Schooldomein 1 - Bouwen met Passie by Schooldomein

SCHOOLDOMEIN

jaargang 34 oktober 2021

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Scoort uw school al een voldoende op luchtkwaliteit? De luchtkwaliteitsmetingen die het Landelijk Coördinatieteam in het najaar van 2020 liet uitvoeren, toonden aan dat het binnenklimaat in veel klaslokalen ondermaats is. In klaslokalen die niet of onvoldoende geventileerd worden, klagen leerlingen vaak over hoofdpijn en vermoeidheid. Bovendien blijkt een goede ventilatie van groot belang te zijn in de strijd tegen het coronavirus. Airmaster biedt reeds 25 jaar decentrale ventilatie-oplossingen voor scholen aan, die de voorbije jaren in meer dan 10.000 Nederlandse klaslokalen toegepast werden. Decentraal ventileren betekent: • Een eenvoudige integratie in een bestaand gebouw • Een snelle plaatsing • Efficiënt en energiezuinig ventileren • Een binnenklimaat van Wereldklasse

Airmaster BV ∙ Admiraal de Ruyterstraat 2 ∙ 3115 HB Schiedam www.airmaster-bv.nl ∙ info@airmaster-bv.nl

Airmaster ventilatie-units zijn voorzien van een ingebouwde energiemeter en CO2 sensor en via het Airlinq Online webportaal kunnen zowel het energieverbruik als het CO2 gehalte gemonitord en bijgehouden worden. Ze voldoen aan de eisen van het Frisse scholen besluit en aan de voorwaarden om in aanmerking te komen voor de Specifieke Uitkering voor Ventilatie In Scholen ( SUVIS). Samen de luchtkwaliteit in uw school aanpakken? Stuur een mail naar info@airmaster-bv.nl en één van onze projectadviseurs neemt contact met u op!

HET MONUMENT ALS GESPREKS PARTNER Renovatie Berlage gelaagd uitgevoerd

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Bouwen met Passie

ZEVEN STAPPEN VAN CIRCULARITEIT Bewustwording in alle lagen van de organisatie

BRITISH SCHOOL AMSTERDAM IN GEBRUIK Van gevangenis naar onderwijsgebouw

BINNENBOS ZEIST UITNODIGEND Een warme plek voor de zorgzame ontmoeting

Paneelwanden

“Het gebouw is prach�g, maar hee� ook echt iets veranderd bij de leerlingen. Ze gaan nu uit zichzelf werken aan de tafels…” Oud rector Ilse van Eekelen

Glaswanden

experts in scholenbouw www.spring-architecten.nl

Schuifwanden

Al meer dan 25 jaar dé vakbeurs voor kinderopvang & onderwijs professionals

Vouwwanden

Scan de QR code met de camera van je Smartphone en bekijk de video...

“Het contact met BREEDVELD was gelijk goed. Wij wilde onze aula verdelen in een gemeenschappelijke ruimte en restaurant. BREEDVELD kwam met goede ideeën en het eindresultaat...? Kijkt u zelf maar, is prachtig.” André Dokman Futura College Woerden

AULA & RESTAURANT Drie hallen

vol inspiratie!

KINDVAK 2022 VERWELKOMT U! Workshop programma ‘The proof of the pudding is in the eating’

met o.a. expert meeting Gun uzelf de beste start BREEDVELD maakt ruimten flexibel met mobiele wandsystemen. Dat het werkt,Schooldomein blijkt uit de praktijk. scan de QR-code van 2022 en schrijf nu in! De aula van het Futura College in Woerden wordt in een handomdraai getransformeerd in een buurtrestaurant voor registratie of

ga naar kindvak.nl met een mobiele paneelwand. Schooldirecteur André Dokman deelt zijn ervaring. Scan de QR code.

Meer impressies bekijken? Ga naar breedveld.com – T 0487 542888

donderdag 13 t/mwordt zaterdag 15 januari 2022 - Brabanthallen ‘s-Hertogenbosch Ruimte waardevoller met Breedveld mobiele wanden

AULA & RESTAURANT ‘The proof of the pudding is in the eating’ BREEDVELD maakt ruimten flexibel met mobiele wandsystemen. Dat het werkt, blijkt uit de praktijk. De aula van het Futura College in Woerden wordt in een handomdraai getransformeerd in een buurtrestaurant met een mobiele paneelwand. Schooldirecteur André Dokman deelt zijn ervaring. Scan de QR code. Meer impressies bekijken? Ga naar breedveld.com – T 0487 542888

Ruimte wordt waardevoller met Breedveld mobiele wanden

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955

Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn.

projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed. Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6e verdieping

Unit 2.3.

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken, zorgen en ontmoeten.

088 235 04 27

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

icsadviseurs.nl

VAN DE REDACTIE

Daar ligt hij dan: nummer 1 van alweer de 34e jaargang, met als lokkend thema ‘Bouwen met Passie’. Het is daarom een groot genoegen om de opvolger van het eerste Inspiratieboek ‘Samen Werken aan de School van Morgen’ met projecten uit het primair-, voortgezet- en speciaal onderwijs aan te kondigen. Vanaf 25 november ligt de logische opvolger voor het mbo-hbo en wo in de webshop van drukkerij Ten Brink in Meppel. Hij valt nu al te bestellen (en reserveren) via: https://tenbrinkuitgevers.nl/ samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen. Het wordt weer een omvangrijk standaardwerk met 90 prachtig beschreven en geïllustreerde projecten en een omvang van ruim 500 pagina’s. Op 25 november wordt het eerste exemplaar aangeboden aan het Comité van Aanbeveling op een prachtig symposium. U vindt er elders in het nummer meer informatie over. Deze Schooldomein bevat weer hele mooie bijdragen, zoals het interview met de voorzitter van de mbo-raad Adnan Tekin. Deze sector is volop in ontwikkeling en beweging. Adnan recent in een

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

interview: “Het mbo is de ‘back bone’ van Nederland. Als het mbo verzaakt dan gaat iedereen dat voelen. We hebben ook een opdracht om mensen voor te bereiden op de maatschappij en burgerschap bij te brengen. Als we dat niet goed doen, dan hebben we een groot probleem in de samenleving.” In dit nummer ook een ronde tafelgesprek met experts over circulariteit en de noodzaak om zorgvuldig om te gaan met de natuurlijke bronnen op onze planeet. Een mooi en duurzaam voorbeeld is de renovatie en transformatie van de voormalige strafgevangenis in Amsterdam tot de British School. Een prachtig bewijs dat inhoud voor vorm gaat levert het artikel over de inrichting van Kindcentrum Tuindorp in Tilburg. Het artikel over het mbo-college in Hilversum laat weer zien dat een uitdagende inrichting een belangrijke bijdrage levert aan de beleving en daarmee de kwaliteit van het onderwijs. Dat inrichting belangrijk is laat ook het nieuwe EWI-gebouw van de TU Delft zien. Tenslotte is het Maurick College in Vught een geslaagd voorbeeld hoe een gegroeide blokkendoos kan worden getransformeerd tot een lichte, logische en uitdagende leeromgeving. Met wel een heel bijzonder Poortgebouw met een prachtige collegezaal. Kortom; dit is nog maar een tipje van de sluier; het nieuwe schooljaar is weer begonnen en we gaan elkaar veel - deels hybride en nog vaker fysiek - ontmoeten. Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

INHOUD BESTUUR EN BELEID

8 12 16

Groot interview Adnan Tekin Het onderwijs als emancipatiemotor

Zeven stappen van circulariteit Bewustwording in alle lagen van de organisatie

Inspiratieboek mbo-hbo-wo Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

Oververhitting in de klas Een comfortabel lokaal voor elke leerling

VISIE EN ONTWERP

21 THEMA

Bouwen met Passie Deze jaargang verbindt in de thema’s harde en zachte aspecten. Dit nummer dus Bouwen met Passie. Eigenlijk een pleonasme, zoals witte sneeuw en een donkere nacht. Maar is bouwen met passie zo vanzelfsprekend? In dit nummer geeft een opdrachtgever aan dat zijn bouwteam te technisch gericht was, waardoor het gebouw niet goed op waarde werd geschat. Zo is het; een gebouw opent, verbindt, maakt ontmoetingen mogelijk en betekent iets in de tijd. Dus daarom moet bouwen per definitie met passie gebeuren. Toch een pleonasme dus!

Foto cover British School Amsterdam

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Nieuw rekenmodel verduurzaming scholen

32 34

British School Amsterdam in gebruik

36 38 40

School, wijk en stad gaan samen

Vernieuwbouw van vergelijkbare kwaliteit

Van gevangenis naar onderwijsgebouw

Voorwaarden voor een succesvol schoolgebouw Uitdagende opdracht vraagt om duidelijke visie

HPC Zuidwijk verrassend veelzijdig

Binnenbos Zeist uitnodigend Een warme plek voor de zorgzame ontmoeting

Transformatie MBO College Hilversum Onderwijsvisie basis voor verbindende leeromgeving

43 46 50

Alle zorg in één gebouw Speciaal onderwijs bundelt krachten

Klassiek gebouw voor omhullend onderwijs Veilig fort voor Vrijeschool Amsterdam

Meer smoel voor Vught Nieuwe poortgebouw Maurick College trekt leerlingen

BOUW EN INRICHTING

53 57 60

Het monument als gesprekspartner Renovatie Berlage gelaagd uitgevoerd

Groei samen, vlieg zelf Doelgericht leren in een veilige omgeving

Het roer moet om Kansen en bedreigingen voor de volgende generatie

BELEVING EN BEHEER

63 66

EWI duurzaam gerenoveerd

68 70 72

Geen scheidingsgordijnen meer

76 78

Is de campus nog aantrekkelijk?

Circulaire verwerking Forbo-vloeren

De vloer als verbindend element Prachtige gietvloer in Open Schoolgemeenschap Bijlmer

Maar wel een nieuwe geluidsdichte oplossing

De kansen voor blended onderwijs Learn Anywhere kent geen grenzen

Gezond Binnen met natuurlijk daglicht Een goed binnenklimaat voor een gezond leven

Of nemen hybride vormen het onderwijs over?

HiRO versterkt weerbaarheid Een stevig fundament voor het spelende kind

RUBRIEKEN

18 19 20 81 82

Kort nieuws

Kort nieuws en column Adri Pijnenburg en Simon Baars

ICS interim Column Marcel van Herpen Vooruitblik Schooldomein 2

34 36 41 52 54

Passie voor beroepsonderwijs 8

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Shody Careman

BESTUUR EN BELEID

Adnan Tekin is een bevlogen voorzitter van de MBO Raad. Niet toevallig, want onderwijs is een enorme emancipatiemotor en dat is het meest zichtbaar in het beroepsonderwijs. Een gesprek over passie, transities en de uitdagingen van morgen.

dnan: “Mijn passie voor onderwijs ligt in het simpele feit dat onderwijs een enorme emancipatiemotor is. Mijn vader was een Turkse gastarbeider van de eerste generatie. Het was een slimme man en hij vond het belangrijk dat ik goed Nederlands leerde. Daar heb ik veel baat bij gehad, eerst tijdens mijn schoolcarrière, later tijdens mijn maatschappelijke loopbaan. Ik was al jong bewust van het feit hoe belangrijk onderwijs is; door de taal goed te spreken heb je meer kansen om een goed diploma te halen en vooruit te komen. Ik heb zelf een lerarenopleiding gedaan, maar niet afgemaakt. Eigenlijk ben ik altijd in maatschappe lijke thema’s geïnteresseerd geweest en werkte onder meer als assistent van achtereenvolgens de wethouder en burgemeester van Amsterdam; een stad waar onderwijs heel belangrijk is. Als gedeputeerde van de Provincie Noord-Holland met onder meer de arbeidsmarkt in portefeuille zag ik elke dag weer hoe belangrijk de samenwerking tussen de drie O’s is. Onderwijs, overheid en ondernemers moeten het samen doen. In Noord-Holland speelt bijvoorbeeld wind op zee een belangrijke rol. Zonder goed opgeleide jongeren kunnen we die windmolenparken helemaal niet onderhouden. Als voorzitter van de MBO Raad maak ik ook deel uit van het bestuur van SBB. Het voorzitterschap van SBB sluit naadloos aan op thema’s als onderwijs en arbeidsmarkt, kwetsbare groepen, de aanpak van stagediscriminatie, de aanpak van jeugd werkloosheid en onderwijskwaliteit. Belangrijk is de drievoudige kwalificatie die mbo-studenten een stevige ondergrond biedt om zich door te ontwikkelen. Een leven lang ontwikkelen is van groot belang, evenals de inzet op het sociale domein om zoveel mogelijk mensen een goede kans te geven in onze samenleving.”

DYNAMISCHE SECTOR “Het mbo is een dynamische sector die volop in beweging is en blijft. 40% van de werknemers heeft een mbo-achtergrond. De school is steeds meer een netwerk in de samenleving geworden. Dat zie je elke dag in de techniek, de horeca, de zorg, de economie en op het gebied van smart intelligence en de energie transitie. De breedte van het mbo is maatschappelijk enorm, van mensen in de entree-opleidingen die een extra zetje nodig hebben tot toekomstige leidinggevenden middenkader niveau 4. Het gaat daarbij niet alleen om de arbeidsmarkt, maar ook om goed burgerschap. Juist die combinatie van soft skills en hard skills maken het mbo superinteressant. Van de werknemers van morgen vragen we dat ze flexibel en wendbaar zijn; die competenties leren ze tijdens hun opleiding.” LEREN VAN CRISISSEN “De economische crisis leerde ons dat onderwijs en bedrijfsleven intensief moeten samen werken, omdat ze elkaar versterken. Je zag toen overal leerwerkplekken in de school ontstaan. Corona leerde ons dat online heel veel kan, maar dat we het nodig hebben om elkaar fysiek te ontmoeten. En daar speelt de school een belangrijke rol in, als ontmoetings- en inspiratieplek voor studenten, docenten en het bedrijfsleven. We hebben net de opening van het nieuwe schooljaar gehad waarbij we elkaar weer fysiek kunnen ontmoeten en van de anderhalve meter af zijn. Tijdens de pandemie zijn onze scholen altijd open gebleven voor de groep die eindexamen moest doen, de kwetsbare groep studenten en praktijklessen. We konden ze veilig opvangen in de grote ontmoetingsruimten, kantines en bibliotheken. Wat dat voor toekomstige huis vestingsopgaven betekent? Mogelijk een verschuiving

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

van specifieke onderwijsmeters naar meer ontmoetingsmeters, die flexibel te gebruiken zijn.” FYSIEKE CONTEXT “De fysieke context van het onderwijs blijft belangrijk. We blijven gewoontedieren en willen elkaar fysiek ontmoeten. Corona heeft voor een snelle ontwikkeling in online onderwijs gezorgd en de competenties die daarbij nodig waren, dus ik denk dat we vormen van hybride onderwijs gaan zien. Niet in de verhouding als tijdens corona, maar belangrijk wordt dat het onderwijs snel kan schakelen tussen fysiek en online onderwijs als dat nodig is. Ik denk niet dat we weer terugvallen in 100% fysiek onderwijs en in feite laat de netwerkontwikkeling van de afgelopen jaren al zien dat onderwijs en bedrijfsleven nauw met elkaar verweven zijn. Het voorbeeld van Zadkine, waarbij niet meer (alleen) ruimten, maar soorten activiteiten centraal staan in de meters en inroostering is een

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

interessante ontwikkeling, zeker waar het de organisatie van het onderwijs betreft. Duidelijk is dat de rol van de docent snel is veranderd en we zien ook al meerdere tussenfuncties en rollen met het bedrijfsleven ontstaan. We zien hoe scholen en bedrijven gebruik maken van elkaars infrastructuur. Bedrijven die zelf in eigen gebouwen en inrichting investeren en zo in wisselwerking met het onderwijs optrekken. Dat zie ik steeds meer gebeuren.” OPLEIDING OP MAAT “Ik was onlangs bij de voorzitter CvB Mirjam Koster van het Graafschap College in Doetinchem, waar ze me het project Mijn School liet zien. Dat is een andere aanpak om studenten die om wat voor reden hun draai niet kunnen vinden toch aan een diploma te helpen. Ze krijgen een opleiding op maat, waarbij de maatschappij naar de school komt. Ik kwam op een bedrijventerrein in een soort bedrijfshal met in een

BESTUUR EN BELEID

hoek een tv met zitje, ergens anders een open lokaal met werkplekken. Dat is hun concept, dat studenten in hun eigen tempo bepalen hoe ze hun opleiding vorm geven en uiteindelijk een volwaardig mbodiploma halen. Dat is zo anders dan een traditionele school. Ik was positief verrast en merk overal dat de organisatie van het onderwijs anders wordt. Docenten en studenten leren andere competenties. Een school kan dat allemaal zelf proberen, maar ook naar een hybride manier van begeleiden en coachen toegroeien. Mbo-scholen investeren in toenemende mate in de regio. Daarvan zijn hele mooie voorbeelden te geven, zoals de Bouwacademie in Waddinxveen of de Beroepscampus in Middelharnis. De vaak regionale ontwikkeling naar bouwacademies waarin vmbo, mbo, hbo en bedrijfsleven samenwerken is een grote uitdaging. Als je dat allemaal bij elkaar brengt, dan dwing je de organisaties elkaars cultuur te leren kennen. Dat is zowel goed voor leerlingen en studenten, die bij elkaar in de keuken kunnen kijken als ook voor werknemers, die zich er kunnen bijscholen. Het mbo is regionaal goed ingebed. Iedere regio heeft zijn eigen DNA, vraag en behoefte, waar een mbo instelling samen met zijn natuurlijke partners op kan inspelen.” CROSS-OVERS “Je ziet dat de grenzen tussen de sectoren vervagen. Dat maakt het belangrijk om niet alleen vanuit je eigen kolom maar vanuit de vraag van de markt te denken. Het algemene beeld dat techniek alleen maar met vieze handen te maken heeft is achterhaald. Denk aan de hotspots waar meisjes met robotica, 3D-printen en nieuwe media werken. Dat zet zich door naar alle sectoren en leidt tot hele mooie crossovers. Dat komt ook terug in de bouw met prefabelementen en circulair en losmaakbaar bouwen, of in de zorg met domotica en de energietransitie met zonneparken en windmolens. Nieuwe technieken waar we als onderwijs op moeten inspelen. Dat vraagt om andere skills en ook andere competenties. Daarom ben ik een voorstander van het uitstellen van de beroepskeuze rond je 15e jaar. Dan weet je net iets beter wat je kunt en wat je wilt. Nu zijn het de ouders of de peer group die op jonge leeftijd veel invloed hebben. In Nederland selecteren we te snel. Als we dat echt anders zouden doen ben ik ervan overtuigd dat meer leerlingen beroepsgericht zouden kiezen. De wedloop in de samenleving stelt dat hoger beter is, maar in de praktijk is dat niet zo. Een manager in de metaaltechniek verdient een dik belegde boterham. Het is ook een verantwoordelijkheid van de samen leving in totaal om cruciale beroepen in stand te houden en te zorgen voor goed gekwalificeerd perso neel. Als je zelf als school investeert in innovatieve leeromgevingen, samen met het bedrijfsleven en het primair onderwijs moet dat zijn vruchten afwerpen.”

INDIVIDUEEL LEERRECHT “Wat wij graag willen is dat een nieuw kabinet besluit om iedere Nederlander en dus ook elke mbo-student een budget met individuele leer rechten te geven waarmee hij of zij echte vliegmeters kan maken. Studenten uit een kwetsbare omgeving en wat lager geschoolde studenten zouden wat meer geld mogen krijgen, kiezen voor een zogenaamde tekortsector als zorg of een maatschappelijke transitie levert je een extra premie op. Dat zou op de korte termijn een oplossing kunnen zijn om mensen ook om-, bij- en nascholing te geven. Als we dat niet doen houden we kranten artikelen over tekorten in de sectoren. Onze scholen hebben een strategische rol in hun eigen regio, waarbij ze vanzelfsprekend samenwerken met de gemeente en het bedrijfsleven. We kunnen veel meer dan met de huidige weten regelgeving mogelijk is; die is in veel gevallen te beperkend.” FLEXIBILITEIT “Het mbo denkt steeds minder in gebouwen en steeds meer in netwerken. Vervolgens kijk je waar je wat een plek gaat geven. De infrastructuur volgt uit de inhoud en moet mee kunnen bewegen. Innovatieve leeromgevingen die ontmoeten en samenwerken stimuleren zijn ook bekostigde onderwijsmeters. Het is niet meer dat traditionele onderwijsgebouw van vroeger, maar een innovatieve leer- en werkomgeving met een veel bredere doelgroep. Het is een maatschappelijke opgave om je eigen gebouw te verduurzamen. Maar eigenlijk kom ik geen oude aftandse gebouwen meer tegen. Ik denk dat het toverwoord flexibiliteit is; leer- en werkomgevingen zo inrichten dat je snel op nieuwe vragen kunt inspelen. Het gebouw moet je helpen in de transformatie en geen sta in de weg zijn.” VERBINDING “Mijn belangrijkste bijdrage in deze baan is toch die verbinding met de samenleving. Dan heb je het over een leven lang onderwijs, ontwikkelingen binnen het sociaal domein, jongeren uit een kwetsbare omgeving die je graag een diploma wilt laten halen en inburgering. Wij zijn meer dan een opleidings bedrijf en mijn droom zou zijn dat we daar nog meer in kunnen betekenen met een publieke opdracht en de centen erbij. De erkenning dat onze sector enorm veel kan betekenen is belangrijk. Daarnaast zouden veel meer studenten voor het beroepsonderwijs moeten kiezen. Hoger is echt niet beter. Als je met een mbo-diploma de school verlaat heeft dat waarde voor jezelf en voor de samenleving. Bedrijven trekken aan onze jongens en meisjes. Prima; maar laat ze wel eerst hun diploma halen.” Kijk voor meer informatie op www.mboraad.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

CIRCULARITEIT IS EEN KEUZE

Bewustwording in alle lagen van de organisatie Circulair denken en werken betekent een totale omslag in denken en verlangt een duidelijke visie van de opdrachtgever. En als je dan je gebouw circulair wilt aanpakken dan helpen weten regelgeving ook niet mee, waarbij gebouwen nog steeds worden afgeschreven en duurzaam bouwen duurder is. Tijd voor een mooi debat met uitdagende stellingen. ENERGIENEUTRAAL BOUWEN IS SOWIESO VANZELFSPREKEND Koen Rooseboom: “Circulair bouwen is niet alleen een ‘circulair sausje’ maar een nieuwe manier van werken. Steeds duidelijker wordt dat we zuinig op onze aarde moeten zijn. Energieneutraal bouwen staat niet op zichzelf, maar is een onderdeel van circulair bouwen. Energieneutraal bouwen met circulaire materialen is daarom de beste oplossing.” Thomas Bögl: “We zijn erg op energieneutraal bouwen gericht, maar het gaat in de toekomst met name over de materialen. We hebben de technologieën al om energieneutraal te bouwen, maar doen het nog niet. Het klimaat verandert snel en we moeten onze verantwoordelijkheid nemen. We staan dus voor een fundamentele omslag.” Jaap van Bruggen knikt: “In 2030 willen we 100% CO2 neutraal onderwijs verzorgen. In de bedrijfsvoering is dat makkelijk, maar moeilijker wordt het om in al die opleidingen studenten straks CO2 neutraal te laten opereren. We zijn met mooie projecten bezig; binnenkort starten met we in Drachten met een combinatie ziekenhuis en school. Dat wordt een houten gebouw en weerspiegelt ook onze visie op de samenleving. Een

circulaire economie is nodig en dan gaat het om grondstoffen en CO2 uitstoot. Uit onderzoek binnen ons ROC bleek dat 70% door mobiliteit wordt veroorzaakt en zo’n 10% door de gebouwde omgeving. Mobiliteit is één van de grootste vervuilers; studenten en medewerkers die heen en weer gaan. Als we dat aanpakken kunnen we impact maken.” CIRCULAIR BOUWEN BEGINT MET EEN VISIE OP ONZE PLANEET EN HET GEDRAG VAN MENSEN Jan Willem van Kasteel: “Daarom moet de top van de organisatie een heldere visie hebben die ook door wordt gezet. Dat mis ik vaak bij opdrachtgevers en dat verschilt overigens per onderwijssoort. Een ROC is verantwoordelijk voor de eigen exploitatie en huisvesting en kan sneller schakelen. Binnen het voortgezet- en primair onderwijs zijn de budgetten te laag en de geldstromen voor investering en exploitatie gescheiden. Dan wordt het lastig om duurzaam te denken. Het zijn vaak mooie plannen en vergezichten en vervolgens gaat iedereen over tot de orde van de dag. Duurzaamheid wordt alleen maar duurder, denken mensen. Je ziet ook een enorme lobby van allerlei industrieën. De invloed is te groot en het

DEELNEMERS:

Thomas Bögl Jan Willem van Kasteel Koen Rooseboom Maarten Boelsma Klaas Graveland Klaas Berends Jaap van Bruggen

Partner-architect LIAG Senior adviseur ICSadviseurs Medewerker circulair Bork Groep Hoofd facilitaire zaken Esprit Scholengroep Directeur HuneBouw ROC Alfa-college Hoogeveen Manager Facilitair ROC Friese Poort Thomas Bögl

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Jan Willem van Kasteel

BESTUUR EN BELEID

“De gebouwde omgeving op de aarde is een goudmijn van materialen en grondstoffen. Deze hoeven we alleen nog maar te oogsten en kunnen we vervolgens opnieuw gebruiken”

Koen Rooseboom

Windesheim

belang om niet te veel ineens te veranderen ook. Desondanks blijft de verantwoordelijkheid om dit wel op te pakken.” Opleidingsmanager Klaas Berends: “Een koersuitspraak van ons CvB is dat we waarde willen toevoegen om een betere wereld te helpen maken. Dat hebben we in de verbouwing in Hoogeveen zichtbaar gemaakt en nu ook in het karakter van onze opleidingen. Koen knikt: “Daarom moeten we ook bouwen met de gedachte dat we materialen later weer kunnen gebruiken en dat we de aarde niet belasten met ons afval.” Klaas Graveland begeleidde de renovatie van het Alfa-college vanaf de inschrijving tot en met de inrichting: “Het was ons eerste grote circulaire project. We hebben gaandeweg veel geleerd en ontwikkelen ons als circulaire bouwers en leiden onze mensen nu ook op als circulaire bouwers.” Maarten Boelsma: “Esprit heeft veertien scholen te besturen. Van meet af willen we circulariteit als speerpunt nemen en in onze standaard werkprocessen doorvoeren. Toch zie ik veel cognitieve dissonantie. Het is moeilijk om het gedrag van mensen te beïnvloeden.”

