Het centrum is feitelijk ontstaan vanuit een sessie met de eigen medewerkers over binden en boeien, waar kernwaarden als beleving en vakmanschap werden benoemd. Verder een artikel over de prachtige renovatie en herinrichting in het Coenecoop College in Boskoop, een duurzame renovatie en uitbreiding tot IKC De Schakel met als resultaat 0 op de meter vanuit Platform 31 in Vlaardingen, een verslag over de prachtige nieuwbouw voor twee vmbo-scholen in Hengelo onder één dak; het CT Stork College en een boeiend artikel over het nieuwe centrum voor cultuur en educatie in Kollum en omgeving met veel natuurlijk daglicht. En natuurlijk nog veel meer. Het beloofd weer een mooie jaargang te worden. Veel leesplezier gewenst, Sibo Arbeek, Hoofdredacteur

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

INHOUD BESTUUR EN BELEID

Onderwijs kan anders Hoogleraar Frank de Jong over kenniscreatie en ecologisch intelligent handelen.

Inzetten op duurzaamheid en kwaliteit Kennis delen over innovatief financieren bij BNG Bank Onderwijsdagen.

ORGANISATIE EN BEDRIJFSVOERING

Vernieuwde benchmark scherper en toegankelijker dan ooit

Inzicht in de besteding van middelen in het onderwijs.

Onderwijs in Spanje: Staat of Particulier Schooldomein werpt een blik over de grenzen naar het onderwijs in het buitenland.

ONTWERP EN INRICHTING

25 28

Een gebouw waarin verbinding centraal staat Nieuwbouw Campus Kollum is licht, transparant en open.

Betere akoestiek zorgt voor betere prestaties leerlingen Akoestiek is vaak een ondergewaardeerd aspect van de kwaliteit van het onderwijs.

Visie op balans tussen kwaliteit en kosten van een schoolgebouw Een duidelijke en objectieve kwaliteitsstandaard voor onderwijsgebouwen.

THEMA

Anders werken aan bouwen met visie Anders werken aan bouwen met visie is het thema van deze Schooldomein. Op verschillende manieren besteden we daar aandacht aan. Onder meer in de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten en inrichters mooie voorbeelden daarvan.

Borgerschool in Joure (pagina 46) De Werkplaats Kindergemeenschap in Bilthoven (pagina 28)

MUWI-school in Vlaardingen transformeert tot IKC De Schakel.

Frisse scholen, is ‘uitmuntend’ noodzakelijk? Een goed binnenmilieu van scholen bevordert de prestaties van leerlingen én leerkrachten.

Een gebouw als een reis

Hoe maak je een visie concreet met je team?

Geschakelde ervaringen in nieuwe Coenecoop College

Foto’s cover Krimpenerwaard College in Krimpen aan den IJssel (pagina 31)

In 4,5 maand duurzaam gerenoveerd met nul op de meter

Prachtige samenwerking in een gebouw dat kleinschaligheid koppelt aan het grote avontuur.

In één dag alle teamleden in de actiestand.

Vernieuwend onderwijs krijgt een prachtig thuis in een voormalig gemeentehuis.

Altijd de laatste updates van Schooldomein? facebook.com/schooldomein

Schooldomein

oktober 2019

twitter.com/schooldomein

Lerend bewegen en bewegend leren Op weg naar een vitale en gezonde speel- en leeromgeving.

Bouwen voor morgen

Betonnen speeltoestellen gaan eeuwig mee

Een school is het gebouw bij uitstek om het circulaire model te testen.

HeBlad maakt duurzaam spelen en ontmoeten mogelijk.

52 54

Flexibiliteit binnen een luchtig skelet Kindcentrum Emmerhout is van alle kanten zichtbaar.

Geïntegreerd platform in plaats van losse eilandjes Scholen hebben behoefte aan meer geïntegreerde platforms.

Vernieuwde Beslisboom helpt in keuzeproces verduurzaming Een online hulpmiddel om een aanpak voor verduur zaming van uw (bestaande) schoolgebouw te kiezen.

Geslaagde renovatie monumentaal pand

Uw Ceremoniemeester voor Onderwijshuisvesting

Monumentaal pand getransformeerd in een leeromgeving voor 4-18 jaar.

ICSinterim: combinatie van bouwmeester, kwartiermaker en waar nodig mediator.

Amsterdam opent modulair schoolgebouw

64 67 70

Een duurzame vloer houdt je bij de les

Een verplaatsbare school die permanent voelt.

Ontwerp en win je eigen duurzame vloer!

Chemistry als verbinding Op molecuul-niveau voeden van de beleving.

Start Up Klein-Amsterdam doet alles goed. Een bijzonder modulair schoolgebouw met een bijzondere klimaatinstallatie.

RUBRIEKEN

17 17 72 73 74

Kort nieuws Onderwijstrends door Jaap de Kruijf De etalage Column van Det van Oers Vooruitblik naar Schooldomein 2

22 42 48 58 62

KENNISCREATIE EN ECOLOGISCH INTELLIGENT HANDELEN

Onderwijs kan anders 8

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

BESTUUR EN BELEID

Tekst Sibo Arbeek

“Ecologisch intelligent handelen is nodig om actuele problemen in de wereld aan te pakken. Die los je niet op met bestaande denkwijzen en methoden, maar wel met kenniscreatie in dialoog met anderen. En daar ontbreekt het aan binnen het onderwijs. Het inzicht dat vraagstukken in samenhang moeten worden aangepakt, leidt ook tot een kritische reflectie op de inrichting van ontwerpen bouwprocessen, waarbij opdrachtgevers en betrokken partijen vooral binnen bestaande kaders blijven werken.” Schooldomein in gesprek met Frank de Jong.

ector van de Aeres Hogeschool in Wageningen en hoogleraar bij de Open Universiteit Frank de Jong: “Een echt gesprek voer je met anderen omdat je iets nieuws aan het bestaande wilt toevoegen. Dat lukt alleen wanneer je een vraagstuk in zijn samenhang bekijkt. Een voorbeeld; de CO2 uitstoot is het hoogste in de westerse landen, niet in Afrika. Mede door de klimaatveranderingen ontstaat daar droogte en mislukken oogsten. Dat levert instabiele regeringen op en daarom ontstaan immigratiebewegingen. Het gevolg is dat in die streken elke drie seconden iemand een beslissing neemt om zijn vrienden of familie te verlaten en daarmee een enorm risico op zich neemt. Het emigrantenprobleem los je dus niet zomaar even op door een muur tussen Nederland en België te bouwen, want dat hebben we 150 jaar geleden ook al geprobeerd. De ecologische crisis, de globalisering, het vluchtelingenvraagstuk, problemen rond de multiculturele samenleving; het hangt met elkaar samen. En wat de welvaart in de westerse wereld door de eeuwen heeft bepaald zorgt nu voor grote problemen. Alleen al de enorme hoeveelheid plastic in de verpakkingen van ons voedsel waarbij elk stukje de kans heeft om in de maag van een vogel of vis te komen. We hebben op deze wereld geen meter natuur meer die niet onder invloed staat van ons handelen. Als we niet anders omgaan met de ecologische crisis ontstaat een levensbedreigende situatie voor de mensheid. Je moet dus de landbouw in Afrika verbeteren waardoor mensen hun gezin niet verlaten. Dat kan alleen door complexe vraagstukken in samenhang te benaderen.

drukken er een stempel op en dan zijn ze klaar voor de maatschappij. Maar voor de wereld van morgen hebben we mensen nodig die responsief zijn en ontwerpgericht kunnen denken. Daardoor leren ze onderbouwen waarom een nieuw inzicht beter is dan het bestaande; dat noemen we knowledge building. Einstein wist het al: We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt. Daarom vond ik de reactie van de minister op leerlingen die de straat op gingen om voor hun toekomst te demonstreren zo stuitend; “ze kunnen maar beter terug gaan naar hun school”, zei hij. Jarenlang was er geen maatschappelijke betrokkenheid vanuit leer lingen en dan stuur je ze terug. Hij had zich beter de vraag kunnen stellen hoe scholen de volgende generaties bewuster kunnen voorbereiden op hun toekomst. Het leren bestaat nog voornamelijk uit losse feitenkennis reproduceren en een enorm controleapparaat met toetsen, eindexamens en accreditaties. We kijken alleen naar de cijfermatige consequenties en niet naar de verbanden. Daarom moet het onderwijs in de design-mood komen om ons nieuwe denken te ontwerpen. Op alle scholen ontbreekt het nagenoeg aan het stimuleren van responsief gedrag en ontwerpgericht kennis construeren, waardoor je met elkaar authentieke problemen leert op te lossen. Goed onderwijs begint met het expliciteren van het eigen idee, het formeren van een groep met een soortgelijke nieuwsgierigheid en dat leidt tot het community leren. Om van reproductie naar kennisontwikkelaar te komen heb je anderen nodig. Een school moet een plek zijn die jongeren daarin faciliteert.”

CRISIS IN ONS DENKEN “De ecologische crisis is een crisis in ons denken en daarmee ook een crisis in ons onderwijs. We testen onze leerlingen en studenten op allerlei manieren,

KNOWLEDGE BUILDING “In onze geïndividualiseerde wereld is de nadruk op gepersonaliseerd leren en handelen komen te liggen. Dat heeft goede kanten, maar collectief leren is een

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

noodzakelijke voorwaarde om collectief met elkaar samen te werken aan oplossingen van de samenleving. We hebben mensen nodig die met elkaar kennis en ervaringen construeren voor the goodness of the community. De Aeres Wageningen Master leren en innoveren is gebaseerd op knowledge building pedagogiek. De essentie is dat je eigen ontwikkeling samenhangt met ontwikkelingen binnen jouw werkomgeving, jouw gezin, jouw voetbalclub of jouw eigen buurt. Het collectieve leren levert ook op dat er verschillende perspectieven zijn, terwijl we nu vaak vanuit elk perspectief afzonderlijk handelen. Er zijn maar weinig bedrijven die ouder zijn dan 100 jaar en nog steeds hetzelfde produceren; ze hebben zich steeds opnieuw uitgevonden. Alle bedrijven die gesloten denken sterven uiteindelijk af. Dat is ook een soort transitie, net als in de landbouwsector, waarbij er jarenlang vanuit de wetenschap is gestuurd op de optimalisatie van de productie. Gevolg is dat we als klein landje het tweede exporterende land van de wereld zijn, maar onze boeren nu keihard tegen allerlei milieuproblemen oplopen. Kostenreductie en bedrijfsoptimalisatie hebben gevolgen voor de bronnen, het milieu en de natuur. Er moeten andere businessmodellen komen waarbij verbindingen tussen de feiten belangrijker zijn dan alleen maar de feiten kennen, om tot nieuwe en meer duurzame oplossingen te komen. Datzelfde geldt ook voor het onderwijs en dat noemen we ecologisch intelligent.” SMART IN RELATIE TOT OMGEVING “Om vanuit de verbinding te leren denken heb je een andere manier van leren nodig en dus ook andere leeromgevingen en gebouwen. Een goede opdrachtgever selecteert een architect en adviseurs die een omgeving ontwerpen en maken waarin ontwerpgericht denken gestimuleerd wordt. De ontwikkeling naar smart buildings en cities is prima op het moment dat smart ook duurzaam is en niet alleen maar een optimalisatie om de kosten laag te krijgen. Smart moet goed zijn voor mensen, de natuur en het welzijn. Architecten hebben de mogelijkheid het ecologische denken met hun ontwerp te bevorderen. Elke omgeving is anders en als een gebouw responsief is naar de omgeving ziet elk gebouw er anders uit. Op de Stanford University ontwierpen ze eind jaren ’90 het lokaal van de toekomst: volledig leeg met een groot smart board, verschillende aansluitingen om in te pluggen en mobiele meubels en zitzakken waar studenten aan de slag konden. Dat trok me enorm aan, omdat in die ruimte het

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

BESTUUR EN BELEID

creatief denken en ontwikkelen werd gestimuleerd. In Montreal bezocht ik een school waar collaborate learning centraal stond. Daar zag ik hoe belangrijk de inrichting van een ruimte is om samenwerking en interactie te bevorderen. De vorm van de tafel is bijvoorbeeld een belangrijk instrument om anders samen te werken. Uit onderzoek blijkt dat high of low tech qua prestatie omgeving niet zoveel uit maken; belangrijk is het mentale model waarbij leren tot een ander handelen leidt. Docenten zijn heel goed in staat om in een oud gebouw met weinig technologie les te geven waarin samen leren en kennis construeren gerealiseerd wordt, maar een goed gebouw helpt wel. Je hebt plekken nodig waar mensen elkaar kunnen ontmoeten om dialogen met elkaar te kunnen voeren. Toen wij dit gebouw in Wageningen vanuit een rond ontwerp bouwden kregen we commentaar, omdat een vierkante vorm veel efficiënter was. Ik durf te wedden dat we hier geen ruimte verliezen, maar juist veel energie winnen, terwijl een vierkant gebouw met gangen en lokalen juist tot verlies van energie en samen leren kan leiden. Het mooie aan ons gebouw hier is dat er veel verschillende plekken zijn die uitnodigen om met elkaar aan de slag te gaan. De technologische support is goed, zodat je binnen en buiten het gebouw kunt werken en kennis kunt delen. Uit mijn tijd bij de NS en de politie heb ik geleerd dat werkplekleren alleen niet voldoende is; je hebt ook behoefte aan ruimtes waar je kunt reflecteren en in rust kunt werken. Technologie zie ik als een middel waarmee je makkelijk met de buitenwereld contact kan leggen om kenniscreatie te stimuleren, zoals knowledge fora waarop je met elkaar in gesprek kunt blijven. Die werkelijkheid staat ver af van een docent die zich in een lokaal afsluit en vooral zijn eigen kennis wil reproduceren.”

“We kunnen een probleem niet oplossen met de denkwijze die het heeft veroorzaakt”

TRANSITIE VANUIT NICHES “Je kunt niet ineens de wereld omgooien. De gevestigde orde is sterk en blijft zich automatisch verzetten. Transitie gebeurt vanuit niches, die vervolgens zo krachtig worden dat er druk ontstaat op het bestaande denken en de machtsvormen. Politici hebben zich altijd in hun ivoren toren terug kunnen trekken, maar worden nu gedwongen om steeds responsiever te worden naar wat er in de samenleving gebeurt. Dat daarmee het populisme opkomt en er een beperkte blik ontstaat, is zeker waar, maar een groot deel van de burgers kiest nog steeds vanuit een kritisch bewustzijn. In die zin ben ik optimistisch, omdat we aan de vooravond van nieuwe samenlevingsvormen staan. Die vind je nog niet in Europa, maar wel in Azië, in Singapore, Hong Kong, Japan en China. Die hebben inmiddels geleerd dat ze ontwerpgericht moeten leren denken en investeren in deze didactiek. Die landen zijn echt niet meer aan het kopiëren wat wij in het westen hebben bedacht. Wie hebben we nodig om 5G hier te brengen, dat is een Chinees bedrijf. We lopen achter innovaties aan omdat we onze kennis structureel niet anders weten in te richten en toe te passen, maar krampachtig vasthouden aan de methoden die ons welvaart hebben gebracht. Gelukkig groeit het besef dat die concepten achterhaald zijn. Het gaat niet vanzelf; bestaande structuren laten zich niet zomaar veranderen, maar zijn veranderbaar. Het begint bij het onderwijs en het helpt als docenten responsief en ontwerpgericht in hun vak staan, net als bestuurders bedrijven en maatschappelijke organisaties. Dan kan er iets gaan veranderen.” Op vrijdag 15 november 2019 houdt professor Frank de Jong zijn inaugurele reden als bijzonder hoogleraar Responsief Leren en kennis construeren bij de faculteit P&OW aan de Open Universiteit te Heerlen. Voor meer informatie mailt u naar frank.dejong@ou.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

KENNIS DELEN OVER INNOVATIEF FINANCIEREN

Inzetten op duurzaamheid en kwaliteit Het was een leuke, maar bloedhete middag op het Dr. Mollercollege eind juni in Waalwijk, waar onder initiatief van BNG Bank drie pitches werden gehouden over innovatief financieren. Aanwezig waren vertegenwoordigers van gemeenten, scholen en marktpartijen. Duidelijk is dat geld het probleem niet is, maar de werkelijkheid weerbarstig blijft … en vooral ook vol kansen.

ectorspecialist Derk Jan Postema opende namens BNG Bank de onderwijsdag: “Wij zijn van oudsher financier voor het maatschappelijk vastgoed en dat loopt van gemeenten, zorg, onderwijs tot projecten met zonnepanelen. Onze missie is de publieke sector te helpen haar doelstelling te realiseren; dat betekent goed onderwijs in goede en duurzame gebouwen. We constateren dat er bij het funderend onderwijs behoorlijk wat achterstallig onderhoud is. Met het klimaatakkoord in het achterhoofd leidt dat tot een enorme opgave om de voorraad versneld te verduurzamen. Wij financieren de gemeenten rechtstreeks, maar kunnen ook een rol spelen wanneer gemeenten en

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

schoolbesturen vanuit innovatie samen mooie oplossingen bedenken en het schoolbestuur zelf aan zet is. BNG Bank organiseert deze bijeenkomsten om de kennis te delen met het veld. Straks zult u meer leren over de initiatieven van Bewust Investeren, Stichting Maatschappelijk Vastgoed en Sweco.” OUTCOME IN PLAATS VAN OUTPUT Debater Sibo Arbeek maakt de geesten ontvankelijk, door een aantal trends te schetsen: “In de eerste plannen na de decentralisatie in 1997 was een volledig overzicht van de onderwijscapaciteit leidend, vanwege weten regelgeving, verwijsafstanden en

BESTUUR EN BELEID medegebruik. Vervolgens leerden gemeenten en schoolbesturen begrijpen dat onderwijsbeleid om een aanpassing van de voorraad vroeg, waarbij je verder keek dan alleen de capaciteit. Dat was de tijd van de huisvestingsplannen, die verder verbreed werden doordat naast onderwijs ook kinderopvang en andere maatschappelijke activiteiten onderdeel van nieuwe huisvestingsconcepten konden zijn. In de recente versies staat het vitale gebied of de community centraal, waarbij gemeenten met schoolbesturen en overige actoren actief werken aan een vitale omgeving, waarin voorzieningen en onderwijshuisvesting ondersteunend en verbindend kunnen zijn. Mooi om te zien is dat ruimtelijk en maatschappelijk beleid elkaar daar raken. In de gebouwde omgeving gaat het steeds meer om de maatschappelijke out come. Ik noem het zelf de zoektocht naar betekenis volle omgevingen, waarbij je een gebouw niet los kunt zien van zijn context. Je ziet het ook in de ontwikkeling van de integrale huisvestingsplannen. De scope verschuift van het gebouw als object naar de fysieke verbinding binnen een gebied. Dat maakt ook dat het onderhandelen over de investering vanuit een bepaald kwaliteitsniveau steeds meer ingehaald wordt door het denken over de prestatie van het gebouw gedurende de levensduur. Daarbij kan het een uitgangspunt zijn om tijdens de levensduur niet of minder af te schrijven op het gebouw.”

Figuur 1: ontwikkeling integrale huisvestingsplannen

Kees Maas is directeur van het Dr. Mollercollege: “Ik herken me in die trends; een gebouw moet in kunnen spelen op onderwijskundige ontwikkelingen. Dat betekent dat je behoefte hebt aan verschillende typen gemeenschappelijke ruimten. Dit gebouw is vijf jaar jong en biedt naast het Dr. Mollercollege ook onder dak aan De Walewyc. Het is neergezet voor 1.600 leerlingen, maar inmiddels tellen we er al 1.930. We hebben drie lokalen extra op het dak gebouwd, waarvan de wanden open kunnen, zodat we wat meer flexibiliteit hebben. De idee bij dit gebouw was om er goed onderwijs in te geven. Het is logistiek goed opgezet; een klassiek gebouw met gangen en lokalen. Echter, daar ligt tegelijkertijd ook de beperking. Mijn kamer ligt bijvoorbeeld op de meest klassiek denkbare wijze verstopt achter de administratie, terwijl ik graag in het hart van het gebouw had willen zitten.

“Onze missie is de publieke sector te helpen haar doelstelling te realiseren; dat betekent goed onderwijs in goede en duurzame gebouwen”

Kees Maas

We hebben geen tot weinig gemeenschappelijke ruimten voor leerlingen, maar wel weer veel meters in de lokalen. Alles moet dus in het atrium plaatsvinden, dat tegelijkertijd ook verkeersplein is. Het onderwijs is in transitie en daar horen andere ruimten bij. Het is duurzaam ontworpen met de inzichten in die tijd, maar nu merk je dat het binnenklimaat en de luchtbehandeling beter kunnen. Leerlingen laden hier hun devices op en de actieve schermen in de lokalen verbruiken veel energie. Daar dacht je tien jaar geleden nog niet over na.” BEWUST INVESTEREN Gerben Dros is partner bij Bewust Investeren: “We zetten als nieuwe speler in op versneld verduurzamen, waarbij we naast de financiering kennis, capaciteit en zekerheid inbrengen. Vanuit BNG Bank en Nationale Nederlanden is er een kapitaal van 300 miljoen euro beschikbaar en de Provincie NoordBrabant heeft voor haar scholen nog eens 100 miljoen ter beschikking gesteld. Wij brengen een versnelling in de verduurzaming van het integraal huisvestingsplan, waarbij we nu zien dat de uitvoering ervan in veel gemeenten stagneert. Met het klimaatakkoord in het achterhoofd werkt dat dus nog niet. Wij hebben gemeenten en schoolbesturen nodig die de ambitie hebben om versneld te verduurzamen. Wij kunnen gelijk ondersteunen met ons financieringsconcept. Daarbij ontzorgen we schoolbesturen waarbij we ook het langjarig onderhoud goed en duurzaam organiseren en uitvoeren. Het schoolbestuur blijft baas in eigen buik en dat geldt ook voor het bouwheerschap en de inrichting van het bouwproces. Wij zorgen ervoor dat de beste partners aan tafel zitten. Kenmerk is dat het vastgoed van de balans van de gemeente gaat en wordt ondergebracht in een op te zetten stichting met een erfpachtconstructie, waarbij gemeente en schoolbestuur de volledige zeggenschap houden.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Donald van ver Veen

Gerben Dros

Dat leidt tot een schuldenreductie tegen een vaste rente voor 30 jaar, die historisch laag is rond de 1%. Na 30 jaar krijgt de gemeente of het schoolbestuur het schoolgebouw verduurzaamd terug. Overigens is er na 15 jaar een breekoptie in de overeenkomst is, om onverwachte ontwikkelingen op te vangen. Wij willen ook dat het onderhoud duurzaam gebeurt, zodat het gebouw na dertig jaar niet afgeschreven is, maar goed hergebruikt kan worden en dus een restwaarde heeft. In de op te zetten stichtingen brengen wij exploitatie en investering samen vanuit een total cost of ownership benadering. De jaarlijks te betalen canon bestaat uit een bijdrage van de gemeente en de mi-vergoeding vanuit de schoolbesturen. Wij garanderen dat we een ENG-gebouw maken, zodat er extra kwaliteit ontstaat. Co-eigenaarschap is bij ons het vertrekpunt en dat betekent dat het bestuur met zijn partners gewoon het eigen programma van eisen bepaalt en betrokken blijft bij de keuze van haar partners. Wij zien wel toe op het versneld verduurzamen, want dat is onze missie.”

nele aanpak. Wij versnellen de processen. In Utrecht, Twello, Culemborg en Heiloo hebben wij volledig energieneutrale gebouwen gerealiseerd binnen de bekostigingsnormen van de sector. Wij ontwikkelen en verhuren onderwijshuisvesting vanaf 1.500 m² en nemen ook portefeuilles onderwijshuisvesting over. We werken zonder winstdoelstelling binnen het bekostigingsstelsel. Het schoolbestuur brengt uitsluitend de mivergoeding voor energie en onderhoud in en de gemeente bekostigt aanvullend tot de hoogte van de huursom vanuit de algemene uitkering uit het Gemeentefonds. De onderwijsinstellingen lopen geen onderhoudsrisico’s meer en gemeenten zijn doorgaans veel goedkoper uit dan traditioneel. “

Figuur 3: transitieschema Huren als een Eigenaar

Figuur 2: verantwoordelijkheidstoedeling bewust investeren

HUREN ALS EEN EIGENAAR Donald van der Veen is directeur-bestuurder van Stichting Maatschappelijk Vastgoed. SMV is een doelcorporatie en biedt sinds 2008 onderwijshuisvesting zonder zorgen aan. “Ons concept heet Huren als een Eigenaar. Ik vind dat Nederland niet handig omgaat met de klimaatagenda, waardoor ontwikkelingen nodeloos traag gaan. Dat komt ook omdat veel gemeenten vasthouden aan de traditio-

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

figuur 4: kasstroomschema Huren als een Eigenaar

BESTUUR EN BELEID

realiseerde voor één gebruiker, maar nu juist met meerdere gebruikers na elkaar of gelijktijdig. Dat betekent dat je midden in het proces staat en samen op zoek moet gaan rond vragen over de rechtsvorm, het eigenaarschap, medegebruik en het beheer van het gebouw. Doelstelling van het gebouw is om participatie te faciliteren voor de samenleving en dat is meer dan alleen onderwijs verzorgen.”

