Schooldomein 2 - Ontwerpen met liefde by Schooldomein

AULA & RESTAURANT BREEDVELD maakt ruimten flexibel met mobiele wandsystemen. Dat het werkt, blijkt uit de praktijk. De aula van het Futura College in Woerden wordt in een handomdraai getransformeerd in een buurtrestaurant met een mobiele paneelwand. Schooldirecteur André Dokman deelt zijn ervaring. Scan de QR code. Meer impressies bekijken? Ga naar breedveld.com – T 0487 542888

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

BREEDVELD maakt ruimten flexibel

Klantbeoordeling: André Dokman, Futura College, Woerden

Vouwwanden

SCHOOLDOMEIN

www.breedveld.com

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

jaargang 34 december 2021

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Ontwerpen met liefde

GROOT INTERVIEW LIESBETH VAN DER POL Een gesprek over emotie en de gebouwde omgeving

KINDVAK 2022 VAN 13-15 JANUARI Als kinderen je vak zijn is het altijd leuk

ADAPTIEF GEBOUW MAAKT ONTWIKKELING MOGELIJK Inrichting draagt bij aan onderwijsvisie

AURORA BIEDT EEN INTUÏTIEVE LEEROMGEVING Innovatieruimten als experiment

DE BIEZENHOF, HALSTEREN CIRCULAIR EN BIOBASED ONDERWIJSGEBOUW

Eenvoudigweg meer licht Uniek op de markt! Het 2in1 dakraam combineert een handmatig te bedienen dakraam met een vast dakraam, het 3in1 dakraam combineert twee handmatig te bedienen dakramen met een vast dakraam in het midden. Dit zorgt voor een oplossing voor elke ruimte, nog meer daglicht en een indrukwekkend panoramisch uitzicht.

“Een duurzame en groene leeromgeving”

Meer daglicht

en een breed uitzicht

ONDERWIJS HUISVESTING.

Eén frame, meerdere dakramen, meer daglicht en meer uitzicht

Aantrekkelijk geprijsd

Leren in een fijne goedkoper dan 2 omgeving of 3 enkele dakramen Bekijk onze projecten op

huisvesting.buko.nl

Eenvoudige montage sneller gemonteerd dan 2 of 3 enkele dakramen

ON TWE R P • R E A LI S ATI E • ON D E R H OU D

velux.nl/ggls

ADV

Meer daglicht

en een breed uitzicht

Aantrekkelijk geprijsd goedkoper dan 2 of 3 enkele dakramen

Eenvoudige montage sneller gemonteerd dan 2 of 3 enkele dakramen

velux.nl/ggls SCHOOLDOMEIN

december 2021

Bevlogen huisvestingsadviseurs ADV sinds 1955 Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven

projectmanagement voor

op het gebied van zorg,

maatschappelijk vastgoed.

onderwijs, sport en welzijn.

Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efﬁciënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Contactweg 66

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BW Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6 verdieping

Ingang 1 | Unit 2.4

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken,

zorgen en ontmoeten. 088 235 04 27 icsadviseurs.nl 4

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VAN DE REDACTIE

Ontwerpen met liefde. Wat een mooi en treffend thema weer. En dat werd treffend in praktijk gebracht tijdens de expertmeeting bij het innovatiecentrum van Bolidt in Hendrik-Ido-Ambacht. Zo werd er stevig gediscussieerd rond de stelling ‘Het functioneel inrichten heeft zijn langste tijd gehad, het gaat nu vooral om het faciliteren van activiteiten, zoals ontmoeten, ontspannen, concentreren en in groepen leren’. De plek wordt steeds belangrijker en daar hoort beleving, integraal ontwerpen en vooral veel verbinding bij. Elke omgeving, gebouw en plek is uniek en een belangrijk keuzecriterium geworden. Wil ik er wel of niet naar toe om te werken, te studeren en andere gebruikers te ontmoeten? Ook heel mooi is het groot interview met architect en voormalig Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol. Onlangs gaf zij aan dat ze bij het ontwerpen van gebouwen ‘tot op de grens’ gaat. Alleen dan worden het gebouwen met een uitgesproken karakter. Op 29 november werd aan het einde van een geslaagd symposium het Inspiratieboek ‘Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen’ aan het Comité van Aanbeveling aangeboden. Wat een prachtig monument van de staat van de Nederlandse scholenbouw binnen het mbo, hbo en wetenschappelijk onderwijs. Ruim 500 pagina’s vol foto’s, plattegronden en documentatie. U kunt het boek bestellen via https://tenbrinkuitgevers.nl/samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen. Doen hoor! En vooral aan te raden is om beide delen te bestellen; dan heeft u een compleet overzicht