Maarten Boelsma

Klaas Graveland

CIRCULARITEIT BETEKENT RESTWAARDE EN EEN ANDERE MANIER VAN NAAR FINANCIERING KIJKEN Jaap knikt: “Ons belastingstelsel is sterk verouderd in relatie tot duurzaam bouwen. Dat gaat nog uit van traditioneel lineair bouwen, waarbij afval niet erg is en nauwelijks wordt belast. De kosten voor arbeid met circulair bouwen zijn hoger en die moeten juist omlaag en de kosten voor vervuilende producten omhoog. Zolang dat niet het geval is, zullen opdrachtgevers in moeilijke situaties altijd de keuze voor goedkoper en dus vervuilender maken. Er zal een vorm van fiscale vergroening moeten komen.” Thomas: “Dat je gebouwen afschrijft is een rare gedachte. Ik denk dat de accountants uiteindelijk onze wereld zullen redden. Als een gebouw waarde houdt, ga je er anders mee om. Tegenover afval moet waarde voor materialen staan.” Klaas Graveland: “We zien als bouwer wel dat de overheid mogelijkheden biedt. We kunnen fiscaal voordelig investeren in milieuvriendelijke technieken met de Milieuinvesteringsaftrek (MIA) en de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil).

Klaas Berends

Jaap van Bruggen

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

De investeringsaftrek kan tot 36% van het investerings bedrag oplopen. Het systeem werkt al in de woningbouw en kan zo naar scholen worden vertaald. De oplossing ligt ook in aanpasbare gebouwen, waarbij ontwerp en uitvoering integraal worden aanbesteed. Dan kan de focus ook beter op restwaarde liggen met meer kansen op leefbaarheid en comfort. Daar hoort een punten- of waarderingssysteem bij, waarbij restwaarde en uitstoot worden meegenomen. Dat moet ook fiscaal geregeld worden.” Jan Willem: “Ik heb een rekenmethodiek gemaakt waarbij je met circulair en demontabel bouwen rekent. Dat levert bijvoorbeeld 20% restwaarde aan herbruikbare materialen op en dat betekent direct iets in de jaarlasten en kapitaallasten en daarmee de middelen die je direct kunt investeren in gezonde gebouwen. We moeten van vastgoed naar losgoed gaan. We moeten die rest waarde verder optimaliseren door ook zo gebouwen te gaan ontwerpen. De oplossing zit veel aan de recycle kant. Dat vraagt ook om andere skills van de architect.” Klaas Berends: “We noemen onszelf de school van duurzaamheid en circulariteit. Zo hebben

ROC Friese Poort

we een ambassadeur circulariteit benoemd met een halve baan om het circulaire gedachtegoed voor het voetlicht te krijgen. Ook hebben we een aparte stichting opgericht van waaruit we nieuwe opleidingen organiseren. Die integrale aanpak moet tot een andere manier van denken leiden.” HET HERGEBRUIK VAN BESTAANDE MATERIALEN IS VEEL TE KOSTBAAR EN DAARDOOR NIET HOUDBAAR Koen: “Onzin. De gebouwde omgeving op de aarde is een goudmijn van materialen en grondstoffen. Deze hoeven we alleen nog maar te oogsten en kunnen we vervolgens opnieuw gebruiken. De technieken worden steeds verfijnd en er is steeds meer mogelijk. Is het niet 1 op 1 hergebruik of hergebruik in een andere vorm, dan is het wel het hergebruiken van de grondstoffen. Het verbruiken van deze grondstoffen zou een enorme verspilling zijn en zou betekenen dat er meer primaire grondstoffen nodig zijn.” Thomas vult aan: “Bij de circulaire gevelrenovatie van Windesheim hebben we een hele andere denkwijze ontwikkeld; hoe ga je detailleren en hoe groot zijn (hanteerbare) elementen, die je moet kunnen vervangen tijdens de levensfase, bijvoorbeeld om onderhoud te plegen. Je wilt voorkomen dat over dertig jaar de hele gevel eraf moet. Circulair renoveren maakt ook mogelijk dat je de installatie aan de buitenkant kunt oplossen. We hadden het geluk dat we een ambitieuze opdrachtgever hadden die een team wilde waarbij iedereen circulair naar de opgave zou kijken. We moeten af van het idee dat elke school een eigen uniek maatpak krijgt en meer generiek denken. Dat betekent niet dat we weer terug gaan

Mundus

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

BESTUUR EN BELEID

Alfa-college

naar de H-scholen. Circulariteit gaat over leefbaarheid. Het is niet alleen sustainable architecture of cradle to cradle, maar het gaat om het leefbaar maken van de omgeving en daar horen alle aspecten van de organisatie bij.” Dat bevestigt Jaap: “De gedachte is dat duurzame huisvesting ten koste gaat van iets, maar dat is niet zo. Uit onze laatste projecten blijkt dat de gebruikers zeer tevreden zijn omdat we goed nagedacht hebben over de kwaliteit van gebouwen. Die zijn veel beter dan de gebouwen van twintig jaar terug. Dat gaat over leefbaarheid in de gebouwen. Mensen voelen zich prettig en dat is de grootste winst die je kunt halen.” Maarten: “Wij wilden eerder de renovatie van de gevel van een schoolgebouw traditioneel insteken; de oude gevel eraf en een nieuwe erop. Uiteindelijk is dat een heel circulair project geworden met een natuurinclusieve aanpak. Het was vooral voor de adviseur lastig om de traditionele knop om te zetten; ik merkte dat die toch gewend is om zo’n project op de klassieke manier aan te vliegen. Als opdrachtgever moet je dus een goede visie hebben en dat ook van je adviseurs verlangen. Dat duurde in dit project even omdat het om een radicale omslag gaat, maar uiteindelijk is het resultaat geweldig geworden.” LOSMAAKBAAR BOUWEN BETEKENT HET EINDE VAN DE ARCHITECT, OMDAT ARCHITECTUUR LEGO WORDT Koen: “Ja, er zal zonder twijfel standaardisatie plaats vinden. Legoblokken zullen, hopelijk, veelal dezelfde maten hebben om standaard bouw te bevorderen. Maar, deze legoblokken moeten ook ontworpen

worden, op een bouwkavel passen, flexibel ingedeeld worden en in de buurt en regio passen. De architect doet veel meer dan alleen een gebouw tekenen. Er zijn zoveel invloeden waar rekening mee wordt gehouden bij het ontwerp. Door de legoblokken op een creatieve manier te gebruiken kunnen er, met standaard legoblokken, bijzondere en vernieuwde gebouwen getekend worden.” Thomas: “De rol van de architect wordt zeker anders en moet weer over alle aspecten van het gebouw gaan. In Nederland ga je van het VO naar het DO en dan neemt de aannemer het vaak over. Dan verdwijnt je invloed. In andere landen, zoals Duitsland, blijf je tot het einde verantwoordelijk . Ook als we als aannemer optreden krijgen we veel meer voor elkaar. Dan heb je tot het einde invloed op alle aspecten die je tot je beschikking hebt. We zijn als architecten getraind om vanuit de randvoorwaarde een idee te ontwerpen; in de toekomst gaat de architect gewoon met de legoblokjes als randvoorwaarde deze herschikken. Zoals we dat als kinderen ook deden. Wij zijn allemaal schakels in ketens en geven iets door. Het gaat om de toekomst van de kinderen en gebruikers. En ik moet er ook voor zorgen dat mijn vak voor een jonge generatie attractief is en blijft.” Jaap knikt: “De auto-industrie is ons voorgegaan en volledig gestandaardiseerd. Toch is de sector volledig gericht op het gebruikersgemak en zijn de architecten en vormgevers geïntegreerde ontwerpers. De gebruiker kan kiezen uit prijs, kwaliteit, kleur, vormgeving en comfort. Ik ben niet zo bang voor standaardisatie. Er valt straks nog genoeg te kiezen.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

NIEUW INSPIRATIEBOEK MET 90 PROJECTEN IN HET MBO-HBO EN WO

Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen Op 25 november wordt het eerste exemplaar van het nieuwe standaardwerk tijdens een symposium aan het comité van aanbeveling aangeboden. Dan ligt er een prachtig overzichtswerk dat een uniek beeld geeft van de periode 2010-2025.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

VEEL TRANSFORMATIES Het onderzoeksgebied betrekt projecten die tussen 2010 en 2025 opgeleverd zijn en worden. Daarmee geeft dit Inspiratieboek een goed en actueel beeld van het ontwerp, de bouw en inrichting van het onderwijs in deze sectoren en daarmee van de ontwikkeling van visies op het onderwijs. Het zijn vaak complexe opgaven als onderdelen van een gebiedsontwikkeling. Opvallend aan de gedocumenteerde projecten is dat bijna de helft ervan vernieuwbouw of renovatie van bestaande

Beeld cepezed

it tweede deel is een geweldig vervolg op het eerste deel met 107 projecten in het primair, speciaal en voortgezet onderwijs. Beide delen passen in een speciale luxe band die in elke boekenkast van opdrachtgevers, gemeentebesturen en de marktpartijen goede sier gaat maken. In dit Inspiratieboek ‘Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen’ worden 90 projecten uitvoerig in tekst en beeld gedocumenteerd. Binnen het wetenschappelijk onderwijs zijn alle campussen vertegenwoordigd en verder komen alle provincies aan bod met mooie voorbeelden. Projecten staan dan ook niet meer op zichzelf, maar vormen onder deel van (inter-)nationale en regionale netwerken. Het begrip campus als community geeft daarnaast aan dat onderwijs en samenleving intensief op elkaar betrokken zijn. De stad komt de school in en andersom; vandaar dat een project ook vaak onderdeel is van een bredere ruimtelijke en maatschappelijke afweging. Het betreft in bijna alle gevallen gebouwen die uitdrukkelijk de verbinding zoeken. Opvallend is verder dat buiten meedoet. De nieuwbouw of transformatie van een bestaand gebouw betekent een kwaliteitsimpuls van het totale gebied en een stimulans voor het sociale domein rond het gebouw. In zijn materialisering openen de projecten zich naar de omgeving, waardoor binnen- en buitenwereld op elkaar betrokken worden. Dat komt terug in de open leer- en werkomgevingen, de transparantie en het vele gebruik van glas en daarmee natuurlijk daglicht en de aantrekkelijke en slimme inrichting, waarbij de prominente en met de buitenwereld verbindende entree naar het centrale atrium leidt, van waaruit het gebouw zich als vanzelfsprekend ontvouwt.

Hogeschool Inholland Amsterdam

BESTUUR EN BELEID

gebouwen betreft. In feite gaat het in alle gevallen om transformaties, waarbij op basis van veranderende onderwijsvisies, verduurzaming en functioneel en technisch verbeteren van gebouwen nieuwe leer- en werkomgevingen worden gerealiseerd. Daarbij gaat het in een aantal gevallen om prachtige transformaties van voormalig industrieel erfgoed of gebouwen met een eerdere kantoorbestemming. De transformaties van bestaande gebouwen, waarin het vertalen van zich ontwikkelende visie op het onderwijs, verduurzaming en de noodzaak om te renoveren samengaan, laat zien dat de plek ertoe doet. Was in het verleden nieuwbouw de norm, nu

op de exploitatie, maar zeker ook op de maatschappelijke opbrengst van het project en de ingrepen. HYBRIDE WERKEN Hybride werken is de toekomst, maar onduidelijk is wat dat met de meters doet. De eerste observaties laten zien dat er meer ontmoetingsmeters komen en minder specifieke onderwijsmeters. Professor Alexandra den Heijer daarover: “Studenten komen ook naar de campus vanwege de snelheid van het netwerk en omdat daar plekken zijn waar peer pressure is. Diversiteit en zichtbaarheid zijn belangrijk en dragen bij aan de identiteit van een opleiding,

Energy Academy Groningen

bepaalt de potentie van het verbinden en vaak de ruimtelijke kwaliteit van bestaande gebouwen de afweging om nieuw te bouwen of te renoveren. In alle gevallen levert het plekken op om te beleven, waar het fijn is om te zijn, te zien en gezien te worden. De rol van interieurarchitectuur en inrichters is duidelijk belangrijker geworden. Het maken van interessante plekken staat centraal en dat op een duurzame en circulaire manier. Bijna alle aanbieders geven aan bestaande materialen te recyclen en opnieuw in middelen her te gebruiken. Duurzaamheid is de nieuwe norm geworden. INTERESSANTE GEBOUWEN Het zijn verder technisch en technologisch interes sante gebouwen, waarbij ontwerp en techniek hand in hand gaan. De architect, bouwer en constructeur en bouwfysicus trekken samen met de opdrachtgever op. Dat vertaalt zich vaker in innovatieve vormen van aanbesteding, waarbij vanuit het rendement op de langere termijn wordt geredeneerd. Dat is natuurlijk betrokken

Fotografie Esther Pasman

Fotografie Egbert de Boer

“Diversiteit en zichtbaarheid zijn belangrijk en dragen bij aan de identiteit van een opleiding, faculteit en universiteit”

MBO College Centrum Amsterdam

faculteit en universiteit. Het gaat bij het huisvesten van 18-25-jarigen ook om biologische factoren, zoals gezondheid, veiligheid en sociale contacten. Het is een continue zoektocht naar de verhoudingen, ook in het faciliteren van studie- en werkplekken. Wat bied je aan om je terug te trekken, om te delen en wat bied je virtueel aan voor elke ruimtesoort? Het is telkens weer zoeken naar de balans tussen resource efficiency en de kwaliteit van het primaire proces. Een dilemma waarmee elke vastgoedmanager te maken heeft, en niet alleen op de campus.”

Op 25 november wordt het eerste exemplaar tijdens een symposium aangeboden aan het Comité van Aanbeveling. Noteert u deze datum vast in uw agenda. Op www.schooldomein.nl vindt u meer informatie. U kunt het boek alvast reserveren via: tenbrinkuitgevers.nl/ samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Kort nieuws Tijd voor meer groene schoolpleinen In opdracht van IVN Natuureducatie en Jantje Beton stelden Jolanda Maas en Nicole van den Bogerd, onderzoekers bij de sectie klinische psychologie van de Vrije Universiteit Amsterdam een whitepaper samen, dat is gepubliceerd in het kader van het programma Gezonde Schoolpleinen, een initiatief van Jantje Beton en IVN. Het programma wordt mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) in het kader van het Nationaal Preventieakkoord. De missie van Gezonde Schoolpleinen is ‘Een natuurrijke, gezonde buitenruimte voor iedere school in Nederland.’

n de afgelopen decennia is er veel veranderd in het denken over onderwijshuisvesting, maar het schoolplein is voornamelijk nog een stuk verwaarloosde ruimte. Dit is een oproep om de inrichting en het gebruik van het schoolplein hoger op de agenda te zetten van iedereen die zich met onderwijs en onderwijshuisvesting bezighoudt. De wetenschappelijke inzichten in dit whitepaper laten zien wat het vergroenen van het schoolplein en het gebruik van dit groene schoolplein kan betekenen voor de maatschappelijke opgaven waar we voor staan. Het is onontkoombaar: veelvuldig laat onderzoek de positieve impact zien op de ontwikkeling van kinderen, band met natuur, kwaliteit van het onderwijs, klimaatbestendigheid en biodiversiteit. Nu is het moment: grijp deze kans om de schoolpleinen te transformeren van te krappe

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

stenen woestijnen naar natuurrijke gezonde oases, voor spelen en leren in de bebouwde omgeving. Wat is een groen schoolplein? Op een groen schoolplein is een selectie aan natuurlijke elementen aanwezig. Denk hierbij aan zand, speelwater, bomen, struiken, bloemen, een vijver, grasveld, een moestuin, beschutte natuur rijke plekjes en dieren. Groene schoolpleinen zijn zo ingericht dat kinderen worden uitgedaagd te spelen in en met deze natuurlijke elementen. Een groen schoolplein hoeft zeker niet alleen uit natuurlijke elementen te bestaan. Ook betegelde stukken op het plein of vaste speeltoestellen kunnen onderdeel zijn van een groen schoolplein. Groene school pleinen kunnen op veel verschillende manieren worden ingericht, ‘het’ groene schoolplein bestaat

dus niet. Wel weten we dat kinderen in hun ontwikkeling het meest baat hebben van groen op het schoolplein als in het ontwerp rekening gehouden is met de volgende onderdelen: • Gevarieerde speel- en leeractiviteiten: een groen schoolplein stimuleert zowel actief bezig zijn als samen spelen, werken en leren, grenzen verleggen, manipuleren en bouwen, ontdekken en onder zoeken en zorg dragen voor de natuur. • Zintuigelijke stimulatie & leren met je hele lijf: op een schoolplein met veel groen valt van alles te zien, horen, ruiken, voelen en proeven. Hierdoor wordt het beleven van het groen optimaal gestimuleerd wat de zintuigen stimuleert en spelen en leren met het hele lijf bevordert. • Herstel en ontspanning: een groen schoolplein biedt positieve condities voor ontspanning, herstel en leren. • Biodiversiteit: Een groen schoolplein biedt een grote diversiteit aan voedsel, water, leef-, nestelen schuilplekken voor dieren. • Klimaatbestendigheid: Het groen op het schoolplein biedt schaduw en verkoeling en draagt bij aan de waterretentie. Meer informatie is te vinden op www.gezondeschoolpleinen.nl.

Column

SBB presenteert ‘bidbook’ voor extra investeringen in leven lang ontwikkelen In een ‘bidbook’ presenteert de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB) haar visie op leven lang ontwikkelen. Adnan Tekin, voorzitter van SBB, overhandigde het bidbook aan minister Koolmees van Sociale Zaken.

n de brochure ‘Praktijkleren voor iedereen’ doet SBB tien concrete voorstellen om leven lang ontwikkelen voor volwassenen te stimuleren. Tot de voorstellen behoren ideeën die al eerder zijn gelanceerd, zoals een digitaal overzicht van scholingsmogelijkheden, een leerrecht voor volwassenen en een periodieke APK voor werkenden. Ook pleit SBB voor het beter benutten van de landelijke kwalificatiestructuur. Het ideaal is modulair onderwijs: iedereen kan voor losse onderdelen van de kwalificatiestructuur certificaten of diploma’s behalen. Sleutel Het bidbook bevat ook een concreet financieel voorstel. Om de dienstverlening van SBB beschikbaar te maken voor volwassenen vraagt SBB een jaarlijks extra budget van 10 miljoen euro. SBB spreekt over ‘een jaarlijkse investering die eraan bijdraagt dat vakmensen zich daadwerkelijk een leven lang kunnen blijven ontwikkelen’. Met deze ‘sleutel’ van 10 miljoen kan SBB het leven lang ontwikkelen daadwerkelijk een impuls geven. Koolmees De brochure dateert van februari 2021, maar is op maandag 6 september door SBB-voorzitter Adnan Tekin aan minister Koolmees aangeboden. Met de trage kabinetsformatie niet te laat om nog een plek te krijgen in het nog te schrijven regeerakkoord. Minister Koolmees reageert niet onwelwillend: “Deze onderwerpen verdienen een belangrijke plek op de formatietafel. Alleen samen kunnen de betrokken partijen van deze uitdaging een succes maken.” Kijk voor meer informatie op ‘Praktijkleren voor iedereen’: https:// www.s-bb.nl/media/tq4njrzs/sbb-bidbook.pdf of op https://mbotoday.nl/scholen-willen-leven-lang-ontwikkelen-voor-iedereen/.

Adri Pijnenburg

Simon Baars

OOK GOUD VOOR ROTTERDAMSE JEUGD? Het staat nog vers in ons geheugen: goud, zilver en brons voor de Nederlandse toppers op de Olympische Spelen in Tokio. Schitterend om te zien dat jonge mensen met een droom en de juiste begeleiding en krachtige leeromgeving tot topprestaties komen. In Rotterdam vindt nu ook op Olympisch niveau een werkelijke metamorfose plaats, maar dan binnen het onderwijs. Het gaat hier om het Experience College, een vmbo school in Rotterdam Spangen. Wat vindt daar dan plaats? Na een intensief traject van visieontwikkeling en begeleiding is het fundament voor een nieuwe krachtige leeromgeving Techniek en Technologie ontwikkeld. In een prachtige, nieuw ontworpen leeromgeving, volgen leerlingen in een doorlopende leerlijn, vanuit XL-lessen naar beroepsgerichte profielen, lessen vanuit het concept: experimenteren, onderzoeken, ontdekken en creëren, waarbij loopbaan oriëntatie en -begeleiding centraal staat vanuit de vragen: Wie ben ik? Wat kan ik?, Wat wil ik? en Wat zijn mijn skills? Wat maakt deze aanpak dan zo uniek? Uniek is de gezamenlijke visieontwikkeling met de docenten en de directie van de school: Wat is ons doel en hoe bereiken we gezamenlijk dit doel? Docenten werden uit hun comfortzone gehaald en we namen ze mee op intervisie naar andere ‘gelijkgestemde’ scholen. Dit noemen we het trainen – ontwikkelen – op het hoogste niveau en leren van elkaars ontwikkelingsgerichte aanpakken. De juiste begeleiding en de lat hoog leggen geeft extra energie en passie om de ‘eindstreep’, de nieuwe leeromgeving, gezamenlijk te realiseren. Samen hebben we dit nu gerealiseerd en samen met het krachtige onderwijsteam bereiden we onze Rotterdamse jongeren voor op een kansrijke toekomst, een toekomst op Olympisch niveau, voor minder doen we het niet. Wilt u het hele verhaal horen dan bent u welkom op de 5e Internationale Conferentie Techniek & Technologie van 2-12-2021, waar de bevlogen directeur en collega expert(s) van Pijnenburg de ontwikkelingsgerichte Olympische vmboaanpak tijdens een masterclass met u delen. U bent welkom. Adri Pijnenburg | Trendontwikkelaars Techniek & Technologie Simon Baars | Directeur innovatie LMC VO

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

BESTUUR EN BELEID Tekst en fotografie: Esther Pasman

Fusie en de kracht van samenwerken Sinds 1 januari 2021 is de fusie tussen Stichting Talent Openbaar Onderwijs, Stichting Kinderopvang Hoorn en Stichting Kinderopvang Koggenland rond en daarmee staat een geheel nieuwe organisatie onder de naam SCIO Groep voor kinderopvang en onderwijs. om op zoek te gaan naar iemand die past binnen het team en voldoende bagage heeft om deze rol in te vullen.

Marjan Terpstra en Rutger Kleinmann

e naam SCIO staat voor kennis en draagt nog altijd bij aan het ontwikkelen van talent bij kinderen van 0-13 jaar. Kennis en Talent gebundeld in één organisatie en daarmee faciliteert SCIO Groep kinderopvang en onderwijs in West-Friesland. We zitten aan tafel met Rutger Kleinmann (facilitair manager a.i.) en Marjan Terpstra van het College van Bestuur. Marjan steekt van wal: “We zijn een informele organisatie, hands-on, toegankelijk en je voelt je al snel welkom. Door kinderopvang en onderwijs samen te voegen, creëer je meer kansen. Samen werken in multidisciplinaire teams haalt de druk bij leerkrachten weg en geeft het gemeenschappelijk belang veel meer ruimte.” Marjan is van mening dat deze insteek de toekomst wordt. “Meer schoolbesturen zullen het initiatief zelf moeten nemen in plaats van afwachten wat de overheid beslist,” vervolgt Marjan. Ze geeft aan dat er altijd in het belang van het kind gedacht moet worden én in het belang van de medewerkers. GEVOLGEN FUSIE Door de fusie veranderde de functie van coördinator technische dienst en door het opschalen sloot deze niet meer aan bij de doelstelling van SCIO Groep. Omdat de organisatie nog in beweging was en de functie nog moest worden vormgegeven, is besloten om een facilitair manager aan te stellen die op interim basis in samenspraak met het team, de kaders moet vaststellen. ICSinterim werd benaderd

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

FLEXIBILITEIT ICSinterim stelde de functie voor aan Rutger Kleinmann en die was direct enthousiast. Rutger heeft als facilitair manager bij Heineken gewerkt, ging daarna met zijn gezin reizen en terug in Nederland is Rutger als zelfstandige gestart. Zijn facilitaire ervaring kon hij bij het IJburg College voortzetten en daar maakte hij kennis met de wereld van onderwijs. Tijdens het kennismakingsgesprek met SCIO Groep was er direct een klik. Marjan: “Rutger sluit naadloos aan binnen de cultuur in onze organisatie, werkt zelfstandig en het voelt alsof hij hier al jaren werkt.” Op de vraag wat zijn kracht is antwoordt Rutger: “Ik ben in staat cultuur en processen snel eigen te maken waardoor ik snel met de feitelijke opdracht bezig kan zijn. Hierdoor kan ik snel de behoeftes en talenten uit de mensen en het facilitaire team halen. Ik bied een luisterend oor en begeleid ze om kansen te benutten, zodat ze binnen de organisatie kunnen doorgroeien. Mijn takenpakket is divers; ik stuur het facilitaire/ICT team aan, houd mij bezig met een aantal nieuwbouwplannen, creëer overzicht en pak veel ad hoc werkzaamheden op.” Wij wensen SCIO Groep succes toe met alle kleine talentjes op school! Met dank aan: Marjan Terpstra (College van Bestuur), Rutger Kleinmann (facilitair manager a.i.)

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING ‘Bouwen met passie’ is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten, ontwerpers en inrichters beeldende voorbeelden. BDP ONTWIERP HET CENTRE FOR CREATIVE LEARNING – FRANCIS HOLLAND SCHOOL, SLOANE SQUARE IN LONDEN Ruimte om te dromen Bouwen met passie begint met de overtuiging om de kwaliteit van de plek tot bloei te brengen. Door iets toe te voegen dat er nog niet was en daarmee mensen samen te brengen en levens te verbinden. Niet per se met een groots statement, maar op een manier die past bij de locatie en de opgave. Zo ontstaat een omgeving waarin je je thuis voelt. Een plek die van jou is. Met een vleugje magie, zodat er ruimte is om te dromen. Over een spannend avontuur of over je toekomst.