Marc Braaksma

BNG Bank Onderwijsdagen 2019 BNG Bank organiseert dit jaar nog twee Onderwijsdagen, bestemd voor school besturen PO/VO en ambtenaren/bestuurders van gemeenten (verantwoordelijk voor onderwijshuisvesting). Donderdag 17 oktober 2019 Noorderpoortcollege, Groningen Donderdag 21 november 2019 De Fliert, Twello Figuur 5: gemeente verstrekt borgstelling aan de bank.

Kijk voor meer informatie en aanmelden op bngbank.nl/onderwijsdagen.

Linksonder de nieuwe eigenaar, welke een beschikking ontvangt met vergoeding van de kosten van het krediet en rechtsonder als opdrachtgever, de bouw financiert met het geborgde krediet.

Al onze projecten zijn sinds 2014 volledig energie neutraal en we hebben daardoor een grote ervaring opgebouwd op dit gebied. Per gemeente richten wij een beheerstichting op voor de exploitatie van de onderwijshuisvesting in die gemeente. Deze beheer stichting wordt door SMV bestuurd en is verantwoordelijk voor het onderhoud van het gebouw en de installaties. De beheerstichtingen leggen verantwoording af aan gemeenten en instellingen. SMV treedt op als bouwheer en aanbestedende dienst en realiseert de huisvesting, waarbij sprake is van volledig maatwerk naar wens van de onderwijsinstelling. De onder wijsinstelling huurt op basis van een bekostigingsovereenkomst met de gemeente. BNG Bank financiert onze projecten op basis van een arrangement voor geborgde leningen, zodat dezelfde tarieven als voor gemeenten kunnen worden gehanteerd. Het concept is getoetst door de Inspectie van het Onderwijs, de Belastingdienst en RVO.” GEBORGDE FINANCIERING Marc Braaksma is senior adviseur ruimtelijke economie bij Sweco. Sweco begeleidt het maatschappelijk participatietraject van verschillende vaak nieuwe gebruikers in een totaal concept waar onderwijs de hoofdmoot is. Sweco doet dat met de betrokkenen zelf. De complexiteit wordt veroorzaakt doordat voorheen een bestuur een regulier schoolgebouw

“De gemeente is verplicht om onderwijshuisvesting te bekostigen, uiteraard binnen de reguliere afspraken met het onderwijsveld, die vaak in een integraal huisvestingsplan zijn neergelegd. In het model van geborgde financiering wordt een nieuwe maatschappelijke eigenaar gecreëerd van het gebouw. Het bestuur van deze eigenaar wordt gevormd door en met de participanten, waaronder de school. De gemeente vergoedt, bij beschikking, aan de eigenaar de rente en aflossing van de investering in de onderwijsvoorziening en staat borg voor de restant hoofdsom. De eigenaar van het gebouw met de onderwijsvoorziening leent vervolgens van de BNG, waarbij de rente volgens de omslag van de gemeente is en ongeveer 0,5% lager dan de marktrente. Dat betekent dat het bouwbudget ongeveer 9% hoger wordt tegen dezelfde gemeente lasten. Bijkomend voordeel is dat er annuïtair in plaats van lineair kan worden afgeschreven; nu mogen gemeenten immers volgens de gemeentelijke verordening vaak alleen lineair afschrijven. De gemeenteraad moet drie besluiten ineens nemen: een jaarlijks bedrag voor aflossing/rente voor onderwijshuisvesting, een borgstelling op de hele leensom en een zekerheid vestigen op de grondpositie, zodat het niet op de balans van de gemeente verschijnt. Verder wordt de samenwerking contractueel vastgelegd, de bouw voor een vast bedrag gegund en er mogen planologisch geen obstakels zijn.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

GEEN ZORGEN â&#x20AC;&#x201C; DE LUCHT IS SCHOON! Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com 16

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Column

Opladen en aan de bak!

oals te doen gebruikelijk organiseert uitgever/drukker Ten Brink elk jaar een uitje waar alle mensen die zich voor Schooldomein inzetten uitgenodigd zijn. Dit keer was het thema: “Hoe mooi is Holland” en dat betekende dat we in de geschiedenis zijn gedoken, een boottocht over het IJ en door de grachten van Amsterdam hebben gemaakt en uiteindelijk in een fijn restaurant zijn geëindigd. Opladen heet dat; want we gaan met veel plezier en passie de nieuwe jaargang van Schooldomein in. De 32e alweer en daar gaan we iets moois van maken; met mooie verhalen over aansprekende projecten, boeiende grote interviews en debatten op het scherpst van de snede. En volgend voorjaar wacht een mooi Schooldomein symposium over de stand van de Nederlandse Scholenbouw. We gaan er weer tegen aan!

Een jaar lang Schooljudo

De werkdruk op scholen wordt steeds hoger. Zou het daarom niet fijn zijn als: •D e kinderen wekelijks een moment kunnen uitrazen op de judomat? •D e ogen elke week een moment gericht zijn op de Entertrainer en de leerkracht even uit de spotlights kan stappen? •D e kinderen een jaar lang werken en heel veel leren over vertrouwen, respect en samenwerken? Schooljudo helpt docenten bij het creëren van een veilige en fijne sfeer. Dit vormt de basis om iedere klas en ieder kind in zijn of haar kracht te zetten. Schooljudo brengt de eeuwenoude filosofie van het judo via een vernieuwende en speelse methodiek de speel- of gymzaal en klas in. Dat levert een significante bijdrage aan de fysieke, sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling van een kind. Én aan de groepsdynamiek van een klas. Kies voor een heel jaar Schooljudo en werk daarmee aan: •D e thema’s vertrouwen, samenwerken en respect; •G roepsdynamiek en schoolklimaat; • Valpreventie; •M otorische ontwikkeling; • S ociale vaardigheden. Kijk voor meer informatie op schooljudo.nl of vraag direct een offerte aan via schooljudo.nl/aanvragen.

Trends in Onderwijsland Een schooljaar lijkt zich voort te bewegen van vakantie naar vakantie. Is de zomervakantie achter de horizon verdwenen, doemt de herfstvakantie weer op. Louter vrije tijd of ook perioden om te reflecteren op onderwijs? De inspiratie voor deze reflectie is met name geleverd door oudmedewerkers van de grote pedagogische centra van weleer en gesprekken in het kader van het recent verschenen boek ‘De bril van de leraar’, van Pieter Leenheer. De centra hebben zich met name gericht op de ontwikkeling van vernieuwende pedagogisch-didactische kwaliteiten van docenten. Het genoemde boek beschrijft echter dat het ontbreken van gedeelde opvattingen over vak en beroepsidentiteit van docenten, de acceptatie van vernieuwingen belemmerd heeft. Opvallend bij onderwijsvernieuwingen is de ‘getijde-werking’ aan overheidsbemoeienis. Na een vloedgolf aan intenties en vernieuwingsvoornemens, heeft een ebstroom in de overheidsbekostiging deze pedagogische centra grotendeels uit het zicht van de scholen doen verdwijnen. Met het verdwijnen van deze grote instituten, verdween eveneens een schat aan ervaring, kennis en onderzoeksresultaten. Gegevens die nu node gemist worden om reeds geleerde lessen te kunnen benutten bij het inhoud geven van het zgn. Curriculum.nu. Docenten en schoolleiders zijn nu zelf in beeld om de vernieuwing vorm te geven, zij het met enige aandrang van de overheid en sectororganisaties. Onderwijsland beheert nu zelf zijn vernieuwingsdrang, onder het motto ‘21-eeuwse vaardigheden’. Gesproken over de getijde-werking in onderwijsbeleid, is de beweging rond ontkoppelen en samen voegen van vmbo- en mbo een ander voorbeeld. Sinds de 80-er jaren van de vorige eeuw is beleid gevoerd om voorbereidend en kwalificerend beroepsonderwijs een gescheiden, eigen rol te geven. Gewijzigde omstandigheden en andere visies koersen al enige tijd aan op herziening van dit beleid. De augustusbrief van de onderwijsbewindslieden (her)bevestigt deze beleidswijziging. Het wetsvoorstel gericht op ‘Sterk Beroepsonderwijs’ maakt het nu weer mogelijk dat vmbo en mbo als één geheel aangeboden kunnen worden. Het samenspel van overheid en lobbygroepen blijft altijd boeien. Ook in de sector zorg en welzijn. Zonder rekening te houden met gewijzigde (arbeidsmarkt)omstandigheden en de werkdruk bij de werknemers, wordt op het grensvlak onderwijs-arbeidsmarkt een ‘oude vete’ beslecht in ‘verpleegkundeland’. Althans die indruk wordt gewekt. Verpleegkundigen met een hbo-opleiding versus verpleegkundigen met een andere opleidingsachtergrond. Een kwestie uit de vorige eeuw die aanvankelijk, relatief ongemerkt, met nieuwe regelgeving opgelost lijkt te worden ten nadele van de duizenden ‘anders-opgeleiden’. In dit geval met voorbijgaan van de werkelijke problemen die om een oplossing vragen: De grote en groeiende tekorten aan betrokken, deskundige medewerkers en het imago van de sector. In-service opgeleiden, mbo- en hbo-opgeleiden staan voor de taak om gezamenlijk antwoorden te geven op deze vragen. Het onderkennen van deze noodzaak vraagt ook om een overheid die terughoudend is met regelgeving die werkdruk verhoogt en samenwerking belemmert. Jaap de Kruijf

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Frank Gortemaker, Berenschot

Vernieuwde benchmark scherper en toegankelijker dan ooit De vraag naar een gedegen verantwoording en inzicht in de besteding van middelen is onverminderd actueel voor onderwijsbesturen. Zo constateerde de Onderwijsraad afgelopen jaar dat ‘de discussies over bestedingen in het onderwijs lijden onder gebrekkig inzicht in hoe onderwijsinstellingen middelen besteden’. Het uitvoeren van een breed en gefundeerd onderzoek lijkt daarmee urgenter dan ooit.

e Onderwijsraad constateert dat het inzicht in de bestedingen matig is omdat er nauwelijks koppeling is tussen doel en uitgave, maar ook omdat een beeld over de redelijke hoogte van de uitgave ontbreekt. Daarom wordt de suggestie gedaan om met benchmarks en normeringen onderwijsinstellingen te helpen. Het inzicht in de totale bedrijfsvoering levert de sector handvatten waar te kunnen (bij)sturen, maar ook een gefundeerd antwoord op de vragen van alle belang hebbenden bij goed onderwijs. Dat zijn mede werkers, toezichthouders, maar ook de ouders. De benchmark van Berenschot is een geijkte methode om antwoord te geven op deze vragen. De uitkomst ervan ondersteunt bij verantwoording, geeft inzicht in normen voor formatie en kosten, focust op optimale en efficiënte inrichting en helpt bij een toekomstbestendige inrichting van de organisatie. Door automatisering is de tijdsbesteding voor aanleveren van gegevens met 80% gereduceerd en lukt het besturen om in een dag de benchmarkgegevens aan te leveren en een conceptresultaat van de benchmark te bekijken. Dit kunt u verwachten: 1. K ERNACHTIGE VERANTWOORDING De samenvatting toont de belangrijkste uitkomsten van de benchmarkvergelijking. U krijgt inzicht in de kenmerken van de groep organisaties waarmee is vergeleken en vervolgens de uitkomsten op een aantal veelgevraagde en cruciale indicatoren. Zo geeft u snel en eenvoudig inzicht in de formatie en kosten van uw bestuur aan toezichthouders, MR-leden, medewerkers of ouders. Daarbij krijgt u niet alleen overzicht over het eigen personeel maar ook inzicht in hoe dat zich verhoudt tot soortgelijke besturen. Hiermee

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

beantwoordt u vragen zoals: Besteed ik voldoende middelen aan het primair proces? Hebben we een groot bestuurskantoor? 2. OPTIMALISATIE EN EFFICIËNTIE De uitslagen van de benchmark worden overzichtelijk gepresenteerd in tekst en beeld zodat u snel en eenvoudig de conclusies tot u kan nemen. De conclusie in de titel wordt met een grafiek of tabel toegelicht. Door het hele online rapport vindt u vergelijkingen met het gemiddelde van de groep, maar ook de laagste 25%. Het gemiddelde geeft een norm die u als bovengrens kunt hanteren voor een efficiënte inrichting. De norm voor de laagste 25% in de groep kunt u als ondergrens hanteren, waaronder de kans groot is dat de kwaliteit van dienstverlening in het gedrang komt. Zo krijgt u informatie die u helpt om te bepalen wat voor uw bestuur, met uw eigen situationele factoren de optimale omvang is. Met de afwijkingen en het berekende verschil weet u precies hoe groot de afstand tot de vergelijkingsgroep is en hoeveel kosten meer dan wel minder worden gemaakt in de vergelijkingsgroep. Zo kunt u bijvoorbeeld vragen met betrekking tot het lerarentekort beantwoorden: Heb ik mijn ondersteuningsorganisatie efficiënt genoeg ingericht, zodat leraren het werk optimaal kunnen doen? 3. NORMEN FORMATIE EN KOSTEN Het blijft echter niet bij een overzicht op hoofd lijnen. De benchmark vergelijkt tot op afdelings- en functieniveau, waardoor u een gedetailleerd inzicht krijgt in waar uw organisatie de middelen inzet en hoe vergelijkbare besturen dat doen. Op deze manier biedt de benchmark niet alleen overzicht over kosten

ORGANISATIE EN BEDRIJFSVOERING 1

en formatie, maar ook inzicht door het te vergelijken met soortgelijke besturen en verklaringen door een relatie te leggen met trends en ontwikkelingen in de sector. Zo kunt u vragen beantwoorden zoals: Zijn er functies onderbezet of juist overbezet? Geef ik het geld aan mijn voorgenomen doelen uit? Besteed ik voldoende middelen aan het primair proces?

4. TOEKOMSTBESTENDIGE INRICHTING Naast de samenvatting biedt het benchmarkplatform een detailoverzicht waarin interactief tot op functieniveau kan worden ingezoomd en subcategorieën worden gepresenteerd zoals bijvoorbeeld de centrale functies en decentrale functies gesplitst. Met deze gedetailleerde informatie kunt u specifieke vragen met betrekking tot de continuïteit van de organisatie op lange termijn beantwoorden. Denk daarbij aan

“De Onderwijsraad constateert dat het inzicht in de bestedingen matig is omdat er nauwelijks koppeling is tussen doel en uitgave” vragen zoals: Heb ik voldoende specialisten aangetrokken die de hedendaagse vraagstukken in de bedrijfsvoering kunnen oplossen? Heb ik voldoende onderwijsinnovatiekracht in huis? Heb ik voldoende geïnvesteerd in beleidsmatige slagkracht? Kan ik de omvang van het bestuurskantoor verantwoorden? Met de benchmark krijgt u overzicht en inzicht in de formatie en kosten. Daarbij krijgt u een indicatie van de verder te onderzoeken functies door een vergelijking op kosten en formatie met referentiegroepen. We kiezen er bewust voor om geen beoordeling van ‘goed’ of ‘fout’ te maken. De benchmark is bedoeld als leerinstrument waarmee besturen op een objectieve en betrouwbare wijze zich onderling kunnen vergelijken en leren van elkaar. We brengen focus aan door te laten zien waar kosten en/of formatie niet met elkaar in evenwicht zijn. Op die manier worden concrete indicaties afgegeven waar opvolging gewenst is. Wilt u meer weten of met een testaccount zelf eens door de benchmark en het platform heen klikken? Stuur dan even een mail aan benchmarkonderwijs@berenschot.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Meer weten? Voor meer informatie en inschrijven gaat u naar www.berenschot.nl/benchmark-onderwijs

Uw bedrijfsvoering onderbouwd verbeteren? De Benchmark Onderwijs 2019 start in oktober

BENCHMARK INSTITUUT 20

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

ORGANISATIE EN BEDRIJFSVOERING

Tekst Sibo Arbeek

Onderwijs in Spanje: Staat of Particulier Terwijl in Nederland het wetsvoorstel voor het primair en voortgezet onderwijs in de maak is waarin zaken als renovatie en verdere verduurzaming zijn geregeld evenals het verplicht opstellen van een strategisch huisvestingsplan, kijkt Schooldomein over de grenzen. Dit keer in Spanje.

aren geleden reisde ik met het Nederlands Forum voor Onderwijsmanagement als onderdeel van het Europese netwerk EFEA langs verschillende landen, om daar scholen te bezoeken en met directies, leraren en vooral ook leerlingen te praten. In Spanje werden we als hoogwaardigheidsbekleders steevast onthaald in de mooiste monumenten, doorgaans in gebruik als overheidsgebouwen. Wat opviel tussen de collega Spaanse leden van het netwerk was de voelbare rivaliteit tussen de Catalaanse en Madrileense vertegenwoordigers, terwijl iedereen voor goed onderwijs in goede scholen stond. Madrid stond voor het centrale gezag en de onderdrukking; de regio’s voor vrijheid en verzet en dat is nog steeds zo. De Spaanse autoriteit, het Ministerio de Educación, Cultura y is samen met de onderwijsautoriteiten van de autonome regio’s, verantwoordelijk voor het onderwijs. Onderwijs in Spanje is verplicht en gratis voor kinderen tussen 6 en 16 jaar oud. Het omvat het basisonderwijs tot 12 jaar en het verplichte voortgezet onderwijs tot de leeftijd van 16 waarin studenten verplicht zijn om hun Spaanse School einddiploma (ESO) te behalen. Scholen in het onderwijssysteem van Spanje zijn verdeeld in drie categorieën: openbare scholen (colegios públicos), particuliere scholen gefinancierd door de staat (colegios concertados) en scholen uitsluitend particulier gefinancierd (colegios privados). Ongeveer 67.4% van de Spaanse schoolkinderen gaat naar openbare of staatsscholen, 26.0% naar de particuliere scholen gefinancierd door de staat en 6.6% naar de particuliere scholen. Studenten ouder dan 16 kunnen kiezen door te gaan met het niet verplichte hoger voortgezet onderwijs (Bachillerato). Na het behalen van de Bachillerato kunnen studenten toelatingsexamens (Selectividad) doen voor universiteiten naar keuze. Op Spaanse scholen wordt verplicht in het Castiliaans of Spaans lesgegeven; autonome deelstaten zoals Catalonië, Valencia, Galicië en Baskenland geven ook les in de regionale

Directies hebben geen of zeer weinig eigen middelen voor de exploitatie van het gebouw

taal. Hoewel staatsonderwijs gratis is, moeten ouders zelf dure schoolboeken aankopen. Vele gemeenteraden subsidiëren gedeeltelijk of volledig schoolaankopen en extra activiteiten zoals sport, kunst en handwerk. Kinderen worden geacht in de nabijheid van het wonen naar de (staats-)school te gaan. Vaak is er een gesubsidieerde busdienst die voor de ouders volledig gratis is. Particuliere scholen zijn duurder en moeten in maandelijkse of jaarlijkse termijnen worden betaald. De meeste gesubsidieerde particuliere scholen draaien op een Spaans onderwijsprogramma, maar sommige internationale of tweetalige scholen worden alleen gesubsidieerd op voorwaarde dat ten minste 25% van hun leerlingen Spaans zijn. Met name de gevolgen van digitalisering staat hoog op de agenda en in de gesloten gangenscholen die ik bezocht was steevast een ruimte met computers ingericht. De regio en daarbinnen de gemeenten zijn verantwoordelijk voor het stichten, bouwen en inrichten van scholen. Directies hebben geen of zeer weinig eigen middelen voor de exploitatie van het gebouw en worden doorgaans niet betrokken bij het opstellen van een programma van eisen. Dan doen we het hier toch beter!

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Anders werken aan bouwen met visie is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten, ontwerpers en inrichters mooie voorbeelden daarvan.

Foto’s Maarten Noordijk

aan BRIQUE architecten. Het architectenbureau heeft deze heldere vraagstelling beantwoord door de belangrijkste ruimte van de school – de aula – letterlijk centraal te stellen.

VELLESAN COLLEGE IJMUIDEN DOOR BRIQUE ARCHITECTEN Hoe kunnen we voor het vernieuwd vmbo-onderwijs ruimte scheppen? Een plek waar leerlingen zich veilig en vrij voelen met vanzelfsprekende ontmoetingsplaatsen? Dit waren de belangrijkste vragen van Marc Boelsma, rector van het Vellesan College in IJmuiden,

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

De aula bevindt zich aan de kop van de zogenoemde onderwijs-as over de Briniostaat. Het is de verbindende schakel tussen twee gebouwdelen, maar ook tussen de leerlingen en de docenten. Iedereen die de school betreedt of doorkruist komt erdoor. Dankzij de gelaagdheid van de drie verdiepingen hoge ruimte, de grote tribunetrap en de afgeronde balkons, krijgt de aula haast een museaal karakter. Net als de aula baadt het restaurant aan de kop van het gebouw in het daglicht. Door de enorme glazen puien wordt hier het onderwijs tentoongesteld aan de buurt. Eens in de maand kunnen oudere buurtbewoners zelfs naar binnen, als de leerlingen een speciale maaltijd bereiden. Om het hoge ambitieniveau van BRIQUE architecten te realiseren was een intensieve samenwerking noodzakelijk. Van brandveiligheidsadviseur tot de aannemer en de interieurbouwer, alle meewerkende partijen dachten mee. Het resultaat is een pronkstuk, een vriendelijk gebouw waar de leerlingen vol trots naartoe gaan.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

Anders werken aan Bouwen met Visie Anders werken; Aanbouwen met Visie

Foto’s Jordi Huisman Photography

UITBREIDING EN VERBOUWING EBEN-HAËZERSCHOOL DEN HAAG DOOR OBLIQ ARCHITECTUUR De Eben-Haëzerschool in Den Haag barstte uit zijn voegen. Binnen die voegen bevond zich een kinderdagverblijf dus groeien was eenvoudig; zonder KDV was het gebouw weer groot genoeg. Maar dat wilden school en kinderopvang niet. De mogelijke doorgaande lijn en samenwerking na school was een belangrijk element van hun visie. De gemeente Den Haag wilde meedenken. En zo start de school dit jaar met een KDV op de begane grond en een Aanbouw op het dak: een nieuwe 2e verdieping. Tussen de twee nieuwe groepsruimten is een flexibel te gebruiken werkruimte gesitueerd die met beide groepsruimten te verbinden is. Op de nieuwe verkeersruimte van de 2e verdieping en de bestaande verkeersruimte van de 1e verdieping zijn werkhoeken gecreëerd. Met de hoog doorlopende glasvlakken is gezocht naar zoveel mogelijk daglichttoetreding. Tussen de openingen is in de gevel met steenachtig materiaal aansluiting gevonden met het bestaande gebouw. Tegelijkertijd straalt de aanbouw een eigen identiteit uit. Zo is Anders gewerkt aan een Aanbouw

met Visie. Eerst in het proces van ‘wat willen we’ en ‘wat kunnen we’. En vervolgens in de uitwerking met ‘hoe willen we dan gaan werken’. Het resultaat is broodnodige hoog kwalitatieve nieuwe ruimte voor de school, ruimtelijke invulling voor hun gewenste manier van werken en een duurzame samenwerking tussen school en KDV voor kinderen van 0-12 jaar. In juli 2019 was de bouw klaar en dit schooljaar is de vernieuwbouw in gebruik genomen.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Het beste advies voor de beste gebouwen BOAadvies ondersteunt gemeenten, schoolbesturen en welzijnsinstellingen bij nieuwbouw, verbouw, aanpassing en onderhoud van hun vastgoed. Als gesprekspartner voor alle betrokken partijen zorgt BOAadvies voor heldere, professionele begeleiding in elke fase van het bouwproject.