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werken leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

van de Nederlandse scholenbouw in de periode 2010-2025. Een must voor opdrachtgevers, adviseurs, architecten, bouwers en alle partijen binnen de branche! Verder in dit nummer mooie artikelen over de nieuwbouw Aurora van de Universiteit van Wageningen. Volgens Carina Nørregaard van LIAG architecten een intuïtief gebouw, waarin je als vanzelfsprekend je weg vindt. Ook interessant is het artikel over de nieuwbouw van gebouwdeel C van de Hogeschool Rotterdam Business School. Hoe als een puzzel de verschillende delen in elkaar worden gepast, waardoor een prachtige leeren werkomgeving ontstaat. Een bijzonder verhaal ook over Het Element in Amersfoort, waarbij de nieuwbouw van deze vmbo-school bestaat uit clubhuizen, waar de verschillende afdelingen hun eigen thuis vinden, maar wel met elkaar verbonden zijn. Met daarnaast een apart taalcentrum om nieuwkomers snel in te laten stromen. De al veelbesproken biophilische school De Verwondering in Almere kent een marmoleum vloer gemaakt van lijnolie, jute, houtmeel en hars, die perfect in het natuurlijke plaatje past. Mooi om te lezen hoe de natuur het ontwerp en inrichting van deze brede school bepaalt. Geeft u zich vooral ook op voor de Kindvak, die samen met het Platform Onderwijs en Facilitair op 13, 14 en 15 januari 2022 in de Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch wordt georganiseerd. Het volgende debat van Schooldomein over de ontwikkeling van integrale kindcentra met aansprekende experts vindt er plaats. Kortom; een geweldig en weer goed gevuld nummer om de herfst goed door te komen. Veel leesplezier gewenst! Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

INHOUD

BESTUUR EN BELEID

12 16

Groot interview Liesbeth van der Pol Een gesprek over emotie en de gebouwde omgeving

Debat over inrichten door experts Ontwerpen met liefde is een voorwaarde

Kindvak 2022 van 13-15 januari Als kinderen je vak zijn is het altijd leuk

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

21 Ontwerpen met liefde Dat lijkt vanzelfsprekend, maar is het niet. Tot voor kort koos de opdrachtgever uit standaard meubilair voor verschillende toepassingen; het lokaal, de gang, de werkkamer of de collegezaal. De functionaliteit en de afschrijvingstermijnen bepaalden de keuze in belangrijke mate. Nu is de activiteit leidend en staat de beleving voorop. Tegelijkertijd moet het om een duurzame inrichting gaan, die bovendien in de tijd kan variëren. Kortom: daar komen aandacht, goed luisteren en veel liefde bij kijken.

Foto cover Fontys Nexus in Eindhoven

SCHOOLDOMEIN

Coronacrisis creëert momentum voor ICT

VISIE EN ONTWERP

THEMA

Parallel tussen zorg en onderwijs

december 2021

28 31

IKC Borgman faciliteert gebruikers

34 36 38 42 44 47

Windesheim Almere verbindt

Akoestische plafonds onderdeel zonering

Adaptief gebouw maakt ontwikkeling mogelijk Inrichting draagt bij aan onderwijsvisie