Het Centre for Creative Learning van Francis Holland School is zo’n plek. Ontworpen vanuit de ambitie van de school om het welzijn van de scholieren te ondersteunen met een goede, gezonde leeromgeving, verbindt het gebouw de verschillende delen van de 140 jaar oude school met een bescheiden, maar tot in detail ontworpen hart. Om de binnenstedelijke locatie in het historische stadsgezicht licht en luchtig te houden is het gebouw half verdiept ingepast: een complexe inbreidingsopgave tussen de privé-tuinen van de Victoriaanse woningen en de tunnelbuizen van de District en Circle metrolijn. Een weelderige daktuin vormt een educatieve ontdekkingsreis en biedt door de seizoenen heen telkens een andere aanblik. Onder de daktuin bevindt zich een gemoedelijke, geborgen kinderwereld met werkplekken en leesnissen. Daklichten markeren deze plekken en brengen daglicht tot in het hart van het gebouw. Voorbijtrekkende wolken zorgen voor een telkens veranderend zon- en schaduwspel in het interieur. Samen met de warme houten plafonds voelt het alsof je zo de wereld van Alice in Wonderland binnen kunt stappen. De passie en zorg waarmee wij het Centre for Creative Learning hebben ontworpen is beloond met zowel een regionale als een nationale RIBA award. www.bdp.com/nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

WERKSTATT – NIELS GROENEVELD De Zevensprong in Best Iedereen kan zich zijn of haar eigen basisschool nog herinneren. De geur van het linoleum, de bedompte geluiden op de gangen met tapijt, de tegels op het speelplein, of het rommelige klaslokaal. Tijden - én scholen - zijn veranderd, maar iedereen weet hoe belangrijk de ervaring op school was in je kindertijd. Dat maakt het ontwerpen van een school voor een architect extra interessant. Hij of zij kan terug naar die ervaring en daaruit lessen trekken voor de actuele opgave die voor hem of haar ligt. In essentie terug naar het kind-zijn. Voor dit transformatie-ontwerp kropen we in de huid van de kinderen, docenten en ouders van basisschool de Zevensprong. Een interactieve maquette werd inge-

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

zet als speels en begrijpelijk middel om onze ruimtelijke ideeën uit te leggen en samen verder te brengen. De nieuwe schoolvleugel is ontworpen rondom semi omsloten buitenruimtes. In het gebouw zijn alle ruimtes en functies georganiseerd rondom open speel-leerpleinen die in verbinding staan met buiten. Een doorlopende circulatieruimte vormt het pad waarlangs kinderen groeien gedurende hun schooltijd en brengt de verschillende leeftijden in contact met elkaar. De houten draagconstructie is zichtbaar ingezet om het gebouw te structureren en plekken te definiëren. Gezonde, bio-based materialen dragen bij aan een rustige en speelse omgeving. De lerarenkantine wordt omgebouwd tot open keuken voor leerlingen én docenten, in het hart van de school. www.werkstatt.nu

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

ABELS & PARTNERS, ARCHITECTEN Passie Passie van opdrachtgevers kan zich vertalen in de passie van een architect om een gebouw te ontwerpen waar de passie voor onderwijs tot zijn recht kan komen. Een tijdje geleden hebben we kennis gemaakt met het Teakniskólinn Technical College in Reykjavik, een MBO opleiding. We raakten in gepassioneerde gesprekken over het onderwijs verwikkeld. Na bezoeken aan IJsland waren we getroffen door de fantastische wijze waarop daar het onderwijs aan MBO studenten gegeven wordt. Er is werkelijk sprake van een gelijkwaardige behandeling van MBO-, HBO- en universiteitsstudenten. Het vakmanschap wordt hogelijk gewaardeerd. De studenten zijn trots op hun competenties en de waardering uit zich in IJsland ook in een goed betaalde professie. Veel

beter dan bij ons in Nederland. Er is een wachtlijst van 700 gegadigden om deel te mogen nemen aan dit onderwijs. We mogen deze school nu helpen bij het bouwen van een nieuw gebouw waarin alle studierichtingen samenkomen en crossovers mogelijk zijn tussen vissers, bouwkundigen, marinemensen en schilders, juweliers en loodgieters. Nu zijn de studierichtingen nog ondergebracht in verschillende verouderde schoolgebouwen en ze willen een nieuw gebouw realiseren waar alle studierichtingen samen een plek krijgen. Dat wordt een prachtig project, we staan nog aan het begin, we hebben conceptuele schetsen gemaakt en een film over de kansen die het bouwen van een nieuwe school biedt voor een kleine gemeenschap als die in IJsland. We hebben hen laten zien hoe ze op een unielocatie grote mogelijkheden hebben om er een inspirerende leeromgeving van te maken die past in deze tijd. www.abelspartners.com.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

EEN GEBOUW MET EEN PRACHTIG LICHTSPEL ADV

Your preferred partner for daylight and ventilation solutions

Dr. Knippenbergcollege

Een schoolgebouw met allure door zijn hoge ruimtes. Transparant en zoekt overal de verbinding. Vanuit de lokalen en kantine ervaar je prettig daglicht. Door de prachtige toegepastte natuurlijke materialen is het een warm en intiem gebouw geworden.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Onderwijs is veel meer dan alleen zenden en instructie geven. De Knip mag bruisen en het voorwerk van leerlingen heeft ertoe geleid dat er minder rechttoe rechtaan lokalen zijn, ruimten zonder deuren en tussenwanden en vooral gebieden waar je kunt ontdekken en zelf je leerproces inrichten.

Photographer: Lucas van der Wee Architect: RoosRos Architecten

ADV

Product: Roedensysteem DC driehoekige vensters

Download eBook 6 ontwerpelementen school van de toekomst

veluxcommercial.nl SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Erik-Jan van Pelt

OVERVERHITTING VOORAL EEN THEMA IN HET VOOR- EN NAJAAR

Geef leerlingen een comfortabel klaslokaal Oververhitting in scholen, dat is toch vooral een probleem in de zomer? “Mijn ervaring is dat klachten vooral in het tussenseizoen voorkomen”, stelt Froukje van Dijken van bba binnenmilieu. Gertjan Verbaan van DGMR valt haar bij: “Kinderen ervaren hoge temperaturen in het lokaal vooral wanneer ze niet passen bij het koelere weer.” Hoe kunnen scholen voor hun leerlingen een aangenaam binnenklimaat creëren?

e warme lokalen komen vooral in nieuwe scholen voor. In het voor- en najaar gaat de verwarming ’s morgens aan. Terwijl buiten het kwik ergens tussen de 15 en 20 graden blijft steken, kan binnen de zon samen met de warmte van de leerlingen in de loop van de dag zorgen voor een temperatuur van 25 graden of hoger. “Alles begint met een goede buitenzonwering”, legt expert binnenklimaat Froukje uit. “Zo’n eenvoudige maatregel zien we helaas niet altijd terug. Goede ventilatie is niet alleen voor een gezonde luchtkwaliteit belangrijk, maar ook om overtollige warmte af te voeren. Wat toch vaak mist, is goede spuiventilatie. Te openen ramen zorgen voor koeling met de frissere buitenlucht, maar dan moet het lokaal ze wel hebben. Bij voorkeur een mix van klepramen, hoog in het lokaal voor gebruik op koudere dagen, en lage ramen dicht bij de leerlingen voor een verkoelend briesje in de zomer, zoals het PvE Frisse Scholen voorschrijft. In het voor- of najaar zet je geen ramen in de leefzone open; dat is te koud voor leerlingen die er vlak naast zitten. Dat zogenoemde spuiventilatie van belang is voor de temperatuurbeheersing heb ik als hoofdauteur in het nieuwe PvE Frisse Scholen nadrukkelijker neergezet.” VERSCHIL IN BELEVING Om oververhitting in schoolgebouwen te voor komen, ligt de focus vaak alleen op koeling. Een keuze die voor de hand ligt, maar wel eenzijdig is. Senior adviseur bouwfysica Gertjan: “Wie kiest voor een duurzame oplossing als een warmte-

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

koudeopslag krijgt koeling er automatisch bij. Kleinere scholen die kiezen voor warmtepompen op buitenlucht kunnen ook iets met koeling doen. Maar ook dan blijven te openen ramen nodig.”

PvE Frisse Scholen 2021 Belangrijke toevoegingen ten opzichte van de versie september 2015: • Aandacht voor fijnstof: voorkom of beperk blootstelling aan slechte luchtkwaliteit • Nieuwe temperatuureisen: meer aandacht voor verschillende beleving warmte • Eisen aan daglicht: sluiten beter aan bij het Bouwbesluit en internationale normen • Apart thema kwaliteitsborging: voor meer urgentie bij comfort en gezondheid Zie: https://www.rvo.nl/sites/default/files/2021/06/PvEFrisse-Scholen-2021.pdf

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

Dat hoeft in een kantoor toch ook niet? Die reactie krijgen beiden soms. Maar een kantoor is geen school. Een groep leerlingen geeft in een klaslokaal veel meer stralingswarmte af. En een docent is veel beweeglijker dan een kantoormedewerker. En uit recent internationaal onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat kinderen een temperatuur tot 25 graden warmer ervaren dan volwassenen, terwijl ze er juist in de zomer bij echt warme dagen minder last van hebben. Eerdere modellen gingen niet van dit verschil in beleving uit. Froukje: “Voorheen klaagde iedereen over warmte in school. Gingen we meten, dan vielen de waarden binnen de kaders. Mijn gevoel dat de bandbreedte voor comfort eigenlijk 2 graden te hoog was, werd door nieuw wetenschappelijk onderzoek bevestigd. In de nieuwe PvE Frisse Scholen 2021 zijn de temperatuureisen hierop aangepast en dus strenger geworden. Zodat we beter voorzien in het comfort van leerlingen en docenten.” MEER MANIEREN Adaptieve koeling, te openen ramen, ventilatie. Gertjan daagt scholen uit om breder te kijken. Hitte in schoolgebouwen kan op meer manieren getemperd worden. “Wat staat er bijvoorbeeld om het gebouw heen? Groen op het schoolplein geeft verkoeling. En denk bij de bouw van een nieuwe school aan de oriëntatie van de lokalen, overstekken die direct zonlicht weren. Kies ook niet alleen voor isolatie, maar kijk naar het warmte-accumulerend vermogen van materialen. Dek bijvoorbeeld niet al het beton af met systeemplafonds. Beton absorbeert de warmte.”

Bestaande scholen hebben niet altijd de luxe om grote aanpassingen in hun gebouw te doen. Hoe kunnen deze scholen het comfort voor leerlingen en docenten verhogen? “Zet in op ventilatie”, is de stellige overtuiging van Froukje. “Om de overtollige warmte af te voeren, ook in de late uren met nachtventilatie. En voor een gezonde luchtkwaliteit; de laatste anderhalf jaar hebben we weer kunnen zien hoe belangrijk dit is. Kijk eens naar de SUVIS-regeling die de overheid aanbiedt.”

“Goede ventilatie is niet alleen voor een gezonde luchtkwaliteit belangrijk, maar ook om overtollige warmte af te voeren” “Met gedrag kun je ook veel beïnvloeden”, vult Gertjan aan. “Neem nu de docent die regelmatig de ramen open zet. Dit kan in het klaslokaal zomaar twee graden schelen, onderzochten we. Kun je dit actief sturen, dan blijft het niet bij die enkele docent. En voorkom warmtemakers als oude tl-buizen, oude pc’s. Vervang ze of zet ze op z’n minst uit als ze niet gebruikt worden. Alle beetjes helpen om het binnenklimaat voor leerlingen te verbeteren.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

ADV

HET INSPIRATIEBOEK

SAMEN WERKEN AAN DE LEEROMGEVING VAN MORGEN 2010-2025 → 90 rijk gedocumenteerde projecten uit het mbo-hbo-wo → Een must voor iedereen die onderwijs, architectuur en het publieke domein een warm hart toedraagt → Een representatief beeld van actuele ontwikkelingen binnen de scholenbouw → De zoektocht tussen de fysieke ontmoeting en vormen van hybride onderwijs 28

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

→ Prachtige voorbeelden van innovatieve leer- en werkomgevingen → De laatste stand van zaken rond duurzaam en circulair bouwen → Meer dan 40 voorbeelden van transformaties van bestaande gebouwen → Vol met facts and figures, trends, analyses en nieuwe inzichten

ADV

RESERVEER NU! Het Inspiratieboek mbo-hbo-wo is alvast te reserveren via tenbrinkuitgevers.nl/samenwerkenaan-de-leeromgeving-van-morgen

NIEUW H E T T WE E D INSPIR ATIE E B O E K: OVER M B O -H B O -WO

Aanbieden eerste exemplaar tijdens het symposium op donderdag 25 november. Zet deze datum vast in uw agenda! Meer info op schooldomein.nl

Comité van aanbeveling: Ronald Beckers, manager onderzoek en educatie HAN, Mirjam Bult, vml lid CvB TU Twente, Marij Veugelers, vml voorzitter SURF Community Learning Spaces, Alexandra den Heijer, professor Real Estate TU Delft, Frank de Jong, professor Open University Heerlen and Aeres University of Applied Sciences Wageningen, Wim Pullen vml directeur Center For People and Buildings SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst: bbn adviseurs Illustraties: Katja Rossen

Nieuw rekenmodel Verduurzaming Scholen Gemeenten en schoolorganisaties staan voor de opgave om met elkaar de onderwijsgebouwen te verduurzamen. Het Bouwbesluit bepaalt de duurzame eisen voor nieuwbouw. Voor relatief jonge gebouwen of gebouwen met erfgoedwaarde is nieuwbouw meestal niet de meest duurzame oplossing. Transformatie of vernieuwbouw is dan een betere aanpak. Het nieuwe bbn rekenmodel Verduurzaming Scholen helpt bij dit proces de beste duurzame keuzes te maken.

e ambities voor vernieuwbouw worden hoog gesteld: het moet kwalitatief minimaal een volwaardig alternatief zijn voor nieuw bouw. Dat wil zeggen dat de vernieuwbouw een vergelijkbare kwaliteit heeft met nieuwbouw met een levensduur van minimaal 40 jaar. Ook bij bestaande bouw is energieneutraal mogelijk. De verbouwde huisvesting zal vaak een antwoord moeten geven op: de groeien krimpproblematiek, duurzame en klimaatadaptieve eisen, het behouden van erfgoedwaarde en het zal gebiedsgericht moeten zijn. REKENMODEL Voor bestaande gebouwen is verduurzaming lastiger te organiseren. Om snel een beeld te krijgen van de kosten, heeft bbn adviseurs samen met Ruimte-OK het rekenmodel Verduurzaming Scholen ontwikkeld. Dit rekenmodel laat het financiële effect zien van het toepassen van verschillende duurzame maatregelen.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

De besparingen van het primaire energieverbruik en de CO2 emissie worden doorgerekend evenals de besparing op de energiekosten. Dit laat de terug verdienmogelijkheden zien van de maatregelen. DUURZAME MAATREGELEN Schoolbesturen kunnen in dit rekenmodel hun eigen gebouwen invoeren en de gewenste maatregelen selecteren. Het gaat om maatregelen als: • het isoleren van de gebouwschil; • het verbeteren van de ventilatie; • energieopwekking; • energie- en waterbesparing. Het model houdt rekening met financiële variabelen zoals verbruikstarieven, kapitaalrente, prijsstijgingen en investeringsmomenten. Schoolbesturen kunnen zo voor hun gebouwen een verduurzamingspakket samenstellen dat past binnen hun eigen ambitie en beschikbare budget.

VISIE EN ONTWERP

Snel duidelijkheid over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden Het nieuwe bbn ’Rekenmodel Verduurzaming Scholen’ is ontworpen door bouwkosten adviseur Dieuwke Quist en installatiedeskundige Fadil Imširovic. “Een schoolbestuur kan met dit model binnen tien minuten zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken en wat de beste manier is om het beschikbare budget te besteden”, vertelt Dieuwke Quist over het rekenmodel.

KENNIS VAN BOUWKOSTEN Dieuwke en Fadil maakten het model op basis van hun uitgebreide kennis over bouwkosten en technische installaties. “We rekenen vaak de bouwkosten uit voor vernieuwbouw van scholen. Daar komen ook allerlei duurzame maatregelen bij kijken. Al die kennis hebben we verzameld en verwerkt in dit specifieke model voor het verduurzamen van scholen. Op basis van onze kennis en ervaring weten we bijvoorbeeld dat een investering in LED verlichting bij een gemiddelde school circa 30 euro per vierkante meter kost. LED verlichting zorgt al snel voor een vermindering van de energierekening van 25 procent. Daarmee wordt de investering binnen enkele jaren terugverdiend.”

HET REKENMODEL IN DE PRAKTIJK Na het invullen van een aantal basisgegevens, verschijnt de pagina waar projectgegevens, energie verbruik en financiële gegevens van het schoolgebouw ingevuld kunnen worden. Het is mogelijk om de ingevulde standaardwaarden te gebruiken. Wanneer gegevens van een specifiek schoolgebouw worden ingevuld, maakt het model een exactere berekening. Na het invullen van alle projectgegevens verschijnt de pagina om de gewenste duurzame maatregelen voor het schoolgebouw te selecteren. In het rekenmodel staan informatieknoppen voor meer informatie over de ingevulde waardes of gekozen maatregelen. De laatste pagina toont in één oog opslag de financiële gevolgen van de gekozen duurzame maatregelen. DUURZAME MAATREGELEN “Het Rekenmodel Verduurzaming Scholen laat zien hoeveel geld bepaalde duurzame maatregelen kosten en hoe snel de investering kan worden terugverdiend”, zegt Dieuwke Quist. ”Voor ongeveer 22 verschillende duurzame maatregelen berekent het model het positieve effect op de energierekening. Het kan bijvoorbeeld gaan om het vervangen van alle lichten door LED verlichting of het zorgen voor een systeem waarbij alle beeldschermen automatisch op stand-by gaan - iets wat nog lang niet bij alle scholen gebeurt. Maar ook het isoleren van de buitenschil en het vervangen van de installaties zijn maatregelen die bijdragen aan een duurzaam gebouw.”

AUTOMATISCH REKENEN Met de nodige gegevens bij de hand kost het invullen van het model hooguit tien minuten. Is alleen de netto vloeroppervlakte van de school bekend? Dan vult het model zelf de overige gegevens aan zoals bijvoorbeeld de geveloppervlakte en de energiekosten. “Het model werkt zo eenvoudig dat zelfs het aantal lokalen van een school al voldoende is om te gaan rekenen. De overige gegevens worden automatisch ingevuld op basis van onze kennis over gebouwen en bouwkosten”, aldus Dieuwke. Om de terugverdientijd van de toegepaste maatregelen te verkorten, kan worden ingevuld hoeveel subsidies of investeringen er vanuit het MJOP (meerjarig onderhoudsplan) meegenomen kunnen worden.

“Snel duidelijkheid over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden”

SNEL DUIDELIJKHEID Na het invullen van alle gegevens gaat het model meteen rekenen en rolt er een resultatenblad uit met voor alle aangevinkte duurzame maatregelen een overzicht van de investeringskosten, de terugverdientijd en de baten en lasten. “We merken dat opdrachtgevers blij zijn met dit overzicht omdat ze op deze manier snel duidelijkheid hebben over de beste manier om een budget, in dit geval voor verduurzamen, te besteden. Overigens is dit model alleen bedoeld voor vernieuwbouw van scholen. Bij volledige nieuwbouw gelden andere eisen en dus ook een ander kostenplaatje.” Meer weten over het rekenmodel Verduurzaming Scholen? Neem dan contact op met Dieuwke Quist, via 06 - 57 69 45 16 of d.quist@bbn.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

VAN GEVANGENIS NAAR ONDERWIJSGEBOUW

British School heeft een goed leesbaar DNA Hoe transformeer je een voormalige staatsgevangenis tot een duurzaam en modern leerlandschap voor The British School of Amsterdam? En dat bovendien op een complex knooppunt in de binnenstad van Amsterdam?

A “Het samen voegen van de drie locaties biedt juist ruimte voor meer community building activiteiten”

telier PRO won in 2016, samen met Van Hoogevest Architecten en Buro Sant en Co, de opdracht voor de British School Amsterdam. The British School of Amsterdam (BSA) werd opgericht in 1978 en biedt Brits internationaal onderwijs aan ruim 900 leerlingen van 3-18 jaar oud. De school bestaat uit drie secties: Early Years (3 tot 6 jaar), Junior School (6 tot 11 jaar) en Senior School (11 tot 18 jaar). The BSA was gehuisvest op drie verschillende plekken in Amsterdam. Voor de toekomst wilde de school over één gebouw beschikken waarin de verschillende leeftijdsgroepen samen konden komen. En het moest bij voorkeur een gebouw met karakter en historie zijn, passend bij de traditie van de school. Die wens kwam uit met de aankoop van de voormalige strafgevangenis aan de Havenstraat 6. Dit bijzondere gebouw werd gerealiseerd in de periode 1888 tot 1891 naar ontwerp van Willem Cornelis Metzelaar, de toenmalige rijksingenieur-architect voor gevangenis gebouwen. De BSA verwoordde de opgave voor deze bijzondere restauratie, renovatie en deels nieuwbouw als volgt: “We willen de functie van

Dorte Kristensen

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

het gebouw waar iedereen uit wil omdraaien naar een school waar iedereen wil blijven.” WERELDBEROEMD Architect Dorte Kristensen: “De directeur van de British School schrok eerst wel; een school in een voormalige gevangenis. Kan dat eigenlijk wel? Ik spiegelde hem voor dat hij binnenkort wereld beroemd zou worden, juist omdat zijn school prachtig floreert in een voormalige gevangenis. Het gebouw met zijn mooie ritme, structuur en regelmaat past natuurlijk ook wel bij het Britse onderwijs.” De directeur van de BSA, Paul Morgan, wilde altijd al vanuit één gebouw werken, omdat het voor ouders en medewerkers een logistieke uitdaging was om verspreid over drie locaties te zitten. Door de recente groei van leerlingen barstte de school ook uit zijn voegen. De school wilde zoveel mogelijk van het oorspronkelijke gebouw gebruiken en voorkomen dat er delen gesloopt moesten worden. Het oorspronkelijke kruisgebouw en veel van de oorspronkelijke elementen en doorkijkjes zijn behouden gebleven. De nieuwe school bestaat uit het originele monumentale gebouw, dat werd gebouwd in 1891, en een

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw en transformatie British School Amsterdam Opdrachtgever The British School of Amsterdam Architect Atelier PRO architekten Restauratiearchitect Van Hoogevest Architecten Interieurarchitect Bureau Sant en Co Adviseur BOAadvies Aannemer Heddes bouw Volume 14.000 m² Bouwkosten € 28 mio inclusief btw Ingebruikname juni 2021

omvangrijke uitbreiding, die werd toegevoegd tijdens de extensieve renovatie die startte in 2018. Er zijn twee cellen van de originele gevangenis bewaard gebleven als herinnering aan de markante geschiedenis van het pand. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben hier veel verzetsstrijders gevangen gezeten, waaronder Hannie Schaft, ook bekend als ‘het meisje met het rode haar’. De British School biedt nu ruimte aan 1.000 leerlingen van 3-18 jaar met de allernieuwste faciliteiten voor een optimale leeromgeving. GETRANSFORMEERD GEBOUW Dorte Kristensen leidt Schooldomein met passie in het getransformeerde gebouw rond. De reis door de voormalige gevangenis begint met het ontleden van de maquette; die in het midden van de hal staat. Goed zichtbaar in de onderlinge samenhang zijn de monumentale entree, de prachtig gerestaureerde koepel met de rondgang langs de verschillende verdiepingen, de vrouwenvleugel, die vergeleken met de mannenvleugel beperkt was en overal het ritme van de cellen, met in het midden de gang waar de bewaarders rondliepen. In de rondgang door het gebouw speelt het spel van ruimte en stalen trappartijen een bepalende rol, waarvan enkele nog origineel zijn. Dorte: “We hebben het gebouw in zijn oorspronkelijke functie goed geanalyseerd en de cellenstructuur als uitgangspunt genomen. Vervolgens hebben we in een aanbouw lokalen langs de cellen gebouwd, zodat daar hele mooie en rustige plekken zijn ontstaan. Soms hebben we een paar cellen doorgebroken, zodat een mooie vergaderruimte ontstaat. Zo hebben we de structuur gebruikt om de vleugels voor de verschillende leeftijdsniveaus in te richten. In onze visie wilden we het gebouw laten ontwaken in zijn volle glorie als een stadsblok, door groen omzoomd. Met de groene haag brengen we de herinnering van de oude muur terug. Hierachter gaat een karaktervolle ruimte schuil voor lommerrijk verblijf, spel en sport passend bij elke school. De introverte gevangenis hebben we omgetoverd tot een

expressieve kinderwereld waar de vier scholen een eigen plek hebben binnen het geheel. Het DNA van de British School is goed leesbaar. Elke school binnen het geheel toont een eigen karakter dat aansluit bij de eigen leeftijdsgroep.” NATUURLIJKE OVERGANG De onderwijsruimtes komen goed tot hun recht binnen de maat en structuur van het monument en versterken de mogelijkheden van de nieuwbouw. Het zijn nieuwe ruimtes voor het onderwijslandschap, met een smart structure om zo duurzaam en toekomstgericht te zijn. Ze zijn zo gezoneerd dat er een natuurlijke overgang ontstaat tussen sociale en dynamische ruimtes en de rustige onderwijsruimte vol concentratie en diepgang. Iedere sectie van de school heeft een eigen vleugel binnen het gebouw gekregen. Hier kunnen leerlingen en leraren gebruikmaken van de allernieuwste faciliteiten, aangepast aan de leeftijd van de kinderen. De locatie heeft een eigen sporthal, cateringfaciliteiten en een eigen theater. De school heeft brede gangen en galerijen, zodat iedereen zich gemakkelijk en veilig door de school kan verplaatsen. Bovendien heeft de school meer buitenruimte dan ooit. Iedere vleugel heeft een eigen schoolplein met faciliteiten die zijn aangepast aan de leeftijd van de kinderen. COMMUNITY BUILDING De school heeft het gevoel van een kleine school behouden, doordat het pand is opgesplitst in secties op basis van leeftijd. Elke leeftijdscategorie heeft zijn eigen plek, die qua maat de sociale structuren ondersteunt, en waardoor de huiselijke en geborgen sfeer van de British School volledig tot zijn recht komt. Paul Morgan geeft het mooiste compliment: “We zijn blij met onze nieuwe locatie. Het heeft niets verloren van het familiegevoel dat we zo belangrijk vinden en daar zijn we trots op. Sterker nog, het samenvoegen van de drie locaties biedt juist ruimte voor meer community building activiteiten.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Beelden RoosRos Architecten

UITDAGENDE OPDRACHT

Voorwaarden voor een succesvol schoolgebouw De realisatie van een inspirerend schoolgebouw is een uitdagende opdracht. Door complexe financieringsstructuren, invloeden vanuit de (lokale) politiek en schooldirecties met hun wensen zijn er veel vaardigheden nodig om het uiteindelijk tot een succesvol schoolgebouw te brengen.

atricia van Hest – Osseweijer en Esther Penders van Drees & Sommer Netherlands kennen het klappen van de zweep en begeleiden het schoolbestuur gedurende het hele proces. Het internationale advies- en projectmanagement bureau voor vastgoed heeft dan ook een sector die zich volledig toelegt op onderwijs. Al tientallen jaren ondersteunen zij schoolbesturen in alle aspecten van het vastgoed: vanaf het eerste idee tot en met de implementatie en exploitatie, maar ook het opstellen van strategische huisvestingsplannen. Door de juiste vragen te stellen, zowel aan opdrachtgevers, gebruikers, de architect en technisch adviseurs, ontstaan er scholen waar kinderen, docenten en ouders met plezier komen. “Ons hart ligt bij het onderwijs”, vertellen Patricia en Esther over hun werk. “Met collega’s van de sector onderwijs zijn we graag bezig met het creëren van een superfijne en inspirerende leer-, leef-, werken zorgomgeving. De combinatie bouwtechniek en passie voor mensen komen samen in het werken voor scholen. Doordat wij dit werk al lang doen, spreken we dezelfde taal als het onderwijsveld.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

IN DE KRUIWAGEN De vastgoedprofessionals van Drees & Sommer weten dat onderwijsvastgoed een uitdagend werkveld is. “De gemene deler is dat je met veel partijen te maken hebt die je allemaal in de kruiwagen moet krijgen en zien te houden. Daar horen nu eenmaal allerlei speciale spelregels bij”, zegt Patricia. “We hebben kennis van alle technische aspecten, maar ook hoe we een project gefinancierd moeten krijgen.