Amsterdam

Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

088 235 04 27

www.boa-advies.nl

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

scholenvanbuko.nl

O NT W E R P • R E A L I SAT IE • OND ERHOU D

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

180449_ADV_BUKOHuisvesting_Schooldomein_201x135_01.indd 1

FLEX I B ELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE DI E N S TV E R LE N I N G

4-5-2018 16:07:41

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

CAMPUS KOLLUM: LICHT, TRANSPARANT EN OPEN

Een gebouw waarin verbinding centraal staat Twee scholen voor voortgezet onderwijs in het Friese dorp Kollum hadden beiden met krimp en verouderde gebouwen te maken. Ze besloten de handen ineen te slaan en samen met het dorpshuis de Colle en de bibliotheek de basis te leggen voor Campus Kollum; het gemeenschapscentrum voor educatie en kunst. Het werd een gebouw vol licht, ruimte en energie.

ocatiedirecteur Bea Kroeze van Piter Jelles Impulse Kollum, directeur Sjoerd de Jong van Lauwers College Kollum en Grijpskerk en teamleider Jannie de Vries van het Lauwers College vertellen het verhaal over campus Kollum, aangevuld door Tony van Zon van VELUX Commercial, Bert Jongsma van Hesco Bouw en architect Foppe Hoekstra van VMEZ architecten. Sjoerd: “We zaten in twee oude gebouwen, die niet meer van deze tijd waren. De gemeente vroeg ons wat we wilden; twee nieuwe scholen was niet reëel, ook gezien de krimp. Bovendien waren de gebouwen van de bibliotheek en het dorpshuis De Colle met het theater ook aan vervanging toe. In gesprek met elkaar ontstond het idee om met de vier partijen

een multifunctioneel gebouw te creëren waarbij het hele dorp zou meeprofiteren. Zes jaar geleden hadden we de eerste bijeenkomst. Toen dachten we; het zal wel en nu is het zover. Prachtig toch dat we dit voor het dorp kunnen realiseren.” FUNCTIONEEL, DUURZAAM EN MOOI Hesco Bouw leverde het gebouw in mei op. Project leider Bert Jongsma: “Wij wilden geen bijzonderheden in de constructie, maar een zo functioneel mogelijk gebouw, traditioneel gebouwd op heipalen, een balkenrooster en kanaalplaatvloeren, met een combinatie van een staal- en betonconstructie, opgevuld met schilvloeren en kanaalplaatvloeren, een hsb-binnenblad en een gemetselde buitenschil.

“Het hele gebied is verblijfsruimte en nodigt uit tot sociale interactie”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

En binnen een schip vol gipsplaten en akoes tische systeemplafonds. De centrale ruimten hebben vloerverwarming, de lokalen luchtverwarming. Die werken nog op gas, maar het gebouw is optimaal geïsoleerd en luchtdicht, dus de gebruikers kunnen eenvoudig omschakelen op een gasloze techniek. Dat was ook het belangrijkste criterium in deze Design & Build aanbesteding met een uav-gc-traject. Functionaliteit stond op de eerste plaats, daarna duurzaamheid en materiaalgebruik en natuurlijk architectuur.” Architect Foppe Hoekstra: “Het is ontworpen als een centraal plein met daaromheen alle functies bij elkaar in het zicht, met op het plein kiosken voor gezamenlijke faciliteiten als de keuken. Het hele gebied is verblijfsruimte en nodigt uit tot sociale interactie. Door samen te werken zet je vierkante meters efficiënter in; het gebouw heeft een toneelzaal met een volwaardig podium van De Colle dat overdag als drama- en muzieklokaal fungeert voor de scholen. De leslokalen kunnen vergaderzalen zijn en je kunt overal leren en ontmoeten. Het is een open gebouw waar reuring en leven is en dat overdag en ’s avonds intensief gebruikt wordt.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

EIGEN ONDERWIJSCONCEPT Jannie de Vries over het onderwijs: “We zijn twee scholen met elk een eigen brinnummer, maar in de praktijk loopt alles door elkaar heen. Samen hebben we een dikke 400 leerlingen die ongeveer gelijk over de scholen verdeeld zijn. Dat kan ook omdat we aanvullend zijn. We zijn twee verschillende scholen met beide een eigen onderwijsconcept waarbij we steeds meer zullen gaan samenwerken. En uiteraard in het belang van het kind. We hebben de lestijden wel op elkaar afgestemd, anders werkt het niet. Wij, Lauwers College, bieden de basis, kader en mavo niveaus aan met daarin de afdelingen PIE, BWI, D&P en ZW en Piter Jelles Impulse biedt mavo, havo en vwo aan. Wij noemen onszelf mavo vakbekwaam en dat betekent dat onze mavo leerlingen meer oog voor de praktijk hebben.” Bea Kroeze: “De mavo leerling van Piter Jelles is meer gericht op het theoretische gedeelte. Het is maar net waar je je prettig bij voelt. We bijten elkaar niet; delen de personeelskamer en maken gebruik van de algemene ruimtes zoals de bibliotheek. “ Jannie: “Dat we een transparant en open gebouw wilden was voor beide scholen vanaf het begin helder. Ons onderwijs is ook transparant, laagdrempelig en voor iedereen zichtbaar. Er is zoveel meer mogelijk dan onderwijs binnen die vier muren en die busopstelling. Wij vinden gepersonaliseerd leren belangrijk, waarbij leerlingen op verschillende plekken kunnen leren. Je kunt hier in een open ruimte werken, samenwerken met anderen, die soms ook op een ander niveau zitten. Dit gebouw biedt die mogelijkheden. De kinderen van het Lauwers College hebben elke week een gesprek met hun coach; waar ben je, hoe leer je en wat heb je nodig om je doelen te bereiken? We stimuleren kinderen ook naar buiten te gaan.” Bea:

ONTWERP EN INRICHTING

Vlnr: Sjoerd de Jong, Jannie de Vries en Bea Kroeze

“Gepersonaliseerd leren zit in ons DNA. Dat kan soms ook klassikaal zijn als het beter is. We sluiten aan bij wat voor de leerling goed is. Gepersonaliseerd leren betekent dat leerlingen leren wat moet maar daarnaast is het even belangrijk dat we leuke mensen van ze maken en zelfbewuste burgers in de wereld van morgen.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Campus Kollum, met twee scholen voor voortgezet onderwijs, een bibliotheek en het dorpshuis Opdrachtgever Stichting Campus Kollum Projectmanagement Sweco Nederland & BCN Groep Architect Foppe Hoekstra, Van Manen en Zwart Architecten Aannemer Hesco Bouw Adviseurs daglicht Modulaire Lichtstraten van VELUX Commercial Ingebruikname Augustus 2019

TOPGEBOUW Bea knikt: “Het is een topgebouw en het voelt vanaf het eerste moment goed. Het is licht, ruim, kleurrijk en verbindend. De Campus ligt in het centrum van het dorp en vanuit de computerruimte kijk je prachtig het dorp in, waardoor binnen en buiten samenkomen. Foppe heeft goed naar de vier partijen geluisterd, waar het echt een gemeenschapsgebouw kan worden. Die ambitie hebben we ook naar elkaar uitgesproken.” Jannie: “Het programma van eisen is met alle vier partijen samen opgesteld. We wilden een licht, open en transparant gebouw waar iedereen gebruik van zou kunnen maken. Die openheid ervaar je overal, ook naar de onderwijsruimten. Je ziet leerlingen met houtbewerking bezig en andere die met zorg rond het bed bezig zijn. Het bijzondere van het gebouw is het mooie lijnenspel, in combinatie met de kleuren en de inrichting. Overal valt wat te beleven en wat te zien. We wilden vooral geen eilandjes met overal gesloten deuren. Niemand heeft meer een eigen kantoor. Voor iedereen is het wennen als je gewend bent om je eigen kantoor te hebben. Sommige collega’s zijn al 20 jaar bij onze school en dan is het wel even spannend. Ik zeg dan: wees dankbaar wat je hebt en laat los wat je had. Wij zien vaak meer beren op de weg dan de leerlingen. Die komen elkaar elke dag in het dorp en op het sportveld tegen en nu ook op school. Dat vinden ze geweldig.”

Tony van Zon

NATUURLIJK DAGLICHT Sjoerd: “Het idee van veel natuurlijk daglicht kwam van Foppe; hij heeft een fantastische vide gemaakt; helemaal open, met trappen en een brugverbinding en overal leuke werkplekken. Het dak bestaat uit modulaire lichtstraten van VELUX Commercial, die ook geopend kunnen worden, waardoor je op een natuurlijke manier kunt ventileren. Het is een fijne ruimte geworden waar iedereen graag wil zijn, met een mooie hoogte. Je kunt er de wolken zien en het daglicht straalt naar beneden en ook in de kantine. Het is echt een kameleonachtig gebouw geworden, dat ’s avonds op verschillende manieren wordt belicht, zodat hij transformeert. Het metselwerk is met verschillende technieken uitgevoerd, zodat het licht er steeds anders op valt. Ook van binnen is het een kameleon, waarbij de gebruikers op verschillende momenten van de fijne ruimtes gebruik kunnen maken. Het is een uniek concept en iets waar je als dorp gigantisch trots op kunt zijn. Campus Kollum is op recht een prachtig gemeenschapsgebouw voor educatie en kunst.” Kijk voor meer informatie op veluxcommercial.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Bianca Scherpenhuyzen

Betere akoestiek zorgt voor betere prestaties leerlingen

Onlangs zijn alle kinderen in Nederland weer begonnen aan een heel nieuw schooljaar. Sommige kinderen kijken met veel plezier uit naar de start van de lessen terwijl anderen de vakantie graag met een paar extra weken zouden verlengen. Het vooruitzicht om weer terug te zijn in een klaslokaal waar je de hele dag in doorbrengt is vaak wennen na een lange periode vrij te zijn geweest. Goede akoestiek kan daarbij doorslaggevend zijn.

iet altijd zijn de omstandigheden in de klas optimaal om te kunnen leren. Eén van de aspecten die hierbij een grote rol speelt is de akoestiek. Te veel lawaai in de klas zorgt ervoor dat leerlingen snel afgeleid zijn, ze kunnen zich moeilijker concentreren wat uiteindelijk ten koste gaat van hun prestaties op school. Uit een Brits onderzoek komt naar voren dat de meeste geluidsoverlast in klaslokalen niet wordt veroorzaakt door extern geluid van bijvoorbeeld vliegtuigen, treinen en auto’s, maar door de leerlingen zelf tijdens de lessen. Het onderzoek toont ook aan dat het verbeteren van de geluidsomgeving door het aanbrengen van een goed akoestisch plafond ervoor zorgde dat de nauwkeurigheid van de leerlingen met 35% steeg en het geluidsniveau wat ze ervaarden zelfs halveerde.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

REDUCTIE 3 DB Het gemeten effect van de installatie van een geluidsabsorberend plafond was een reductie van 3 dB in het geluidsniveau in een leeg klaslokaal. Het echte verschil zit hem echter in de verandering van het gedrag van de kinderen en docenten in de klas. Omdat iedereen verstaan en begrepen kan worden zonder stemverheffing, gingen leerlingen en docenten direct zachter praten. Maar liefst 7 dB zachter. De totale geluidsreductie van 10dB wordt door mensen ervaren als een halvering van het geluidsniveau. Dit leidde tot een groter welzijn voor leerkrachten en leerlingen, een veel rustigere en ontspannen omgeving en daardoor meer nauw keurigheid bij de dagelijkse schooltaken. De studie werd uitgevoerd door onderzoekers van

ONTWERP EN INRICHTING

“Het is bijzonder dat een relatief simpele maatregel als deze leidt tot zo’n opmerkelijk positief resultaat” de Engelse Heriot-Watt Universiteit gedurende een periode van drie jaar en had betrekking op kinderen tussen de 5 en 11 jaar in 70 lokalen van 15 scholen. Het is bijzonder dat een relatief simpele maatregel als deze leidt tot zo’n opmerkelijk positief resultaat. De ervaring die we hebben opgedaan binnen ons internationale netwerk op het gebied van akoestiek in scholen heeft ons geleerd dat akoestiek een onder gewaardeerd aspect van de kwaliteit van het onderwijs is en dat dit veel meer aandacht verdient. Het Britse onderzoek is niet het enige bewijs dat er een verband is tussen de akoestische omgeving en hoe kinderen presteren op school. Volgens een Duits onderzoek¹ blijkt geluid binnenshuis en nagalm in klaslokalen geassocieerd te zijn met slechtere prestaties van de kinderen in verbale taken. Ook een recent Amerikaans onderzoek² komt tot dezelfde conclusie. INTEGRALE BENADERING In het onderwijs wordt de meeste kennis nog steeds overgedragen door middel van spraak. De kwaliteit van de akoestiek in de onderwijsruimte kan daarom van doorslaggevend belang zijn of een opleiding wel of niet slaagt. Het is namelijk essentieel dat die spraak goed verstaanbaar is. Een integrale benadering van geluid, klimaat, luchtkwaliteit en licht zorgt voor een gezond binnenmilieu. Hiermee creëren we niet alleen voor onze kinderen een optimale plek om te leren maar ook, minstens zo belangrijk, een aangename en gezonde werkplek voor docenten. Daar komt bij dat we in een tijd leven waarin veel zaken in het onderwijs onder de loep worden genomen. Veel scholen denken na over hun manier van lesgeven en hun

visie, past deze nog wel in onze huidige tijd? Moeten we frontaal lesgeven of werken we beter in groepen? Zijn we duurzaam genoeg en voldoen we aan de eisen die daarin gesteld worden? Meer bewegen of juist concentratie onderwijs en gesloten klaslokalen of een open leeromgeving? Het gebouw is bij dit alles de basis, we zorgen voor gezonde lucht, voldoende daglicht en een aangename temperatuur. Helaas wordt de akoestiek te vaak vergeten. En net zoals we de andere aspecten aanpassen wanneer de ruimte groter wordt of de activiteit in de ruimte anders is, moeten ook de akoestische oplossingen worden aangepast. ONGEWENST GELUID Het is eigenlijk niet van deze tijd dat leerlingen die nu net weer begonnen zijn geremd kunnen worden in hun prestaties door een probleem dat vrij eenvoudig op te lossen is. Ongewenst geluid heeft niet alleen effect op het cognitief functioneren, maar het kan ook tal van gezondheidsproblemen veroorzaken. Stress, slaaptekort en gehoorverlies, om er maar een paar te noemen. Hoe meer we over lawaai leren, hoe meer we beseffen dat het slecht voor ons is. Daarom is het tijd dat we actie ondernemen om te zorgen voor een prettige, gezonde geluidsomgeving voor leerlingen, leerkrachten en alle andere medewerkers in het onderwijs. Wilt u meer informatie over het Heriot-Watt onderzoek of heeft u interesse in andere onderzoeken, ga dan naar ecophon.nl/

expertise. Wilt u meer weten over de invloed van akoestiek in de leeromgeving, neem dan contact op met Bianca Scherpenhuyzen via bianca.scherpenhuyzen@ecophon.nl.

¹ Technische Universiteit Kaiserslautern, ² Universiteit van Washington en Universiteit van California

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Martijn van Gemert - HEVO

FRISSE START VOOR FRISSE SCHOLEN

Visie op balans tussen kwaliteit en kosten van een schoolgebouw Wanneer is er sprake van een optimale balans tussen energiezuinigheid, gezondheid, duurzaamheid en kosten van een nieuw te bouwen school? Omdat HEVO streeft naar helderheid en gebruiksgemak ontwikkelden we een duidelijke en objectieve kwaliteitsstandaard voor onderwijsgebouwen.

Afgelopen maanden kampten veel scholen met klachten over het binnenklimaat. Sommige scholen waren zelfs genoodzaakt om een tropenrooster in te voeren. Het roept de vraag op wat het kwaliteitsniveau van een toekomstbestendig nieuw schoolgebouw moet zijn en welke kosten hiermee gemoeid zijn. HEVO ontwikkelde een kwaliteitsstandaard die eenvoudig in het primair en voortgezet onderwijs toepasbaar is.

risse Scholen; u heeft ongetwijfeld van dit RVO-programma gehoord. Doel is om met dit programma te komen tot een goed binnenklimaat met een laag energieverbruik. Bijkomend voordeel van een Frisse School is dat een goed binnenklimaat wezenlijk bijdraagt aan een optimaal leerklimaat. En is een zeven dan voldoende

â&#x20AC;&#x153;Wanneer is er eigenlijk sprake van een energiezuinige, gezonde en duurzame school?â&#x20AC;&#x153;

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

of ga je voor een tien? Deze vragen krijgen de adviseurs van HEVO steeds vaker. Overheden en besturen willen bij nieuwbouw graag een helder antwoord op deze vragen. Daarom ontwikkelde HEVO vanuit haar eigen expertise en ervaring een duidelijke en objectieve kwaliteitsstandaard. Daarbij is als doel gesteld: de optimale balans tussen

ONTWERP EN INRICHTING

prijs en kwaliteit. Deze kwaliteitsstandaard helpt overheden en besturen om een heldere keuze te maken ten aanzien van kwaliteit, energiezuinig heid, duurzaamheid en kosten. Het maakt per Frisse Scholen-thema een afweging over welk ambitieniveau optimaal is en vormt daarmee een vertrekpunt voor het Programma van Eisen en/of prestatieafspraken. Daarnaast is inzichtelijk welk GPR Gebouw-niveau haalbaar is. Duurzaamheid wordt hiermee een meetbare entiteit. DUURZAAM ONDERWIJS De kwaliteitsstandaard is gebaseerd op de landelijk erkende instrumenten Frisse Scholen en GPR Gebouw. Energiezuinigheid, milieubewustheid, gezondheid en functionaliteit zijn breed geïntegreerd. Daarmee is het een zinvol instrument voor overheden en besturen om - bij voorkeur gezamenlijk - het Programma van Eisen voor een nieuw te bouwen school vast te stellen. HEVO schetst daarbij haar ideaalbeeld van het schoolgebouw van de toekomst: ‘Een schoolgebouw dat energieneutraal is en misschien zelfs de omliggende wijk van energie kan voorzien. Op het noorden volop daglicht en uitzicht op de educatieve schooltuin en aan de zuidzijde zorgen bomen, luifels en een gebouwoverstek voor

natuurlijke, verkoelende schaduw op de gevel. Per lokaal zijn de ramen te openen, is de temperatuur regelbaar en is zonwering aanwezig. Daarnaast wordt per ruimte het CO2-gehalte automatisch gereguleerd en wordt droge lucht voorkomen.’ Toekomstmuziek? Nee hoor, de technieken zijn er al! INVESTEREN IN DE TOEKOMST Geld of kwaliteit, dat is de vraag. Althans, zo wordt het vaak in het onderwijsveld gevoeld. Een goed geklimatiseerd gebouw zorgt voor goed les geven én volgen. Energieneutraal bouwen drukt de energie kosten en is daarmee klaar voor de energietransitie. Een duurzaam schoolgebouw heeft een hoge restwaarde. Met een beperkte meerinvestering zijn schoolgebouwen echt klaar voor de toekomst; de investering loont dus op meerdere vlakken. Deze kosteloze kwaliteitsstandaard geeft inzicht in duurzame keuzes en helpt om heel (kosten)bewust uw Frisse School te bouwen. Bij dit advies hebben we ook de HEVO nieuwbouwkostenconfiguratoren PO en VO beschikbaar. Neemt u daarvoor contact met ons op. Meer weten? Vraag het Martijn van Gemert, adviseur kosten en duurzaamheid bij het HEVO Expertisecentrum: martijn.gemert@hevo.nl of kijk op hevo.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

MUWI-SCHOOL TRANSFORMEERT TOT IKC DE SCHAKEL

In 4,5 maand duurzaam gerenoveerd met nul op de meter Projectarchitect Martijn van Leeuwen van RoosRos en Jan Leendertse van Fit4theFuture wachten me op bij de bouwplaats van IKC De Schakel in Vlaardingen: “Het is eigenlijk meer een assemblageplaats,” legt Jan uit, “de onderdelen worden vanuit de fabriek aangeleverd en hier in elkaar gezet.” In ruim vier maanden wordt de oorspronkelijke H-school duurzaam gerenoveerd tot een volwaardig IKC.

artijn: “Platform 31 heeft de gemeente Vlaardingen benaderd en maart dit jaar hebben de gemeente en het bestuur UN1EK de overeenkomst voor de duurzame renovatie van IKC De Schakel getekend. Ons consortium Fit4thefuture mag de duurzame renovatie uitvoeren en we bestaan uit Fit4theFuture BV (onderdeel van Renolution), BouwNext en RoosRos Architecten. De Schakel is één van de vijf pilotprojecten uit het programma School voor Energie van de Green Deal Scholen dat schoolbesturen ondersteunt bij het creëren van energieneutrale en gezonde basisscholen. De gemeente draagt voor twintig jaar middelen als netto contante waarde bij vanuit het gemeentefonds en het schoolbestuur de MI-vergoeding. Het resultaat wordt een IKC met nieuwbouwkwaliteit en gegarandeerd 30 jaar nul

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

op de meter en voor twintig jaar is het onderhoud en de exploitatie geregeld.” ENERGETISCH OPTIMALISEREN Jan: “Scholen kampen met een geweldig energieprobleem en krijgen niet altijd de middelen van de gemeente om duurzaam te renoveren. Nederland heeft een enorme voorraad scholen uit de jaren ‘50 en ‘60 met een stringente maatvoering waardoor we ze vrij eenvoudig energetisch kunnen optimaliseren. Voor maatvoering wordt het gebouw 3d-gescand, waardoor de maatvoering van de prefab-elementen tot op de millimeter nauwkeurig bepaald wordt. Onze methode bestaat eigenlijk uit het aanbrengen van een nieuwe gevel en installaties; een nieuwe jas en motor dus. De kracht van het concept is de integrale aanpak; niet elke keer weer een proces bij 0 beginnen, maar

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Duurzame Renovatie IKC De Schakel Vlaardingen Opdrachtgever Gemeente Vlaardingen en UN1EK Aannemer/architect Bouwconsortium ‘Fit4theFuture’ bestaande uit Renolution, BouwNext en RoosRos Architecten Bvo 2.440 m² ( bestaand was 1.600 m²) Renovatiekosten ca. € 1.850,-/ m² (inclusief btw), inclusief

een product ontwikkelen met vaste partners. Dat levert een proces op, waarbij organisatie, techniek en ontwerp integraal worden aangepakt. Fit4theFuture functioneert als OEM-er (Original Equipment Manufacturer) en zorgt ervoor dat producten direct vanuit de fabrikanten verwerkt worden. We werken met kant en klare producten die bewezen goed zijn zonder een overkoepelende aannemer; alles is prefab, behalve de fundering. De oude gevel wordt per lokaal binnen één dag verwisseld voor een nieuw element. De installateur hangt zijn spullen erin, net als de elektricien; we monteren het, sluiten het aan en zijn weer weg. Door standaardisatie en optimalisatie leveren we meer kwaliteit voor minder geld. Bij deze school is de totale bouwtijd 4,5 maand en een groot deel daarvan valt in de schoolvakantie. Door onze integrale aanpak is het echter ook mogelijk om de renovatie per lokaal uit te voeren, waardoor de processen binnen de school met beperkte overlast door kunnen blijven gaan.” Martijn over de plek: “De Van Boisotstraat ligt in de Westwijk in Vlaardingen; een eind jaren ‘50 wijk die

maakt van natuurlijke bronnen in het gebouw. De gevel en het dak zijn super isolerend en luchtdicht en de kinderen warmen mee waar nodig; een klas levert 2.500 watt aan natuurlijke kacheltjes en dan heb je in feite geen verwarming meer nodig. Veel scholen hebben dubbel glas en een installatie en daar zie je dat via transmissie 3.000 tot 4.000 watt via de installatie uit de school verdwijnt. De kinderen en leerkrachten verwarmen in feite de school in combinatie met triple glas, eenvoudige ventilatie en een goede luchtdichte buitenschil. Hier vind je geen luchtbehandelingskast op het dak.” INCLUSIEF ONDERWIJS Martijn: “Wij vertalen natuurlijk de onderwijskundige visie van de opdrachtgever in het ontwerp. Zo streeft IKC De Schakel naar inclusief onderwijs. In het onderwijs van nu hebben leerkrachten te maken met verschillende leerniveaus. Om hier beter op in te kunnen spelen, werken we in het nieuwe gebouw in vier leerpleinen voor de verschillende leeftijdsgroepen.

20 jaar onderhoud en exploitatie Ingebruikname oktober 2019 (bouwtijd 4,5 maand)

“Fit4theFuture functioneert als OEM-er waarbij producten direct vanuit de fabrikanten verwerkt worden” Martijn van Leeuwen (l) en Jan Leendertse

stedenbouwkundig gekenmerkt wordt door stempelverkaveling rondom groene brede stroken. Daar liggen dan de publieke voorzieningen, zoals deze school. Het is een sociaal gemêleerde wijk met veel nationaliteiten. De oorspronkelijke 1.600 m² van de school breiden we uit tot 2.440 m², omdat ook de kinderopvang hier onderdak krijgt. Het bestuur koos bewust voor renovatie, omdat ze dan geen vierkante meters hoefden in te leveren en dat is goed voor het onderwijs.” Jan: ”Alles is bij ons in een slimme gevel geïntegreerd, waarmee we het gebouw optimaal klimatiseren. In feite gooien we een thermische jas over de bestaande gevel waardoor het energieverbruik tot 0 afneemt. Carl-Peter Goossen van de BouwNext groep werkt vanuit het passieve huizen concept, waarbij je het klimaat zoveel mogelijk buiten houdt en gebruik

Het werken met leerpleinen sluit naadloos aan bij de inhoudelijke koers, waarbij de belevingswereld van de kinderen vaak niet veel groter is dan de Westwijk waar zij wonen. De kinderen in deze wijk hebben allerlei verschillende achtergronden en daarom heeft de school internationalisering als leidend thema en profileert zich het International Primary Curriculum (IPC). Binnen de Leerpleinen wordt thematisch gewerkt vanuit verschillende vakken. Deze duurzame renovatie betekent voor de directie dus ook dat ze een onderwijskundige slag kunnen maken.” Anders kijken naar onderwijsruimtes maakt meer differentiatie mogelijk zodat ingespeeld kan worden op complexe onderwijsvraagstukken. Kijk voor meer informatie op www.roosros.nl, www.fit4thefuture.nl en www.bouwnext.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst bbn adviseurs

Frisse scholen, is ‘uitmuntend’ noodzakelijk? Een goed binnenmilieu van scholen bevordert de prestaties van leerlingen én leerkrachten. Frisse lucht, voldoende licht en de juiste temperatuur en akoestiek bepalen of een ruimte prettig aanvoelt.

et Programma van Eisen - Frisse Scholen kent de klassen A, B en C, respectievelijk uitmuntend, goed en voldoende om het binnenmilieu te duiden. Behalve aan de lucht, temperatuur, licht en geluid wordt o.a. ook een score toegekend aan het energieverbruik van een schoolgebouw. Voor schoolbesturen is het soms lastig in te schatten welke onderdelen uit het Programma van Eisen - Frisse Scholen in hun geval de meeste impact hebben. Door heen en weer te schuiven tussen de verschillende scores kan een school de gewenste balans aanbrengen in de investeringen die nodig zijn voor de kwalificatie ‘Frisse School’.

UITMUNTEND HOEFT NIET Jaco de Wildt, sectormanager onderwijs bij bbn adviseurs, adviseert scholen hierover en schakelt zijn bbn-collega’s in om tot het beste resultaat te komen. Volgens Jaco is een score ‘uitmuntend’ soms zonde van de investering. Hij legt dit uit aan de hand van de eisen voor luchtkwaliteit: “Voor de concentratie van leerlingen en leerkrachten is een maximale hoeveelheid CO2 in de lucht van groot belang. Hoe hoger de CO2 concentratie, hoe slaperiger leerlingen worden. Om een Frisse Scholen score ‘goed’ te behalen moet er 30,6 m³/h frisse lucht per leerling binnenstromen. Willen scholen op dit punt ‘uitmuntend’ scoren, dan is 43,6 m³/h vereist. Een klaslokaal van zoveel frisse lucht voorzien vereist anderhalf keer grotere ventilatiekanalen. Het bouwkundig ontwerp moet rekening houden met deze extra ruimte en de investering zal hierdoor bouwkundig en installatietechnisch toenemen. Vaak adviseren we scholen te besparen op de extra kosten die het voldoen aan klasse A op dit punt met zich meebrengt. 30,6 m³/h frisse lucht is ruimschoots voldoende in een klaslokaal.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

GOED KOELEN Michel van Keulen, installatieadviseur bij bbn adviseurs, benadrukt dat scholen er goed aan doen voldoende aandacht te geven aan het koelen van de verse lucht die via mechanische ventilatie de school binnenkomt. “Vaak kom ik bij een school waar de ventilatie uitstekend is geregeld,” zegt Michel, “toch zijn er klimaatklachten. Het probleem doet zich voor in de zomerperiode wanneer ongekoelde ventilatie lucht wordt toegevoerd. De inblaastemperatuur is hoger dan de buitentemperatuur waardoor de ruimtetemperatuur verder oploopt. De verse lucht moet gekoeld worden om verdere opwarming te voorkomen. Een goed klimaatsysteem zorgt voor voldoende frisse lucht én voor de juiste temperatuur.” RUIMTE IN ONTWERP Nog niet zo lang geleden was een CV ketel de gebruikelijke manier van verwarmen en moest een ander apparaat voor koeling zorgen. Bij het huidige ‘gasloos’ bouwen wordt vaak een warmtepomp toegepast. Een warmtepomp kan voor verwarming én koeling zorgen. Michel: “Een warmtepomp is weliswaar duurder dan een koelmachine, maar door de gecombineerde functie is het een efficiënte manier van warmte of koude opwekken. Soms twijfelen scholen of ze in een koelsysteem moeten investeren. Dan adviseer ik bij nieuwbouw of renovatie altijd ruimte in het ontwerp te reserveren voor het geval ze later ontdekken dat ze toch zo’n systeem wensen. Voor Frisse Scholen vinden wij klasse B met actieve koeling de minimale basis

ONTWERP EN INRICHTING

waarmee scholen echt een aangename leeromgeving bieden aan leerlingen en leerkrachten. Jaco vult aan: “Daarnaast is het belangrijk dat goede akoestiek en voldoende licht in de leerruimte steeds meer

“Mijn grootste wens is dat niemand meer zegt in een klaslokaal: “Hier moet even een raampje open” aandacht krijgen. Ook dat is nodig voor de concentratie van leerlingen en voor het overbrengen van de onderwijsboodschap door de leerkracht. Daarom besteden we er al aandacht aan bij het opstellen van het Programma van Eisen.” FRISSE SCHOOL IN DE PRAKTIJK Het schoolbestuur van het Hermann Wesselink College in Amstelveen hecht groot belang aan een goed binnenmilieu. De nieuwbouw biedt kansen om een aantal dingen aan te passen. In eerste instantie bevatte het ontwerp voor het nieuwe pand vloerverwarming. Op advies van bbn is uiteindelijk gekozen voor verwarming via luchtcirculatie.

“We hebben het idee van vloerverwarming losge laten toen bleek dat het regelen van de temperatuur efficiënter kan via luchtcirculatie,” vertelt Ton Kodde, projectleider van de nieuwbouw vanuit het Hermann Wesselink College (HWC). “Elk uur komen er dertig kacheltjes een klaslokaal binnen. Met hun laptops, hun eigen geur en hun energie. Na een uur komt er een nieuwe groep leerlingen in de klas. Ons belangrijkste doel met het binnenklimaat in het nieuwe pand is dat mensen die een klaslokaal binnenkomen zich meteen prettig voelen en graag in de ruimte verblijven. De temperatuur moet goed zijn, maar ook de akoestiek, de hoeveelheid daglicht en het CO2gehalte. In de winter is het in een lokaal vaak te koud, in de zomer te warm. In 2020 is het nieuwe gebouw voor het HWC klaar en mijn grootste wens is dat dan niemand meer zegt in een klaslokaal ‘hier moet even een raampje open’. Dat kan wel hoor, maar in feite moet de luchtcirculatie zo goed zijn, dat discussies over wel of geen open ramen in de klas tot het ver leden behoren.” Voor meer informatie kijkt u op bbn.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

C.T. STORK COLLEGE GESTOELD OP VERBINDING

Een gebouw als een reis

Het C.T. Stork College in Hengelo vertelt een mooi verhaal. Het is namelijk het verhaal van twee vmbo-scholen vanuit de besturen OSG Hengelo en Scholengroep Carmel Hengelo die samen hun onderwijs in één gebouw hebben gebracht. Het bestuurlijk uitgangspunt was een herkenbaar frontoffice; het resultaat is een prachtige samenwerking in een gebouw dat kleinschaligheid koppelt aan het grote avontuur.

et gesprek vindt plaats met directeur Astrid de Jong vanuit OSG, voorzitter van het CvB Charles Dams, Edwin Knol en Rinske van Reijen van ICSadviseurs. Astrid blikt terug: “We zaten in Hengelo voor het vmbo in oude, deels semipermanente gebouwen uit de jaren ’60 die niet meer geschikt waren. In buurgemeente Borne ging de nieuwbouw van een vmbo-school niet door en de toenmalige wethouder Erik Lievers maakte zich sterk om in plaats daarvan in Hengelo een nieuwe vmbo school voor de basis- en kaderberoepsgerichte leerweg en een deel van de theoretische en gemeng de leerweg neer te zetten: het beroepsgerichte vmbo.” Charles: “Het argument om voor één gebouw te kiezen was financieel ingegeven, maar het was ook niet logisch om voor 1.100 leerlingen twee aparte

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

vmbo-scholen neer te zetten. Deze locatie aan de Fré Cohenstraat is perfect, met het gezicht naar de wijk en de rug naar een bedrijventerrein met industriële panden. Dat komt ook terug in de architectuur en materialisering van het gebouw met een meer harde en een meer zachte kant.” Edwin: “Het is een gebouw met een centraal hart en rondom de domeinen. Het heeft in de kern twee trappenhuizen en een split level waarbij drie loopbruggen de beide zijden verbinden. De hoofdtrap annex tribune ligt in het atrium. Je moet even weten hoe de route loopt en dan wijst het zich vanzelf. Rinske: “Het is tegelijkertijd een kleinschalige en avontuurlijke school. Het gebouw wordt groter naarmate de leerling vordert. De onderbouw begint op de begane grond en ontdekt gaandeweg het hele gebouw. Voor de binasvakken, crea en sport moet je

ONTWERP EN INRICHTING

wel even reizen.” Astrid: “De onder- en bovenbouw hebben elk een aparte aula en gescheiden pauzes.” Charles: “Het gebouw is een avontuur, zoals het onderwijs dat ook is. Opvallend is dat het ondanks de omvang altijd rustig is; er zitten ruim 1.100 leerlingen en je hoort het niet.” GEZAMENLIJKE FRONT-OFFICE Astrid verder: “De twee scholen zochten samen een nieuwe naam die zou passen bij de uitstraling van het onderwijs en tegelijkertijd de verbinding met

meer kunnen aanbieden. Zo hebben we gezamenlijk de uitgangspunten voor onze visie geformuleerd, staat de administratieve en facilitaire ondersteuning goed en werken we nauw samen op bestuurlijk en directieniveau. We staan voor sterk techniekonderwijs en vormen onderdeel van een project Twente Oost met de vijf sub regio’s, waarin programmalijnen zijn vormgegeven.” Procesmanager Edwin Knol knikt: “Dat vind ik ook zo knap aan dit proces; naast de nieuwbouw is parallel ook gewerkt aan een nieuwe organisatie, die er bij de start ook stond.”

de regio zou aangeven. In overleg met de fabriek en de familie is dat het C.T. Stork College geworden. Grondlegger Charles Theodorus Stork was niet alleen de grondlegger van de machine-industrie in de regio, maar ook maatschappelijk geëngageerd. Dat maakte zijn gedachtegoed zeer geschikt voor deze school, waar naast techniek ook economie en ondernemen en zorg en welzijn een plek hebben gekregen.” Charles: “Wij wilden samen nieuw onderwijs maken, vanuit dezelfde visie. Aan de voorkant hebben we tegen elkaar gezegd; we maken één school met een gezamenlijke front-office en dat is het C.T. Stork College. Vervolgens was het ook veel makkelijker om het onderwijs in te richten en aan de organisatie te werken.” Astrid: “Het grappige is dat we toekomstige ouders de keuze voorleggen om voor een OSG-klas, een Carmelklas te kiezen of neutraal te kiezen. 86% kiest voor geen voorkeur en daaruit blijkt dat het merk C.T. Stork al sterker is dan de onderliggende scholen. We zien nu al dat leerlingen en collega’s elkaar makkelijk vinden. We hebben nog wel een gescheiden OSG en Carmel klassen in een gezamenlijke onderbouw weliswaar, omdat we twee brinnummers hebben, maar de bovenbouw organiseren we samen, waardoor we veel

VERNIEUWEND ONDERWIJS Charles: “We hebben ons onderwijsconcept aan de loopbaanoriëntatie van leerlingen verbonden en niet de indeling in vakken als uitgangspunt genomen. Je kunt leerlingen wel een keuze aanbieden, maar als ze niet weten wat kiezen is, hebben ze er weinig aan. Onze docenten helpen leerlingen met het bewust maken van hun loopbaan. Ze doorlopen in het gebouw de fasen introductie, oriëntatie, verkenning in het derde leerjaar en verdieping in het vierde jaar. Alle activiteiten hebben te maken met die loopbaan oriëntatie; wie ben ik, wat kan ik, waar ga ik heen. Zo beginnen we elke dag met een gezamenlijk moment en vervolgens begint de reis. Na het eerste jaar wordt de keuze voor het niveau gemaakt, in het tweede leerjaar kies je het profiel, in leerjaar 3 bepaal je de keuzevakken en sluit je aan bij het mbo. Daarnaast zijn er natuurlijk ook dwarsverbanden tussen profielen mogelijk.” Astrid knikt: “Onze leerlingen kwamen uit vijf locaties en dan kom je ineens in een gigantische school. We wilden wel die veiligheid en herkenbaarheid bieden. We hebben ervoor gekozen om aparte afdelingen te maken, waarbij we praktijk en theorie combineren. Er zijn vijf afdelingen die elk een eigen domein hebben als hart van de afdeling;

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Charles Dams en Astrid de Jong

op een combinatie van plan van aanpak, alterna tieven en prijs beoordeeld. We hebben het project tot en met het bestek uitgewerkt en toen op de markt gebracht. Het project kent al een lange geschiedenis en we kregen onderweg te maken met een btw-wijziging en een stijgende markt. Dat leidde tot een serieuze stijging van kosten en de noodzaak te optimaliseren.

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw C.T. Stork College Hengelo voor vmbo

“We hebben ons onderwijs concept verbonden aan de loopbaanoriëntatie van leerlingen. Het loopt als een rode draad door onze school”

Opdrachtgevers Carmel en OSG in samenwerking met de gemeente Hengelo Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen tot en met projectmanagement) Architect Gortemaker Algra Feenstra (destijds de Jong Gortemaker Algra) i.c.m. Morfis architecture Installatieadviseur Vintis installatieadviseurs BV Aannemer Aan de Stegge BV bouwbedrijf en Alferink installatietechniek Bvo 11.400 m2 voor onderwijs en 2.160 m2 voor sport Investeringskosten € 21 mio (incl. btw) Ingebruikname Augustus 2018 Duurzaamheid maatregelen · Gebouwschil (zeer luchtdicht en hoge isolatie) · WKO installatie · Klimaatniveau Frisse scholen klasse B, conform bouwbesluit 2012 · CO2 gestuurde ventilatie · Infiltratie regenwater in de grond

daar kun je individueel of samen werken, lezen of met een project bezig zijn. De hele week is er een domeinmedewerker om te ondersteunen, waarbij de docent eindverantwoordelijk blijft. Architect Erik de Jong heeft het gebouw als een Gesammtkunstwerk ontworpen, waarbij exterieur en interieur met elkaar verbonden worden door het hout dat doorloopt en het gebruik van ijzeren platen die het industriële karakter bevestigen. Erik heeft ook gekozen voor de industriële kleuren geel, groen en rood, waarbij je groen beneden vindt en rood boven. Binnenhuisarchitecten Ruud Jan Kokke en Petra Hartman hebben de domeinen ingericht met als doel het eigenaarsgevoel te versterken. Elke afdeling heeft een collage gemaakt die iets over het eigen domein vertelt. Petra heeft die heel groot op de muur geschilderd.”

Samen met de gemeente en de beide scholen hebben we geprobeerd de kwaliteit overeind te houden door samen goede keuzen te maken.” Charles knikt: “Wat je ziet is dat er tussen de bestuurders onderling en naar de adviseurs van ICSadviseurs een vorm van vertrouwen is ontstaan, omdat je op dat terrein inhoudelijk geen verstand hebt. Dan verwacht je dat de adviseur voor jou de goede keuzen maakt. Wat je vervolgens een kritische opdrachtgever maakt is dat je met een bepaalde passie een ongelofelijk mooi gebouw wilt maken voor het onderwijs en de toekomstige generaties. Ik weet wat ik als output wil en heb mensen nodig die dat kunnen vertalen naar het beste gebouw dat naadloos bij de omgeving aansluit. Dat is hier geweldig gelukt.”

· PV panelen · LED verlichting voorzien van afwezigheidsmelders

SCHOOLDOMEIN

VERTROUWEN Edwin over het proces: “Wij hebben de Europese aanbesteding georganiseerd en vervolgens de aannemers

oktober 2019

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Edwin Knol of Rinske van Reijen van ICSadviseurs: edwin.knol@icsadviseurs.nl of rinske.van.reijen@icsadviseurs.nl.

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Janie Mooi en Merel de Boer

VISIE IN 1 DAG

Hoe maak je een visie concreet met je team? Organisaties met een duidelijke visie en missie presteren beter. Een goede missie en visie geven een organisatie richting en zorgt voor verbinding, enthousiasme en doelgerichtheid bij medewerkers. Lukt dat ook in één dag?

H “Als resultaat is er een gedragen plan met tijds planning waar mensen zich verantwoordelijk voor voelen”

et concretiseren van visie start met het activeren van het gehele team, waarbij alle teamleden een aandeel hebben en meegenomen worden in het bepalen of herijken van de visie. De praktijk is dat een visiedocument vaak door directie wordt gemaakt, gedeeld met het team en vervolgens ergens opgeslagen tot het tijd is om het te herijken. We merken in onze adviespraktijk dat het vaak als lastig wordt ervaren om het document echt concreet te maken. Het interactieve traject ‘Visie in 1 dag’ kan dan helpen. Tijdens één scholingsdag gaan we in een reeks van interactieve teamsessies aan de slag met de visie van een (school)organisatie. DE OCHTEND In het ochtendprogramma staat de huidige visie, missie en waarden centraal en toetsen we deze. Klopt het nog wat op papier staat en sluit het nog aan bij de beoogde doelgroep, je omgeving en je team? Samen actualiseren we de visie. Vervolgens wordt de visie met elkaar vertaald naar de alledaagse praktijk. Dit wordt weggezet in een planning voor vandaag, “Wat doen we al of kunnen we direct gaan doen?” Morgen, kleine niet al te grote ontwikkelingen die makkelijk uitvoerbaar zijn in enkele weken of maanden, en overmorgen, “Wat is de stip op de horizon en waar werken we naar toe?” Zo is de visie niet een traject parallel aan de dagelijkse praktijk, maar gelijk actueel en wordt direct samen uitgevoerd. Dat geeft energie. DE MIDDAG In het middagprogramma geven we uitvoering aan het plan. Als organisatie- en huisvestingadviseurs ervaren wij dagelijks met onze opdrachtgevers de kracht van de omgeving. Daarom pakken wij door met het team in het concretiseren van de visie. Door dezelfde middag een vertaalslag naar organisatie en de fysieke omgeving te maken waarbij wij de Placemaking methode gebruiken. Met elkaar wordt nagegaan hoe de ruimten in het gebouw de visie van

Merel de Boer (l) en Janie Mooi

de (school)organisatie ondersteunen en waar kansen liggen voor verbetering. Ook hier worden oplossingen bedacht voor vandaag (wat kunnen we nu al, bijvoorbeeld door iets te verplaatsen), morgen (een iets grotere klus maar met de juiste materialen op korte termijn te realiseren) en overmorgen (grotere veranderingen). KUN JE VISIE IN 1 DAG NEERZETTEN? De implementatie van de visie voor een organisatie vraagt natuurlijk meer tijd dan 1 dag. Wél kun je op zo’n dag met een team de diepte ingaan, visie bepalen en dit vervolgens vertalen in een concreet plan voor de nabije toekomst. En daar zit ook de essentie: interactieve werksessies gedurende een dag, waarbij alle teamleden in de actiestand gezet worden. Als resultaat is er een gedragen plan met tijdsplanning waar mensen zich verantwoordelijk voor voelen en gelijk de uitkomsten van beleven. Geen papieren tijger in een lade, maar een visie voor elke dag. Voor meer informatie belt of mailt u met Janie Mooi van ICSadviseurs: +31 (0)6 13879033 of janie.mooi@icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

PRACHTIG HERGEBRUIK VOORMALIG GEMEENTEHUIS BOSKOOP

Geschakelde ervaringen in nieuwe Coenecoop College Een mooi gesprek op de bijzondere, nieuwe locatie van het Coenecoop College in Boskoop, waar vernieuwend onderwijs een prachtig thuis heeft gekregen in het voormalige gemeentehuis. En wat een mooie inrichting.

H “We hebben het gesloten gebouw geopend en nissen toegevoegd, waardoor er ‘geschakelde belevenissen’ ontstaan”

SCHOOLDOMEIN

et interview vindt plaats in het nieuwe gebouw van het Coenecoop College in Boskoop, een junior locatie voor de onderbouw havo en vwo 1 t/m 3, waarbij de hoofdvestiging van het Coenecoop College in Waddinxveen staat. Terwijl leerlingen beneden op de piano spelen vertellen (voormalig) rector-bestuurder Jan Rozema, projectadviseur Dominique Soares van Heutink, ontwerper / projectmanager Bart Jan Onderwaater van Onderwaater Bouwkundig Ingenieursbureau, architect Ylja Kouwenhoven en coördinator Michelle Mulder over dit bijzondere project. Jan:

oktober 2019

“Het verhaal begint op het moment dat Boskoop onderdeel van de gemeente Alphen aan den Rijn wordt. Gevolg daarvan is dat maatschappelijke voorzieningen anders georganiseerd worden en de bibliotheek uit Boskoop dreigde te verdwijnen. Daar was de dorpsraad van Boskoop terecht op tegen. Ik zat met het Coenecoop College in de wijk Snijdelwijk en had behoefte aan meer ruimte; het was een 45 jaar oud gedateerd gebouw aan de andere kant van het dorp dat bovendien excentrisch lag. Daardoor misten we een deel van het leerlingpotentieel uit de omgeving. Het voormalige

ONTWERP EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Gemeente Alphen a/d Rijn en Stichting Coenecoop College Project Herbestemming oud gemeentehuis tot school (fase 1) en multifunctioneel centrum (fase 2) Inrichting Heutink Projectinrichting Adviseur/aannemer Onderwaater bouwkundig ingenieursbureau B.V. in samenwerking met YA Architecten en RA van Leeuwen Bouwbedrijf BV Bvo 1.375 m2 Kosten herbestemming & inrichting € 1.975.000,- excl. btw

gemeentehuis van Boskoop kwam leeg te staan; een initiatief om er zorgappartementen in te vestigen strandde, omdat het oorspronkelijke gebouw een rijksmonument van 1928 was, dat in 1994 met een vleugel was uitgebreid. Ik stak mijn vinger op toen ik merkte dat de gemeente wel iets maatschappelijks met het gebouw wilde en ook het buitengebied wilde aanpakken. Het gebouw staat midden in het dorp, dus qua locatie kan het niet beter. Het was een duidelijke win-win voor ons én de gemeente, die een hart voor dit dorp kon maken, waarin een school, bibliotheek, de zorgen welzijnsorganisatie Tom en kinderopvang samen gingen huizen. Het voormalige raadhuis blijft bovendien trouwlocatie en een plek voor ceremonieën en herdenkingen. Wij mochten in de eerste fase van de renovatie van het hergebruik met de centrale entree en de uitbreiding aan de slag; uiteindelijk heeft het twee jaar gekost om ons idee uit te werken en het budget bij elkaar te krijgen. De gemeente werd bouwheer, want ik vond het als bestuur lastig vooraf in te schatten hoe de renovatie en herinrichting uit zouden pakken. Een belangrijke uitdaging was om van een kantoor een school te maken. Het was een donker gedateerd gebouw met een gang en aan weerszijden kamertjes met hetzelfde stramien; niemand zag er eigenlijk een school in. De gemeente huurde Bart Jan in, die samen met Ylja echt zijn gaan ontwerpen, waarbij wij parallel onze visie uitwerkten.”