Clusius College, Hoorn

VISIE EN ONTWERP Onze kracht is daarnaast dat we verstand hebben van de behoeften van de school, de leerkrachten, en hoe (politieke) processen binnen de overheid en/of het bestuur van de onderwijsinstellingen verlopen. Door ervaring voel ik aan wanneer er meer uitleg nodig is als schoolleiding en leraren het onvoldoende begrijpen waar ze een besluit over nemen. Ik noem mijzelf weleens de tolk tussen de technici en de mensen waarvoor we bouwen.” Esther vult aan: “Zo is het belangrijk om uit te leggen wat de consequenties van vloerverwarming zijn. Of als je een grote open aula wilt, dat betekent dus minder lokalen of minder grote lokalen. Waar ga je die aula voor gebruiken? Onze rol is die slimme vragen te stellen, zodat het ontwerpteam bewuster tot dat succesvolle schoolgebouw komt en vooral van binnen naar buiten ontwerpt.”

Recon openluchtschool, Rotterdam

DOOR INTERNATIONALISATIE EN IN-HOUSE EXPERTISE STERK IN DUURZAAMHEID Op het vlak van duurzaamheid komen de contacten met de collega’s uit Duitsland, waar het hoofdkantoor is gevestigd, goed van pas, legt Esther uit. “Een school in de Randstad wil nieuwbouw en heeft torenhoge ambities op het vlak van duurzaamheid en specifiek circulariteit. We hebben onze collega’s in Duitsland gevraagd naar referenties, en de aandachtspunten bij het ontwikkelen van schoolgebouwen met dergelijke ambities. En we hebben bij EPEA, het cradle to cradle bedrijf van Drees & Sommer, advies ingewonnen om ons te ondersteunen bij materialen die vrijkomen bij sloop. Zij zijn dan de partij die ons kan helpen om die materialen op een andere plek een tweede leven te geven.” Drees & Sommer zetten de kennis van EPEA ook in bij het maken van materiaalkeuzes. Patricia: “Op bijvoorbeeld OLS De Recon VSO in Rotterdam zitten kinderen op school met een chronische ziekte. Wij gebruiken de expertise van EPEA om materialen te selecteren die niets uitwasemen wat een negatieve invloed heeft op deze kinderen.” BLENDED LEARNING Wat voor een school als De Recon, maar eigenlijk voor alle scholen belangrijk is, is het binnenklimaat.

Clusius College, Hoorn

Door COVID-19 is duidelijk geworden dat klaslokalen afdoende geventileerd moeten worden. “Er zijn inmiddels studies die aantonen dat als het binnenklimaat niet op orde is de leerprestaties daaronder lijden”, licht Esther toe. “Het is vaak de reden om een school te renoveren of nieuwbouw te realiseren om juist dat binnenklimaat weer op orde te krijgen. De kracht van Drees & Sommer is dat onze technici dat goed kunnen uiten doorrekenen. Alle diensten van ons als cost consulting, projecten bouwmanagement zijn namelijk bij de schoolprojecten betrokken.” Het woord corona is gevallen. Ziet Drees & Sommer veranderingen als het om de scholen van de toekomst gaat? Patricia: “De trend is wel dat steeds meer

“De gemene deler is dat je met veel partijen te maken hebt die je allemaal in de kruiwagen moet krijgen en zien te houden” scholen bewuster nadenken over de structuur van hun gebouw: open leerruimten, gangen met klas lokalen, of een hybride vorm, maar dat heeft niet zozeer met corona te maken. Deze vorm maakt het wel mogelijk om grote, frisse ruimten te maken.” Esther ziet blended learning - zowel digitaal als fysiek lesgeven - toenemen. “Die trend was al ingezet. Het betekent bij het ontwikkelen van strategische huis vestingsplannen dat je je moet gaan afvragen of eigen collegezalen nog gewenst zijn. Is er nagedacht over het werkconcept voor de docenten en de onder steunende diensten, met ieder een eigen werkplek of flexibele kantoorplekken? Zo zijn er legio vragen die wij stellen, waarmee wij iedereen uitdagen na te denken over het gewenste gebouw. Het gezamenlijke doel is immers dat het succesvol is bij eerste gebruik én in de toekomst.” Kijk voor meer informatie op www.dreso.nl.

Recon openluchtschool, Rotterdam

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Scagliola Brakkee

SCHOOL, WIJK EN STAD GAAN SAMEN

Nieuwe HPC Zuidwijk verrassend veelzijdig

Het nieuwe Rotterdamse HPC Zuidwijk, ontworpen door De Zwarte Hond, maakt onderdeel uit van de wijk en de stad, en de wijk en stad maken onderdeel uit van de school. De buitenruimte van het praktijkcollege zoekt aansluiting bij het parkachtige karakter van de groene scheg. Naast de (praktijk) lokalen zijn er verschillende publieke functies, zoals een fietsenmaker en een restaurant.

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw HPC Zuidwijk Rotterdam Opdrachtgever Gemeente Rotterdam in samenwerking met LMC Architect De Zwarte Hond Aannemer Bertens Bouw

et Praktijkcollege (HPC) Zuidwijk verzorgt praktijkonderwijs voor de ongeveer 100 leerlingen tussen 12 en 18 jaar, die uit Rotterdam en omstreken komen. De gemeente Rotterdam wilde de locatie Scheere 47 herontwikkelen voor de huisvesting van het Praktijkcollege Zuidwijk. Het oude gebouw aan de Huismanstraat een paar kilometer verderop voldeed functioneel en technisch niet meer en paste ook niet op de nieuwe onderwijsvisie. In opdracht van de gemeente Rotterdam ontwierp De Zwarte Hond een stoer en herkenbaar gebouw, dat aansluit op het karakter van de omgeving.

Omvang

TRANSPARANTE DOZEN De Zwarte Hond won de selectie op basis een adequate vertaling van de onderwijsvisie in een ruimtelijke structuur. Projectarchitect André van

2.600 m² Ingebruikname September 2021

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

der Slik: “Belangrijk was dat de leerlingen trots mogen zijn op wat ze doen. De praktijk mocht door het hele gebouw heen zichtbaar zijn en tegelijk moest het ook een huiselijke school worden waar leerlingen zich thuis voelen, met een herkenbare opbouw.” Het gebouw in twee lagen laat zich makkelijk lezen vanuit de centrale entree, met een atrium en tribunetrap en een corridorstructuur rondom. In het interieur vormen de fraaie ruimten van het praktijkonderwijs het middelpunt van de aandacht. Deze ruimten liggen als transparante dozen rondom het centrale hart. In het atrium staan prominente en verplaatsbare zitelementen. Vanaf de omloop op de verdieping is er overal zicht op het praktijkonderwijs. Het centrale hart zorgt ervoor dat iedereen zich goed kan oriënteren en maakt het gebouw bovendien zeer flexibel en gemakkelijk aanpasbaar. De verbinding is overal voelbaar en zichtbaar, onder meer door de

VISIE EN ONTWERP

André van der Slik

grote vensters die de doorgang onderbreken. André: “In het gebouw zijn vier richtingen vertegenwoordigd; horeca, techniek, detailhandel - met een winkel, etalages en voorraden - en zorg en welzijn, voor uiterlijke verzorging en ouderenverzorging. Bovenin zijn sheddaken aangebracht, waardoor indirect daglicht vanuit het noorden naar binnen valt. Normaal liggen de onderwijsruimten aan de gevel; hier valt in de grote hoge praktijkruimten mooi licht van boven naar binnen. Die hoogte ervaar je overal in het gebouw, waarbij we boven in de praktijkruimtes insteekverdiepingen hebben gemaakt. Dit zijn bijzondere ruimten die met grote ramen ook weer uitzicht bieden op de praktijkruimtes.” VERBINDING MET DE WIJK De wijk rondom is een typische Rotterdamse naoorlogse wijk met wat kleinere flatwoningen en een karakteristieke stempel- en strookstructuur. André: “We hadden een groot terrein tot onze beschikking en hebben het schoolplein om de school gelegd en er verschillende functies aan toegevoegd, zoals een ontvangstterrein, een terras op het zuiden dat aan de keuken grenst, een moestuin en een strook met de fietsenstalling. De functies in het gebouw zijn aan de wijk gekoppeld; zo repareren leerlingen fietsen en plakken banden en is de praktijkkeuken gekoppeld aan het terras waar de buurt een kop koffie kan drinken of een maaltijd kan nuttigen. GEVEL ALS SCULPTUUR De huid is van geanodiseerd aluminium, waarbij de ramen verdiept in de gevel zijn aangebracht.

“In veel gebouwen zijn de technieklokalen verstopt; hier zijn alle wanden van glas zodat er maximaal zicht op elkaar is”

Daardoor krijgt het gebouw een sculpturale kwaliteit, versterkt door de bijzondere lichteffecten op de verspringende gevels. Het glas in het dak ligt op het noorden waardoor het gebouw in de zomer koel blijft. Op het dak liggen ook zonnecellen. De plint is robuuster en van natuursteen gemaakt. Bij de entrees is de gevel van natuursteen doorgetrokken over de hele verdieping, waardoor de entree wordt geaccentueerd. De binnenkant is juist met warme materialen uitgevoerd. Het hart is uitgevoerd in een houten multiplexbeplating. Bijzonder zijn de perforaties waarin de woorden techniek, horeca en winkel zijn uitgespaard. De geperforeerde wanden hebben ook een akoestische functie. In de gangen zijn houten kozijnen teruggebracht waardoor je een houten uitstraling krijgt. Naast de betonnen hoofdtrap ligt de brede houten tribunetrap, voor het ontspannen, de ontvangsten en ouderavonden. André: “In veel gebouwen zijn de technieklokalen verstopt; hier zijn alle wanden van glas zodat er maximaal zicht op elkaar is. De akoestiek is goed en dat is ook nodig vanwege het geluid van de machines in de praktijk ruimten.” Mooi is ook de afwerking in de praktijk ruimten met groen multiplex beton, dat een stoere afwerking heeft en ook weer geperforeerd is. OMGAAN MET KRUIDEN André: “De leerlingen beginnen vaak in de theorie lokalen en gaan dan in groepen in de praktijklokalen aan de slag. Ze komen via de voordeur naar binnen, dat vonden we belangrijk. Daar liggen ook de ruimten voor de administratie en conciërge, zodat er toezicht is. Een tweede uitgang gaat naar het plein, waardoor voorzien wordt in de relatie met buiten. Het plein is deels verhard en is deels van gras. Daar komt ook een moestuin voor de keuken, zodat de leerlingen leren omgaan met verse groente en kruiden die je in de kooklessen kunt gebruiken.” Kijk voor meer informatie op www.dezwartehond.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

Je komt elkaar tegen bij Binnenbos Binnenbos is dé ontmoetingsplek in Kerckebosch-Zeist. Open, gastvrij en veelzijdig, met alle voorzieningen op maat. Van een wijkservicepunt en gezondheidscentrum, tot een muziekschool, sportzalen en zaalverhuur. In het gezellige eetcafé kunnen wijkbewoners terecht voor een kop koffie of een hapje eten met elkaar.

H “Het gebouw is bedacht als natuurlijke ontmoetingsplek; waar mensen sowieso komen en lekker even blijven hangen”

et wijkservicepunt Binnenbos is dé ontmoetingsplek in Kerckebosch-Zeist. Schooldomein sprak in de gezellige huis kamer met Ann Meijer en Gert van Uffelen. Ann is een ervaren procesregisseur op het gebied van de transformatie van het sociaal domein, beschermd wonen en bewonersparticipatie in multifunctionele accommodaties. Gert van Uffelen is partner bij Zenzo Maatschappelijk Vastgoed. Ann: “Ik werk veel voor en met gemeenten, woningcorporaties, zorgen welzijnsorganisaties. Steeds samen met inwoners, huurders, cliënten en ervarings deskundigen. Kerckebosch was een wijk met veel sociale huurwoningen van de corporatie. Ze waren verouderd en gehorig en de wijk had problemen rond leefbaarheid. De gemeente Zeist en woningcorporatie de Seyster Veste besloten rond 2008 Kerckebosch een impuls te geven. Oude flats werden gesloopt of gerenoveerd, er kwamen nieuwe corporatiewoningen en ook vrije sector kavels en koopwoningen. Mensen waarvan de woning werd gesloopt kregen een terugkeergarantie. Doel was een meer gemêleerde wijk te maken, waar tegelijk een sociaal programma werd ontwikkeld. Als sociaal programmamanager heb ik samen met de partijen een ontmoetingsplan voor natuurlijke aanloop uitgewerkt.” Gert: “Ann was de haarlemmerolie, initieerde overleggen en zorgde ervoor dat al die verschillende belangen bij elkaar kwamen.” Ann: “Ik noem mezelf meervoudig betrokken en dat betekent dat ik een proces vanuit het perspectief van elke belanghebbende probeer te begrijpen. Ik heb veel convenanten tussen partijen helpen sluiten en geleerd dat afspraken tussen organisaties niet alleen op bestuurlijk niveau worden gemaakt. De mensen in de uit voering moeten de meerwaarde zien en mee denken in wat wel of juist niet werkt.” TOEVALLIGE ONTMOETINGEN Gert knikt: “Dat past ook bij Zenzo, want juist in processen rond maatschappelijk vastgoed gaat het om het creëren van toevallige ontmoetingen. Vanaf

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

het eerste moment dat we met partners om tafel zitten is dat het centrale thema. Dat kan door gebouwen en gebieden zo te maken dat mensen elkaar per toeval tegenkomen. Zo ontstaat er een natuurlijke behoefte om een praatje te maken en vanuit daar een stap verder om elkaar op te zoeken en iets voor elkaar te betekenen. Concreet wordt dat bijvoorbeeld gerealiseerd door een centrale entreehal in een gebouw te maken, of door een centraal plein in het buitengebied aan te leggen waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. In het geval van Binnenbos waren we intensief betrokken, omdat we in eerste instantie eigenaar werden van de begane grond waar de zorgpartijen, muziekschool en ontmoetingsruimten gerealiseerd zijn en omdat we het gehele plan hebben gebouwd. Dat betekent dat je niet alleen zorgt dat het er komt, maar ook meedenkt over de invulling ervan. In de wijk zaten zorgverleners op verschillende plekken. We hebben ze benaderd met de vraag of ze hier samen een gezondheidscentrum wilden vormen en dat wilden ze wel. Het gezondheidscentrum is de basis en zorgt voor dynamiek omdat bewoners er vanzelfsprekend naar toe gaan. Combineer je dat dan met andere voorzieningen dan ontstaat er een soort huiskamer voor de wijk.” Zo huisvest Binnenbos onder meer een muziekschool, ruimte om te sporten, huisartsen, apotheek, fysio, huidzorg, podoloog, logopedist en een beautycentrum. Leerlingen van de horecaopleiding op het Christelijk College Zeist en het Seyster College krijgen er les in een speciaal

vlnr Mark van Helmondt, Gert van Uffelen en Ann Meijer

VISIE EN ONTWERP

lijke exploitant MeanderOmnium was voor het inrichtingsconcept verantwoordelijk, waarbij in de huiskamer de kleuren en aankleding op elkaar zijn afgestemd, om daarmee het gevoel van een warm welkom te bieden. Het gebouw is bedacht als natuurlijke ontmoetingsplek; waar mensen sowieso moeten zijn en lekker even blijven hangen.”

ingerichte leskeuken met acht fornuizen. Na schooltijd is deze ruimte beschikbaar voor activiteiten georganiseerd voor en door wijkbewoners zoals kookcursussen en proeverijen, een loopbaancafé en ledenvergaderingen. Op de etage zijn woningen voor mensen met een verstandelijke beperking. VERSCHILLENDE PERSPECTIEVEN Ann knikt: “Dat zijn allemaal verschillende perspectieven en belangen. Huisartsen zijn specialistische mensen die niet zo met huisvesting bezig zijn. Een apotheek heeft een winkel te drijven, maar heeft ook met gevoelige producten te maken. Daar moet je bouwtechnisch rekening mee te houden. De muziekschool wil weer ruimten, die akoestisch goed zijn. Iedereen heeft zijn eigen werkelijkheid en perspectief. Dat moet je dus samenbrengen, door ieders belang te respecteren en tegelijk een meerwaarde voor de gebruikers te bieden, voor wie je het doet. Er zit veel publiek geld in, dus het moet ook gewoon lukken. Maar het blijft afhankelijk van mensen.” Gert: “Je wilt juist ook kwetsbare mensen bereiken, die sociaal niet altijd vaardig zijn. Deze mensen hebben drempels om ergens binnen te stappen. Door de natuurlijke loop en vanzelfsprekende menging van functies hebben we geprobeerd om die drempel te verlagen.” ORGANISCHE OPZET Het gebouw Binnenbos werd in 2016 in gebruik genomen en doet in zijn vorm aan de grilligheid en veelzijdigheid van een boomschors denken. Opvallend is de metalen gerasterde gevel, die aan een bosrand doet denken. Niet vreemd; want het gebouw symboliseert het bos, dat naar binnen gehaald wordt. Binnenbos heeft een transparante, maar organische opzet, waarbij de huiskamer annex ontmoetingsruimte gelijk naast de entree ligt. Met mooi weer wordt buiten een terras opgezet. De maatschappe

WELKOM VOELEN Juist om die reden is gekozen voor een professionele horecabeheerder van MeanderOmnium. Ann: “Ik zie in de praktijk veel mfa’s waar de horeca door welzijn wordt gedaan. Dat zijn geen horecaondernemers en het gevolg is vaak een veredelde kantine waar je je niet echt welkom en ontvangen voelt. De persoon van de beheerder is fundamenteel. Die moet zien wat de persoon die binnenkomt nodig heeft en kan mensen en groepen met elkaar in contact brengen. Je kunt hier een ruimte voor 38 euro huren onder de voorwaarde dat je als gebruiker wat terug doet. Dat kan de boel opruimen zijn of voor elkaar koffie zetten. Dat is een mooie manier om mensen met elkaar in contact te brengen. Hierboven wonen mensen met een verstandelijke beperking. De horeca probeert die mensen ook te betrekken. Niet als een vorm van liefdadigheid, maar vanuit de gedachte dat als je iets kunt, je je hier nuttig kunt maken. Natuurlijk helpen de omgeving, de inrichting en het prachtige gebouw. Maar het zijn de mensen in de organisatie die het doen.” DUBBELGEBRUIK Ann tenslotte: “In onze naoorlogse samenleving was functiescheiding de norm. Winkelen, wonen en werken waren in het publieke domein gescheiden. Nu zie je juist overal dat kleinschalige gemeenschappen ontworpen worden, waar wonen, winkelen, ontmoeten en werken prima samengaan. De stedelijke omgeving en de inrichting van de ruimte kan dat faciliteren door ruimte en voorzieningen dubbel te gebruiken. Zo is het schoolplein ook een plein voor de buurt, kun je er je mobiel opladen door te fietsen, hebben de plantenbakken zonnecellen en is Binnenbos een plek waar alles gecombineerd kan worden. Deze hele wijk is doordrenkt met duurzaamheid en betrokkenheid, waarbij zelfs het beheer van de openbare ruimte bij de bewoners komt te liggen.” Kijk voor meer informatie op www.zenzo-mv.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek Beelden ZENBER Architecten

TRANSFORMATIE MBO COLLEGE HILVERSUM

Onderwijsvisie basis voor een verbindende leeromgeving

Impressie centrale hal

Met hun visie op het onderwijs van morgen onder de arm, ging de directie van MBO College Hilversum naar de RvB van het overkoepelende ROC van Amsterdam. Het college wil als ontdekkingsgerichte opleider die studenten de ruimte biedt om te ontdekken wie ze zijn en wat bij hen past, haar onderwijs op maat aanbieden in een prettige en passende omgeving. Overtuigd van de gepresenteerde uitgangspunten, gaf de RvB groen licht en stemde bovendien in de renovatie van het pand 8 jaar naar voren te halen. Het college staat daarmee aan de vooravond van een ware transformatie, die in de komende drie jaar wordt gerealiseerd.

irecteur Jörgen Koelemeij van het MBO College Hilversum: “Dit gebouw staat er zo’n twintig jaar. In die eerste periode van ROCvorming kwamen hier allerlei losse opleidingen bij elkaar, die eerder eigen huisvesting hadden. We zijn een veelzijdige school die veel verschillende opleidingen in 15 sectoren huisvest, van techniek

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

tot de nieuwe media. Ons College staat direct naast het station en is dus goed bereikbaar. Vlakbij vind je de Nike-atletiekbaan en de Dudok Arena sporthal, waar onze studenten sportles krijgen. In de buurt ligt ook het Media Park, waar onze mediastudenten te vinden zijn. Het gebouw ligt eigenlijk heel centraal op het Arenapark, een kantorengebied

VISIE EN ONTWERP

Impressie kantine en bibliotheek

Impressie leerplein

waar ook het Europese hoofdkantoor van Nike staat. Het park transformeert van een gesloten naar een aantrekkelijke open omgeving, waarbij ondernemers meer met elkaar en met ons als onderwijs willen samenwerken. Wij waren vroeger een soort gesloten fort, van binnen aantrekkelijk, maar voor buitenstaanders niet makkelijk toegankelijk. Nu zijn onze studenten voor bedrijven bezig om levensechte opdrachten uit te voeren. Zo heeft Nike in competitie onder groepen studenten techniek en horeca een opdracht uitgeschreven om een skatepark met een foodcorner te ontwerpen. Dit skatepark wordt nu daadwerkelijk op het Arenapark gerealiseerd.” Schooldomein sprak met Jörgen, de architecten Eric Wezenberg en Diederik Mulder van ZENBER Architecten en projectmanager Jeffrey Westerhuis van ICSadviseurs over de transformatie van het MBO College zelf.

transformatie van onze school met een stuk onderhoud en we zetten flink in op duurzaamheid. We hebben onder leiding van ICSadviseurs medewerkers en studenten betrokken om gezamenlijk de doelen van de transformatie verder uit te werken. Hoe ziet onze ideale leer- en werkomgeving eruit? Studenten willen graag ook na de les op school kunnen verblijven om te leren en te ontmoeten en mede werkers geven aan graag een lichtere werkomgeving te willen, met meer afwisseling tussen interactiviteit en stilte. ICSadviseurs heeft op basis van alle input het programma van eisen (PvE) opgesteld. Dat PvE was vervolgens het uitgangspunt voor de selectie van de architect; dat is ZENBER Architecten geworden.”

SNOEPWINKEL Jörgen: “We willen meer aandacht voor de eigen ontwikkeling van de student en veel meer onderwijs op maat bieden. Het is belangrijk dat studenten flexibel hun eigen leertraject kunnen invullen. Dit doen we onder meer door het aanbieden van Collegebrede keuzedelen. Zo is het bijvoorbeeld voor een student Media heel interessant om bij de opleiding ICT het keuzedeel droning te volgen. In feite het concept van de school als een snoepwinkel, waar je met van alles je zak vult. Daar hoort natuurlijk een leeromgeving bij die dat kan faciliteren en die hebben we nu niet. De opleidingen zitten vaak verstopt achter een muur en je ziet te weinig van elkaar wat voor mooie dingen er gebeuren. Op de begane grond liggen de grote praktijklokalen en op de verdiepingen de standaard theorielokalen voor gemiddeld 25 studenten en een docent. We ontwikkelen ons als een hybride onderwijsaanbieder, dus daar hoort een andere organisatie van het onderwijs bij. Niet alleen instructie, maar ook zelfstandig en in teams werken, deels online en deels in opdracht van een bedrijf. Dat betekent dat we het gebouw opener willen maken, meer willen samenwerken en een grotere diversiteit aan leerplekken willen aanbieden. We combineren de

“We maken plekken om te verleiden, te chillen en vrienden te ontmoeten, maar ook plekken met een balans tussen rust en geborgenheid”

LICHT EN TRANSPARANTIE Eric: “Het is een soort vliegwielbeweging waarin onderwijs en gebouw elkaar versterken. Mijn neef Bram heeft hier gestudeerd en kon me precies vertellen waar het gebouw knelde. De essentie is om de school met buiten te verbinden, met de buurt en het bedrijfsleven. Dat gaan we doen door meer licht, transparantie en vooral ook meer groen binnen te brengen, waarbij we de grenzen van het gebouw respecteren. Het bestaande gebouw heeft ook zijn kwaliteiten, die we graag willen behouden.” Diederik

vlnr: Jeffrey Westerhuis, Jörgen Koelemeij, Diederik Mulder en Eric Wezenberg

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Impressie thuisbasis

Impressie samenwerkzone

vult aan: “We willen ook de onderlinge verbinding tussen studenten en de opleidingen, zodat je elkaar weet te vinden. Nu is die verbinding er niet en juist daar liggen veel kansen.” Eric knikt: “We gaan de hoogte versterken door de verlaagde plafonds eruit te halen. Door met bamboe wandbekleding te werken en een nieuwe tribunetrap in de centrale ruimte te maken ontstaat al een heel andere sfeer. We maken plekken om te verleiden, te chillen en vrienden te ontmoeten, maar ook plekken met een balans tussen rust en geborgenheid. Het is een school waar 7.000 studenten onderwijs volgen. Naast de onderwijs behoefte aan meer diversiteit wil je ook vanuit de menselijke schaal meer aandacht voor de behoefte van de student. We noemen dat ook wel Sticky Campus. Een school is een plek waar je graag komt om te leren en te ontmoeten.” Jörgen: “De derde verdieping krijgt een examenzone, die rust uitstraalt. Daar maken we dus geen gezellige ontmoetings plekken voor studenten; je moet er echt met een doel naar toe. De studenten kunnen straks, afhankelijk van de activiteit, kiezen voor geconcentreerd werken, samen werken of elkaar ontmoeten. De kantine is nu groot en daardoor anoniem. Die gaan we kleiner maken, waarbij een deel bibliotheek wordt. Zo ontstaan allerlei sferen in het gebouw.” Diederik: “Je kunt straks op verschillende plekken koffie, een broodje of een gezond sapje halen.”