Vlnr: Dominique Soares, Jan Rozema, Bart Jan Onderwaater, Michelle Mulder en Ylja Kouwenhoven

MEER KEUZEVRIJHEID Michelle: “Onze werkgroep vernieuwing is met de visie aan de slag gegaan; we vinden docentgestuurd onderwijs belangrijk, maar wilden meer keuzen bij de leerling leggen door ze zelf deels verantwoordelijk te maken voor hun leerproces. Dat betekent dat de docent meer als coach optreedt, waarbij we ook niet meer met een strak ingevuld rooster werken. Die visie is ruimtelijk vertaald in telkens twee lokalen die aan een open werkruimte gekoppeld zijn. Dat maakt dat er telkens een team docenten is dat met een groep aan de slag gaat. Zo maken we drie groepen die voor 2/3e docent gestuurd onderwijs krijgen en 8 uur zelf bepalen hoe ze hun tijd invullen. We hebben op die

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

manier drie domeinen met telkens drie groepen gemaakt. De wanden tussen de lokalen kunnen open waardoor je ook een grotere ruimte kunt creëren. Daarnaast heeft elke verdieping ook een stilteruimte en hebben we op de zolder een grote gemeenschappelijke ruimte voor drama en handvaardigheid gemaakt. “ Jan: “We beginnen later en werken met een verlengde lestijd en lessen van zestig minuten; door de lessen langer te maken is er meer ruimte voor verdieping en differentiatie en is er letterlijk en figuurlijk meer ruimte om ons onderwijs vorm te geven. Ons concept werkt natuurlijk ook goed vanwege de kleinschaligheid van onze school.” GESCHAKELDE BELEVENISSEN Ylja: “Ik vind het belangrijk om licht en lucht toe te voegen. Zo hebben we de loopbrug weggehaald, waardoor er bij de entree en aula een grote hoge en lichte ruimte is ontstaan. We hebben het gesloten

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

gebouw geopend en nissen toegevoegd, waardoor er ‘geschakelde belevenissen’ ontstaan. Op de zolderverdieping hebben we grote dakramen toegevoegd, waardoor er een prachtige ruimte is ontstaan. De vloer is neutraal gehouden en de hoeken hebben verschillende kleuren. De rode draad in het gebouw is de kleur groen. Die kleur zie je terug in de meubels, als accenten op de glazen wanden en in de plantenwand bij de entree en de diverse planten door de rest van het schoolgebouw. Boskoop is immers Europees centrum voor tuinders.” Bart Jan: “Ik stelde al snel voor Heutink te betrekken, omdat bij het nadenken over onderwijs en ruimte de inrichting een bepalende rol speelt. Als je niets doet komen er oude meubels in en dat gaat ten koste van het concept.” Dominique knikt: “We mochten met twee andere bureaus een vrije interpretatie geven, in combinatie met een proefplaatsing. We hebben een eigen studio met interieurarchitecten, maar hier had Ylja het ontwerp doorgetrokken in de inrichting en al veel werk verricht. We hebben met diverse afwerkingen ingespeeld op de kleuren die in de afwerkstaat van het gebouw zaten. De kleur groen komt vanwege de rode draad door het gebouw in diverse accenten in het meubilair terug. Met name in het BINASK-lokaal is dit mooi tot zijn recht gekomen. Voor elke ruimte hebben we bekeken wat er gebeurt, welke elementen er passen en of er toezicht is. Voor diverse onderwijsruimtes is er gekozen voor verrijdbare en in hoogte verstelbare docententafels. Dat maakt dat docenten flexibel en mobiel zijn; ze kunnen staan, maar ook bij een groepje zitten en daardoor snel hun werkvorm variëren.” Jan knikt: “Het Coenecoop College werkte al vaker met Heutink en op basis van de vertaling van het ontwerpconcept, het uitgebreide assortiment en de prijs zijn we met hen in zee gegaan. Het resultaat is zo prachtig omdat we met elkaar een visie hadden, die integraal in alle facetten is uitgewerkt.” GESLAAGD HERGEBRUIK Jan verder: “We kregen hier de kans om met een nieuw onderwijsconcept te starten en daarmee het aantal leerlingen uit te breiden. Ik had er 85, nu zijn het er al 130 en we hebben de mogelijkheid hier 220 kinderen onderwijs te laten volgen. Het resultaat is een prachtig voorbeeld van hergebruik en hoe vorm en inhoud elkaar versterken. Je kunt dus ook in relatief smalle gangen uitdagende en kwalitatief goede leeromgevingen maken. Je hebt niet het idee dat je door een school loopt, binnen tien seconden voel je dat het hier gezellig is. Voordat er echt gebouwd werd kregen onze leerlingen en medewerkers een 3D animatie te zien; ze werden helemaal gek. En nu mogen ze er elke dag echt van genieten.” Voor meer informatie kijkt u op heutink.nl.

ONTWERP EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

OP WEG NAAR EEN VITALE EN GEZONDE SPEEL- EN LEEROMGEVING

Lerend bewegen en bewegend leren

IKC De Twijn

“Wij willen onze kinderen laten bewegen om het brein meer lucht te geven”, stelt architect Ronald de Rooij in het artikel over de nieuw te bouwen IKC De Twijn in Alblasserdam. Laat dat nu precies de focus zijn voor de samenwerking tussen Presikhaaf Schoolmeubelen en Nijha: een bijdrage leveren aan een vitale en gezonde beweeg- en leeromgeving.

ewegen in het basisonderwijs speelt een belangrijke rol bij zowel de motorische, sociaal-emotionele, als de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Van bewegen worden kinderen fitter én kunnen ze zich beter concentreren in de klas. Van nature klimmen en klauteren kinderen graag en onderzoeken ze hun grenzen. Presikhaaf Schoolmeubelen en Nijha omarmen dit en proberen bewegen en dynamisch leren een prominentere plek op school te geven. Presikhaaf Schoolmeubelen focust zich bij het inrichten van scholen op het creëren van ruimte voor beweging én het flexibel inrichten van de ruimtes. Met zelf ontwikkelde zit/sta oplossingen én inrichtingsconcepten die kinderen aanzet tot meer beweging en goed zitten. Nijha heeft de ambitie om meer kinderen

in beweging te krijgen door ruimte te creëren voor bewegen. Om deze ambitie in te vullen, levert Nijha beweegoplossingen voor het schoolplein, het speellokaal maar ook voor in de klas en gang. Presikhaaf Schoolmeubelen en Nijha vinden elkaar als het gaat om het bewegen in de klas en gang en hebben daarom de keuze gemaakt om hun expertises te bundelen. Hieronder twee voorbeelden waarbij bewegen centraal staat. LEREND BEWEGEN IN IKC DE TWIJN Samen met Ronald de Rooij van architectenbureau Topos en onderwijsinstellingen ontwikkelde Nijha de Monkeybox, die ook in IKC De Twijn komt te staan. De Monkeybox is een nieuwe beweegoplossing, waarmee je als school nóg meer fysieke activiteit aan jouw leerlingen kunt bieden. Je hoeft er geen nieuw

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

speellokaal voor in te richten, of de gymzaal uit te breiden. De Monkeybox past gewoon in de gang, maar ook in de kantine, of een andere gezamenlijke ruimte. De gang of hal biedt bij uitstek kansen om te bewegen. Kinderen komen er dagelijks meerdere keren doorheen. Je hoeft er als schoolteam geen extra lessen voor te organiseren. Elk beetje extra bewegen is mooi meegenomen! Er zijn vele manieren om de gang speels en beweegvriendelijk in te richten. Mark Altenburg van Nijha: “Bij IKC De Twijn plaatsen wij beweegproducten in de gang en hal. Er komen twee Monkeyboxen voor de onder- en twee voor de boven bouw. Daarnaast komen er basketbalringen in de gang, om te basketballen maar ook om rekensommen te leren. Verder komt er een twistermat, om twister te spelen maar ook om spelenderwijs de kleuren aan te leren. Door de gangen heen komt een atletiekbaan. Bij de onderbouw komt een hinkelpad, om te leren hinkelen, maar ook om cijfers te leren. Verder komt er een bouldertrap om op een uitdagende manier naar boven te klimmen.” FLEXIBEL INRICHTEN Architect Ronald de Rooij over het ontwikkelen van het concept van IKC De Twijn: “Het ging eerst vooral om het zo flexibel mogelijk inrichten voor het onderwijs, maar al snel ging het ook over het ontwikkelen op bewegen en motoriek.” Voor IKC De Twijn is het thema voor de onderbouw het spelende kind en voor de bovenbouw maak gebruik van je talenten. Bestuurder Ad Vos: “Het gaat erom hoe je vanuit een gerichtheid op cognitie ook het motorische deel kunt betrekken. Dus niet ernaast, maar als onderdeel van je visie. We willen veel meer vanuit doelen werken en minder vanuit methodieken. Daardoor krijgen leerkrachten meer ruimte om zelf te kiezen. Bewegen is wegbezuinigd door de overheid en de focus ligt overdreven op

IKC De Twijn

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Bovenbouw Meander

ONTWERP EN INRICHTING

“Van bewegen worden kinderen fitter én kunnen ze zich beter concentreren in de klas”

Centrale hal Meander

Onderbouw Meander

IKC De Twijn

de cognitieve kant. Wij willen onze kinderen laten bewegen om het brein meer lucht te geven.” Ronald: “Ik merk dat kinderen bijna niet meer kunnen gooien en mikken. Daar heb je hele mooie interactieve spellen voor, waarbij je een bal op nummers op de muur gooit en zo gelijk leert rekenen. Ik haal veel inspiratie en voorbeelden uit Denemarken, waar de overheid net iets meer visie met het onderwijs deelt en durft te experimenteren. Wij willen dat kinderen buiten de reguliere gymles minimaal drie kwartier per dag extra bewegen binnen lessen als rekenen en lezen. Wat je dan hoort is een reactie als: leg het maar weer op het bordje van de leerkracht. Ik begrijp dat, maar in Denemarken zie je dat je kinderen niet aan hoeft te zetten om te bewegen. Als je daar een goede omgeving bij maakt geeft dat de leerkracht juist meer rust en ruimte. Concentratie gaat beter als ze ook hun energie kwijt kunnen.” Ad knikt: “In de leeftijd van de kinderopvang zie je de wil om te bewegen. Dat wordt vanaf het vierde jaar weer om zeep geholpen. Ons statement is dat kinderen het recht hebben zich te ontwikkelen. Dat noemen we ontwikkelrecht.” BEWEGEND LEREN IN REUVER Presikhaaf Schoolmeubelen zet al een aantal jaren in op bewegend leren, naast het thema duurzaamheid en circulariteit. Zo werd Basisschool Meander, gevestigd in Reuver en onderdeel van Stichting Kerobei in maart van dit jaar geheel opnieuw ingericht door Presikhaaf Schoolmeubelen. Een Co-creatie die leidde tot een schoolinrichting waarin flexibiliteit en ruimte voor beweging centraal stond. Basisschool Meander heeft een ware metamorfose ondergaan en de leeromgeving is klaar voor het onderwijs van de toekomst! Roy Linssen, directeur van basisschool Meander en Wim de Goei, managing director Presikhaaf Schoolmeubelen, namen samen

het voortouw, inventariseerden de wensen en dromen van het onderwijsteam. Marianne Richter, de Onderwijs Inrichtingsspecialist van Presikhaaf Schoolmeubelen in de regio Limburg, organiseerde op locatie van basisschool Meander een inspirerende Moodboard sessie. De eerste stappen waren gezet! De Ontwerpstudio van Presikhaaf Schoolmeubelen ging aan de slag en kwam met een op maat gemaakt inrichtingsvoorstel bij het team van Meander terug. Na een mooi, maar intensief proces kon het definitieve ontwerp voor de nieuwe inrichting van de Onderbouw, Midden- en Bovenbouw, de Centrale Hal en de Docentenkamer gepresenteerd worden. Kinderen in de onderbouw kunnen nu bewegen, staan, spelen, ontdekken en een eigen plekje kiezen. Een in balans zijnde inrichting met zitbankjes, groepstafels, keuken-, lees-, knutsel- en poppenhoeken, atelierwagens en kasteelbanken, het is allemaal ingepast. De midden- en bovenbouw; daar ligt de focus op de verschillende zithoogten, zit/statafels in combinatie met beweegkrukken en hoge tafels met traditionele hoge krukken. De kinderen kunnen nu ook tijdens de les in beweging zijn. De nieuwe Piece of Cake is geplaatst, want daarmee kun je zowel in groepjes als individueel werken. Op de vide kunnen de kinderen nu lekker ontspannen op de treinbanken en hockers, maar ook geconcentreerd werken. De Meander is in een krimpregio gevestigd en kan met de nieuwe inrichting het leslokaal eenvoudig ombouwen en er een andere functionaliteit aan geven met het gebruik van hetzelfde meubilair. De centrale hal is een ruimte geworden waar het thema flexibiliteit niet meer voor uitgelegd hoeft te worden. Een ruimte waar je aan concentratiewerkplekken kunt werken, samen in de Learn-Inn groepsopdrachten kunt uitvoeren, op de treinbanken en poefjes lekker kunt chillen, aan groepstafels aan je eigen opdracht kunt werken, of samen gaat lezen op je tablet. Een kleurrijke uitnodigende ruimte die, als je de school binnenkomt, echt een WOW-gevoel losmaakt. Niet onbelangrijk als je als ouder een school zoekt die bij jouw kind past en waar het zich direct thuis voelt. Voor meer informatie kijkt u op schoolmeubelen.com en op nijha.nl/monkeybox.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Raban Haaijk - Bureau Bos architecten

Bouwen voor morgen Als architecten ontwerpen wij veel voor het onderwijs: gebouwen voor een nieuwe generatie. Vaak wordt dan gekozen voor een nieuw gebouw en eindigt het bestaande gebouw op de afvalhoop. Dat begint steeds meer te knagen. Zeker als we merken dat grondstoffen steeds schaarser en bouwmaterialen steeds duurder worden.

oor een gebouw zo te ontwerpen dat je het weer uit elkaar kunt halen en kunt hergebruiken voorkom je dit. Permanente verbindingen zoals lijm, cement en gestort beton probeer je te vermijden. Ook kun je op voorhand al veel materiaal besparen door bijvoorbeeld een lichte constructie te kiezen. Maar daarmee ben je er nog niet: tijdens het hele ontwerpproces en op elk detailniveau komen we dit soort keuzes tegen. Wij kunnen die complexe opgave goed aan want we ontwerpen naast het gebouw ook de constructies, de installaties en het onderhoudsplan voor veel van onze gebouwen.

Raban Haaijk

De brede school Joure Zuid is door bureau bos ontworpen vanuit de gedachte de gebruikte materialen eenvoudig te kunnen vervangen of

WAAROM EEN SCHOOL? Gemeenten moeten al vanaf 2030 voor de helft circulair zijn en in 2050 volledig. Onderwijsgebouwen voor primair en voorgezet onderwijs vallen volledig onder de verantwoording van gemeenten. Voor het ontwerp, de realisatie en exploitatie van een school zijn geen forse budgetten beschikbaar. Van iedere ontwerpkeuze worden de kosten en baten meerdere malen zorgvuldig afgewogen. Een school is daarom het gebouw bij uitstek om het circulaire model mee te testen: er is geen ruimte voor verspilling en alles moet in dienst staan van toekomstbestendig onderwijs. Het architectonisch ontwerp is de basis voor alle circulaire keuzes. Hier komen gebruiksgemak, beleving en comfort samen. We hanteren de volgende circulaire principes:

hergebruiken

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

• Laat je niet beperken en ontwerp je eigen unieke school. Een speels en uitbundig gebouw dat volledig past bij de visie op onderwijs. • Maak een flexibel gebouw dat in de toekomst met geringe inspanningen te wijzigen is. Dit is immers de meest effectieve vorm van circulair bouwen: aanpassen en blijven gebruiken. • Ontwerp een compact gebouw met een gunstige verhouding tussen gevel- en vloeroppervlak. En daarmee lage stichtings- en exploitatiekosten. • Maak je circulaire materialen en technieken binnen en buiten zichtbaar en beleefbaar. Dit verhoogt de educatieve waarde van je gebouw en kan een unieke en spraakmakende beleving van het gebouw opleveren. • Let goed op de oriëntatie van het gebouw op de zon: benut de zonnewarmte in de winter en hou het in de zomer buiten. • Houdt rekening met ruimte voor de installaties en maak de bodem, het dak en de lucht optimaal geschikt voor het opwekken van energie. • Als het mogelijk is: gebruik materialen van een te slopen ‘donorgebouw’ in het nieuwe gebouw. • Het gebouw als lesmiddel: aan de hand van het gebouw kun je een nieuwe generatie veel leren. INSTALLATIES BEPALEN DE WAARDERING De installaties voor warmte, verse lucht, elektra en data zijn wellicht het meest bepalend voor de

ONTWERP EN INRICHTING

waardering van de gebruikers. Een frisse school is een school met excellente leerprestaties. Daarom: • Ontwerp decentraal. Zo hoeven we kortere kanalen te maken en krijgen we meer comfort op ruimte niveau. • Ontwerp zo min mogelijk kanalen. De ruimte boven een plafond kan prima dienst doen voor de toevoer van verse lucht. • Ontwerp met uitwisselbare componenten. Zo kunnen we toekomstige technieken implementeren zonder veel materiaalverlies. • Ontwerp zoveel mogelijk draadloos en met zwakstroom. Zo besparen we materiaal en verminderen we transmissieverlies. • Ontwerp demontabele verwarming. Stort geen buizen in een cementvloer, maar gebruik een droge zwevende dekvloer of kies voor wandelementen. DE CONSTRUCTIE IS BEPALEND De constructie van het gebouw is bepalend voor de mogelijkheden om een gebouw aan te passen of te demonteren in de toekomst. Onze uitgangspunten: • Ontwerp met lichte materialen indien mogelijk. Staal en hout hebben de voorkeur boven steenachtige materialen. Beton is echter niet altijd te vermijden, bijvoorbeeld als het gaat om een goede geluids- en brandwering. • Ontwerp een zelfdragend skelet met windverbanden. • Vermijd in het werk gestort beton en wees kritisch op het gebruik van prefab beton. • Ontwerp onderdelen in plaats van complete elementen. Een betonnen trap kun je in één keer laten storten of samenstellen uit de losse traptreden.

“Het verkrijgen van een sloopvergunning zal de komende jaren steeds ingewikkelder worden”

contractstukken voor de uitvoering: • Vermijd permanente verbindingen. Gebruik schroeven en montagesystemen in plaats van lijm en cement. • Kies waar mogelijk leveranciers en producten waarvan bewezen is dat ze circulair produceren. • Blijf alert op nieuwe materialen, producten en technieken met circulaire aspecten. • Gebruik waar mogelijk natuurlijke materialen die terug te geven zijn aan de natuur wanneer ze niet hergebruikt worden, bijvoorbeeld hout en vegetatiedaken. • Huur materialen indien mogelijk in plaats van ze te kopen. Vraag aan de bouwer om de coördinatie te verzorgen. HET GEBRUIK Zodra het gebouw gereed is wordt deze in gebruik genomen door de circulaire onderwijsorganisatie. Het ontwerp van het gebouw zit zo in elkaar dat het deze bedrijfsvoering kan faciliteren. We hanteren de volgende uitgangspunten voor de exploitatie: • Een goede draadloze data-installatie maakt het mogelijk om papierafval te vermijden. • Ontwerp een moestuin met compost als onderdeel van de buitenruimten. • Pas perscontainers toe per afvalstroom. Deze verminderen geuroverlast, gewicht en bevorderen zo de afvalscheiding. • Maak voldoende ruimte voor afval sorteren of ontwerp een afvalloze school. Een architect is niets zonder een opdrachtgever. Graag zouden we samen met u de circulaire school bouwen. U zult zien dat het u

HET ONTWERP UITWERKEN Wij schrijven een circulair bestek bij voorkeur samen met de uitvoerende partijen en leveranciers. Zo leggen we al onze circulaire keuzes vast in de

veel gaat opleveren: educatieve én economische waarde. Benieuwd naar de mogelijkheden: kijk op bureaubos.nl en kijk voor een filmpje over circulair bouwen, met leuke animaties, op: bureaubos. nl/bureau-bos-werkt-aan-de-circulaire-school.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

DUURZAAM SPELEN EN ONTMOETEN

Betonnen speeltoestellen gaan eeuwig mee HeBlad is vooral bekend van de betonnen pingpongtafels, die overal in Nederland te vinden zijn. Inmiddels is het assortiment flink uitgebreid en is een belangrijk deel van Europa het afzetgebied geworden: “Wanneer we door Schooldomein bladeren zien we altijd wel ergens één van onze tafels op een schoolplein staan.”

eBlad is een samenvoeging van de familienaam Van der Heijden en de plaats Bladel, waar het kantoor en de fabriek staan. Vader Theo van der Heijden voert inmiddels samen met dochters Karin en Els het bedrijf en vertelt: “In 1987 ben ik voor mezelf begonnen met Metselbedrijf Gebr. Van der Heijden, een metselfabriek waar we onder meer prefab gemetselde schoorstenen maakten. In de wintermaanden is het vrij rustig in de bouw. Om toch al mijn personeel aan het werk te houden, zijn we gestart met de betonnen pingpongtafels als verloren-uren-product. In 1994 maakte ik mijn eerste betonnen pingpongtafel in één stuk gegoten. De mensen verklaarden me eerst voor gek en het eerste jaar verkocht ik één tafel. Elk jaar werden dat er meer en na vier jaar lag de productie al op 1.000 tafels per jaar; dat ging hard. De eindgebruikers begrepen het en scholen en gemeenten zagen al snel het voordeel van deze constructie: je plaatst het, hebt geen onderhoud en doordat het uit één stuk gegoten is hoeft en kan er

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

niks gemonteerd of gedemonteerd te worden. Wij hebben geen montagekosten en daarin verschillen we van de meeste speeltoestellen die verankerd zijn en veel meer onderhoud vergen. Je ziet ze in elk dorp en bijna op elk plein. Alleen al in Nederland hebben we er over de 16.000 verkocht.” Karin knikt: “Op vakantie waren we op een camping waar 4 pingpongtafels stonden. Maar één daarvan was in gebruik. De rest waren half ingezakte of weggerotte pingpongtafels. Toen ontstond bij Els en mij het idee dat ons pap zo’n tafel misschien wel in de fabriek van beton kon maken. Sommige tafels staan ondertussen al 25 jaar en doen het nog prima. Je kunt ze, als de lak er na verloop van jaren wat minder uit ziet, zelf ontvetten en schuren, nieuwe verf erop en hij gaat weer jaren mee. Dit is vooral voor het oog, aangezien de constructie zo sterk is dat er zelfs 20 kinderen op kunnen staan, de tafel blijft ook zonder lak zeer geschikt om op te spelen. Vanaf 1.100 euro ex btw heb je al een betonnen tafel geleverd, waarbij de meeste scholen voor de kleuren blauw of groen op