PROJECTINFORMATIE Project Transformatie MBO College Hilversum Architect ZENBER Architecten Projectmanager ICSadviseurs Aannemer Ooijevaar (voor fase 1) Installatieadviseur Smits van Burgst Ingebruikname Fase 1 is in oktober 2021 afgerond; in 2024 is de transformatie helemaal afgerond

SCHOOLDOMEIN

VERBINDINGEN LEGGEN Jeffrey vult aan: “We gaan het gebouw gefaseerd aanpakken, zodat het onderwijs door kan gaan. In oktober sluiten we de eerste fase af, waarbij we de centrale hal open maken en een tribunetrap aanbrengen. We halen de plafonds weg; zogenaamde deo persroosters die vooral in de jaren 90 populair waren. Daar lagen de armaturen op, waardoor het licht bovenin bleef hangen en het plafond leek te drukken. Daardoor leek de gang nog langer en smaller en dat werd nog eens versterkt door de vooral bakstenen gesloten wand aan de zijde van de praktijklokalen. Daar gaan we happen uit halen waardoor we enorm veel nieuwe ruimte creëren. Door de nieuwe trap leggen we de verbinding tussen de verdiepingen. In de nieuwe ruimten komen leerpleinen en thuis basissen voor de studenten. Op die manier verbinden we de sectoren met elkaar en ontstaan plekken voor

oktober 2021

spontane ontmoeting. Hierna pakken we de derde verdieping aan, waar het rustiger is. Daarna volgen de overige verdiepingen.” Eric: “De omgeving van de school is groen en dat willen we structureel naar binnen laten. Verder gaan we de praktijklokalen letterlijk open breken en mooi inrichten. De oude roosters gaan we hergebruiken en komen als lichtobject terug.” Jörgen: “De keuze voor bamboe komt ook voort uit onze duurzame visie, evenals het zoveel mogelijk hergebruiken van bestaande materialen. Daardoor hebben we besloten de vloer in hal/straat niet aan te pakken, omdat die hele operatie te milieu belastend zou zijn. Sommige kwaliteiten van het gebouw hebben we omarmd. Zo heeft de lange straat ook een eigen karakter en deze verbindt de school met buiten. We gaan overal ledverlichting hangen en die investering halen we als Ecoschool uit ons duurzaamheidsbudget.” SLIM ORGANISEREN Jörgen: “Door hybride of online onderwijs neemt het belang van het gebouw niet af, maar je moet wel je onderwijs op een slimmere manier gaan organiseren. Dus het is meer een organisatie- en roostervraagstuk. Het gebouw heeft een identiteit en daar ben je als student mee verbonden. De diversiteit vanuit de provincies kom je ook in het gebouw tegen. Het mbo als verzamelbegrip bestaat niet. Een niveau 1 student gaat anders met online onderwijs om dan een niveau 4 student en daar horen weer andere randvoorwaarden bij. We gaan niet zeggen dat je voor een paar vakken naar school moet, wanneer die ook online gegeven kunnen worden. We hebben hier studenten uit elke provincie; dat betekent dus dat je goed moet plannen zodat alle onlinevakken op dezelfde dag gegeven kunnen worden. Voor docenten maken we ruimtes zodat ze in het gebouw hun online lessen kunnen geven, maar studenten mogen ook naar het gebouw komen wanneer ze online les hebben. Op een leerplein kunnen ze deze dan online volgen. Het is echt mooi om die verschillende gebruikers met elkaar te verbinden en een nieuwe leeromgeving te maken waardoor het gaaf is om hier te komen en waardoor studenten trots op hun school zijn.” Kijk voor meer informatie op www.zenber.nl en www.icsadviseurs.nl.

Tekst HEVO | Experts in huisvesting en vastgoed

VISIE EN ONTWERP

UNIEK IN NEDERLAND: SPECIAAL ONDERWIJS BUNDELT KRACHT EN KENNIS IN KENNISCENTRUM

Alle zorg voor een kind in één gebouw Hoe maak je onderwijs passend voor kinderen die extra ondersteuning nodig hebben? Met die vraag worstelen veel onderwijsinstellingen. In Oud-Beijerland kwamen schoolbesturen vanuit hun passie om elk kind dicht bij huis passend onderwijs te geven met een uniek antwoord. Ze realiseerden samen één kenniscentrum waarin onderwijs en zorg rondom het kind georganiseerd worden. Half juni is Het Mozaïek in gebruik genomen. Daarmee kwam een droom voor schoolbesturen, ouders en kinderen uit.

“Het is uniek in Nederland dat je in één gebouw een veelvoud aan leerwegen vindt, voor heel verschillende kinderen met zo sterk uiteenlopende behoeften”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

SAMEN STERKER “Het leek me een goed idee om alle speciale leer wegen in de Hoeksche Waard in één gebouw onder te brengen. Zo kunnen we gebruik maken van elkaars expertise”, legt Luc van Heeren, bestuursvoorzitter van scholenkoepel Hoeksche School, uit. “Daarnaast is mijn overtuiging dat scholen voor speciaal onderwijs elkaar niet moeten beconcurreren maar elkaar moeten versterken.” Wat Luc het belangrijkst vindt: “Voor ouders is één gebouw gewoon duidelijk. Als je kind ondersteuning nodig heeft die een reguliere basisschool niet kan bieden, ga je naar Het Mozaïek. Dat daar twee besturen en drie scholen aan verbonden zijn, is voor ouders onbelangrijk. Zij willen dat hun kind passend onderwijs krijgt. Het is uniek in Nederland dat je in één gebouw een veelvoud aan leerwegen vindt, voor heel verschillende kinderen met zo sterk uiteenlopende behoeften.” PASSEND GEBOUW VOOR PASSEND ONDERWIJS Eén plek voor passend onderwijs: daarover waren de verschillende partners het wel eens. Maar dan rijst meteen de vraag wat een passend gebouw is. Welke

ruimten zijn er nodig en hoe moeten die gesitueerd zijn? Kunnen ruimten geschikt gemaakt worden voor meerdere doeleinden? En hoe zorg je dat elk kind zich prettig voelt op school? Een puzzel die de verschillende organisaties samen met vastgoedexpert HEVO legde. “Het is geweldig dat alle betrokken organisaties intensief wilden samenwerken om Het Mozaïek te realiseren”, vindt Yvon Ketelaars, domeinleider speciaal onderwijs bij HEVO. Ze begeleidde het proces om met alle partners in Het Mozaïek te komen tot een intensieve samenwerking en gemeenschappe lijke kernwaarden. “Een passend gebouw kun je alleen realiseren als je eerst een gemeenschappelijke visie vormt op wat je wilt en waar je voor staat. Als de focus van meet af aan op een intensieve samenwerking ligt, leg je een stevig fundament voor succes. Vanuit gezamenlijk gedefinieerde kernwaarden en doelstellingen kun je dan doelgericht werken aan de vertaling naar een passend gebouw. Het was geweldig om te ervaren dat alle partijen zó graag Het Mozaïek wilden realiseren en dat intensieve samenwerking echt als meerwaarde wordt gezien en ervaren.” VAN VISIE NAAR DOORDACHT ONTWERP Het enthousiasme en de voortvarendheid waren dus groot. Yvon gaf daar vanuit haar kennis en ervaring richting aan: “Na de eerste fase mocht HEVO ook ondersteunen bij het opstellen van het Programma van Eisen. Het is belangrijk om daar genoeg tijd en aandacht aan te besteden. In dit programma staat op welke manier je gebouw het onderwijs moet gaan faciliteren. Het geeft dus nadrukkelijk richting aan het ontwerp en de kosten van een gebouw. Hoe beter je in het Programma van Eisen samen afstemt wat je wilt bouwen en waarom, hoe beter het gebouw zal aansluiten op de wensen.” In de praktijk betekende dit dat Yvon veel vragen stelde, onder meer over de routing en situering van ruimten in het gebouw. “Het Mozaïek wordt gebruikt door veel verschillende doelgroepen die zich allemaal prettig moeten voelen. Dat vergde speciale aandacht voor het gebruik van de ruimten. Sommige kinderen hebben baat bij een prikkelarme omgeving, terwijl dat voor andere

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

VISIE EN ONTWERP

Het Mozaïek in vogelvlucht Kenniscentrum Het Mozaïek is half juni 2021 in gebruik genomen. In het gebouw is veel bamboe, glas en een groene accentkleur verwerkt. Dit geeft een rustige en lichte uitstraling. Elk leslokaal heeft een aparte prikkelarme ruimte waar kinderen extra begeleiding krijgen of tot rust kunnen komen. Daarnaast heeft het gebouw kleinere ruimten waar kinderen therapie kunnen volgen. In de hal is een grote bamboe trap die ook als tribune gebruikt kan worden.

Risicodragend Project management HEVO is expert in huisvesting en vastgoed: ervaren in het geven van advies en het doen van (risicodragend) projectmanagement. Daardoor durven we resultaatsgaranties te geven: zekerheid op prijs, planning én kwaliteit, inclusief invloed op het proces. Meer weten? www.hevo.nl.

Geen kind het eiland af ‘Geen kind het eiland af’: dat is de achterliggende gedachte van Het Mozaïek in OudBeijerland. In dit kenniscentrum werken scholen, kinderopvang en paramedici samen om zorg en onderwijs rondom kinderen van 0 tot 18 jaar te organiseren. Het Mozaïek biedt onderdak aan SBO Willem Alexanderschool, ZML-school De Ark, SBO Het Pluspunt, kinderdagcentrum Symfonie en aan onder meer een logopedist, fysiotherapeut, orthopedagoog en spelagoog. Het Mozaïek is het eerste gebouw waarin op deze manier onderwijs en zorg aan kinderen met bijzondere behoeften wordt gebundeld.

kinderen geen vereiste is. Voor de meeste kinderen is een duidelijke structuur belangrijk en dat moet het gebouw dan ook faciliteren. Daarnaast was er natuurlijk ook extra aandacht voor de toegankelijkheid van het gebouw voor kinderen met een beperking.” Vragen, vragen en doorvragen: dat was in deze fase van het proces de belangrijkste taak van HEVO. “Door tijd te nemen voor een doordacht Programma van Eisen - en soms een pas op de plaats te maken kun je later in het ontwerpproces sneller stappen zetten,” is de ervaring van Yvon. CREATIEF BINNEN KADERS Een doordacht Programma van Eisen geeft de architect belangrijke kaders om een passend gebouw te ontwerpen. Een ander belangrijk kader is het beschikbare bouwbudget. “Ook daarin hebben we als vastgoedexpert onze verantwoordelijkheid genomen”, vindt Yvon. “Financiële kaders zijn heel belangrijk bij de bouw van een schoolgebouw. We zijn ons er terdege van bewust dat we maatschappelijk geld uitgeven. Er moet een goede balans zijn tussen budget en wensen. Daarbij denken we bij HEVO trouwens graag in mogelijkheden. Bij Het Mozaïek is gekozen voor multifunctionele ruimten en uitwisselbare leslokalen die door verschillende organisaties gebruikt kunnen worden. Daarmee voorkom je lege lokalen en zorg je dat je binnen de normatieve meters meer functionaliteit aan het gebouw kunt geven. Ook dat is onze rol:

transparant en helder zijn over het effect van bepaalde keuzes op het budget. Het Mozaïek is gebouwd op basis van Risicodragend Projectmanagement, waardoor er zekerheid was over de maximale invloed van de gebruikers en de hoge kwaliteit binnen het strakke budget en de planning.”

“Nieuwbouw kennis centrum met drie scholen, zorginstelling én voortgezet speciaal onderwijs”

MEERWAARDE Het realiseren van Het Mozaïek ging gepaard met héél veel keuzes. HEVO begeleidde daarin onder meer het opstellen van het Programma van Eisen, het ontwerptraject en de realisatie van het gebouw. Yvon is vooral trots dat de gezamenlijke visie van de partners daadwerkelijk is gerealiseerd: “Het was geweldig om te merken dat alle betrokken organisaties vanuit hun passie voor specialistisch onderwijs en zorg ondersteuning één kenniscentrum wilden bouwen. Ze deelden de overtuiging dat er één loket moet zijn waar ouders terecht kunnen als hun kind bijzondere onderwijskundige behoeften heeft. Dit gedroomde kenniscentrum is Het Mozaïek. Het gebouw faciliteert de onderlinge samenwerking en kennisdeling. De korte lijnen tussen onderwijs en zorgondersteuning zijn van grote meerwaarde voor de kinderen die nu nog beter op maat ondersteund kunnen worden. Bijzonder is dat HEVO niet denkt vanuit ‘stenen’, maar juist vanuit de behoeften van alle gebouwgebruikers. Ik ben enorm blij dat we als HEVO vanuit onze kennis en ervaring daaraan mochten bijdragen.” HEVO | www.hevo.nl | www.rpmbyhevo.nl | info@hevo.nl | 073-6409409

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek Beeld Stijn Poelstra

EEN KLASSIEK GEBOUW VOOR OMHULLEND ONDERWIJS

Veilig fort voor Vrijeschool Geert Groote De Vrijeschool gedachte vraagt om een organische plattegrond, maar de klassieke structuur van het 19e-eeuwse gebouw in Amsterdam past wonderwel bij de grondbeginselen van de school. 46

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

VISIE EN ONTWERP

orm en inhoud gaan altijd samen; dat is kort samengevat het verhaal van de renovatie van een klassiek schoolgebouw uit 1884 tot de nieuwe leeromgeving voor de 170 kinderen van de Vrijeschool Amsterdam. En ook een hele korte samenvatting van het boeiende gesprek op de nieuwe locatie aan de Eerste Nassaustraat 5-7 in Amsterdam, waar bestuurder Erik Saal, directeur Esther Kitzen, architect Wilbert Steenhuis van 9graden architectuur en projectmanager Jeffrey Westerhuis van ICSadviseurs aanwezig waren. Erik: “De school valt onder de Stichting Geert Groote, maar heet in de volksmond de Vrijeschool Amsterdam West. Dit gebouw met een klassieke en gespiegelde opbouw komt uit 1884 en kende ooit een gescheiden jongens- en meisjesschool. Het stond jarenlang leeg en was in de loop van de tijd een soort kraakpand met verschillende invullingen geworden. De gemeente Amsterdam bood ons rond 2017 dit pand aan en het paste het beste, ook met het oog op een verdere doorgroei. Het moest wel flink gerenoveerd worden en daarin worden we goed ondersteund door ICSadviseurs en negen graden architectuur.” KLASSIEK PAND Erik verder: “Het is een klassiek pand in drie lagen, met lange gangen en lokalen aan de raamzijde, maar dat is voor ons onderwijs geen belemmering, hoewel we bij nieuwbouw organisch zouden bouwen. De Vrijeschool is gestoeld op de visie van Rudolf Steiner, waarbij de kern is dat we goed kijken naar de ontwikkelingsfase van kinderen en op basis daarvan het onderwijs aanbieden. Ons onderwijs kent jaarlagen en vaste klassen, waarbij de kinderen nauwelijks blijven zitten en meegroeien met hun groep. De klas is de sociale eenheid waar we veel zorg aan besteden.” Esther: “De opbouw van een volwassen school is drie kleuterklassen (groep 1-2)

en klas 1 t/m 6 (groep 3-8). Dus in totaal 9 klassen. De school groeit van onderaf en heeft nu drie kleuterklassen en klas 1 t/m 4. Daarnaast biedt de Vlinderboom één peuterklas en BSO aan. De Vlinderboom hebben we als onze voorschool bewust uitgekozen en we werken zeer nauw samen. Het is ook voor ouders belangrijk dat wat zij aanbieden aansluit bij onze kernwaarden. Zo hanteren ze hetzelfde kleuren materiaalgebruik. We zouden heel graag de kinderen vanaf 2,5 jaar tot 18 jaar bedienen; die doorlopende ontwikkellijn bestaat binnen Rudolf Steiner en van oorsprong werd in de bovenbouw geen onderscheid gemaakt naar niveau totdat de leerlingen uitstromen. Verder staat kunstzinnige vorming centraal in ons onderwijs. We hebben veel kunst zinnige vakken en hebben ruimte nodig voor tekenen, schilderen en boetseren. Sporten is natuurlijk ook belangrijk, maar dat zien wij meer

vlnr Jeffrey Westerhuis, Esther Kitzen, Wilbert Steenhuis, Erik Saal

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

als natuurlijk bewegen en dat is integraal onderdeel van ons onderwijs. De leerlingen gymmen in een lokaal in de buurt.” HET VRIJE SPEL Esther legt uit: “We hebben wel een soort speellokaal, maar niet in de normale zin van het woord. We zien de ruimten binnen als een verlengstuk van buiten in het vrije spel. Dit gebouw heeft enkele grotere ruimten die we voor verschillende activiteiten rond de sociale ontwikkeling van kinderen inzetten. In het gebouw vind je een grote zaal met een tribunetrap, een bibliotheek en een handvaardigheidslokaal met aan de ene kant de harde materialen en aan de andere kant de zachte tactiele materialen. Die zaal delen we met de Vlinderboom. Zo heeft toneel een belangrijke plek en euritmie, een expressieve danskunst. Ritme is een belangrijk aspect van het vrije school onderwijs; we kennen veel jaarfeesten waarbij we de wisseling van seizoenen vieren. Verder hebben we een intiem binnenplein dat een verlengstuk van het onderwijs is. We willen daar veel groen en bewegingsaanleidingen creëren. Zo leren onze kinderen in schooltuintjes met de natuur omgaan en daar horen zintuigen als ruiken, proeven, voelen en ervaren bij. Ze gaan ook buiten spelen als het heel hard regent en dan mogen ze smerig worden. Een vraag aan Wilbert was dat in de inrichting op te lossen. Zo heeft hij garderobe kasten op de gang gemaakt met aparte haken voor de buitenschoenen. De kinderen trekken in school dan hun binnenschoenen aan.” GEMEENTELIJK MONUMENT Jeffrey: “De renovatie betreft de begane grond en de eerste verdieping. De tweede verdieping is nog niet ingericht. De wens van de school is om daar op termijn door te groeien. Het doel was om dit gebouw weer geschikt voor het onderwijs te maken, zodat het weer 25 jaar mee kan. We hebben in het gebouw een integraal pakket van bouwkundige en installatie technische maatregelen toegepast om invulling te

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

“In ons onderwijs zoeken we steeds de samenhang tussen vorm en inhoud. Daar zit een wereld van ideeën achter. Verander je de vorm, dan verander je ook de inhoud”

geven aan het niveau Frisse Scholen B, zodat het qua comfort en kwaliteit weer aan de eisen van deze tijd voldoet. Het is een gemeentelijk monument en de monumentencommissie keek mee. Het was om die reden een intensief proces, waarbij we aan de ene kant het onderwijskundig programma zo goed mogelijk wilden vertalen en aan de andere kant met de de monumentencommissie moesten afstemmen over karakteristieke elementen in het gebouw.” Wilbert: “In een ontwerpworkshop met het team begonnen wij bij de ‘droom’. De droom van de nieuwe leeromgeving binnen het gebouw dat zelf strak en rigide is. Hoe kun je daar het beste het vrije school onderwijs in vertalen? We wilden de historische waarde in de buitenschil van het gebouw behouden en binnen de rigide structuur doorbreken. Daar dacht de monumentencommissie toch iets anders over. Wij hebben vervolgens de vrijheid binnen de bestaande structuur gevonden. De vrijheid is gevonden in het interieur, de inrichting en materialisatie. En daarin zijn wij geslaagd.” SUBTIELE KENMERKEN Wilbert: “Het zijn vaak subtiele aanpassingen; zo is in de vormgeving van het plafond het thema ‘ontwikkeling’ verwerkt. Iedere klas heeft zijn eigen

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie klassiek schoolgebouw tot Vrijeschool Amsterdam West Opdrachtgever Gemeente Amsterdam samen met de Stichting Geert Groote School Projectmanager ICSadviseurs Architect 9graden architectuur Aannemer Bouwbedrijf Van der Leij Ingebruikname Augustus 2021

vormgegeven plafond, passend bij het onderwijs van dat leerjaar. In de lokalen hebben we een systeem van voorzetramen gemaakt die verbonden zijn met de oorspronkelijke ramen. De oorspronkelijke gymzaal lag verdiept en hebben we op één hoogte gebracht, zodat de school ook rolstoelvriendelijk is. We hebben verder veel akoestische maatregelen getroffen, vloerverwarming aangebracht, de gevels geïsoleerd en overal ledverlichting toegepast. Alle plafonds hebben een cellulose isolatie, die akoestisch erg goed werkt. De school wilde geen systeemplafonds, maar juist de hoogte ervaren. We hebben daarom het leidingwerk in het zicht gehouden, ook om toekomstige aanpassingen makkelijker te maken.” VORM EN INHOUD Wilbert verder: “We hebben overal met bamboe gewerkt; dat is een warm en duurzaam product en bovendien brandveilig. Daarnaast is het ecologisch en de milieu impact is laag, want het groeit snel. Je ziet dus door de hele school bamboe vloeren, kozijnen, lambrisering en interieurelementen, daarmee is het een verbindend element geworden. De kleuren zijn in rustige natuurtinten aangebracht en per klas verschillend; daarvoor hebben we leemverf gebruikt; ook een ecologisch product.” Erik: “Kleuren zijn belangrijk binnen het curriculum en gerelateerd aan de leeftijdsfase. In de kleuren die zijn toegepast komt de kleurenleer van Goethe terug. De toegepaste kleuren zijn in overeenstemming met de ontwikkelingsfase van het kind. De projectleider van de aannemer had niets met leemverf en wilde een goedkopere oplossing. Dat was wat ons betreft

niet aan de orde. Zo hebben we ook overal eenzelfde soort kasten aangebracht in een bepaalde houtsoort.” Jeffrey: “De visie van de school ligt als een duidelijke laag onder alle beslissingen, daar viel niet aan te tornen.” Erik: “In ons onderwijs zoeken we steeds de samenhang tussen vorm en inhoud. Daar zit een wereld van ideeën achter. Verander je de vorm, dan verander je ook de inhoud.” OMHULLEND WERKEN Wilbert: “We hebben ruimtelijkheid in het gebouw willen brengen door naast de deur een extra raam te maken, waardoor er meer relatie met de gang is. Het klassieke en gesloten beeld wordt daarmee door broken en bovendien komt er meer natuurlijk daglicht binnen. En dat raam is weer onderdeel van een garderobemeubel, omdat een doorzicht niet altijd wenselijk is.” Esther: “Het zijn een soort oogkleppen. Onze visie is dat we omhullend willen werken. Je opent wel iets, maar gooit niet alles open. We zouden ongelukkig van grote onderwijspleinen worden. In die zin past de klassieke structuur wel weer bij dit type onderwijs.” ADEMEND GEBOUW Esther tenslotte: “Het gebouw ademt en geeft het gevoel dat je welkom bent. De hal is heel uitnodigend geworden en je ziet wanneer je door de hoofdingang binnen bent gelijk hoe het gebouw is georganiseerd. Ondanks de hoge ruimten heeft het ook iets gezelligs en dat komt ook door de natuurlijke materialen en het vele bamboehout dat is toegepast. De akoestiek wordt als fijn ervaren. Het is een ruim gebouw dat ruimtelijk aanvoelt. Het is echt een eigen wereld en een gezonde bubbel. Je komt in een veilig fort en laat de hectiek van de grote stad achter je.” Voor meer informatie surft u naar www.icsadviseurs.nl en www.9graden.net.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

NIEUW POORTGEBOUW VERSTERKT NIEUWBOUW EN RENOVATIE MAURICK COLLEGE

Logische herschikking verbindt alle onderdelen Door het plan is een centrale as gelegd die alle plekken en programmaonderdelen ruimtelijk aaneenrijgt tot een samenhangend geheel. Het schoolplein aan de zuidzijde wordt zo via de aula/ overblijfruimte en het nieuwe leerhuis visueel gekoppeld aan het park aan de noordzijde.

“De wens om een licht en transparant gebouw te maken zie je ook terug in de ruime leerpleinen waar leerlingen in de pauze kunnen verblijven en tijdens de Daltonuren kunnen werken”

SCHOOLDOMEIN

chooldomein sprak met projectarchitect Jaap van Es, docent economie, coördinator planning & organisatie en bouwcoördinator Harm de Jongh en rector Ben van den Anker. Ben: “Het Maurick College is een scholengemeenschap voor vmbo, havo, atheneum en gymnasium en telt ruim 2.200 leerlingen. Het Maurick College kent al een geschiedenis vanaf 1969 en was op drie locaties in Vught gehuisvest. Na de verbouwing en renovatie in 2011 en 2012 is het Maurick College op één van de drie locaties gehuisvest. Hiervoor werd een groot deel van het bestaande gebouw gesloopt, waarna nieuwbouw is gerealiseerd voor ongeveer de helft van het benodigde vloeroppervlak. Er zijn nog enkele noodlokalen in gebruik, maar de verwachting is dat deze in de toekomst afgestoten kunnen worden.” Harm vult aan: “Het Maurick College

oktober 2021

ligt lommerrijk maar is enigszins verborgen in het park aan de N65. Ook de hoofdentree was niet erg zichtbaar, mede door de ligging achter een groot parkeerterrein en dichte begroeiing. Het voorstel was om ter vervanging van de noodlokalen én om de school een duidelijke ‘smoel’ te geven een permanent ‘poort’gebouw te realiseren dat ruimte biedt aan zes theorielokalen en een collegezaal. Inmiddels is het nieuwe gebouw in november 2020 in gebruik genomen.” DRIE PIJLERS Harm: “We zijn een Daltonschool en dat was ook een belangrijke opdracht aan de architect; het gebouw moest aansluiten bij onze onderwijsvisie. Het Daltononderwijs kent drie pijlers: Kiezen in verantwoordelijkheid, Zelfstandigheid en

VISIE EN ONTWERP

vlnr Jaap van Es, Harm de Jongh, Ben van den Anker

Samenwerken. Het derde en vijfde uur hebben de leerlingen Daltonuren, waarbij ze zelf kiezen bij welke docent, welk vak en welk lokaal ze werken. Ze kunnen in een stiltecentrum werken, extra ondersteuning vragen, of meedoen met de Daltonactiviteiten zoals de danstraining, Chinees, Spaans of musical. Het gebouw is ingericht op basis van leergebieden en niet op basis van opleidingen. We hebben de leer gebieden science, mens en maatschappij, talen, kunst en cultuur en sport. We erkennen de kwaliteiten van elk kind en onze visie is dan ook samen leven en werken, zoals het in de maatschappij uiteindelijk ook gaat. Daarom hebben we ook geen aparte bouw-

delen voor de verschillende onderwijsafdelingen. We hebben zoveel mogelijk ruimtes gemaakt die multifunctioneel te gebruiken zijn, zoals het science plein. Dat zie je ook in het Forum, dat zowel stiltecentrum, pauzeruimte, theater of een plek voor bijeenkomsten met ouders kan zijn.” PROFESSIONELE ZAAL Ben: “De school staat bekend om de Maurick Dance Company, met selectie- en recreatiedansgroepen.” Harm knikt: “Door een aantal ingrepen is de overblijfruimte nu zeer geschikt als professionele theaterzaal. De akoestiek is sterk verbeterd, de verlichting is goed,

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw en renovatie Maurick College Vught Opdrachtgever

de zaak kan verduisterd worden en er zijn achter panelen en een mooie vloerafwerking aangebracht. De nieuwe gymzaal is door middel van hoge taatsdeuren verbonden met de grote patio waardoor er ook een buitentheater vanuit de gymzaal mogelijk is.”

Ons Middelbaar Onderwijs Tilburg Architect Van den Berg Architecten Aannemer Hazenberg Vught Installatieadvies Becks Vught, De Blaay- Van den Boogert Rotterdam Bouwfysisch bureau Peutz Mook Omvang totale project 13.525m2 BVO Ingebruikname Tijdens de bouw is de school in gebruik gebleven Oplevering in fasen Hoofdgebouw 2012 / Poortgebouw 2020

SCHOOLDOMEIN

SPRANKELEND VISITEKAARTJE Jaap over het ontwerp: “Het was een aan elkaar gegroeide blokkendoos. De belangrijkste ingreep is het maken van een strakke as door het gebouw waardoor alle leerhuizen met elkaar verbonden zijn en er een eenduidige route is die eindigt in het park. De entreehal leidt via een prominente receptie naar de centrale ontmoetingsruimte. De route mondt vervolgens uit in een atrium over drie lagen met ruim zicht op de parkachtige omgeving. In de materia lisatie hebben we gekozen voor baksteen om zo een klassieke en statige presentatie in het park te geven. Het Poortgebouw, dat los staat, kent dezelfde vormentaal, maar is scheef gepositioneerd ten opzichte van het hoofdgebouw. Dat was deels nodig om de monumentale bomen te sparen. Vroeger lag hier een landgoed en die sfeer wilde de school

oktober 2021

ook weer terughalen, door veel groenstroken toe te voegen op het buitenterrein en in de parkeerplaatsen voor auto’s en fietsen.” De wens om een licht en transparant gebouw te maken zie je ook terug in de ruime leerpleinen waar leerlingen in de pauze kunnen verblijven en tijdens de Daltonuren kunnen werken. Harm: “Overal hebben we glas aangebracht om de verbinding van binnen naar buiten te maken en van de lokalen naar de gangen. Binnen hebben we met rustige en natuurlijke materialen en kleuren gewerkt en zie je beton wanden, hout en metaal. De koppen van het gebouw hebben juist wel bijzondere kleuren gekregen, zoals oranje, rood en geel. Die kleuren zijn consequent toegepast, dus ook op het glas, de deuren, kluisjes, brandslanghaspelkasten. Onze leerlingen zijn intensief betrokken bij het ontwerp, de inrichting en kleurbepaling. In het lichtelement boven de centrale entree zijn profielwerkstukken van leerlingen aan gebracht, die regelmatig wisselen. Oud-leerlingen uit diverse universiteitssteden hebben meegedacht over het ontwerp van de collegezaal in het Poortgebouw.” AANGENAAM LEEFKLIMAAT Gezien de ligging in een parkachtige omgeving was zichtbare duurzaamheid een vanzelfsprekendheid. Het binnenklimaat is enerzijds sterk verbeterd door een gebalanceerd ventilatiesysteem met hoog rendement warmteterugwinning en anderzijds met elektrisch gestuurde buitenzonwering in combinatie met HR++ glas met een lage ZTA-waarde. Daarnaast zijn extra spuimogelijkheden aangebracht om met zomernachtventilatie natuurlijk te koelen. Alle lage daken zijn voorzien van mossedum. Op de hoge daken zijn meer dan 400 m² zonnepanelen geplaatst. In de nieuwbouw wordt gebruik gemaakt van luchtbehandeling met warmteterugwinning en ook heeft de school daglichtgeregelde armaturen. Het resultaat is een Frisse Scholen score A-B, wat een aangenaam leefklimaat voor de leerlingen en docenten waarborgt! Kijk voor meer informatie op vandenbergarchitecten.nl.

BOUW EN INRICHTING

Tekst Sibo Arbeek

HET MONUMENT ALS GESPREKSPARTNER

Renovatie Berlage gelaagd uitgevoerd Tijdens de voorbereiding ging er veel aandacht uit naar techniek, functie en planning. Toen kwam het inzicht dat de echte opgave lag in het doorgeven van de tijdloze kwaliteit van het Rijksmonument aan toekomstige generaties gebruikers. Het roer ging om en het gesprek tussen het monument en de renovatieopgave kwam op gang.

onrector en lid van de directie Joost Schoots twijfelde even of het Berlage Lyceum een andere plek moest krijgen, maar in overleg met het eigen bestuur en de gemeente Amsterdam werd al snel duidelijk dat de school in het unieke rijksmonument moest blijven. Noblesse oblige, want de school is natuurlijk vernoemd naar de bekende Amsterdamse architect en ontwerper Hendrik Petrus Berlage, die het stedenbouwkundig Plan Zuid voor Amsterdam-Zuid ontwierp. Het ontwerp van de meester werd uit eindelijk in grote lijnen uitgevoerd door woningbouwvereniging De Dageraad. De architecten Michel de Klerk en Piet Kramer ontwierpen de omliggende straten in de stijl van de Amsterdamse School en lieten de architect Arend Jan Westerman

René van der Willigen (l) en Joost Schoots

de beide gespiegelde gebouwen ontwerpen op de kop van de Pieter Lodewijk Tak straat. In het ene gebouw kwam de openbare handelsschool en in de andere een hbs. Het onderwijs moest de kinderen verheffen en die ambitie werd zichtbaar gemaakt in de architectuur van de gebouwen. Joost: “Het verheffen van de leerlingen was een mooie metafoor om na zoveel jaren onze eigen ambitie nieuw leven in te blazen. Deze renovatie moet opleveren dat het onderwijs van morgen weer een prachtige plek in dit mooie gebouw krijgt. We streven ernaar dat leerlingen van betekenis willen zijn in de wereld, hun leefomgeving te verbeteren en daarin anderen aan zich kunnen binden en met zich meenemen. Het resultaat mag daarom geen bouwtechnisch compromis zijn, maar moet de oorspronkelijk kwaliteit weer zichtbaar maken en dan nog mooier dan het al was. Gaby Prechtl van Kunst en Bedrijf noemde dit rijksmonument een Gesamtkunstwerk en dat is het ook.” VOLGEBOUWD Joost verder: “Het Berlage Lyceum biedt tweetalig onderwijs in mavo-havo-vwo. De staat van het gebouw weerspiegelde ook de organisatie en het onderwijs. Toch een beetje een school en gebouw in verval. De buitenkant was net gedaan en zag er mooi uit, maar aan de binnenkant was het gebouw niet meer geschikt voor goed onderwijs, met hokjes van 48 vierkante meter en lange gesloten gangen die overal volgebouwd waren. Het gebouw zat in de weg om de school de glans te geven die het verdiende. De beleving wordt dat het een rustig en symmetrisch gebouw is met een eenduidige inrichting, maar nu is het nog heel rommelig. We wilden onze drie speerpunten tweetalig onderwijs, internationalisering en Unesco gebruiken om de school weer op de kaart te zetten in Amsterdam, met een helder profiel en weer aantrekkelijk voor leerlingen.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

HOOGNODIG RENOVEREN Joost: “We hebben ICSadviseurs gebeld met de vraag om een programma van eisen te schrijven waarin de urgentie van dit gebouw helder zou worden. Een gebouw met te weinig ruimte en de akoestiek van een zwembad; sommige collega’s geven les met oordopjes in. Alle ramen kunnen open, maar we hebben geen goed binnenklimaat. De uitkomst lag voor de hand: deze gebouwen moesten hoognodig gerenoveerd worden. De gemeente stelde een voorbereidings budget beschikbaar en we zijn aan de slag gegaan. In de fase van de haalbaarheid ging veel aandacht naar functie, techniek, financiën en planning. Ik voelde me in de bouwvergaderingen tussen alle deskundigheid vooral gebruiker en geen regisseur. Tot hoofd vastgoed van Esprit Scholen Maarten Boelsma me vroeg wat ik nu echt met het monument wilde. Toen ben ik me in de geschiedenis gaan verdiepen en realiseerde me dat het gebouw ook aan tafel moest zitten en een duidelijke stem had. Esprit Scholen zocht mensen die vanuit deze visie wilden en konden werken. Zo vormde zich stap voor stap het team waarmee we nu werken met Merosch, Strackee, Atelier Pro en René van de Willigen van BOAadvies.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

DESTRUCTIEF ONDERZOEK René: “Als je zo’n monumentaal gebouw met gevoel wilt renoveren moet je alle aspecten van het gebouw betrekken. Dat kun je niet op afstand doen, want dan moet je in de uitvoeringsfase vaak onverwachte en dure beslissingen nemen. Ik wil zien en ervaren hoe het gebouw in elkaar zit en wat de ingrepen in de tijd zijn geweest. Soms breek je dan wel eens een plafond open. Ik noem dat destructief onderzoek.” Joost knikt: “Daarom vind ik de combinatie Maarten en René zo goed. Ze houden ons scherp. We dachten dat er een goed technisch rapport lag tot René ontdekte dat de balken slecht waren. Hij is kritisch, laat zich niet wegzetten en zoekt zaken tot de bodem uit als dat nodig is.” DIVERS ONDERWIJS Joost: “Docenten hebben behoefte om op verschillende manieren met kinderen te kunnen werken. Onze ambitie was om een grotere diversiteit aan leer- en werkplekken en omgevingen te krijgen. Dat hebben we in het programma vertaald door vanuit het centraal trappenhuis na de dubbele deuren onderwijsgebieden te maken waarin je op verschillende manieren onderwijs kunt vormgeven.

“Toen ben ik me in de geschiedenis gaan verdiepen en realiseerde me dat het gebouw ook aan tafel moest zitten en een duidelijke stem had”

BOUW EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie Berlage Lyceum Amsterdam Opdrachtgever Esprit Scholen Projectmanagement

De van origine garderobenissen werden gebruikt als bergingen en kantoortjes. Die hebben we weggehaald zodat we meer ruimte voor het onderwijs krijgen. Hetzelfde geldt voor de verkeersruimten, zodat je met dezelfde meters veel meer ruimte krijgt. De verschillende vleugels krijgen verschillende gebruikers en verschillende thema’s zoals taal, exact of kunst. In die nieuwe vleugels komen kleine lokalen, middelgrote en grote ruimten en studienissen als uitwijk mogelijkheid voor meer zelfstandig en projectmatig onderwijs. We hebben twee gymzalen die eigenlijk niet goed in de gebouwen passen. Onze leerlingen gaan daarom straks in sporthal De Pijp sporten, zodat we twee grote ruimten voor het onderwijs erbij krijgen; een kunstwereld met ruimten en lokalen en een bèta wereld met praktijklokalen. Die twee nieuwe grote lokalen worden Unesco lokalen en echte eyecatchers. Het ene gebouw krijgt een beetje een Amsterdamse School stijlkamer. Een plek waar je met elkaar debatteert en argumenten wisselt. Het andere gebouw krijgt een lokaal van de toekomst met moderne communicatiemiddelen, waar je met andere scholen over de hele wereld kunt communiceren. De verschillende vleugels krijgen straks eigen kenmerken. Denk aan een Pythagoras vleugel.”

BOAadvies Architect Atelier PRO Omvang 8.100 m² Verwachte ingebruikname Augustus 2024

SEPIA FOTO René: “We gaan verduurzamen waar het kan, omdat we met de monumentale status rekening houden. We hebben beperkt glasoppervlak vanwege de monumentale status. Het enkel glas wordt vervangen door monumentenglas en er komt kierdichting van de bestaande kozijnen. Er komt ook een verlichtings-

plan. Het dak gaan we goed isoleren en elk gebouw krijgt een wko-installatie. Daarnaast komt er een gebalanceerd ventilatiesysteem met lucht behandelingskasten. We gaan de installaties zo in het gebouw verstoppen dat ze geen beeld bepalend element worden. Het gebouw spreekt al voor zichzelf. Dat gevoel willen we graag terug brengen. Dat oorspronkelijke DNA is in 100 jaar afgekalfd door verschillende aanpassingen. Het resultaat is een sepia foto; een beetje vergeeld en vervuild, waardoor het ook niet meer goed zichtbaar is. Het moet zijn glans terug krijgen.” 100 JAAR NA OPENING René: “We zitten nu in de DO-fase die we eind dit jaar afronden. De verordening van Amsterdam voorziet in het te renoveren monument; daar krijgen we de nieuwbouw vergoeding voor. Onderweg kijken we natuurlijk ook hoe we met deze gebouwen de opdracht van de transitie naar een duurzame samenleving kunnen maken. Bij zo’n monument vind je gaandeweg de balans tussen optimaal gewenst en maximaal haalbaar. Je gaat niet een pilaar of een glas in lood raam weghalen.” Joost knikt: “Eerst kwam het onderwijs en keken we vooral technisch naar het gebouw, nu zijn ze in gesprek met elkaar en daar komen mooie dingen uit.” De verwachting is dat de renovatie in januari 2023 start en de leerlingen in het nieuwe schooljaar 2024 in hun nieuwe onderwijs omgeving kunnen. Precies 100 jaar na de opening van het Berlage Lyceum. Kijk voor meer informatie op www.boa-advies.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

GROEI SAMEN, VLIEG ZELF

Doelgericht leren in een veilige omgeving Jos Montulet is een directeur met visie die graag vertelt over de samenhang der dingen voor zijn kindcentrum Tuindorp aan de Meerssenstraat in Tilburg. Samen met inrichtingsadviseur Patricia Vrieze en directeur Jeroen ter Weeme van Eromesmarko praat Schooldomein over de samenhangende visie en de vertaling naar de inrichting die voor elk kind voldoende uitdaging biedt.

os: “Sinds kort heten wij als basisschool De Sporckt en kinderopvang Teddybeer Kindcentrum Tuindorp. We bedienen 480 leerlingen met 19 groepen, inclusief een peuter-kleutergroep. Daarnaast heeft De Teddybeer nog 6 groepen van 0-4 jaar. Tuindorp slaat op deze wijk die Tuindorpde Kievit heet. In samenwerking en visie zijn we integraal, maar in weten regelgeving nog niet, dus vandaar kindcentrum. De praktijk is dat we als twee organisaties intensief samenwerken met achter de schermen doorlopende leer- en ontwikkellijnen. We doen dat in twee gebouwen: het oorspronkelijke hoofdgebouw, dat is ingericht voor de 0 tot 6-jarigen en we het groene gebouw noemen en dit rode gebouw dat uit 2005 stamt en waar de leerlingen van 6- 13 jaar onderdak vinden. Heel fijn is ons enorme groene schoolplein met veel groen dat overal rond en tussen de gebouwen loopt met een eigen deel voor de peuters en kleuters. HET BESTE VAN TWEE WERELDEN Jos verder: “Onze onderwijsvisie is gebaseerd op vier pijlers. Die ervaar je in onze school en hebben we gematcht met de inrichting en het meubilair. We willen een veilige en vertrouwde omgeving zijn met de focus op actief en doelgericht leren. De inhoud staat bij ons centraal en de vorm en organisatie volgen daarop. We werken met homogene groepen, maar in de praktijk werken kinderen ook groepsoverstijgend. Zo zitten de groepen 3 en 4 ruimtelijk tegenover elkaar, maar kunnen op de pleinen en in de gangen samenwerken en zo zijn we flexibeler in het organiseren van ons onderwijs. De kinderen beginnen ’s morgens in hun eigen groep en sluiten daar ook de dag af. Gedurende de dag hebben ze leermomenten waar ze elkaar tegen komen. De inhoud bepaalt waar het kind zit. In de ochtend meer in de eigen groepen en ‘s middags waaieren ze uit. We waren eerder klassikaal traditioneel en zijn nu

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

opgeschoven naar vernieuwend traditioneel in de goede zin van het woord. We geloven ook in structuur, met een vaste basis en duidelijkheid voor de kinderen. Bij ons komt eerst de inhoud en dan de vorm. Als we

‘’Het meubilair is zo gekozen dat het meerdere functies kan hebben”

BOUW EN INRICHTING ooit besluiten tot leerpleinen, dan nog steeds op basis van visie en leerinhoud. Op die manier combineren we het beste van twee werelden. Leerling gestuurd, maar wel met een duidelijke structuur vanuit de leerkracht. Belangrijk is ook dat de kinderen het begrijpen. Daarom vertalen we de vier pijlers met de metaforen uit de natuur; het eekhoorntje is actief en op zoek. De uil straalt wijsheid uit en staat voor vanuit verschillende perspectieven kijken. Het blad staat voor de geborgenheid, met in de basis de boom met zijn wortels. De vogel is het kind zelf; het zit in de boom en vliegt dan uit.” HERIJKEN VISIE Jos: “Het proces van herijken van de visie begon in 2016. Daar kwamen de vier pijlers uit voort, maar vervolgens duurde het nog twee tot drie jaar, voordat het echt staat. Je kiest er ook je personeel op, faciliteert je mensen en geeft samen verder invulling aan de visie. Dat gebeurde in de oude omgeving en toen merkten we dat de vorm ons tegen hield. Dat was ook het natuurlijke moment om ons nieuwe meubilair aan te besteden. Ik geloof niet dat je met een gelikt schoolgebouw kinderen beter kunt laten leren, maar als het een congruent verhaal is en de omgeving ondersteunt de visie dan werkt het wel omdat de leerkracht ook vanuit die visie werkt en het meubilair die visie ondersteunt.

vlnr Patricia Vrieze, Jeroen ter Weeme, Jos Montulet

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

“De vormen taal in lokalen stimuleert ook verschil lende vormen van werken en zorgt ervoor dat de school voor de langere termijn toekomst bestendig is, passend bij de visie van de school’

AFSTEMMEN LEEFTIJDSFASEN Jos: “Eerst kochten we exact hetzelfde meubilair, nu met de kennis van twee jaar stoeien, ondervragen en ervaren kozen we meubilair dat bij de veranderende onderwijsvisie past. Het team koos voor Eromesmarko vanwege de prijs-kwaliteit verhouding en het creatief meedenken in de gezamenlijke ruimten.” Jeroen: “Dan is het een voordeel dat we de maakbaarheid in eigen regie hebben en op maat kunnen reageren op persoonlijke wensen.” Patricia: “Voor alle lokalen was er een duidelijk door het team gedragen visie en dat maakte dat het proces prettig verliep. We hebben een werkgroep bij Eromesmarko op bezoek gehad en in onze fabriek gekeken hoe een lokaal eruit kan zien. Wil je in het lokaal combinaties met instructie kringen, solo leerlingentafels, groepen statafels en hoog en laag? Waar zit of staat de leerkracht en mogen kinderen ook bewegen? Het meubilair is ook beter afgestemd op de leeftijdsfase. In de groepen 1-4 staat het spelend leren centraal en daar horen coöperatieve werkvormen bij. Het meubilair moet daar mee kunnen bewegen. Voor de groepen 5-8 staat de onderzoekende houding centraal. Daar zie je dat het meubilair flexibel moet zijn en daarnaast dat kinderen door de inrichting uitgedaagd worden om te experimenteren met andere leer- en werkvormen. Oudere kinderen kunnen ook met hun laptop aan de picknicktafel zitten.” WERK- OF ZITPLEKKEN De school koos voor zoveel mogelijk meubilair op dezelfde hoogte voor de groepen 3 t/m 8. Jos: “Daarbij hebben we voor tafels voor het voortgezet

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

onderwijs gekozen, omdat daar geen laatjes onder zitten. We willen onze kinderen leren om netjes hun spullen in de kast op te ruimen. Zo dwingt de keuze voor een bepaalde inrichting je om over het onderwijs en de organisatie ervan na te denken. We hebben 26 werkplekken en 32 zitplekken in ieder lokaal. Op basis van leerlingaantallen verdelen we het meubilair, ook de gangen en gezamenlijke ruimtes worden erbij betrokken. We kiezen in de basis voor wat grotere groepen (meer dan 25 leerlingen) zodat er (financiële) ruimte voor ondersteuning is, bijvoorbeeld een onderwijsassistent. Als je goed differen tieert en inspeelt op de behoefte van het kind, kan ik me niet voorstellen dat je veel momenten frontaal les geeft.” Patricia knikt: “Vanuit die keuze is het ook logisch om de gangen en pleinen in te richten. Buiten het lokaal vind je dus veel activiteit gebonden plekken. Kinderen kunnen ervoor kiezen om verwerking op de aula of de gangen te doen. Daar hebben we benutbare plekken gemaakt; er zijn geen plekken onbenut gebleven. Je kunt ook loungen in de treincoupé of een plek voor een 1 op 1 gesprek kiezen. Het meubilair is zo gekozen dat het meerdere functies kan hebben; de vormentaal in lokalen stimuleert ook verschillende vormen van werken en zorgt ervoor dat de school voor de langere termijn toekomstbestendig is. De basiskleur is wit omdat het rust biedt. Overal zijn visuals aangebracht in de kleuren groen die naar de natuur verwijzen. Dat zorgt voor een sfeer van geborgenheid.” Kijk voor meer informatie op www.eromesmarko.nl of www.sporckt.nl.

ADV

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

Kansen en Bedreigingen Dat er grote problemen zijn in het onderwijs is duidelijk. Er is geld beschikbaar, maar geen capaciteit om het goed aan te wenden. Te weinig schoolleiders en leerkrachten. Toch zijn er ook lichtpunten, maar dan moet het roer wel verder om. Voorzitter Petra van Haren van AVS en Hans Haarman van Presikhaaf Schoolmeubelen warmen zich op voor het Onderwijs Debat dat op 3 november wordt gehouden op Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

et onderwijs kan - door het oplopende personeelstekort - niet overal in het land meer gegarandeerd worden. “Als dit zo doorgaat hebben we straks niet een beetje een kwaliteitsprobleem, maar een crisis. Het gaat om de toekomst van ons land. Kabinet, grijp in!”, aldus de voorzitter van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS) Petra van Haren vorig jaar. De situatie is sindsdien niet verbeterd. Petra: “De leerkrachtenvacatures lopen op tot ongeveer 10.000 in 2025. De vacatures voor schoolleiders groeien procentueel nog harder; zo’n 850 vacatures, waarvan 250 structureel niet worden ingevuld en zonder directeur wordt het lastig om continuïteit en kwaliteit te leveren. Wat moet er gebeuren? Paradoxaal is dat we eindelijk meer geld krijgen; 5,7 miljoen euro uit het Nationaal Programma Onderwijs (NPO) voor het primair en voortgezet onderwijs dat we

Petra van Haren

SCHOOLDOMEIN

Hans Haarman

oktober 2021

in twee jaar moeten uitgeven. Het is alleen lastig om de mensen te vinden en dat is alleen nog maar erger geworden door de corona pandemie. Bovendien stond de kwaliteit van ons onderwijs al onder druk; Nederland is op de ranglijst gedaald voor de vakken rekenen en taal. Om deze structurele problemen op te lossen is meer nodig dan een zak met geld. En daarnaast heeft 10% van de scholen nog steeds een slecht binnenklimaat en 40% van de scholen heeft de ventilatie nog niet op orde. Deze optelsom van problemen laat een zorglijk beeld zien. Innovaties zijn prima, wanneer ze voort komen uit de visie van de school. Het moet niet zo

BOUW EN INRICHTING

“Hoewel het gebouw een middel is, merken we wel dat de transformatie van een gebouw de sleutel kan zijn voor een andere inrichting van het onderwijs” zijn dat je als gevolg van personeelsgebrek nood gedwongen je onderwijs anders moet organiseren en dat kom ik toch regelmatig tegen.” LICHTPUNTJES Petra verder: “Natuurlijk zijn er ook lichtpuntjes. Zo hebben scholen tijdens de pandemie veel ervaring opgedaan met ICT en afstandsleren. Dat maakt dat scholen het onderwijs anders moesten organiseren en dat zijn lessons learned waardoor scholen veel flexibeler zijn geworden. Leerkrachten en docenten moesten noodgedwongen aan hun online competenties werken. Toch stond het

welbevinden van leerlingen binnen het primair en voortgezet onderwijs ook onder druk. Ze missen het fysieke contact met leeftijdsgenoten en ook de fysieke school. Je kunt van een schermpje leren, maar mist daardoor ook veel aspecten van het leren.” Hans knikt: “Door corona en digitalisering zien we een versnelling in de manier waarop scholen hun onderwijs organiseren. Het is steeds minder dertig kinderen in een centrale opstelling. Je ziet vaker dat scholen beginnen met een centrale instructie, waarna kinderen vervolgens uitwaaieren om zelfstandig of in groepjes te werken. Dat vraagt natuurlijk om een andere organisatie van het onderwijs en ook een