ONTWERP EN INRICHTING

de pingpongtafels kiezen. We leveren natuurlijk ook de batjes en de balletjes erbij. Netjes zijn niet nodig, want de tafels hebben een vast betonnen netje. Ook dit is uit één stuk mee gegoten en dus een vast onderdeel van de tafel.“ NIEUWE TOEPASSINGEN Theo verder: “We begonnen met de betonnen pingpongtafel en nu ontwikkelen we steeds meer vormen en vergroten we onze markt. Dat is ook nodig omdat onze tafels niet vervangen hoeven te worden. Elk jaar komen er weer één of twee nieuwe producten bij, waarbij we vaak suggesties voor nieuwe toepassingen op de beurzen krijgen. Alles samen met kleuren en modellen hebben we inmiddels al over de 150 toepassingen. Daar zitten ook de verschillende uitvoeringen bij, zoals naturel, antraciet of in gespoten beton. We maken tafeltennistafels met rechte hoeken, maar inmiddels ook met afgeronde hoeken en ronde met een doorsnee van 2.60 meter. Kinderen rennen in groepen rond de tafel en komen soms met hun heup tegen een hoek aan, die op heuphoogte van 75 centimeter staat. Hieruit is het idee voor een tafel Vlnr: Theo, Els en Karin

met afgeronde hoeken ontstaan. Ook de ronde tafel is ontwikkeld naar aanleiding van suggesties. ‘Rond, daar kun je niet op spelen’ dachten we, maar we kregen van leerkrachten terug dat het goed zou kunnen werken. Het is leuk om te zien dat kinderen er zelf spelvormen op verzinnen. Basisscholen kiezen meestal tafels met afgeronde hoeken en gemeenten en voortgezet onderwijs tafels met rechte hoeken. Welke tafel er ook besteld wordt, we horen vooral veel terug dat hij altijd in gebruik is. Er zijn scholen die roosters hebben gemaakt om te regelen welke groep wanneer van de tafel gebruik mag maken.” “Inmiddels maken we ook picknicksets, bankjes, het betonnen tafelvoetbalspel, een voetvolleybaltafel waar je Teqball op kunt spelen. Dat is een pingpongtafel met een ronding. ‘Kun je ook denkspellen in een tafelblad verwerken?’ was de vraag van een gemeente; nu maken we ook tafels waarin spellen zijn gelegd, zoals schaken, dammen en mens erger je niet. In Amsterdam hebben we de eerste gezet. Bij het schaakspel merken we dat twee kinderen schaken en vier ernaar kijken. We maken tafels met één spel, maar ook gecombineerde tafels met drie spelen erin en plaats voor zes mensen. Toen kwam de vraag of we speltegels in de stoep konden leggen. Daarmee blijft het speelterrein toegankelijk en is het niet interessant voor hangjongeren. Kinderen gaan er gehurkt

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

“Er zijn scholen die roosters hebben gemaakt om te regelen welke groep wanneer van de tafel gebruik mag maken”

omheen zitten of staan en leren zo lekker buiten hoe ze moeten dammen, schaken of mens erger je niet te spelen. Onze statafels zijn inmiddels ook erg populair; dat zijn voor scholen of sportverenigingen ideale hangtafels voor in de pauzes of voor toeschouwers bij een sportgelegenheid. Een gymnasium in Duitsland wilde graag zes hangtafels op het eigen terrein. Die tafels staan er en elke groep heeft zijn elke tafel, die inmiddels ook als buitenklas bij mooi weer worden gebruikt. Als gevolg van de dreiging voor aanslagen worden in Zuid-Frankrijk van die stomme betonnen blokken neergezet uit veiligheidsoverweging. ‘Maak er schaak- en dambanken van en je krijgt een veel vriendelijker straatbeeld’ dachten we. Dat hebben we dus gedaan en die worden daar goed verkocht. We worden elke keer verrast door de nieuwe gebruiksmogelijkheden. Vanuit België vroegen ze of we een

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

picknickset rolstoeltoegankelijk konden maken. We hebben het blad langer gemaakt en het blad verhoogd zodat er een rolstoel aan kan schuiven. Onder begeleiding van een toegankelijkheidscommissie konden ze daar met subsidie een openbaar park inrichten.” EIGEN GEWICHT Theo: “Het is normaal dat wanneer je een product in de markt wilt zetten en via de handel wilt verkopen je een verkoopketen nodig hebt. De keten keek gek op bij het idee van een betonnen pingpongtafel, ze konden deze immers moeilijk zelf op voorraad houden en transporteren. Wij wilden een tafel maken die zo zwaar was dat het op zijn eigen gewicht zou staan. Daarom zijn wij niet uitgegaan van het gemak van de verkoopketen, maar van de kwaliteiten van onze

ONTWERP EN INRICHTING

producten. Alles wordt hier in de fabriek in een stuk gegoten, gespoten en van hieruit met eigen transport vervoerd en binnen vier werkweken direct bij de school geleverd. Dat komt omdat we via vaste routes door Europa rijden, waarbij de maximale afstand 1.500 kilometer is. We leveren o.a. in België, Frankrijk, Denemarken, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. En het mooie is dat de chauffeur vaak binnen een kwartier weer weg is en het meubel op zijn plek staat. Een betonnen object heeft natuurlijk een goede ondergrond nodig; een tafel op gras is moeilijk te onderhouden. We kunnen dus ook een betonnen plateau meeleveren. Dat is voor scholen niet interessant, die zetten onze meubels op het schoolplein. Alle scholen die we spreken zeggen dat de tafel veel gebruikt wordt. Hij blijft eeuwig staan, dus het is een goedkope investering. En bij een eventuele herinrich-

ting van het buitenterrein kun je hem op een andere plek neerzetten. Op schoolpleinen moet je hem met de stoep mee zetten. Bij een pingpongtafel is de hoogte van de voeten van belang. Een schoolplein is nooit helemaal waterpas, anders blijft er water op staan. Dat is allemaal ervaring; sommige leraren zijn eigenwijs en dan blijkt dat hij toch niet lekker speelt.” “Op het moment dat je je mobiel in je zak stopt ga je weer gewoon met elkaar communiceren. Alles wat je niet digitaal doet daar leren ze van door er naar te kijken. Onze tafels stimuleren om samen te spelen. Het is daarom ook een bindend en sociaal element. Kinderen zijn aan het spelen en daaromheen staat een groep te kijken of met elkaar te praten. Dat is mooi toch?” Kijk voor meer informatie op pingpongtafel.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek Foto’s Vincent Nijhof

KINDCENTRUM EMMERHOUT VAN ALLE KANTEN ZICHTBAAR

Flexibiliteit binnen een luchtig skelet “We vinden samenwerken en -leren heel belangrijk en daar hoort ook bij dat kinderen presentaties geven. Je hoeft niet zelf alles te weten, maar wel begrijpen hoe je aan informatie kunt komen.” Kindcentrum Emmerhout bevat naast onderwijs, voorschool en kinderopvang ook een prachtige bibliotheek: omdat alles begint met de liefde voor lezen.

“Je hoeft niet zelf alles te weten, maar wel begrijpen hoe je aan informatie kunt komen”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Kindcentrum Emmerhout Opdrachtgever Gemeente Emmen Architect

Kristinsson Architecten Bouwbegeleiding: LindHorst huisvestingsadviseurs Programma van Eisen De Mevrouwen BVO 3.620 m² Stichtingskosten e 6,7 mio (exclusief btw) Ingebruikname Zomer 2017

SCHOOLDOMEIN

e grote lichte ruimte van de bibliotheek van Kindcentrum Emmerhout is een perfecte plek voor het gesprek met locatiedirecteur van De Kubus Henny Wijngaarden, architect Daan Josee van Kristinsson Architecten en projectleider Jan Drogt van LindHorst. Henny: “We zaten in drie oude gebouwen in Emmerhout die op waren. Eerder waren we van vijf scholen teruggegaan naar twee; het RK en PC waren gefuseerd tot de IC school Kristalla en de drie openbare scholen tot OBS De Kubus. Samen met de gemeente Emmen ontwikkelden we het plan om niet apart te bouwen, maar de scholen samen te voegen in een kind centrum. De Kubus heeft ruim 400 kinderen; Kristalla ongeveer 110 leerlingen. Daarom hebben we ook voor twee personeelskamers gekozen, om

oktober 2019

toch de eigen identiteit te kunnen borgen. Naast de beide scholen zijn ook de bibliotheek, de voorschool en kinderopvang Meerdijk in het kind centrum ondergebracht. Wij zijn in onze visies onderscheidend; zo beginnen wij in de klas, maar zijn de kinderen ’s middags veel meer onder zoekend bezig. Wij vinden dat alles met elkaar te maken heeft, dus geven we geen aardrijkskunde of geschiedenis, maar ontdekken ze hoe de provincie in elkaar zit. Wij werken in grote lokalen aan een rondlopende corridor, terwijl Kristalla als jenaplan schoollokalen rond een leerplein heeft.” PASSIEF BOUWEN Jan Drogt: “We praten over een proces dat ruim twaalf jaar geduurd heeft, waarbij eerst de corporatie een

ONTWERP EN INRICHTING

is circulair en daarmee herbruikbaar en er hangt een luifel van zes meter boven, zodat het kindcentrum vanaf de licht gebogen weg gelijk opvalt. Het is ondanks dat het thermisch geïsoleerd is een gebouw met een enorme hoge lichtinval. We hebben verder ThermaCool toegepast in wanden en plafonds. Dankzij de micro-ingekapselde fase-overgangs materialen (PCM) in ThermaCool wordt overmatige warmte in een ruimte opgenomen om die op een later moment, als de ruimte weer afkoelt, geleidelijk weer vrij te geven.”

Foto Sibo Arbeek

breder concept wilde ontwikkelen in combinatie met woningbouw. Die trok zich terug vanwege nieuwe regelgeving, waarna de gemeente het weer heeft teruggepakt. Vervolgens is deze locatie bepaald, waarbij de gemeente heeft besloten om twee extra lokalen toe te voegen voor techVlnr: Jan Drogt, Henny Wijngaarden, Daan Josee niek en creativiteit. Dit is een bijna energieneutraal gebouw, ontwikkeld volgens de principes van passief bouwen. De schil is uitermate goed geïsoleerd; er is triple glas toegepast; er zijn grote schuiframen en lokaal brede puien voor maximale daglichttoetreding. Het is bovendien een gasloos gebouw met een EPC van 0,75.” Daan Josee knikt: “Het kenmerk bij passief bouwen is dat je alles doet zonder de stekker in het contact te steken. Het scoort ongewoon hoog op circulaire eigenschappen en aanpasbaarheid. Alles is geschroefd en er is bijna niets hard gestort, behalve de kanaalplaten. De gevel

LUCHTIG SKELET Daan: “Emmerhout is beroemd, omdat de steden bouwer Niek de Boer in de 70’er jaren hier een vernieuwend model heeft ontwikkeld met de introductie van de open groene stad, met woonerven die in het groen lagen. Zo verbond hij de voordelen van de grote stad met de kenmerken van het dorp. Ik heb de structuur van de wijk met zijn vele vertakkingen als uitgangspunt genomen voor het gebouw. Je kunt het zien als bajonetvorm. Omdat er twee typen onderwijs in het gebouw huizen heb ik gekozen voor een luchtig skelet met veel indelingsvrijheid. In de basis zijn er twee grote ruimten; de bibliotheek en de grote tribunetrap van De Kubus met op de verdieping de lokalen en gangen aan de randen. De vaste elementen zijn de twee kernen rondom de trappen. De beide scholen vormen elk een circuit, waarbij je op de verdieping rond kunt lopen en er dus geen tegemoet komend verkeer is. Het is een demontabele houtskeletbouw met keramische tegels aan de gevel, die de kleuren van de wijk hebben; terracotta, grijs en oranje. Het gebouw vormt onderdeel van een voorzieningenstrip. Tussen de twee houtwegen ligt een stedenbouwkundig voorzieningeneiland met aan weerszijden de hofjes.” Henny: “Veel ouders brengen kinderen toch met de auto naar school. Verkeersveiligheid en het parkeren blijven belangrijke aandachtspunten.” BELANG VAN LEZEN Henny ten slotte: “We zijn vijf afzonderlijke organisaties, maar werken goed samen. Zo hebben we de speel- en leefregels in en rond het gebouw samen bepaald. Het is een prachtig gebouw, waarbij je voortdurend met elkaar in contact staat. De ruimte voor de bibliotheek vormt het warme hart waar alles op uitkomt; veel bibliotheken verdwenen uit de wijken, dus besloten we om de bibliotheek een plek te geven en te combineren met de schoolbibliotheek.” Jan: “Omdat de scholen meters hebben ingeleverd, konden ze zo’n prachtige voorziening realiseren.” Daan knikt: “De bibliotheek is belangrijk voor de geletterdheid; de samenleving begint bij de scholen.” Voor meer informatie kijkt u op kristinssonarchitecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

DIGITALE TRANSFORMATIE EEN CONTAINERBEGRIP

Geïntegreerd platform in plaats van losse eilandjes Michael Kleine is Country Digital Transformation Lead For Education en medeverantwoordelijk voor de Digitale Versnelling Nederland vanuit Cisco. Hij signaleert dat Digitale transformatie een containerbegrip dreigt te worden en dat er in scholen losse digitale eilandjes ontstaan: “Er is behoefte aan meer geïntegreerde platforms.”

“W

at ik zie is dat digitale transformatie een containerbegrip begint te worden. De afgelopen jaren is daarmee het besef gegroeid dat zaken binnen de organisatie, zowel het primaire als het secundaire proces, beter met elkaar te verbinden zijn, zodat er een geïntegreerd platform ontstaat in plaats van losse eilandjes. De totale organisatie heeft er mee te maken, omdat het efficiënter en sneller kan en vooral meer online. In het onderwijs zie je dat die ontwikkeling de afgelopen jaren snel is gegaan; het is een gegeven dat de leerling, student, onderzoeker of medewerker niet meer zonder die technologische meerwaarde kan. De voorzieningen zijn aanwezig, dus je moet ze ook gebruiken. Privé hebben mensen alle informatie die ze willen 24/7 op hun mobiel, die info en snelheid van informatie verwachten ze ook in hun onderwijs-, onderzoeksen werkomgeving. Waar wij mee bezig zijn is hoe je een universiteit, hogeschool, mbo of instelling voor het voortgezet onderwijs digitaal efficiënter kunt toerusten, waardoor ze beter gebruik maken van de technologische mogelijkheden die ze hebben. Dan praat je over devices, het koffiezetapparaat, klimaatbeheersing, smartboard, printer of het systeem voor pasjes. Al die verschillende toepassingen kun je koppelen, integreren en makkelijker in samenhang beschikbaar laten zijn. Wij willen vanuit Cisco de kwaliteit van dienstverlening vanuit het perspectief van de digitale revolutie op een hoger niveau brengen, bijvoorbeeld in het concept van de digitale campus. Daarmee brengen we de student experience op een hoger niveau. De

Michael Kleine

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

onderwijsinstelling kijkt naar de experience van de student, onderzoeker en medewerker, omdat dat steeds belangrijker wordt. Informatietechnologie of digitalisering is nooit leading, maar ondersteunend aan het primaire proces.” SCHOOL AS A SERVICE Digitalisering heeft zeker een financieel voordeel omdat je alles met elkaar verbindt. Je ziet dat het steeds meer als een dienst en niet als een asset wordt gezien. Je hebt al het concept software as a service, maar dat kun je ook naar het gebouw doortrekken; we noemen dat onderwijs als een service. Dat betekent dat je niet meer eenmalig iets inkoopt, maar een dienst inkoopt, afhankelijk van de behoefte. Dat concept is als eerste uitgevonden en toegepast in de consumentenwereld, en gaat vanuit de software nu ook naar andere vormen van dienstverlening. Zo kun je een gebouw als een service zien, net als IT, catering en mobiliteit. Het gebouw wordt een hoogwaardige dienst, waarbij die dienst een tijdelijk karakter kan hebben of na een periode om aanpassing vraagt. Snel kunnen inspelen op veranderingen hoort daarbij. Telecombedrijven, leveranciers van soft- en hardware, bouwers en architecten gaan bijvoorbeeld meer samenwerken; heb je nog wel een gebouw nodig en welke infrastructuur hoort daarbij? Het gaat steeds meer om connectiviteit. Met wifi kun je ook data koppelen, de verlichting en verwarming in een gebouw regelen, evenals de bezetting van gebouwen en way finding, op de campus. Dat gaan we de komende jaren nog veel meer zien. Daardoor krijg je nieuwe communities, mensen, bedrijven en interessegroepen die met elkaar in

ONTWERP EN INRICHTING

aanraking komen en dat in het verleden niet op die manier deden. Nu worden ze gestimuleerd door een behoefte of vraag. Dat kan ook gevolgen hebben hoe individuen, gezinnen of buurten met elkaar omgaan. Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken steunt het experimentele initiatief in de Helmondse wijk Brandevoort, waar bewoners voor delen van privé data kunnen worden beloond met een huurverlaging. Daarbij blijven de bewoners wel de regie houden over hun gegevens. Dat levert binnen die community een nieuwe dynamiek op, waar nieuwe platforms ontstaan en daaromheen een economie ontstaat; bedrijven die diensten leveren aan die communities.

“Het gebouw wordt een hoogwaardige dienst, waarbij die dienst een tijdelijk karakter kan hebben”

De betrokkenheid van de aanstaande bewoners zal volgens Ollongren een belangrijke voorwaarde zijn. Ze vindt het een positieve ontwikkeling dat er geëxperimenteerd wordt met de mogelijkheden die data bieden om te werken aan maatschappelijke opgaven en aan de kwaliteit van leven, bijvoorbeeld om wijken duurzamer en circulair te maken. Verschil met de huidige situatie is dat ze een tijdelijk karakter kunnen hebben. Dat maakt dat mensen flexibeler in hun leven relaties met hun omgeving vormen en daaraan bijdragen. Het gaat snel; de VN sustainability goals worden nu al door het onderwijs opgepakt en op een nieuwe manier als thema vertaald. Daarbij zie je dat het onderwijs zich realiseert dat ze moet integreren met bedrijven, specialisten en stakeholders. Dat levert nieuwe digitale onderwijsnetwerken op zoals de Digital Society School, onderdeel van de Hogeschool van Amsterdam. En er zijn al opleidingen zoals Smart Building, waarop heel anders naar de ontwikkeling van de gebouwde omgeving en het publieke en private domein wordt gekeken. Dat betekent dat in de toekomst de hele keten er anders uit komt te zien; connectiviteit is het toverwoord.” Cisco Systems is een internationaal bedrijf dat een grote variëteit aan netwerkapparatuur voor grote bedrijven, organisaties en tele combedrijven levert. Voor meer informatie: mikleine@cisco.com, +316 51320883 of kijk op cisco.nl/dvn/smartcampus.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Vernieuwde Beslisboom helpt in keuzeproces verduurzaming Veel schoolbesturen staan op het punt een aanpak te kiezen om hun scholen te verduurzamen. Vaak weten ze niet goed welke maatregelen ze dan het beste kunnen treffen. Een gezonder binnenklimaat voor de school? De stap naar een aardgasvrije leeromgeving? Zuinige verlichting? Het dak isoleren of liever HR++ glas? Of toch maar eerst starten met zonnepanelen?

oor schoolbesturen met deze vragen is er nu goed nieuws. De Beslisboom Verduur zaming Scholen, een online hulpmiddel om een aanpak voor verduurzaming van uw (bestaande) schoolgebouw te kiezen, is ge actualiseerd. “De Beslisboom is inmiddels een begrip’’, merkt sectorleider onderwijs Eke Schins van adviesbureau Arcadis op. “In opdracht

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

van RVO.nl en Kenniscentrum Ruimte-OK ontwikkelden we de eerste versie van de onlinetool in 2017. Scholen en bestuurders kregen hiermee zelf een tool in handen om inzicht te verkrijgen in benodigde investeringen rondom het thema verduurzaming. Zo wilden we het bewustzijn vergroten en dat is goed gelukt,” aldus Schins.

ONTWERP EN INRICHTING

NIEUW IN DEZE VERSIE Sinds het verschijnen van de eerste versie in 2017 is er veel veranderd. De bijgewerkte versie van de Beslisboom houdt rekening met de nieuwe erkende maatregelenlijst, die van toepassing is voor de Informatieplicht. Daarnaast is hij nu optimaal in te zetten voor de ambities vanuit het Klimaatakkoord. De geactualiseerde versie van de Beslisboom helpt schoolbesturen op weg om zelf de afweging te maken voor het eventueel aardgasvrij maken van hun bestaande schoolgebouw(en). In vergelijking met de vorige versie wordt er in de toelichting van de maatregelpakketten meer gedetailleerde informatie ontsloten. Gebleven zijn het inzicht in integrale maatregelenpakketten, de investeringskosten en terugverdientijden. De tool maakt de kosten voor verduurzaming inzichtelijk, deze kosten komen bovenop de kosten voor het reguliere onderhoud. ONTWIKKELING NAAR AARDGASVRIJ De verwachting is dat met het Klimaatakkoord dat er nu ligt aardgasvrij bouwen steeds meer gewoongoed zal worden. Voor de actualisatie is er daarom inhoudelijke afstemming gezocht met het innovatieprogramma ‘Aardgasvrije en Frisse Scholen’. De nieuwe versie is direct uitgebreid met maatregel pakketten die hierop inspelen. Zo kan met de nieuwe versie inzicht worden verkregen in het benodigde investeringsniveau rondom de afweging naar een warmtenet of all-electric oplossing. GETEST IN DE PRAKTIJK Met schoolbesturen in Almere en Eindhoven is de (door)ontwikkelde Beslisboom in de praktijk getest. Door op niveau van de gebouwenportefeuille de plannen en mogelijkheden door te lopen, wordt het gemakkelijker om keuzes en prioriteiten voor de verschillende gebouwen integraal inzichtelijk te maken. Deze verdiepingsslag helpt schoolbesturen te bepalen wanneer een gebouw in aanmerking komt om de stap naar aardgasvrij te maken. IN SAMENHANG BINNENKLIMAAT Een unieke eigenschap van de Beslisboom is dat er ook rekening wordt gehouden met de rol van het binnenklimaat. In de verduurzaming van de gebouwde omgeving speelt zeker bij schoolgebouwen het gezondheidsaspect een belangrijker rol. Veel tools die in de markt beschikbaar zijn vertrekken eenzijdig vanuit de energieprestatie. Door ook het binnenklimaat in de maatregelpakketten van de Beslisboom mee te nemen ontstaat een integraal kostenplaatje. Dit helpt besturen bij het maken van een integrale afweging en het nemen van een investeringsbeslissing.

In 5 stappen naar een strategisch plan voor verduurzaming scholen Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: Stap 5:

Analyse van de portefeuille (inzicht en inventarisatie) Vaststellen ambitie en maatregelen (bepalen ambitieniveau) Opstellen duurzaamheidsplan/routekaart (maken keuzes en prioriteiten) Financieringsplan (zorgen voor dekking en uitvoering) Borgen en monitoren (implementeren, bewaken en bijsturen)

Voor een eerste inzicht kan het schoolbestuur de Beslisboom zelf invullen. Met de tool kan een beeld van ambitie, keuzes, kosten en terugverdientijden ontstaan. Om bepaalde stappen te kunnen zetten is het wenselijk om over levensduur verlengende ingrepen ook in gesprek te gaan met de gemeente.

Meer informatie: De online tool is te raadplegen via www.beslisboomverduurzamingscholen.nl Informatie over Aardgasvrije (renovatie) van scholen is te vinden via www.aardgasvrijescholen.nl Aan de slag met simpele vormen van energiebesparing, kijk op www.scholenbesparenenergie.nl De Beslisboom is ontwikkeld door Arcadis in opdracht van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, in het kader van de Green Deal Scholen & Innovatieprogramma ‘Aardgasvrije en Frisse Scholen’ en in samenwerking met Boot Advocaten, BAM, Ruimte-OK, NLII, NIA, BNG, Platform 31, gemeente Rotterdam, en schoolbesturen PCOU, Ronduit en Spaarnesant.