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

andere inrichting. Je ziet dat gangen steeds meer meedoen, waardoor er leerpleinen ontstaan. Het meubilair is steeds minder standaard en dat vraagt ook weer om een andere manier van naar de leer omgeving kijken.” Petra: “Het systeem is heel erg rigide terwijl veel meer maatwerk de oplossing is. Nu kan een kind over een vak struikelen, terwijl hij of zij op andere gebieden juist veel talenten heeft.” Hans knikt: “Daar ben ik het helemaal mee eens. Mijn dochter is dyslectisch. Haar eerste jaren op school waren daardoor heel lastig voor haar. Totdat ze een juf kreeg die haar talenten zag en zich daarop richtte. Dat gaf het zelfvertrouwen van mijn dochter een enorme boost en is ze nu de topper in haar klas op vmbo tl niveau. Zo zie je maar hoeveel verschil een goede leerkracht kan maken.” INNOVATIES Petra: “Begeleid je leren of geef je een vak. Dat is de essentie. Het hele leven is een school en je leert de hele dag en overal. Samen met alle werkgevers- en werknemersorganisaties door de hele keten kijken we vanuit de Stichting van het Onderwijs hoe het hele onderwijs anders georganiseerd kan worden (https://toekomstvanonsonderwijs.nl/). Daar hoort ook bij dat we het beroep van leerkracht opnieuw positioneren met vet veel professionele ruimte en we keihard nieuwe leidinggevenden nodig hebben. Ik zie steeds meer zij-instromers omdat ze het verschil willen maken. Dat is positief en we willen het imago van het beroep ook versterken. Zo koppelen we schooldirecteuren basisonderwijs met CEO’s uit het bedrijfsleven om op basis van gedeeld leiderschap hun visie op de toekomst te delen in een crossmentoringprogramma (https://crossmentor.nl/ programma/). Dat kan tot hele mooie uitdagingen leiden, waarbij teams met elkaar kunnen samen werken bijvoorbeeld op het gebied van blended leren of open schools; een uitdaging waarbij een klas (inter)nationaal samenwerkt met een collegaschool of bijvoorbeeld een high school in Amerika.” GEBOUW ALS MIDDEL Hans: “Hoewel het gebouw een middel is, merken we wel dat de transformatie van een gebouw de sleutel kan zijn voor een andere inrichting van het onderwijs. Als inrichter ben je faciliterend, maar een goede inrichting maakt beter onderwijs mogelijk. Vergeet ook niet dat een mooie en uitdagende werkomgeving belangrijk is voor nieuwe medewerkers. We zien dat docenten graag op school zijn, ook om online te werken.” Petra knikt: “Het zou mooi zijn om regel matig de inrichting af te stemmen op veranderend onderwijs. Het gaat dus om het grote vraagstuk eronder; onze kinderen zijn het goud van de toe komst. De materiële bekostiging blijft al jaren achter en het gevolg is dat onderwijs en de inrichting ervan als een kostenpost worden benaderd en niet als een

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Binnenkort start de voorinschrijving van het Presikhaaf Schoolmeubelen Debat op 3 november 2021. Wilt u geïnformeerd worden over het programma of deelnemen? Laat het ons weten via redactie@schoolmeubelen. com.

asset. Een investering in een veilige, aantrekkelijke en uitdagende leer- en werkomgeving voor kinderen en medewerkers, levert enorm veel maatschappelijk rendement op en uiteindelijk dus ook weer financieel rendement.” MAATSCHAPPELIJKE FACTOR Petra: “Het onderwijs ontwikkelt zich snel richting de samenleving; daar liggen enorm veel kansen, ook op personeelsgebied. Het integraal kindcentrum dat in de eigen omgeving samenwerkt met wijkverenigingen, de bibliotheek, muziekschool en de sportvereniging. Nu zijn het vaak nog allemaal losse eilandjes met eigen medewerkers. Wanneer je dat samen beter organiseert hoeft die school niet zelf al die functies in te vullen. Dat betekent aan de basis dat je na gaat denken hoe een schooldag eruit ziet en wat je nodig hebt om daar een leuke en zinvolle dag van te maken. Waar je ouders goed betrekt kun je beter afstemmen op ontwikkeling van kinderen. Dan kun je ook veel beter inzoomen op het talent van het kind, dat allerlei verschillende uitingsvormen heeft. Ik heb met Koos Stienstra de white paper positief onderwijs geïnspireerd op positieve gezondheid uit de zorg voor het onderwijs geschreven. De kern is dat je zelf regie op je eigen proces voert. Het huidige onderwijssysteem stelt vaak een norm en val je eruit dan doe je niet meer helemaal mee. In sommige Noord-Europese landen ontbijten en lunchen kinderen op school en mogen ouders ook aanschuiven. Dat kan bijvoor beeld betekenen dat gescheiden ouders in een sociaal isolement of ouders die het wat moeilijker hebben op school met andere ouders in contact komen, waar door er makkelijker een sociaal netwerk ontstaat. Moet je eens nadenken wat dat kan opleveren in termen van preventie, ziekteverzuim en kans gelijk heid. De school kan een enorme maatschappelijke factor van betekenis zijn, maar dan moet je wel in het onderwijs willen investeren. En benader je het zo, dan wordt dat beroep ook weer interessanter.” Kijk voor meer informatie op www.schoolmeubelen.com.

Hintham 156 | 5246 AK ’s-Hertogenbosch | T 073-6924433

www.petersbno.nl

… een groene, frisse school waar een aangenaam en gezond leer- en werkklimaat heerst. Een duurzaam, flexibel gebouw, dat de onderwijsvisie ondersteunt en makkelijk kan worden aangepast aan de wensen van gebruikers. Een school, die financieel haalbaar is, met een eigen identiteit en uitstraling. Wij brengen deze school tot leven…”

Expeditiestraat 5 | 5961 PX Horst | T 077-3984096

DE BIEZENHOF, HALSTEREN CIRCULAIR EN BIOBASED ONDERWIJSGEBOUW

“Een duurzame en groene leeromgeving”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

BIJDRAGE CIRCULAIRE ECONOMIE

Hergebruik vloeren Forbo in EWI Delft Dat was een bijzondere uitdaging die Forbo aanging; het terugnemen van alle oude Marmoleumvloeren uit het iconische gebouw van de faculteit EWI op de campus van de TU Delft en deze in materialen voor meubels en nieuwe vloeren her te gebruiken. De eerste zichtbare resultaten zijn geweldig.

n het gebouw van EWI lagen Marmoleum vloeren van Forbo. In het kader van de duurzame renovatie worden die circulair verwijderd en vervangen door nieuwe vloeren. Forbo pakte de handschoen op, omdat het een uitdagende klus was die past binnen de eigen circulaire visie van het bedrijf,

“Het was een uitdaging het oude Marmoleum zo schoon mogelijk te slopen, af te voeren, in een complex procedé te recyclen en vervolgens weer in nieuwe producten terug te laten komen” waarbij gerecyclede materialen worden hergebruikt in nieuwe producten. Sectormanager Piet Looijen bij Forbo Flooring Systems: “Het was een uit daging het oude Marmoleum zo schoon mogelijk

vlnr Piet Looijen, Liset Stolwijk, Johan Hogervorst, Annemieke Slaats

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

te slopen, af te voeren, in een complex procedé te recyclen en vervolgens weer in nieuwe producten terug te laten komen. Inmiddels ligt er nieuw Marmoleum op de verdiepingen en is het gerecyclede materiaal deels toegepast in de circulaire coatings van het meubilair.” DUURZAME VISIE Projectmanager verhuizen en inrichten van de TU Delft Liset Stolwijk vult aan: “Het resultaat is fantastisch en de samenwerking met Forbo past goed binnen de duurzame visie van de universiteit. Het meubilair van het bedrijf CooLoo is van 100% circulaire stoffering gemaakt. Zo gebruikt CooLoo naast schuim uit oude matrassen ook Marmoleum restafval voor haar meubels. De meubels hebben een stalen constructie en zijn weer volledig recyclebaar zonder afvalstromen. Dat circulaire principe hebben we verder doorgetrokken in de aanschaf van het meubilair. De plantenbakken zijn van het afval van kokosnoten. Het meubilair is van gerecycled

BELEVING EN BEHEER

materiaal, met zo weinig mogelijk constructieve elementen. Het meubilair is bovendien heel uniform, dus makkelijk herbruikbaar. Inmiddels heb ik zes etages helpen inrichten met meubilair, planten, computers en overige inventaris.” ICONISCH GEBOUW Liset: “We werken al jaren goed met Forbo samen en hun vloeren lagen in het gebouw. De duurzaamheids gedachte van Forbo paste helemaal op onze eigen visie. Mooi dat we dit project samen doen en er ook weer duurzame, natuurlijke Mamoleumvloeren zijn teruggekomen. Je merkt dat studenten het fijn vinden

om hier weer te zijn.” Projectarchitect Annemieke Slaats knikt: “Het werkt mee of je ergens graag wilt zijn om te werken en te studeren. Elkaar ontmoeten in een fijne omgeving is een issue voor jonge mensen en daar hoort een mooie en duurzame inrichting bij. Het hele plaatje klopt zo; een strakke vloer en mooi meubilair en dat vanuit een duurzame insteek. Wanneer ze straks bij een bedrijf solliciteren moet de kantooromgeving niet alleen aangenaam en uitdagend zijn, maar ook duurzaam. Dat verhaal willen we in dit gebouw vertellen en vooral laten zien.”

Scan de qr-code en ontdek alles over de circulariteit van Marmoleum.

Kijk voor meer informatie op www.forbo-flooring.nl/onderwijs.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

SAMEN GAAN

Nieuwe vloer verbindt Open Schoolgemeenschap Bijlmer Het begon met de vraag om het gebouw met zijn vele uitbreidingen een flinke opknapbeurt te geven en resulteerde uiteindelijk in een kunstzinnige vloer die voor de visie op onderwijs staat en de verschillende gebouwdelen op een inspirerende wijze verbindt.

“Het begon met een antwoord op een ruimtelijkfunctioneel vraagstuk en het resultaat is een prachtig kunstwerk”

SCHOOLDOMEIN

et schoolgebouw aan de Gulden Kruis in de Bijlmer kent sinds 1974 een lange geschiedenis van bouwen, aanpassen, weghalen en telkens opnieuw passend houden en maken voor haar gebruikers. Vanuit een over koepelend perspectief adviseert ICSadviseurs de Open Schoolgemeenschap Bijlmer (OSB) bij de verschillende deelopgaves van het schoolgebouw. Carmen Buitenhuis: “We zijn met een integrale adviesklus betrokken, zoals de installatiescan, begeleiding bij een uitbouw van de aula, het opstellen van het MJOP en een esthetische

oktober 2021

upgrade.” Adjunct directeur Marco Braam: “De visie van de school is gebaseerd op openheid, gemeenschappelijkheid en een brede ontplooiing van de leerlingen. Naar de OSB ga je niet alleen om een diploma te halen, je vormt je er als mens met eigen skills en een eigen verantwoordelijkheid. In feite lopen hier twee trajecten naast en door elkaar. De technische opknapbeurt van de school en een nieuwe en inspirerende inrichting.” GEDRAGEN ONTWERP Carmen: “In het gebouw was er geen zichtbare samenhang tussen ruimten en deelscholen. Het is heel verleidelijk om wat oud en grijs is schoon en wit te maken, maar daarmee doe je het oorspronkelijke gebouw tekort. De veel

BELEVING EN BEHEER

vlnr Marco Braam, Carmen Buitenhuis, Nicole Tieman

Impressie door Nafsika Efklidou Fase I van het project betrof de realisatie van de vloeren in de gangen en is afgerond in de zomer van 2021. Fase II betreft de realisatie van de Aula, die zal plaatsvinden in de zomer van 2022.

PROJECTINFORMATIE Project Pimpen gebouw en inrichting OSB (Open Schoolgemeenschap Bijlmer) Opdrachtgever OSB Vloeren BOLIDTOP® Sensation Adviseur ICSadviseurs Oplevering Fase 1 zomer 2021, fase 2 zomer 2022.

gebruikte betonsteen als wandafwerking is hard en kil, maar het gebouw kent ook mooie draagconstructieve details en heeft een geheel eigen karakter. Om een eigen tijdse sfeer en uitstraling te bewerkstelligen en het gebouw tot zijn recht te laten komen is gekozen voor één krachtige toevoeging. In lijn met het MJOP hebben we onderzoek gedaan naar een nieuwe vloerafwerking. Na een oriënterende fase met een werkgroep is gekozen voor een verfijnde gietvloer in een lichte en optimistische kleur aangevuld met een decoratief lijnenspel. ‘Samen gaan’ staat voor de lijnen van de verschillende routes door het gebouw die samenkomen en voor de gezamenlijke weg die de leerlingen tijdens hun periode op deze school doorlopen. Nicole Tieman van Bolidt: “Het zwierige lijnenspel op de vloer noem ik de golvende verbinding, die alles en iedereen verbindt. Mooi is dat het ontwerp uit de dynamiek tussen leerlingen en docenten is ontstaan en echt door de school gedragen is. De vloer is een verbindend plan geworden. De maakbaarheid en de vertaling naar het facilitaire proces was onze uitdaging. Het moest ook een vloer zijn die duurzaam is en makkelijk in het onderhoud.” HEELSCHOOL Marco: “Het lijnenspel kent mooie krulbewegingen in de wat grotere ruimten en dat zijn de plekken waar men elkaar gaat ontmoeten. In de lokalen ligt een wat donkere kleur blauw, met een zilverstrooisel erin. Daarmee markeren we de overgang van de rust in het lokaal en de beweging op de gangen. We noemen onze afdelingen niet teams, maar deelscholen en het totaal

is de heelschool. We hebben ook geen teamleiders, maar deelschoolleiders. Die samenwerking wordt gesymboliseerd door de uniforme lichtblauwe kleur met witte lijnen die alles verbinden. Daarmee geven we aan dat we een heelschool zijn. Het ontwerp sluit aan bij de onderwijskundige visie van de school. KUNSTWERK Nicole: “De school daagde ons uit om mee te denken in de uitwerking van het ontwerp. Met ICS en OSB hebben we een aantal langer bestaande scholen met Bolidtvloeren bezocht om ook de exploitatie afweging goed te kunnen maken. In de eerste gesprekken met Carmen dachten we aan onze Bolidtop 700 College serie, maar de combinatie met het lijnenspel vroeg om een zo strak mogelijk resultaat in het ontwerp, die bovendien heel duurzaam moest zijn. We hebben niet gekozen voor een troffelsysteem maar voor een polyurethaanvloer, waarbij we met verdekkende lagen hebben gewerkt. Omdat we de productie van de materialen en de applicatie in eigen hand hebben, kunnen we elk ontwerp vertalen. Ter hoogte van de het lijnenspel is gewerkt in een opbouw van 7 lagen.” Carmen knikt: “We hebben alle typen en soorten vloeren afgewogen, maar deze gietvloer past bij de gedragenheid van het gebouw. Bolidt heeft vroeg in het proces de techniek van het aanbrengen met behulp van sjablonen aangedragen, een eigentijdse manier om door middel van computergestuurd snijwerk volledig unieke patronen aan te brengen op een vloer. Om dit mogelijk te maken heeft Bolidt niet alleen met mooie plaatjes gewerkt, maar ook samples gemaakt met het uitgewerkte ontwerp op ware grootte. Je kunt er uren over praten, maar je moet het ook zien en voelen, de uitvoering is monnikenwerk en vereist optimale kundigheid en aandacht van alle betrokken partijen.” Marco tenslotte: “Het begon met een antwoord op een ruimtelijk-functioneel vraagstuk en het resultaat is een prachtig kunstwerk. We zijn er erg blij mee.” Kijk voor meer informatie op www.bolidt.com.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Marieke Pool Fotografie BREEDVELD

Scheidingsgordijnen maken plaats voor een geluidsdichte oplossing Het Futura College uit Woerden is een kleinschalige praktijkschool met zo’n 240 leerlingen tussen de 12 en 18 jaar. Het praktijkonderwijs van het Futura College wordt onder meer verzorgd in het restaurantgedeelte dat gevestigd is in de aula van de school. De eerder bedachte scheiding tussen het restaurantgedeelte en de rest van de aula - een van visuals voorzien gordijn - voldeed helaas om meerdere redenen niet aan de verwachtingen.

eden voor directeur André Dokman om op zoek te gaan naar een passende oplossing: “De aula van onze school werd vlak na de bouw in 2013 op ons verzoek door de inrichter voorzien van een restaurantgedeelte. In dit deel van de aula staat een compleet geoutilleerde keuken en een fraai vormgegeven restaurant met luxe meubilair en sfeerverlichting. Alles wat je van een restaurant mag verwachten dus en hiermee een perfecte leeromgeving voor onze leerlingen. Om dit deel van de rest van de aula af te scheiden, koos de inrichter voor toepassing van gordijnen. Het idee was prima, maar het bleek helaas geen succes. Gordijnen houden geen geluid tegen, dragen niet bij aan de gewenste sfeer en professionele uit straling en nodigen uit om in te hangen, zo bleek.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

ALLES ONDER EEN DAK “Waarom we nu pas op zoek gingen naar een alter natief? Het duurde even voordat het restaurant uit de startblokken kwam en toen was daar opeens de coronapandemie. Hét moment om met mijn team na te denken over een alternatief. Zou een paneelwand de oplossing kunnen zijn? Nu heb ik veel verstand van onderwijs, maar niet van paneelwanden. Daarom heb ik onze huisaannemer gevraagd mee te denken. Hij wees me direct door naar BREEDVELD, een partij waar hij eerder - naar volle tevredenheid - mee had gewerkt. Al bij het eerste contact met BREEDVELD kreeg ik het gevoel dat het goed zat en dat bleek terecht. Het team van dit Nederlandse bedrijf heeft duidelijk verstand van zaken. En wat ik heel belangrijk vind: alles is onder één dak. Ze meten zelf

BELEVING EN BEHEER

“Het was in verband met het hoogte verschil in de ruimte overigens een flinke bouwkundige uitdaging om de paneelwand te monteren”

in, produceren de wanden in de eigen fabriek en beschikken over een eigen montageteam.” HELDERE COMMUNICATIE “En ook wat betreft de communicatie liep alles uitermate soepel, de offerte kwam op tijd, de adviezen waren helder en ik ben van elke stap op de hoogte gehouden. Dat de paneelwand in de vakantie is gemonteerd, vind ik helemaal fantastisch. We hebben geen enkele hinder ondervonden van de montage. Het was in verband met het hoogteverschil in de ruimte overigens een flinke bouwkundige uitdaging om de paneelwand te monteren, maar daar zette het team van BREEDVELD graag - en zonder gedoe - haar tanden in. Geweldig dat dit allemaal door één partij gerealiseerd kon worden.”

AAN TWEE KANTEN WINST “Inmiddels is onze school verrijkt met een paneelwand die gemakke lijk aan de zijkant geparkeerd kan worden en wanneer nodig dienst doet als scheidingswand tussen het restaurant en de aula. Op advies van BREEDVELD hebben we de wand in exact dezelfde kleur als de rest van de wanden en plafonds laten uit voeren zodat deze één geheel vormt met de omgeving. Corona gooit wat betreft de restaurantfunctie nog steeds roet in het eten, maar de wand heeft haar meerwaarde tijdens onze examens al kunnen bewijzen. Terwijl groepen leerlingen zich in de aula focusten op hun examens werd er in de keuken les gegeven zonder overlast te veroorzaken. De wand levert dus aan twee kanten winst, iets wat we van tevoren niet hadden ingecalculeerd.” ONDERWIJSFILOSOFIE “Het buurtrestaurant past perfect bij onze onderwijs filosofie. We hopen in het nieuwe schooljaar - als de pandemie onder controle is - vrij toegankelijk te zijn voor buurtbewoners, familie en collega’s, zodat onze leerlingen praktijkervaring op kunnen doen en kennismaken met lastige vragen over het eten of over bijpassende wijnen.” Kijk voor meer informatie op www.breedveld.com.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Sibo Arbeek

DE KANSEN VOOR BLENDED ONDERWIJS

Learn Anywhere kent geen grenzen Logitech is een internationale speler op de markt van hybride en online oplossingen voor het onderwijs. De afgelopen periode kenmerkt zich door veel online-toepassingen. Mensen willen elkaar graag fysiek ontmoeten, maar de wereld van blended leren heeft zich definitief aangediend met de juiste keuze aan passende video conferencing oplossingen.

ooi is wanneer een team van blended learning specialisten, onderwijsinnovators en de AV- en IT-specialisten samenwerken; dan heb je alle facetten te pakken. Dat samenspel is enorm belangrijk. Laura Dijk verantwoorde lijk voor de Business Development en Sales van Logitech Video Collaboration binnen de Educatie, Healthcare en Publieke Sector: “We hebben recent een onderzoek laten uitvoeren naar de ervaringen van studenten en docenten met vormen van hybride onderwijs. De uitkomst was dat ze het hybride werken als positief hebben ervaren en dat het niet ten koste gaat van de kwaliteit van het onderwijs. Wat ze wel vaak misten was de juiste hardware in de onderwijsruimten om ook met elkaar in gesprek te gaan. De interactie kon dus beter. Inmiddels zijn de uitkomsten in een whitepaper beschikbaar.

Als Logitech zijn we juist met deze zaken bezig in consortiumverband, waarbij we samenwerken met de bedrijven Epson, Extron en Smit Visual. Je kunt de interactie creëren als je er ervoor zorgt dat mensen voor elkaar zichtbaar zijn in de klas, online en ook voor de docenten. Daarvoor heb je dan wel de juiste hardware nodig.” ORIËNTATIE OP TWEE GEBIEDEN “We zien na de pandemie dat studenten weer naar school mogen. Tegelijk oriënteren onderwijs instellingen zich op twee gebieden; de ontwikkeling met blended onderwijs en de ICT die daarvoor nodig is. De coronatijd heeft voor een versnelling gezorgd en met de opgedane inzichten hebben wij als consortium een totaaloplossing bedacht, die goed werkt om interactie te bevorderen en inmiddels binnen het onderwijs geïmplementeerd is. De oplossing zorgt ervoor dat iedereen in de klas of thuis zicht heeft op elkaar, de docent, de digitale presentatie en het analoge schrijven. Zo kan interactie plaats vinden en is de betrokkenheid online heel hoog. Alle facetten van het leren worden door die professio nele benadering gedekt. Zo kunnen in een blended programma ook colleges zitten, die deels fysiek en deels online worden gevolgd. De combinatie van studenten in de klas of online en doceren vanuit de klas of thuis noemen we Learn Anywhere. Het tijden ruimte onafhankelijk leren en werken helpt ons om met onderwijsinstellingen in gesprek te komen en de behoeftes te peilen. Iedereen wil op dit moment de eigen visie vertalen in verschillende onderwijs- en communicatievormen.” INTEGRAAL TEAM “In die hele ontwikkeling is het belangrijk dat onderwijs de discussie mee voert en daar zien we toch nog veel verschillen. Sommige instellingen willen meteen een oplossing, terwijl het onderwijs

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

BELEVING EN BEHEER

Laura Dijk

nog niet aangehaakt is. Bij blended leren gaat het over het curriculum, welke onderdelen binnen de studie relevant zijn voor het examen en wat ervoor nodig is om de inhoud ervan goed over te brengen. Dan kun je denken aan een scala van mogelijkheden, zoals clips bekijken, online lessen volgen of fysiek gast- en werkcolleges volgen. Dat vraagt om een nieuwe manier van samenwerken binnen de school, waarbij onderwijs en techniek eerder verschillende competenties waren. Nu worden docenten steeds meer betrokken in het meedenken over de voor zieningen die nodig zijn om online, hybride of fysiek te werken. Dat vraagt ook om een andere manier van roosteren bijvoorbeeld, omdat je niet altijd meer grote lokalen nodig hebt. EUNIS AWARD VERKIEZING “Learn Anywhere hebben we als propositie uitgerold bij de Tilburg Universiteit. Ons doel was om te laten zien dat het gebruiksgemak enorm is en docenten ook geen faalangst hoeven te hebben. Ze kunnen normaal bewegen zoals ze gewend zijn voor de klas en het maakt niet uit of je fysiek, hybride of online les aan het geven bent. Het is vervolgens geweldig dat Tilburg onze propositie heeft ingebracht in de zogenaamde EUNIS award verkiezing; dat is een award voor technologie en onderwijs. We zijn met Learn Anywhere ook vertegenwoordigd in de Meshallen in Wijchen als innovatief platform. Daarnaast heeft de Hogeschool van Rotterdam net twaalf onderwijsruimten met de Learn Anywhere oplossing ingericht, waarin je online, hybride les of fysiek onderwijs kunt organiseren.” VOORDELEN MOBILITEIT “In 2019 hebben we als Logitech al work from home geïntroduceerd met de dinsdag als thuiswerkdag.

“Mooi is wanneer een team van blended learning specialisten, onderwijs innovators en de AV- en IT-specialisten samenwerken; dan heb je alle facetten te pakken”

Iedereen vindt elkaar ontmoeten belangrijk, maar waarom zou je nog elke dag naar kantoor gaan? We willen graag dat mensen zich bewust worden van de planning en inhoud van hun werkweek. Welke activiteiten en afspraken zijn er en hoe kan ik die het beste organiseren? Dat leidt ook tot meer rendement voor organisaties en zeker meer werkplezier. In het verlengde daarvan wordt het werk voor de docent leuker en vooral spannender. Denk eens aan de mogelijkheden die de Learn Anywhere oplossingen bieden. Je kunt bijvoorbeeld de CEO van een bedrijf een gastcollege laten geven en online betrekken. Het wordt ook veel makkelijker om snel verhalen of presentaties te delen en op elkaar te reageren. In zekere zin wordt het onderwijs laagdrempeliger. Volgens mij geldt dat voor alle studenten en leerlingen.” SOCIALE DIEREN “Mensen zijn sociale dieren en willen elkaar ontmoeten en daarom is juist de combinatie van hybride, online en fysiek ontmoeten en leren zo kansrijk. Studenten kunnen hybride hoppen naar de beste colleges waar dan ook, maar ook overal inloggen. Wie weet kies je in de toekomst niet meer specifiek voor een opleiding bij een instituut, maar haal je overal je modules vandaan en stel je je eigen programma samen. Uiteraard gaat dat de organisatie en de bedrijfs voering van het onderwijs raken. Wat de impact is op het fysieke schoolgebouw en de campus is nog onduidelijk. Die vraag gaan de volgende generaties beantwoorden, maar zeker is dat de ontwikkelingen snel gaan en instellingen nu moeten anticiperen. Blended leren is here to stay, met zeker de juiste keuze aan passende video conferencing oplossingen.” Kijk voor meer informatie op www.logitech.com.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

VELUX’ tips voor gezondere klaslokalen Een schone en gezonde lucht. Door de klimaatverandering, energietransitie en ronddwalende virussen is dit niet meer vanzelfsprekend. En met een samenleving die het gros van de tijd binnen zit – met lucht dat tot wel vijf keer meer vervuild kan zijn dan buitenlucht – is gezonde lucht nog belangrijker dan ooit.

at het slecht gesteld is met de binnenlucht op scholen, wordt uitvergroot door de discussie rondom aerosolen die bij onvoldoende ventilatie in gesloten ruimten tot besmettingen kunnen leiden. Voor onze kinderen is het daarom belangrijk dat het kabinet – naast de recente investering – nog meer aandacht besteedt aan gezonde binnenlucht. Want vooral nu zijn de gevolgen groot. Als Indoor Generation brengen we gemiddeld maar liefst 90% (ruim 21 uur per dag) van ons leven binnen door. En tot voor kort wisten we niet eens dat het binnenleven zo’n enorme impact kan hebben op onze gezondheid. Binnen lucht kan namelijk tot maar liefst vijf keer meer vervuild zijn dan de buitenlucht. Slechte ventilatie van ruimten vergroot de kans om ziek te worden en zorgt ervoor dat we sneller virussen oppikken.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

SCHRIJNENDE SITUATIE Om ventilatiesystemen in schoolgebouwen te verbeteren, trok het kabinet eerder dit jaar € 100 miljoen extra uit. Demissionair minister Arie Slob (Basis- en Voortgezet Onderwijs) haalde geld uit een potje met € 360 miljoen voor de verbetering van het binnenklimaat op scholen, dat normaliter pas in 2023 beschikbaar zou komen. Dat het demissionaire kabinet € 100 miljoen beschikbaar stelde voor de verbetering van ventilatie op scholen was een mooi begin voor verbetering, maar het was bij lange na niet genoeg om de al decennia voortdurende en schrijnende situatie op te lossen. Voordat de zomer van 2021 goed en wel aanbrak, bleek het budget namelijk te krap: er was bijna niets over. Een eerdere vrijgave van een deel van het restbedrag was het gevolg. Het totale beschikbare

BELEVING EN BEHEER

budget na ophoging bedraagt € 200 miljoen en de overige € 160 miljoen is gereserveerd voor 2022 en 2023. Inmiddels is duidelijk dat er slechts 628 van de 7.340 scholen in het basis- en middelbaar onderwijs aanspraak hebben gemaakt op de eerste € 100 miljoen van de SUVIS-regeling (Specifieke Uitkering Ventilatie In Scholen). En dat is niet genoeg. Het is hoog tijd om zelf actie te ondernemen. GEZONDE BINNENLUCHT Samen met diverse bedrijven en organisaties heeft VELUX het online platform Gezond Binnen opgericht met als doel het kabinet te vragen om meer aandacht te besteden aan het belang van een schoon en gezond binnenklimaat en het zwaarder te laten meewegen in de weten regelgeving voor de gebouwde omgeving. Want buiten de impact van het klimaat, de energie transitie en de stikstofproblematiek, mag vooral nu de impact van ons binnenklimaat niet vergeten worden. TIPS GEZONDHEID STIMULEREN Ondanks dat het bewustzijn vooral vanuit de overheid zal moeten worden gestimuleerd, kunnen scholen ook hun eigen maatregelen treffen om gezondere klaslokalen te creëren. Want alleen door

ons bewustzijn te vergroten kunnen wij onze scholen gezonder maken en kunnen we de trend van ongezond binnenleven doorbreken. 1. Meten is weten Een eerste stap voor het vergroten van bewust wording kan worden gezet door de binnenlucht kwaliteit te meten met sensoren. Dit kan al met veel gebruikte en goedkope CO2 meters die een goede indicatie geven van de luchtkwaliteit en oproepen tot een handeling om de luchtkwaliteit te verbeteren.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

2. Lucht het klaslokaal met meer dan één raam Binnenlucht bevat gassen, stofdeeltjes, biologisch afval en waterdamp, allemaal potentiële gezondheidsrisico’s. Wanneer één raam 40 minuten open staat vervangt dit gemiddeld 12% van de onfrisse, muffe lucht door frisse lucht. Echter, wanneer meerdere ramen 40 minuten tegen elkaar open staan vervangt dit gemiddeld 32% oude muffe lucht met frisse lucht. Daarbij heeft (Amerikaans) onderzoek* uitgewezen dat leerlingen 7-8% beter presteren wanneer het lokaal is voorzien van te openen ramen, onafhankelijk van de eventueel toegepaste airconditioners. 3. Volg het natuurlijke licht in de ruimte Verplaats de bureaus dichter naar het raam toe. Kunstlicht kan de kwaliteit van zonlicht, dat een natuurlijk antidepressivum is, niet kopiëren, dus

Over VELUX Nederland Al bijna 80 jaar creëert de VELUX Groep wereldwijd een betere leefomgeving voor mensen door te zorgen voor optimaal daglicht en frisse lucht door het dak. Ons productprogramma biedt daglichtoplossingen voor hellende en platte daken, zoals dakramen, dakkapellen, lichtkoepels en modulaire lichtstraten. Daarnaast bestaat ons assortiment uit vele typen raamdecoratie, zonwering, rolluiken, installatieoplossingen en intelligente bedieningssystemen. Al deze producten helpen bij het creëren van een gezond en duurzaam binnenklimaat om in te werken, wonen, leren of recreëren. Hieraan werken we wereldwijd met ongeveer 11.500 medewerkers in verkoop- en productiemaatschappijen in meer dan 40 landen. VELUX Nederland B.V. is een volledig autonome dochteronderneming van de VELUX Groep, die onderdeel is van de VKR Holding A/S, een naamloze vennootschap volledig in handen van non-profit stichtingen (de VELUX FOUNDATIONS) en familie. In 2019 had de VKR Holding een totale omzet van € 2,9 miljard en de VELUX FOUNDATIONS keerden voor € 178 miljoen aan liefdadigheidsdonaties uit. Kijk voor meer informatie op: www.velux.nl.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

verlicht je klaslokaal met zoveel mogelijk daglicht. Er is veel wetenschappelijk bewijs dat daglicht associeert met een betere gezondheid en kwaliteit van leven, zoals een beter humeur, minder vermoeidheid en minder vermoeide ogen. 4. Neem de kinderen mee op een wandeling De meeste wetenschappers zijn het erover eens dat blootstelling aan twee uur daglicht per dag een grote stimulans is voor het mentale welzijn. Neem je scholieren mee naar buiten en strek regelmatig die benen. 5. Reinig en lucht (speel)tapijten in het lokaal ... of nog beter, doe ze weg. Dikke tapijten zijn een paradijs voor huisstofmijten en bacteriën. 6. Schakel apparaten uit Elektrische apparaten zoals de harde schijven van de computer stoten chemicaliën uit die bijdragen aan een slecht binnenklimaat. 7. Beperk het plastic en ga er zorgvuldig mee om Zorg ervoor dat het plastic speelgoed niet in direct zonlicht staat. Laat ook geen plastic voorwerpen op de vloer liggen als je vloerverwarming hebt. Volgens de EU-regelgeving moet je plastic speelgoed van vóór 2007 wegdoen, omdat is gebleken dat ze verboden chemicaliën bevatten. Indien mogelijk kan je over wegen een speciale speelkamer voor je scholieren in te richten. Dit zal helpen om de hoeveelheid potentieel schadelijke verontreinigende stoffen in de lucht te verminderen. * 1999 by George Loisos for The California Board for Energy Efficiency Program Submitted by HESCHONG MAHONE GROUP

ADV

GEEN ZORGEN – DE LUCHT IS SCHOON! Met emissiearme rubber vloerbedekkingen voor gezonde leefomgevingen Goede binnenlucht en een rustige leeromgeving zijn van bijzonder groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze hoogwaardige vloerbedekkingen zijn daarom gemaakt van emissiearme materialen, die extreem sterk zijn en de geluidproductie minimaliseren. www.nora.com SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Blijft het voor studenten wel aantrekkelijk om naar de campus te komen? Het bieden van online onderwijs is in het post-coronatijdperk niet langer een must, maar een keuze. Daarom werken universiteiten toe naar een hybride vorm waarbij onderwijs op locatie en op afstand samenkomen. En dat heeft ook gevolgen voor de universiteitscampus.

olgens Pjotr van Baarle, Global Product Lead for Education bij Kinly en Mildo Meijer, Head of Marketing and Operations bij Samsung Benelux, gaat dit de manier waarop studenten onderwijs krijgen veranderen. Het hybride en blended onderwijs bieden volgens Pjotr veel meer flexibiliteit aan de student. En daar kunnen universiteiten volgens hem niet meer omheen. Pjotr: “Waarom zou je als student nog uren in een collegezaal zitten voor een hoor college, als je dezelfde stof ook online tot je kunt nemen; op een moment dat het jou uitkomt? Ik denk dat het daarom een kwestie van tijd is dat de traditionele hoorcolleges met zo’n 200 studenten volledig uit het curriculum zullen verdwijnen. Deze vorm wordt deels vervangen door online lesmateriaal. Universiteiten kunnen op dit vlak ook veel meer gaan samenwerken. Zo zou een student in de toekomst ook colleges van een (buitenlandse) universiteit kunnen volgen waar hij of zij niet staat ingeschreven.”

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

AANTREKKELIJKE ONTMOETINGSPLAATS De universiteitscampus krijgt volgens Pjotr een andere rol, waardoor deze in uiterlijk verandert: “De universiteitscampus moet bovenal een aantrekke lijke en inspirerende plek zijn voor docenten en studenten om naartoe te gaan en van alle gemakken zijn voorzien. Denk aan loungeruimtes, aangename studieplekken, (koffie)bars, restaurants of zelfs een supermarkt. Dit maakt het aannemelijker dat studenten wanneer ze met elkaar afspreken de campus verkiezen boven een andere voorziening zoals de lokale bibliotheek of het café om de hoek.” TECHNOLOGIE VOOR INTERACTIE En omdat de traditionele hoorcolleges gaan verdwij nen, zullen universiteiten ook hun ruimten anders gaan benutten. Pjotr: “De grote collegezalen zullen plaatsmaken voor flexibel in te richten zalen om contactonderwijs mogelijk te maken. Kleinere zalen die vooral gericht zijn op werkcolleges om zo de collegestof die je als student online hebt bekeken

BELEVING EN BEHEER

met andere studenten en de docent te bespreken. Deze bijeenkomsten zijn vooral interactief van aard en dat betekent dat je je ruimten daar ook op moet aanpassen met technologie die interactie mogelijk maakt. Mildo Meijer, die bij Samsung onder andere verantwoordelijk is voor het educatie-domein, legt uit hoe dat in de praktijk eruit ziet: “Waar je vroeger met flipover-vellen werkte om gedachten of ideeën op een rijtje te zetten, maken de educatie-oplos singen van Samsung het mogelijk om dit digitaal te doen. Je kunt content laten zien of live produceren en deze tijdens een werkcollege eenvoudig bewer ken, digitaal opslaan en online delen. Dat maakt het voor studenten een stuk leuker om samen aan een project te werken en maakt deze meetings tegelijker tijd ook een stuk effectiever.” BETROKKENHEID VAN STUDENTEN VERHOGEN Om de betrokkenheid van studenten tijdens werk colleges, maar ook op de campus zelf te verhogen zijn details belangrijk volgens Mildo: “Te veel of te weinig lichtinval kan een groot effect hebben op de betrokkenheid van studenten tijdens colleges. De schermen van Samsung passen zich automatisch aan de hoeveelheid licht in een ruimte aan. Zo blijft content te allen tijde goed zichtbaar en leesbaar. Der gelijke schermen zijn ook (in kleinere vorm) buiten de werkcolleges van belang om over de hele campus studenten te voorzien van informatie. Of het nou gaat om praktische informatie over waar colleges plaats vinden of inspirerende content over bijvoorbeeld onderzoek van de universiteit.” KIEZEN VOOR EEN TOTAALOPLOSSING Waar universiteiten zich vaak blindstaren op allerlei verschillende leveranciers in hun keuzes voor nieuwe technologie, voorziet Kinly universiteiten van een totaaloplossing. Pjotr: “Kinly helpt universi teiten niet alleen bij het inrichten van ruimten op

“De universiteitscampus moet bovenal een aantrekkelijke en inspirerende plek zijn voor docenten en studenten om naartoe te gaan”

de campus en de implementatie van technologie in die ruimten; we bieden een totaaloplossing voor het hybride onderwijs. Dit begint met het in kaart brengen van de behoeften van studenten en docen ten. Vervolgens verkennen we samen welke techno logie hier een passend antwoord op biedt, die we standaardiseren in alle ruimten. Samenwerking met onze klanten stopt veelal niet bij de implementatie, maar gaat veel verder. Denk aan monitoring van technologie om bijvoorbeeld downtime te kunnen voorkomen. Maar ook aan het trainen, opleiden en begeleiden van medewerkers en docenten die misschien nog twijfelen of liever geen gebruik maken van de technologie. We zorgen ervoor dat zowel de lesstof op een goede manier wordt aan gepast aan de technologie als dat de technologie optimaal wordt gebruikt en de adoptie door de gebruikers wordt verhoogd. Op die manier bieden we een gestandaardiseerde totaaloplossing die het eigen A/V- en IT-team ontlast.” SAMENWERKING MET LEVERANCIERS Kinly werkt samen met diverse leveranciers om de passende educatie-oplossingen te kunnen leveren voor universiteiten. Zo ook met Samsung als het gaat om bijvoorbeeld interactieve displays of LEDschermen. Volgens Mildo zijn universiteiten gebaat bij de aanpak van Kinly: “Universiteiten zitten helemaal niet te wachten op het zelf moeten maken van een selectie van allerlei technologie die voor handen is. Ze zoeken naar een totaaloplossing, waar educatie-oplossingen van Samsung, maar net zo goed die van andere vendoren onderdeel kunnen zijn. Met support vóór, tijdens en na de implementatie kan Kinly universiteiten prima helpen bij het maken van de juiste keuzes en hun hybride onderwijs naar een nóg hoger niveau tillen.” Kijk voor meer informatie op kinly.com/nl/samsung.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Tekst Ruben Houkes en Ziggy Tabacznik

Schooljudo lanceert een nieuw programma genaamd HiRO Naast de cognitieve ontwikkeling wil je op school ook de sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind en de klas stimuleren. Hoe leid je deze ontwikkeling in goede banen? Hoe creëer je een pedagogisch klimaat waarin de leerling zich veilig voelt om al doende te leren om zo tot een weerbaar, sociaal, krachtig mens uit te groeien?

en groot deel van de tijd ligt in de klas de nadruk op de cognitieve ontwikkeling van het kind. De leerling wordt zodoende klaar gestoomd voor vervolgonderwijs. Dat lukt het best in een veilig klimaat, waarin het kind durft fouten te maken, zich weet te uiten en waarin samenwerking met andere leerlingen goed verloopt. Maar hoe zorg je op een gestructureerde manier voor deze solide basis? Zodat de geleerde stof beklijft en het kind een evenwichtige ontwikkeling doormaakt? En het geleerde de rest van zijn leven kan meenemen?

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

WIE IS HIRO? Oprichters Ruben Houkes en Ziggy Tabacznik waren zelf ooit drukke jongetjes die door hun ouders op judo zijn gezet. Door de grote positieve impact die judo op hun leven had, besloten zij om de opgedane levenslessen om te zetten naar een programma dat kinderen verder helpt in hun persoonlijke ontwikke ling. Zo besloten zij dat zij alle kinderen in Nederland willen laten kennismaken met judo, zonder dat ze daarvoor op judoles hoeven te gaan. Gewapend met een judomat en een aantal judopakken, reden ze het

BELEVING EN BEHEER

Wat je verder nog moet weten over HiRO HiRO is een onderbouwde methode vanuit de doelen van Stichting Leerplan Ontwikkeling. HiRO staat op de menukaart voor de NPO-gelden, nog onder de naam Schooljudo. HiRO is erkend door Loketgezondleven.nl, Kenniscentrum Sport & Bewegen en staat ook op de menukaart van Gezonde School bij de vignetten Welbevinden en Bewegen & Sport. HiRO werkt met een programma voor 4, 6 of 8 jaar. HiRO werkt samen met IT4Kids, Gezonde School, Stichting Aandacht voor Pesten, Zien! en Disney. Wil jij HiRO ook inzetten op jouw school/schoolbestuur? Kijk dan op www.schooljudo.nl/hiro en vraag vrijblijvend een gesprek aan.

hele land door om deze waardevolle lessen door te geven aan kinderen in het onderwijs. Met succes! Door het meenemen van belangrijke waarden vanuit judo zoals o.a. respect, discipline en weer baarheid, vormden zij de basis van het Schooljudoprogramma, dat kinderen al sinds 2004 jaar helpt steviger in het leven te staan. Hieruit is HiRO ontstaan met als motto: leren door te doen! En vooral met veel plezier. Waarom HiRO? HiRO betekent held in het Japans. Het doel van HiRO is een klas waarin elk kind zich een held voelt. LEREN DOOR TE DOEN HiRO leert kinderen om zich niet te vergelijken met anderen, maar om elke dag beter te zijn dan gisteren. Door aan te sluiten op de natuurlijke manier waarop kinderen leren, zorgt HiRO ervoor dat kinderen op speelse wijze werken aan sociaal-emotionele

“Wij geloven dat kinderen leren door te ervaren en dat dit sneller gaat met plezier. Ons unieke SEO programma maakt elke groep krachtig. Dit zorgt voor een stevig funda ment voor ieder kind, nu en in de toekomst”

vaardigheden. De HiRO-methode zet de ervaring van het kind voorop, waardoor het direct aansluit op de belevingswereld van kinderen. Ervarend leren is de leidraad van het programma, met een stevig funda ment vanuit de waarden die gelden in de judosport. Volgens leerpsycholoog en pedagoog David Kolb leert een kind het best door ervaringsgericht leren. Kolb formuleerde een leercyclus, waarin vier leerstappen aan de orde komen. Deze leercyclus vormt de basis voor elke les binnen HiRO: • Concrete ervaring - wat zie ik, wat maak ik mee, wat ervaar ik in de huidige situatie; • Reflectief observeren - wat roept het bij me op, wat vind ik ervan, wat wil ik ermee; • Begripsvorming - hoe kan ik de ervaringen en mijn gedachten erover gebruiken en in mijn toekomstig handelen toepassen; •A ctief experimenteren - toetsen of de eerder geformuleerde hypothese in de realiteit stand houdt, wat levert de nieuwe aanpak in de praktijk op. WAT LEVERT HIRO OP? Met een digitale HiRO omgeving, gecombineerd met fysieke lessen, zorgt HiRO voor een multidisciplinaire aanpak die niet alleen kinderen, maar de hele klas in hun kracht zet. De lessen vormen de basis van zogeheten Skills4Life, vaardigheden die kinderen meekrijgen en waar ze hun hele leven profijt van hebben. Leerkrachten zien de kinderen in een andere setting, waardoor ze meer inzicht in en grip krijgen op het ontwikkelingsproces van zowel kind als groep. Scholen voelen zich ontlast doordat ze een stukje uit handen kunnen geven. Zij ervaren het programma als een frisse wind met veel positieve energie. Kinderen krijgen energie van de fysieke lessen, werken onbewust aan doelen op het gebied van sociaalemotionele ontwikkeling en stellen zich makkelijker open doordat er geen nadruk ligt op praten, maar meer op spelenderwijs leren en plezier. Het programma sluit aan op hun natuurlijke manier van leren en hun belevingswereld. Door kinderen levensechte situaties aan te bieden, ervaren zij direct hoe het voelt om sociaal-emotionele competenties zoals weerbaarheid of discipline toe te passen. HiRO helpt kinderen om evenwichtige mensen te worden, met gelijkwaardige kansen om zich te ontwikkelen tot een krachtig en zelfbewust individu.

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving Bekijk onze projecten op

huisvesting.buko.nl

O NT W E R P • R E A L I SAT IE • OND ERHOU D

SAVE THE DATE SYMPOSIUM SAMEN WERKEN AAN DE LEEROMGEVING VAN MORGEN MBO-HBO-WO Donderdagmiddag 25 november Schooldomein organiseert het symposium samen met het Instituut voor Vastgoed & Duurzaamheid (IVVD).

U kunt het inspiratieboek Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen al reserveren via: tenbrinkuitgevers.nl/ samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen. Voor meer informatie over tijden, locatie en verdere invulling kijkt u op schooldomein.nl en ivvd.nl. 80

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

Column

Hermann Wesselink College Amstelveen

Geef je plannen de ruimte Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Of u nu gaat verhuizen, verbouwen of nieuw gaat bouwen: wij kennen het hele proces. We begeleiden u van het initiatief tot en met de exploitatie bij het ontwikkelen, realiseren en gebruiken van onderwijsgebouwen. bbn adviseurs heeft ervaring met primair en voortgezet onderwijs, MBO, HBO en universiteiten. We ondersteunen met vastgoedadvies, huisvestingsadvies, bouwmanagement, bouwkostenmanagement en advies op het gebied van onderhoud en beheer.

VEEL VRIJHEID, TE WEINIG VEERKRACHT De coronatijd maakte voor mij nóg duidelijker dat wij onze kinderen en jongeren meer moeten bijbrengen dan het huidige curriculum. Zij moeten vooral leren voor het leven. Tijdens ontmoetingen met kinderen, jongeren, ouders en leraren - zowel privé als tijdens webinars en trainingen – schrik ik steeds vaker van de verhalen die ik hoor over ongemotiveerde leerlingen, over depressieve, soms zelfs suïcidale jongeren. Nu moet je natuurlijk behoorlijk weerbaar en veerkrachtig zijn om de prachtige, verdrietige en soms complexe uitdagingen die het leven voor je in petto heeft, aan te kunnen. Kinderen en jongeren krijgen veel vrijheid. Thuis en op school praten en beslissen ze mee en met de (liefst nieuwste) telefoon denken zij de wereld in hun broekzak te hebben. En ze horen permanent dat ze alles kunnen bereiken wat ze willen. Maar wat als het tegenzit, als je moet dóórzetten? Als je ‘nee’ moet zeggen onder groepsdruk, je tegen de grenzen van onze prestatiemaatschappij aanloopt en je ook nog moet dealen met alle – soms ongezonde en verslavende - verleidingen die langskomen? Bij vrijheid hoort verantwoordelijkheid. Ieder kind hoort de vrijheid te krijgen waarvoor het verantwoordelijk kan zijn, zodat het bij het opdoen van nieuwe ervaringen stap voor stap steeds (wereld)wijzer wordt. In mijn laatste publicatie ‘Werk voor reünie’ roep ik leraren, schoolleiders en andere professionals in de school daarom op om vooral pedagogisch te differentiëren. Maar natuurlijk wacht ook thuis aan de keukentafel een opdracht die draait om vrijheid geven én begrenzen. Tegelijk.

bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

Geef elke dag het beste van jezelf voor de klas met:

Wijze lessen Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek

Marcel van Herpen

Marcel van Herpen stond aan de basis van de eerste school voor ErvaringsGericht Onderwijs in Nederland en is medeoprichter van Centrum Pedagogisch Contact, van waaruit hij met samenwerkingspartners leraren, schoolleiders en bestuurders ondersteunt met pedagogische trajecten, masterclasses, boeken, voorstellingen en podcasts. Zijn laatste boek ‘Werk voor de reünie’ verscheen in april 2021. Voor meer informatie: centrumpedagogischcontact.nl | marcelvanherpen.nl.

Hét boek voor de VO-docent. www.tenbrinkuitgevers.nl/wijze-lessen

TBU19_Adv Wijze lessen 1/4.indd 1

SCHOOLDOMEIN 14-11-19 11:53

oktober 2021

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),

no.

en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Contactweg 66,

Ontwerpen met liefde

1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop,

Het tweede nummer van deze jaargang van Schooldomein ligt eind november in de bus en kent als thema ‘Ontwerpen met liefde’. Zou het tegenovergestelde ook kunnen? Het had natuurlijk ook ontwerpen met passie of aandacht kunnen zijn. Of bewust ontwerpen. De bijdragen in dit nummer werpen meer licht op de achterliggende betekenis van dit nummer.

natascha@fizz.nl. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel,

Een greep uit de artikelen:

tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled

• Het groot interview met Liesbeth van der Pol: over kleur, de natuur en natuurlijk de verbinding. • Liefdevol debat: over het belang van een goede inrichting en de beleving van plekken. • IKC Rijnvliet gaat voor groen: hoe een voedselbos het nieuwe kindcentrum verbindt. • Bijzondere nieuwbouw Het Element Amersfoort: een praktijkschool waarin elke leerling zich thuis kan voelen. • Aurora in Wageningen: een zeer flexibel onderwijsgebouw met een modulaire opzet. • Indonschool in Bussum: een bijzondere school voor speciaal onderwijs. • De Kindvak komt eraan: de organisatie over het thema, de beursvloer en de samenwerkende partijen. • IKC Borgman Ebbinge: een integraal kindcentrum in hartje Groningen. • ROC Mondriaan in Leidscheveen: spel van licht, lucht, ruimte en wendbaarheid. • Werken aan de leeromgeving van morgen: het nieuwe Inspiratieboek voor mbo-hbo en wo komt er en wordt prachtig!

SCHOOLDOMEIN

oktober 2021

circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

Paneelwanden

“Het gebouw is prach�g, maar hee� ook echt iets veranderd bij de leerlingen. Ze gaan nu uit zichzelf werken aan de tafels…” Oud rector Ilse van Eekelen

Glaswanden

experts in scholenbouw www.spring-architecten.nl

Schuifwanden

Al meer dan 25 jaar dé vakbeurs voor kinderopvang & onderwijs professionals

Vouwwanden

Scan de QR code met de camera van je Smartphone en bekijk de video...

AULA & RESTAURANT Drie hallen

vol inspiratie!

KINDVAK 2022 VERWELKOMT U! Workshop programma ‘The proof of the pudding is in the eating’

ga naar kindvak.nl met een mobiele paneelwand. Schooldirecteur André Dokman deelt zijn ervaring. Scan de QR code.

Meer impressies bekijken? Ga naar breedveld.com – T 0487 542888

donderdag 13 t/mwordt zaterdag 15 januari 2022 - Brabanthallen ‘s-Hertogenbosch Ruimte waardevoller met Breedveld mobiele wanden

SCHOOLDOMEIN

jaargang 34 oktober 2021

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Airmaster BV ∙ Admiraal de Ruyterstraat 2 ∙ 3115 HB Schiedam www.airmaster-bv.nl ∙ info@airmaster-bv.nl

HET MONUMENT ALS GESPREKS PARTNER Renovatie Berlage gelaagd uitgevoerd

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

Bouwen met Passie

ZEVEN STAPPEN VAN CIRCULARITEIT Bewustwording in alle lagen van de organisatie

BRITISH SCHOOL AMSTERDAM IN GEBRUIK Van gevangenis naar onderwijsgebouw

BINNENBOS ZEIST UITNODIGEND Een warme plek voor de zorgzame ontmoeting