“De tool maakt de kosten voor verduurzaming inzichtelijk, deze kosten komen bovenop de kosten voor het reguliere onderhoud”

Kennisdocumenten vanuit AardgasVrijeScholen De Beslisboom is het tweede kennisproduct dat is opgeleverd vanuit het innovatieprogramma ‘Aardgasvrije en Frisse Basisscholen’. De komende maanden zal onder andere worden gewerkt aan de volgende kennisdocumenten: • Handreiking – naar een duurzaam IHP • Stappenplan naar een aardgasvrije school • Rekentool voor het opstellen van uw businesscase • Analyse van de businesscases voor Aardgasvrije en Frisse Scholen Deze kennisdocumenten komen online via www.AardgasVrijeScholen.nl. Heeft u vragen over het programma of over het realiseren van Aardgasvrije en Frisse basisscholen? Laat het ons dan weten via info@aardgasvrijescholen.nl of 085 – 13 03 682.

Voor meer informatie kijkt u op ruimte-ok.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Sonia Arrepia Photography

DENISE: INTERNATIONALE SCHOOL VOOR IEDEREEN

Geslaagde renovatie monumentaal pand

De internationale school DENISE aan de Piet Mondriaanstraat in Amsterdam Nieuw-West laat zien hoe mooi een renovatie uit kan pakken voor deze internationale school. Het monumentale pand werd getransformeerd in een leeromgeving voor 4-18 jaar met veel licht, lucht en transparantie, zonder dat de oorspronkelijke architectonische kwaliteit werd aangetast. Met een uniek theater bovendien.

ector Leendert-Jan Veldhuyzen: â&#x20AC;&#x153;De Nieuwe Internationale School Esprit DENISE richt zich naast kinderen van expats bewust ook op Nederlandse kinderen, waardoor je een goede mix van de Nederlandse en Engelse taal hoort. We zaten eerst bij het Museumplein in een soort villa Kakelbont dat wel gezellig was, maar voor het onderwijs niet meer werkte. Dit gebouw op deze mooie

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

locatie was al van Esprit en werd gerenoveerd. In de tussentijd werd het door LOLA Leegstand Oplossers beheerd en diende het als een broedplaats voor ateliers en startups en werden er activiteiten voor de buurt georganiseerd. Dit gebouw is groot en heeft veel fijne plekken en break out rooms. Door de openheid is er veel natuurlijk toezicht en zie je geen leerlingen in de trappenhuizen rondhangen.

Verder blijft goede beveiliging een aandachtspunt, waarbij we als school ook actief werken aan de relatie met de buurt; die is belangrijk.” We zijn in gesprek in zijn prachtig ingerichte directeurskamer waar ook projectarchitect Noud Paes van Paul de Ruiter Architects, projectconsultant Bonne Maat van Sika/Pulastic en bedrijfsleider van de VLAQ Groep Alexander Brandjes zijn aangeschoven. DEBAT EN EXPRESSIE Leendert-Jan: “Onze doorlopende leerlijn van 4-18 jaar en het internationaal curriculum met zijn eigen vakken en clustering golden als basis voor het ontwerp. We geven immers les aan kleine groepen van maximaal 22 leerlingen. De onderwijsvorm is klassikaal, maar kent verschillende werkvormen. We hebben telkens twee lokalen met een schuifwand verbonden, zodat je ook een grote ruimte kunt maken, met verschillende combinatiemogelijkheden, ook omdat we met in hoogte verstelbaar meubilair werken. We hebben niet voor een grote centrale kantine gekozen, maar voor een open keuken en een foyer. Daar zie je leerlingen overal tijdens de pauzes zitten. En uniek is natuurlijk het grote theater in het hart van het gebouw met een capaciteit voor 460 mensen. Veelgehoorde kritiek over het onderwijs is dat het alleen maar over meten en toetsen gaat; bij ons gaat het daarom ook over het debat en de vrije expressie. Het theater is ons grootste USP en centraal onderdeel van onze onderwijsfilosofie. De lokalen voor drama en muziek zitten er naast dus dat combineert mooi. Nederlands en Engels gebruiken het voor debat en presentaties en andere scholen zijn ook welkom. We zijn hier begonnen met 390 leerlingen, maar kunnen tot zo’n 900 kinderen doorgroeien.” VERRASSENDE INGREPEN Noud: “Deze school werd in 1959 door de gemeentelijke dienst onder architectuur gebouwd en is een kopie van het Spinozalyceum in Zuid. Het is qua structuur stevig en solide opgetrokken. Tegelijkertijd is het door de grote raampartijen transparant waardoor het nog steeds eigentijds overkomt. De eerste keer dat we hier binnen kwamen voelden we

Foto Sibo Arbeek

ONTWERP EN INRICHTING

Vlnr: Leendert-Jan Veldhuyzen, Noud Paes, Bonne Maat en Alexander Brandjes

“Veelgehoorde kritiek over het onderwijs is dat het alleen maar over meten en toetsen gaat; bij ons gaat het daarom ook over het debat en de vrije expressie”

de sfeer van de jaren ‘50 en ‘60; uitnodigend door die open structuur, maar met veel donkere en naar binnen gerichte ruimtes. Ons thema was het in ere herstellen van de kwaliteit van het gebouw. Die ervaar je in de hoogte en de grootte van de ruimtes. De structuur was ons vertrekpunt, maar we hebben in de inrichting het nodige veranderd. Zo zijn alle kozijnen vervangen, zijn er heel veel binnenwanden verwijderd en we hebben de bestaande structuur met brede gangen versterkt door glazen puien en kastenwanden toe te voegen. Het gebouw heeft een U-vorm met een appendix met twee gymzalen bovenop elkaar gestapeld met in de verbindende corridor de kleedruimtes. Eigenlijk een hele gekke constructie, maar afbreken en een grotere sportzaal bouwen was geen optie; dit hoort bij het gebouw. Het gebouw had verder een half verdiept souterrain van 2.350 m2. Daar hebben we de nieuwe begane grond met de centrale entree van gemaakt om zo een ruime speel- en leeromgeving voor primary te maken, met de lokalen aan de gevels en een groot speellandschap in het midden. Het voortgezet onderwijs gaat via de trap in de centrale entree naar boven. Rondom de school is in een doorlopende strip het buitenspeelplein voor de jongste kinderen; het verharde deel van het speelplein rondom de school hebben we rainproof gemaakt, zodat er bij regenval water gebufferd kan worden. De oudste kinderen komen via de tribunetrap in de openbare ruimte aan de buurtzijde van het gebouw en delen de ruimte met de buurt. Bijzonder is verder het klimaatsysteem dat zuinig en ingenieus is. Met minimale middelen is dit gebouw klaargemaakt voor de toekomst. Energetische kwaliteit neemt niet toe wanneer je heel veel toevoegt. Daarbij was het de uitdaging om de nieuwe installaties in het bestaande gebouw te integreren zonder dat alles in het zicht

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Beneden een lichte en op de verdieping een donkere variant. We hebben de vloeren er strak ingelegd en zijn trots op het resultaat.” Bonne Maat van Sika vult aan: “We waren al vroeg betrokken bij het nadenken over de gietvloeren in de gangen en de sportvloeren in de gymzalen, die boven elkaar liggen. Gekozen is voor een sportvloer die een bijdrage levert aan de akoestische isolatie vanwege mogelijk contactgeluid. Deze sportvloer is de multifunctionele Pulastic Elite Comfort 90 Eco (NOC*NSF Klasse 1) die uit verschillende lagen bestaat. In de grote gangpartijen ligt onze Sika Comfortfloor Pro, met akoestisch dempende eigenschappen; in plaats van de gietvloer rechtstreeks op zandcementdekvloer zit er nu een speciale shockpad van 4 mm tussen.” Optimaal qua demping contactgeluid naar de aangrenzende klaslokalen en uiteraard naar ruimten onder de vloer.

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie nieuw monument tot internationale school DENISE Opdrachtgever Esprit Scholen in samenwerking met de gemeente Amsterdam Architect Paul de Ruiter Architects Aannemer Bouwbedrijf Van der Leij Amsterdam Giet- en sportvloeren

komt of dat de ruimtes verlaagd moesten worden. Vanuit onze ervaring met hotels hebben we met de installatieadviseur Klicktet verticale luchtkanalen gemaakt die in de kastenwanden zijn weggewerkt, waarbij de lucht onder de schuine dakkap naar de centrale luchtbehandelingskast wordt afgevoerd. De centrale luchtbehandelingskast bevindt zich op het dak van het theater.”

Sika / Pulastic en VLAQ Groep Adviseur HEVO, aanbesteding en projectmanagement Adviseur installaties Klictet Waalwijk Programma van Eisen ICSadviseurs Bvo 10.000 m² Ingebruikname mei 2019

SCHOOLDOMEIN

VLOERAFWERKING De vloerafwerking was ook een belangrijk aandachtspunt. “Omdat ik zie hoe dat op verschillende scholen mis kan gaan,” vertelt Leendert-Jan. Alexander knikt: “De keuze van een goede vloer is heel belangrijk. In overleg met de school hebben we hier gekozen voor een combinatie van tapijttegels, pvc en gietvloeren in de gangen en de gymzalen. Tapijttegels dempen het geluid en zorgen voor een warme uitstraling. De strook met pvc vloeren accentueert de overgang naar de gangen, die weer een gietvloer van Sika hebben.

oktober 2019

SJIEKE UITSTRALING Leendert-Jan: “Het is geen school met rode, blauwe en gele deuren geworden. Mooi vind ik dat het zo licht is en een mooie samenhang heeft. Het heeft ook een sjieke en tegelijk rustige uitstraling, met zijn grote ramen met donkere kozijnen, waardoor het licht mooi weerkaatst. Het trappenhuis was een donkere ruimte, maar doordat de architect de muur erboven geopend heeft valt er nu veel rechtstreeks licht naar binnen. Het ritme met de lineaire hoogglans witte kastenwanden in een eikenhouten frame zorgt ook voor een schitterend effect. De jassen worden in de lokalen weggehangen achter een slimme kastenwand. Die rustige sfeer wordt versterkt door de goede akoestiek in het gebouw en de gymzalen. Een school moet warmte uitstralen en dat is hier gelukkig zo. Waar ik me verder hard voor heb gemaakt is het diep rode linoleum op de oude trappartijen. Dat ziet er echt heel mooi uit en maakt het ook helemaal af.” Voor meer informatie kijkt u op sika.com of pulastic.com.

ONTWERP EN INRICHTING

ICSINTERIM

Uw Ceremoniemeester voor Onderwijshuisvesting Het leerlingenzorgstelsel wordt steeds complexer, privacy issues staan effectiviteit en efficiëntie vaker in de weg. Het lerarentekort groeit en conflictsituaties met ouders nemen toe in aantal en intensiviteit. Als schooldirectie heeft u uw handen vol aan het bewerkstelligen van de doelstellingen. En dan hoort u dat u ook een nieuw schoolgebouw mag bouwen.

DE CEREMONIEMEESTER • ontzorgt en creëert draagvlak; • zorgt voor de uitvoering en implementatie van een specifieke ontwikkeling voor of binnen de organisatie; • houdt overzicht, legt verbindingen, geeft voorlichting en helpt bij het maken van besluiten op basis van een beredeneerde argumentatie; • is een uitstekende kartrekker, zet ontwikkelingen in gang en implementeert deze; • is uw aanspreekpunt; • is een sparringpartner; een luisterend oor en geeft advies.

wordt u veelvuldig ‘belast’ met allerlei vragen over onder andere leerlingenprognoses, ICT-systemen, leer- en werkplekconcepten, sleutelplannen enzovoorts.

en nieuwbouw of een grootschalige reno vatie van het schoolgebouw vergt veel van een schoolorganisatie en u in het bijzonder. Geacht wordt dat u feilloos kunt aangeven wat uw pedagogische en onderwijskundige visie is, hoe u de aankomende decennia les wilt geven en hoe u dit graag vertaald ziet naar wensen en eisen voor het nieuwe gebouw. Tijdens het ontwikkelproces

Ter ondersteuning van de schoolorganisatie en u in het bijzonder, introduceren wij de Ceremoniemeester Onderwijshuisvesting. De Ceremoniemeester is een combinatie van bouwmeester, kwartiermaker en waar nodig mediator en zorgt voor een vlekkeloos verloop van het feest dat de nieuw- of verbouw hoort te zijn. De Ceremoniemeester is een huisvestingsspecialist die zelf de kennis en ervaring heeft met het werken binnen een schoolorganisatie. De Ceremoniemeester is daarmee uitstekend in staat om de taken en verantwoordelijkheden van u grotendeels over te nemen in relatie tot het nieuwbouw- of renovatieproces en daarbij autonoom op te treden. De Ceremoniemeester plant, organiseert, communiceert, creëert draagvlak en werkt toe naar dat grote moment, de feestelijke ingebruikname van het nieuwe gebouw. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Sherwin Neira via 06-22569665 of u kijkt u op icsinterim.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Kassandra Mols

EEN VERPLAATSBARE SCHOOL DIE PERMANENT VOELT

Amsterdam opent modulair schoolgebouw Amsterdam International Community School, de expatschool in Amsterdam, opende op donderdag 29 augustus de deuren van een nieuw modulair schoolgebouw. Vanwege de Brexit vestigen veel bedrijven uit Engeland zich in Amsterdam. Daardoor is de vraag naar onderwijs voor expatkinderen hoog.

m daar verandering in te brengen plaatste De Meeuw, in opdracht van de gemeente Amsterdam, een tijdelijk schoolgebouw voor 500 leerlingen. In het gebouw aan de Darlingstraat in Amsterdam Zuidoost is zowel basis- als voortgezet onderwijs gevestigd; de leerlingen blijven dus tot ze ongeveer zestien jaar zijn op dezelfde school. Vanaf donderdag 29 augustus gingen de eerste 250 leerlingen hier naar school. De gemeente Amsterdam gaat het schoolgebouw, na een gebruiksperiode van ongeveer vijf jaar, inzetten op een nieuwe locatie binnen de gemeente. “Na die periode krijgt deze plek een andere bestemming en verhuizen wij naar ons uiteindelijke gebouw. Dit tijdelijke gebouw wordt dan weer opnieuw ingezet op een andere locatie door de gemeente Amsterdam”, aldus Kees van Ruitenbeek, projectleider bij Esprit Scholen. CIRCULAIRE STAD Bij het eerste ontwerp is daarom door De Meeuw al rekening gehouden met een toekomstige verplaatsing

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

“Het modu laire karak ter van het gebouw zorgt ervoor dat het uit elkaar te halen en te verplaatsen is”

van het gebouw. Dat is ook een van de redenen dat er werd gekozen voor de Oirschotse bouwer. “De Meeuw gaat echt een stap verder dan de traditionele noodbouw. Nu de school er staat kan ik ook niets anders zeggen dan dat het ongelofelijk mooi is geworden. Het is niet te onderscheiden van permanente bouw en vormt een prachtige leeromgeving voor ons onderwijs.” Het modulaire karakter van het gebouw zorgt ervoor dat het uit elkaar te halen en te verplaatsen is. HET GEVOEL VAN EEN PERMANENT GEBOUW “Toch is er niet aan af te zien dat het om een tijdelijk en modulair gebouw gaat”, stelt Hans Buissink, tender specialist bij De Meeuw. Tegen de buitenkant van de modules is een losse gevel geplaatst. “Een zogenaamde cassettegevel, die zorgt voor een moderne en permanente uitstraling. Zonder daarbij de modulariteit en toekomstige verplaatsbaarheid uit het oog te verliezen.” Architectenbureau Burton Hamfelt heeft een ontwerp gemaakt waarbij de continuïteit van het leerproces centraal staat en waarin de overgangen tussen

ONTWERP EN INRICHTING MATERIAALCYCLUS SLUITEN Burton Hamfelt: “Het ontwerp van de Amsterdam International Community School South East (AICS-SE) campus laat zien hoe wij onze toekomstige scholen in steden ontwerpen, bouwen, financieren en delen. Het geeft een antwoord op de veranderende eisen aan onderwijsgebouwen en maakt het tegelijkertijd eenvoudiger om duurzamer en betaalbaarder te bouwen. Het modulaire systeem maakt het mogelijk de materiaalcyclus te sluiten. Alle bouwcomponenten en bouwmaterialen kunnen gedurende de levensduur van het gebouw gedemonteerd, vervangen, hergebruikt en gerecycled worden. Hierdoor ontstaat een spaarbank van materialen, componenten en grondstoffen. Dit komt niet alleen de planeet ten goede door verspilling te minimaliseren, het geeft ook andere scholen en de stad Amsterdam meer flexibiliteit om toekomstige behoeften te plannen. Toekomstige scholen kunnen hun school naar eigen inzicht en behoefte gaan uitbreiden, inkrimpen en bewerken.”

“Het modulaire, demontabele en beweegbare concept kan ook gezien worden als de ‘derde leraar’” de verschillende ruimtes een belangrijke rol spelen. Het gebouw heeft veel open ruimtes, een bibliotheek, een auditorium en een grote aula met hoog plafond. Via de tribunes in de aula, waar ook op gelounged kan worden, kom je in de verschillende onderdelen van het gebouw terecht. Hans: “Het hele project is binnen een jaar tijd gerealiseerd. We zijn erg trots op het eindresultaat. De wens van de gemeente Amsterdam om het gebouw opnieuw in te kunnen zetten, sluit aan bij het circulaire gedachtengoed van De Meeuw. Mooi om te zien dat er op deze manier steeds minder leegstand is en gebouwen worden ingezet waar de vraag hoog is.” Voor meer informatie kijkt u op demeeuw.com of burtonhamfelt.nl.

CONTINUÏTEIT LEERPROCES “De tijdelijke accommodatie voelt aan als een permanente huisvesting. In het ontwerp worden basisonderwijs (PO) en voortgezet onderwijs (VO) gecombineerd tot één schoolgebouw. Door PO en VO te combineren, staat de continuïteit van het leerproces centraal. Integratie van verschillende stromen in het gebouw rond het centrale auditorium heeft geleid tot een dynamisch, gedeeld en open ontwerpconcept. Jonge kinderen bewegen graag en door de relatie tussen de buitenruimtes, ingang en verschillende leeromgevingen te maximaliseren, wordt een gezonde en op ontdekking gebaseerde onderwijsomgeving gefaciliteerd en gestimuleerd. De relatie tussen de buitenruimte, de ingang van de school, het auditorium en de leerruimtes zijn ontworpen als een continue ruimtelijke sequentie. Wij zien deze opeenvolging van ruimtes als een speelse en functionele overgang van grote, drukke en inter actieve ruimtes naar kleine en rustige leerruimtes voor focus. De organisatie en relatie tussen deze verschillende ruimtes is van groot belang voor de filosofie van de school.” DERDE LERAAR Burton verder: “PO heeft een eigen centrale plek in de vorm van een Speellokaal dat uitkomt in een dubbelhoge ruimte met een tribune naar de eerste verdieping. Deze ruimte is het hart van het PO en versterkt de relatie met de PO-ruimtes op de verdieping. Het neemt de maat en belevingswereld van het kind aan en verzorgt een duidelijke ruimtelijke hiërarchie. Het modulaire, demontabele en beweegbare concept kan ook gezien worden als de ‘derde leraar’. Het is een kritische link tussen de educatieve omgeving als essentieel element en de leerwijze. Het gevelconcept straalt zowel modulariteit als duurzaamheid uit door de keuze voor een panelensysteem en kleuren die de natuur nabootsen.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Een duurzame vloer houdt je bij de les HOE ZIE JIJ JE TOEKOMST? ONTWERP EN WIN JE EIGEN DUURZAME VLOER!

De generatie van morgen zit nu in het klaslokaal. Of zij een schone en duurzame toekomst tegemoet gaan, hangt af van de keuzes die we nu maken. Forbo Flooring adviseert het onderwijs over de impact op het klimaat. En biedt concrete oplossingen die de leefomgeving verbeteren. Zo bouwen we aan een gezonde toekomst voor onze kinderen.

an kruipen naar spelen, van leren naar werken. De vloer begeleidt elk stapje in de groei naar volwassenheid. En vangt alle klappen op: van tafels, stoelen, stampende voeten en rondslingerende tassen. Een goede vloer geeft

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

geen krimp en gaat lang mee. En is geproduceerd in evenwicht met de natuur en onze leefomgeving. Marmoleum, de vloer die aan al deze eisen voldoet, bestaat 120 jaar. En zet nog altijd de toon als de eerste en volledig CO2-neutraal geproduceerde

FACILITAIR EN BEHEER

linoleumvloer ter wereld. Marmoleum gebruikt alleen natuurlijke grondstoffen: lijnolie, hars, houtmeel, kalk en jute. Deze grondstoffen komen van bomen en planten die snel teruggroeien. Bovendien nemen ze meer CO2 op dan dat er wordt uitgestoten bij de productie van de vloer. Door zijn natuurlijke comfort draagt Marmoleum bij aan een gezond binnenklimaat. Scholieren en docenten voelen zich daar prettiger bij. Schone lucht, de juiste temperatuur en goede ventilatie leiden tot betere leerprestaties. VOOR ELKE RUIMTE EEN VLOER In een gezonde en inspirerende omgeving halen scholieren en docenten het beste uit zichzelf. Forbo biedt voor elke school een vloer die vrij is van plastics en schadelijke uitstoot. Van de entree tot de hal. Van de gang tot het lokaal. Marmoleum is misschien wel het bekendste voorbeeld, maar ook Eternal vinyl en Flotex textiel worden duurzaam geproduceerd. Eternal wordt gemaakt met groene stroom, bevat geen weekmakers en is samengesteld uit hergebruikt

120 JAAR MARMOLEUM: TEKEN VOOR DE TOEKOMST! Marmoleum bestaat 120 jaar. Dat is reden voor een feestje. Daarom organiseert Forbo een tekenwedstrijd voor alle basisscholen met als thema ‘hoe zie jij de toekomst?’ Iedereen tot 13 jaar mag meedoen, alleen of met de hele klas. Tekenen, schilderen, knippen, plakken: alles mag. De mooiste creatie wordt verwerkt in het ontwerp van een prachtige nieuwe Marmoleum vloer, die door Forbo gratis wordt gelegd in een klaslokaal of andere ruimte naar keuze (max. 100 m2). Voor meer informatie of het aanvragen van het lespakket gaat u naar www.forbo-flooring.nl/scholenactie. Stuur uw creatie in vóór 1 december 2019 naar scholenactie@forbo.com. De winnaar wordt vóór de kerstvakantie bekendgemaakt.

Wist u dat? Basisscholen kunnen bij Forbo linoleumstalen aanvragen als basismateriaal voor lessen handvaardigheid, zoals voor het gutsen van linosnedes.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

5 ONDERHOUDSTIPS Scholen die kiezen voor Forbo vloeren investeren in duurzame kwaliteit. Hoe houdt u de vloer mooi:

“In een gezonde en inspirerende omgeving halen scholieren en docenten het beste uit zichzelf”

1. Een lichte vloer met effen kleuren, al dan niet met een decoratief patroon, is modern en levert een aantrekkelijk interieur op. Sta wel even stil bij de bestemming en functie van de vloer. Een keuze uit onze Marmoleum Camouflage collectie is vaak praktischer. Dat heeft een marmerstructuur waarop vuil en krasjes minder snel te zien zijn. 2. Kiest u toch voor een lichte vloer van Marmoleum of vinyl, dan kunt u deze beschermen door de stoelpoten te voorzien van doppen. 3. E en goede entreemat is onontbeerlijk om vuil buiten de deur te houden. Coral schoonloopmatten houden bij de entree tot 95% van het vocht en vuil tegen. Een belangrijk deel van de Coral-collectie wordt gemaakt van ECONYL, een hoogwaardig garen van hergebruikt polyamide. 4. Geschilderde wanden en vliesbehang worden snel vuil door schoenzolen, tassen en handafdrukken. Marmoleum Onto the Wall is daarvoor een aantrekkelijk alternatief: dit is een robuuste lambrisering die kras- en stootvast is en een beschermende finish heeft. Het vlakke oppervlak is net zo makkelijk schoon te houden als Marmoleum op de vloer. 5. In de regel worden alle vlakke vloeren op dezelfde manier schoon gehouden. Vooral door te stofwissen (of stof zuigen) en nat af te nemen, met zo min mogelijk water. Maak het schoonmaken zo eenvoudig mogelijk en bekijk het per situatie. Meer vuil betekent vaker schoonmaken, minder vuil betekent minder schoonmaken. Dat is geen hogere wiskunde.

voor nieuw linoleum. Wat niet herbruikbaar is wordt gerecycled. Het bewijs van al die inspanningen is vastgelegd in de Environment Product Declaration (EPD), een internationale certificering. Een EPD per product, geeft de school de mogelijkheid ook te kiezen voor het meest duurzame product.

materiaal. Eternal is een vinyl vloer met de natuurlijke dessins van hout of steen. Voor een meer huiselijke sfeer is er Flotex, dat de voordelen van een vlakke vloer combineert met die van comfortabel textiel. Het is de meest hygiënische tapijttegel ter wereld. Met deze en andere duurzame producten neemt Forbo het voortouw in de productie van verantwoorde vloeren. Door steeds te zoeken naar de beste oplossing voor het milieu, van de winning van grondstoffen tot en met fabricage, transport, gebruik en verbranding of hergebruik. De Nederlandse fabrieken maken gebruik van groene stroom. Snijafval wordt gebruikt als basis

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

GOED VOORBEELD DOET GOED VOLGEN Forbo wil zijn kennis van duurzame materialen graag delen met het onderwijs. Omdat Marmoleum 120 jaar bestaat, organiseren we een tekenwedstrijd (zie kader) en is er een leuk lespakket. Dat lespakket legt aan de hand van linoleum uit dat er ook duurzame alternatieven zijn voor de schadelijke materialen die ons omringen. De kinderen leren dat er grondstoffen nodig zijn voor alles waar we in wonen, spelen en leren. Onder het motto ‘creating better environments’ helpt Forbo scholen in een schone omgeving te werken, te leven en te ontspannen. Als wegbereiders moeten we zelf het goede voorbeeld geven. Houden we elkaar bij de les, dan ziet de toekomst er duurzaam uit.

FACILITAIR EN BEHEER

Tekst Sibo Arbeek

HUIS VAN BEWARING VAN HET DNA

Chemistry als verbinding Wat een prachtige reis is het gesprek met Michel van der Spek van Bolidt over het nieuwe Bolidt Innovation Center in Hendrik Ido Ambacht. Metafoor voor een huis van bewaring van het DNA; het op molecuul niveau voeden van de beleving en vooral de zoektocht naar waardevolle verbindingen.

ichel: “Toen we met het idee van dit Bolidt Innovation Center begonnen gebruikten we als metafoor ook het beeld van de kerk, als instituut waarin hogere waarden opgeslagen blijven en doorgegeven worden. In deze tijd waarin veel waarden ter discussie staan blijven kwaliteiten als zingeving en meesterschap recht overeind staan, ook en vooral in je eigen leer- en werkomgeving. In feite is dat ook het verhaal van onze eigen zoektocht; waarbij we de ontwikkeling naar dit centrum als een reis zien, waar je onder weg van alles ervaart. Een uitdagende plek waar onderwijs en bedrijfsleven elkaar ontmoeten, ervaringen delen en duurzame innovaties vorm geven. De relatie met ons eigen DNA is dat mede werkers, onderwijsinstellingen, studenten en bedrijven hier gaandeweg ontdekken hoe onze producten zich uit natuurlijke verbindingen opbouwen, waardoor er een unieke vorm van

bewustzijn ontstaat. Bijkomend voordeel is dat Bolidt met dit centrum de opslagcapaciteit vergroot en onze bedrijfsonderdelen een boost krijgen door de innovatieve manier waarop alles is geïntegreerd in dit centrum.” KRUISBESTUIVING Michel: “Het open source laboratorium is niet alleen maar een ‘showcase’. De nadruk ligt behalve op beleving, ook op co-creatie. Bezoekers zien, voelen, ervaren hoe de thermohardende kunststoffen ontstaan. Zij kunnen experimenten doen met het materiaal, hun eigen proefmonsters (laten) maken en zelf nieuwe toepassingen bedenken. In het Bolidt Innovation Center kunnen innovaties ontstaan door ‘kruisbestuiving’. De kunststofsystemen van Bolidt zijn antibacterieel, naadloos, slijtvast en hittebestendig; eigenschappen die van pas komen in heel veel sectoren.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

“Dit gebouw is feitelijk om de mens gebouwd en niet enkel een resultante van een technisch of functioneel programma van eisen”

LIVING LAB Het Bolidt Innovation Center is opgezet als transparant ‘living lab’. Door de open plattegronden en het veelvuldig gebruik van glas zijn verschillende programmaonderdelen gelijktijdig te zien. Bezoekers komen binnen in een glazen entree die uitzicht geeft op het R&D Center waar gewerkt wordt aan de door S+B speciaal voor Bolidt ontwikkelde labtafels. Op de immense exhibitvloer staan meerdere inter actieve proefopstellingen waar bezoekers zelf met de thermohardende kunststoffen aan de slag kunnen gaan. Het ‘Zoom in’ exhibit laat zien hoe materialen op microscopisch niveau antibacterieel of brand werend worden gemaakt. Met de ‘Pounder’ kunnen bezoekers de sterkte van de materialen testen. Met een virtual reality bril op hun hoofd, kijken zij mee over de schouders van Bolidt medewerkers die werken aan projecten wereldwijd. In een aparte

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

ruimte laat een interactieve tijdlijn zien dat het werk van Bolidt 24 uur per dag doorgaat. In het gebouw zijn overal iconen zichtbaar die corresponderen met de vijf thema’s waarop Bolidt voortdurend innoveert: design, duurzaamheid, veiligheid, hygiëne, data & energie. Een apart onderdeel van het Bolidt Innovation Center is gewijd aan vloeren wandsystemen die met behulp van sensortechnologie beweging registreren, energie opslaan en data transporteren. Bij de ‘Wall of Fame’ kunnen bezoekers zelf vloeibare componenten gieten en zien hoe een solide product ontstaat. Dit kunstwerk zal door de inbreng van bezoekers langzaam vorm krijgen. In een klimaatkamer en een laboratorium worden extreme weersomstandigheden nagebootst en materialen getest, waaronder de scheepsdekken van cruiseschepen die op poolexpeditie gaan. Onderdeel van het Bolidt Innovation Center zijn verder een bibliotheek,

FACILITAIR EN BEHEER

restaurant, sportfaciliteiten en een boardroom met uitzicht op het water. Een volledig transparante lift brengt bezoekers naar een kleurrijk dakterras met alle innovatieve buitentoepassingen van Bolidt. ZINGEVING EN MEESTERSCHAP Michel: “Dit gebouw is feitelijk om de mens gebouwd en absoluut geen resultante van een technisch of functioneel programma van eisen. Kenmerk van deze tijd is dat alles met elkaar in verbinding staat. Daarbij moet je elkaar vinden op het niveau van zingeving en meesterschap. Daarom start onze experience tour bij hotel New York in Rotterdam. Daar stap je op de boot en vaar je naar het Bolidt Innovation Center. Onder weg onthaast je en ga je heel anders denken dan wanneer je hier gehaast je auto op het parkeerterrein hebt neergezet. De samenvatting van de reis vind je op de vloer, waar lijnen de moleculen verbinden en de themagebieden op gekleurde vlakken zijn aangegeven. Zo zien we ook de samenwerking met andere partijen. Met PON werken we samen op het gebied van smart mobiltity. Zij hebben green wheels, verhuren fietsen, zijn veel bij stations te vinden en

ontwikkelen concepten op het gebied van mobiliteit met elektrische en hybride auto’s. Op het niveau van die hogere waarden ontmoeten we elkaar. In de regio zie je dat de steden vollopen, het verkeer daar wordt weggedrukt en vervangen door nieuwe mobiliteitsconcepten en de regio de broedplaats wordt voor nieuwe talenten en werkgevers. We zien dit gebouw ook als een reis, als een innovatiehub, naast een open source innovatiecentrum, waar klanten en relaties van Bolidt hun droom in kunststof kunnen realiseren. Bezoekers krijgen door interactieve opstellingen in het gebouw en virtual & augmented reality toepassingen een unieke inkijk in het DNA van Bolidt en de onbegrensde mogelijkheden van kunststof. Met het Bolidt Innovation Center zetten we als Bolidt in op een toekomst waarin co-creatie, innovatie en be leving centraal staan.” Het Bolidt Innovation Center is een ontwerp van Lüchinger Architects. Kossmann.dejong exhibition architects heeft het ‘living lab’ concept bedacht en het interieur ontworpen. Het technisch ontwerp is van RoosRos Architecten. Voor meer informatie over het Bolidt Innovation Center kijkt u op bolidt.com.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

Tekst Sibo Arbeek

GEZOND BINNENKLIMAAT IN MODULAIRE SCHOOL

Start Up Klein-Amsterdam doet alles goed In Amsterdam-Noord ligt een bijzonder modulair schoolgebouw. Volledig demontabel, onder architectuur gebouwd en met een bijzondere klimaatinstallatie.

“We leren ze niet vanuit een boek wat een meter is, maar laten ze met meetlint en touwtje zelf ontdekken hoe lang een meter is”

SCHOOLDOMEIN

at een mooi verhaal vertelt Berit Mastenbroek, bestuurder van Stichting Leren in de Tussenruimte, samen met Eva Vesseur. Zij vormen beiden ook de directie van KleinAmsterdam. Berit: “Wij geven projectonderwijs. De projecten representeren de sectoren in de samen leving, zo komt de echte wereld de school binnen en gaan we naar buiten de stad en samenleving in. We betrekken partners zoals culturele en maatschappelijke organisaties, bedrijven en ook ouders bij de inhoud van het curriculum. Samen maken we de content rijker, breder en dieper. In ons onderwijs zijn ook de vier duurzaamheidsthema’s van de VN verwerkt, naast de 21 competenties die op Europees niveau zijn vastgelegd voor de arbeidsmarkt van het mbo waar het merendeel van de kinderen naar toe gaat. Belangrijke competenties zijn natuurlijk kritisch en creatief denken, probleemoplossend vermogen, digitale vaardigheden, samenwerken en goed kunnen communiceren. We werken in groepen van verschillende leeftijden die samen werken, leren en spelen, afhankelijk waar de kinderen staan of zijn in hun ontwikkeling. Zo geeft een leerkracht instructie aan kinderen uit drie verschillende leerjaren, een andere leerkracht begeleidt weer zelfstandig werken aan een project

oktober 2019

of het werken in het taalatelier. In de projecten combineren wij altijd de theoretische en toegepaste kant van de vakgebieden. De kinderen gaan hier naar buiten, richten bijvoorbeeld de eigen ruimte in of helpen met iets te ontwerpen voor de buurt. We leren ze niet vanuit een boek wat een meter is, maar laten ze met meetlint en touwtje zelf ontdekken hoe lang een meter is en wat de afmetingen van het gebouw zijn bijvoorbeeld. Het is real world learning in context. JEELO gebruiken wij hiervoor als leidraad en kapstok.” CHALLENGE Berit: “De gemeente heeft een paar jaar geleden een challenge uitgeschreven om onderwijsinnovaties te stimuleren. Er werden 125 plannen ingediend voor het primair en voortgezet onderwijs en wij zijn één van de vier winnaars. We kregen vier maanden de tijd om met behulp van onderwijsspecialisten onze plannen verder uit te werken en vervolgens mochten we ook echt bouwen. De gemeente wilde ook nieuwe onderwijsplekken in de stad creëren, in verband met de groeiende bevolking. Amsterdam-Noord is booming en hier was stichtingsruimte, dus aan trekkelijk. Ook omdat het een beetje een rauw randje heeft. We konden geen geschikt kantoor

FACILITAIR EN BEHEER

gebouw of oud schoolgebouw vinden en ergens bij intrekken wilden we niet, omdat we ons projectonderwijs echt als leren in de tussenruimte de ruimte willen geven. We zitten Berit Mastenbroek nu al op 162 kinderen en groeien op een organische manier door, waarbij er elk jaar een leerjaar bij komt. Zie ons maar als een startup.”

PROJECTINFORMATIE Project Bouw tijdelijke school Klein Amsterdam Opdrachtgever Gemeente Amsterdam, afdeling Onderwijshuisvesting Leverancier ventilatie Ned Air Architect

SeARCH Aannemer De Groot-Vroomshoop Installaties VentiKlima Interduct en Installatiebedrijf Huijsman Bvo gebouw 1246 m2 Stichtingskosten € 2,3 miljoen Ingebruikname februari 2019

STATEMENT Berit verder: “Hier kwam een kavel voor drie jaar beschikbaar, omdat hier later een tunnel tracé komt. Gevolg was dat we in tijdelijke bouw moesten denken. We hebben drie bekende modulaire bouwers en een aantal architecten benaderd, maar niemand bood wat we zochten binnen het budget dat beschikbaar was. Een bestuurslid nam contact op met bureau SeARCH in Amsterdam-Noord en binnen een half uur lag er een schets die precies verbeeldde wat we wilden. Bouwbedrijf De Groot Vroomshoop kon het vervolgens maken. De gemeente liet het bouwheerschap aan ons. Ondanks de tijdelijke bouw wilden we aan de klasse B-norm uit het Programma van Eisen Frisse Scholen voldoen. Dat betekent een fijn en gezond binnenklimaat, veel frisse lucht, licht en een goede akoestiek. In het dak zitten lichtkoepels die te openen zijn. Daarnaast hebben we luiken en diverse soorten buitendeuren in de ruimten die we kunnen openen, zodat het lekker kan doorwaaien bij warm weer. We wilden met dit ontwerp een statement maken, ook om te laten zien dat modulair bouwen ook mooi kan zijn. Het lijkt een beetje op een grote donkere houten schuur met daaromheen een natuurlijk speelgebied dat we speciaal hebben laten ontwerpen, waar kinderen kunnen ontdekken en spelen. Binnen is het licht, transparant, met geschakelde ruimten en flexibele wanden en een

mooi centraal atrium. Met dit gebouw komt ook buiten naar binnen en vice versa en bij de grote buitendeuren kunnen onze partners ‘inpluggen’ met hun mobiele ruimten. Er ligt een betonnen vloer en verder zijn alle wanden van hout. Een mooie combinatie van een industriële look en een warme uitstraling. De plafonds zijn van gespoten papier, dat zowel akoestisch als brandwerend goed is. Aan de verlichting is veel tijd besteed; het moest een huiselijke sfeer geven, dimbaar zijn en esthetisch er goed uitzien. De tafels en stoelen hebben we voor een belangrijk deel laten ontwerpen door Rogier Martens.” CONSTANTE TEMPERATUUR Vincent de Vries is technisch commercieel adviseur van Ned Air: “De school heeft gekozen voor een centrale unit op het dak die de hele school ventileert. Het is een zogenaamde warmteterugwinunit met warmtewiel. Dat betekent dat er via een roterend wiel in het systeem lucht van buiten naar binnen en van binnen naar buiten gaat, waardoor zowel de temperatuur als de luchtvochtigheid bewaard blijft in het gebouw. Op het moment dat je warmte terugwint hoef je minder te stoken als het buiten koud is en als het buiten warm is zorgt het systeem juist weer voor koele lucht. Per saldo kun je daardoor redelijk op een constante temperatuur koersen.” Berit knikt: “We hebben bewust niet gekozen voor decentrale units in de ruimten. Verder hebben we hebben een streng regiem, waarbij de constante temperatuur 18 graden is. Tot nog toe hebben we niet bij hoeven te stellen.” Vincent: “Voordeel van dit systeem is ook dat het kanaalwerk makkelijk kan worden gedemonteerd en elders opnieuw gebruikt; we kunnen het per module verplaatsen en weer vastzetten.” Berit tenslotte: “Ik ben erg blij dat het zo mooi en goed heeft uitgepakt en dat het een circulair gebouw is, waar veel partijen aan mee hebben gewerkt. De verbinding die we hierin met elkaar hebben gezocht, geldt ook voor ons als school. We willen niet als een soort eiland in de buurt of stad functioneren. Het oude idee van de school is toch dat je een bijdrage levert aan de gemeenschap en je samen met anderen continu verbindt.” Voor meer informatie surft u naar www.nedair.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

BNG Bank Onderwijsdagen BNG Bank organiseert in samenwerking met Schooldomein een reeks bijeenkomsten over actuele ontwikkelingen in het onderwijsvastgoed. Doel van deze onderwijsdagen is om scholen (PO/VO) als belangrijk onderdeel van de publieke sector te informeren over de diverse mogelijkheden om investeringen in onderwijsvastgoed te financieren. Landelijk zijn er verschillende modellen ontwikkeld, mede gekoppeld aan de ambitie om Nederland en daarbij het onderwijs versneld te verduurzamen.

Eduhuys

www.eduhuys.nl

De etalage

onderwijshuisvesting

IT Asset Management

“… een groene, frisse school. Een duurzaam, flexibel

gebouw met een gezond en plezierig leerklimaat. Een school, waar leraren en leerlingen zich thuis voelen...”

De bijeenkomsten zijn bedoeld voor schoolbesturen, directeuren en hoofden huisvesting en financiën vanuit het primair en voortgezet onderwijs (PO/VO) en ambtenaren/bestuurders van gemeenten verantwoordelijk voor onderwijshuisvesting.

Programma Sibo Arbeek, hoofdredacteur van Schooldomein en partner van ICSadviseurs opent plenair met een overzicht van de huidige sectorontwikkelingen en de uitdagingen waar de sector voor staat. Vervolgens worden in de vorm van pitches vier initiatieven voor het realiseren en financieren van nieuw en bestaand onderwijsvastgoed toegelicht. Daarna kunt u bij de verschillende initiatieven aan tafel aanschuiven voor nadere informatie en discussie. 12.00 uur: 13.00 uur: 14.30 uur: 16.00 uur:

Inloop lunch Plenair programma Thematafels Einde

Sprekers • Bart Hoevers – Ontzorgingsconcept: Bewust Investeren • Donald van der Veen – SMV: Ontzorgingsconcept Huren als Eigenaar • Marc Braaksma – Sweco: Financiering van een school onder borgstelling door de gemeente • Caspar Boendermaker, BNG Bank: Financiering van duurzame integrale huisvestingsplannen

Bezoekadres

T (073) 6924435

Hintham 156

E info@eduhuys.nl

5246 AK ‘s-Hertogenbosch

W www.eduhuys.nl

Data en locaties • Donderdag 17 oktober Noorderpoortcollege, Euroborg Groningen • Donderdag 21 november De Fliert Twello

Aanmelden? Ga naar bngbank.nl/onderwijsdagen.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

www.eduhuys.nl

Column Sixty Minutes From Amsterdam ...

Is So Much Closer To The Heart Of Your Brand.

FIZZ | Digital Agency Marketing communication at the speed of Now.

Door de digitalisering is alles inrichting en decorum geworden; of het nu gaat om buiten, binnen, het openbaar vervoer, winkelen of uit eten gaan. Dat begint al op het moment dat je wakker wordt. Het gebouw is inrichting geworden met als kenmerk dat het snel moet kunnen wisselen en adaptief moet zijn. Als ik in de trein niet in de stiltecoupĂŠ zit en ik vang gesprekken op tussen werkenden en studerenden gaat het bijna altijd over de leidinggevende, die niet goed communiceert en alles via de mail gaat. Je merkt dat mensen niet meer goed met elkaar communiceren en dat sociale media daarvoor ook niet altijd het juiste middel zijn. Wat ook opvalt, is dat de jonge generaties snel praten, tegelijk op hun device kijken en ondertussen met elkaar delen wat ze zien. Alles gebeurt steeds meer in een hoog tempo met sterke wisselingen. Beleving is belangrijk; als je mensen ontmoet, geeft dat energie, een fysieke ontmoeting en samenwerken daar gaat veel meer vanuit dan van in je eentje thuis werken. Je ziet en voelt de reactie van de ander. Als je samenwerkt heb je interactie en veel sneller een goede sessie met inhoud. Dat gaat niet via de mail. Ik denk dat dat de redding is; dat we elkaar nodig hebben en fysieke kennisoverdracht als fijn en zingevend ervaren. Het functionele gebouw (de school, de kerk, het stadhuis) symboliseerde wat daarbinnen was en gebeurde. Daar hoorde en hoort gedrag, een set aan afspraken bij en een bepaalde vorm van communicatie. Door de opkomst van de mobiele telefoon is alles anders geworden. Vroeger kostte een singletje een tientje, nu is alles via Spotify bereikbaar. De vraag is of er in de toekomst nog fysieke banken zijn of welk type gebouw dan ook. Iedereen waar ook ter wereld kan via zijn smartphone alles regelen, opzoeken en ergens invloed op uitoefenen. Dat zal verder ook zijn weerslag op het publieke domein hebben. Inrichting, beleving en flexibiliteit daarbij worden steeds belangrijker. Mensen blijven behoefte hebben aan omgevingen om te vormen, te werken en te winkelen. Ik geloof niet dat wij zo eroderen en evolueren dat er geen specifieke plekken meer nodig zijn. Het raakt ook aan ethische vraagstukken wie we zijn en waar we voor staan. Het kan allemaal een overbelasting voor de geest worden. De hectiek en de druk; al die keuzen die je moet maken, al die middelen die je tot je beschikking hebt. Je ziet steeds meer leerlingen en studenten die tijdens hun studie een burn out krijgen, die het niet trekken omdat de druk zo hoog is. De evolutie van de technologie gaat zo snel dat wij dat met onze geest en lichaam gewoon niet kunnen bijbenen. Jongere generaties zijn daar wel mee bezig en dat geeft mij vertrouwen in de toekomst. Ik zie ook veel jonge innovatieve bedrijven die met creatieve, duurzame en ecologisch verantwoorde projecten bezig zijn. Daar is Nederland goed in en dat stemt mij hoopvol. Het roer moet ook om willen we de planeet redden en de volgende generaties een goede plek bieden. Det van Oers is interieurarchitect bij cepezedinterieur, de interieurexpertise van het Delftse architectenbureau cepezed.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

colofon Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers

no.

(fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de

Anders werken aan ontwerpen met inzicht

online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@ schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www. schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres

Het volgende nummer van Schooldomein ligt eind november in de bus en kent als thema ‘Anders werken aan ontwerpen met Inzicht’. Een hele mond vol maar voldoende inspiratie om er weer een mooi nummer van te maken. Een greep uit de artikelen:

wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en

• Het grote interview met Stef van Dongen: maatschappelijke betrokkenheid hoort bij gezond verstand. • Furniture As A Service: een debat over flexibel en circulair inrichten in de Van der Capellen Scholengemeenschap in Zwolle. • Meer ruimte voor Heliomare: dus werd het bestaande gebouw in Heemskerk met tien lokalen uitgebreid. • Brede School Ameide geopend: een duurzaam en toekomstbestendig gebouw voor de generaties van morgen. • Ontwerpvisie nieuwe Horizon College in Purmerend: hoe maak je een gebouw voor beroepen die nog niet bestaan? • Stevige basis voor Summa College Eindhoven: wat een goede vloer kan bijdragen aan de uitstraling. • IVVD Onderwijsvastgoeddag 2019: Verslag van een geslaagde dag met tips en tricks.

wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2019

DESIGN & AKOESTIEK

Werken in een flexibele en rustige omgeving PA N E E LWA N D E N G L A S WA N D E N S C H U I F WA N D E N V O U W WA N D E N

wee� w�� je bewee��

Meer informatie: www.breedveld.com – T +31 (0) 487 542888

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 32 oktober 2019

Hanzehogeschool Wiebengacomplex, Groningen Lessenaarsdak (96 modules)

Anders werken aan bouwen met visie

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

BETERE AKOESTIEK zorgt voor betere prestaties leerlingen FRISSE SCHOLEN, is ‘uitmuntend’ noodzakelijk? HOE MAAK JE EEN VISIE concreet met je team?