Circulaire gedachte als basis voor huisvesting

De centrale ruimte als eyecatcher Onderwijs moet ook fun zijn

Van oud en stoffig naar kleurrijk Licht straalt in verbouwde Indonschool

Nieuwbouw Het Element Amersfoort Een school met veel clubhuizen

IKC Het Franse Gat in ontwikkeling Een breed scala aan kansen voor alle kinderen

In verbinding met de wereld Laatste nieuwbouw Hogeschool Rotterdam Business School

Beleef het schoolgebouw

Gezamenlijke visie uitgangspunt

Customer Journey als uitgangspunt voor onderwijs

In Kindcentrum Rijnvliet begint het avontuur

58 60 62 66 68

Elk kind is uniek in het Gele Park IEKC Lichtenvoorde is er voor iedereen

Nieuwe gebouwen voor het onderwijs Identiteit en herkenbaarheid als kernwaarden

Sint Nicolaasschool Haren Excellente school Kloosterhof basis voor programma van eisen

Alles stroomt in Tilburg Geslaagde uitbreiding voor Panta Rhei

Aurora biedt een intuïtieve leeromgeving Innovatieruimten als experiment

BELEVING EN BEHEER

De Verwondering wint Gouden

Samen maken we gezonde scholen

76 78 80

Nieuwbouw Porteum Lelystad

Kikker 2021 Biofilische school is goed voor mens en natuur

Leren en spelen in een aangename school omgeving

Onderwijscampus van de toekomst

Nieuwbouw is vooruitzien De vloer als aanvulling op het onderwijsconcept

Lichte en transparante leeromgeving Geslaagde uitbreiding Winkler Prins Veendam

RUBRIEKEN

19 24

Kort nieuws en column

85 86

Adri Pijnenburg Interimmers in beeld: Leonardo College Leiden

Column Madelon de Beus

Vooruitblik Schooldomein 3

31 37 48 63 72

BESTAANSREDEN EN BESTAANSRECHT Foto Kees Rutten

Over emotie en de gebouwde omgeving 8

SCHOOLDOMEIN

december 2021

BESTUUR EN BELEID

Tekst Sibo Arbeek

Gebouwen kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan mensen en de omgeving waarin ze leven. Doordat ze inclusief zijn, groen, uitnodigend en fris blijven. Ze worden met een reden ontworpen en bewijzen zich in de tijd. Om die reden vond Liesbeth van der Pol jaren geleden als toenmalig Rijksbouwmeester dat nieuwe scholen een jaar in gebruik moesten zijn voordat ze met de Scholenbouwprijs mee mochten doen.

“D

e emotie in de architectuur houdt me bezig”, opent Liesbeth, “en die roep je niet op door machines te ontwerpen, maar door de werkelijkheid te verbeelden. Dat doe ik door schetsen te maken en dat kan een tekening, schilderij of aquarel zijn. Op die manier verbind ik verbeelding met gebouwen. Voor architecten is het visuele belangrijk; het moet zichtbaar en te snappen zijn. Het gaat om groene omgevingen waarin gebouwen op een natuurlijke manier hun plek innemen. Dat geldt niet alleen voor scholen bouw maar voor alles. Die switch moeten we maken, waarbij de natuur uitgangspunt is en niet meer alleen het gebouw. Duurzaamheid gaat dus over schoonheid en zichtbaarheid, maar dat wordt niet als heel belangrijk gezien en dat moet je steeds weer bevechten. Als wij in de architectuur niet voorop lopen, hoe moeten kinderen het dan leren? Het schooldomein is het oefendomein van de werkelijkheid; daar doen kinderen mee, voelen ze zich betrokken en leren ze hoe het straks werkt.” SLIM DUURZAAM “Opdrachtgevers kunnen het zich niet meer permitteren om gebouwen te maken die niet zichtbaar uitblinken in duurzaamheid. Met zichtbaarheid bedoel ik het gebruiken van water, groen en licht in de vorm van zonne-energie. Die elementen vormen de oplossing in de gebouwde omgeving. En dan bedoel ik geen klein groen, zoals sedumdaken, maar stevige groenbanden, dikke vette bomen en daken die 100% groen zijn of stampvol zonnepanelen liggen. Het idee van de Tiny Forest spreekt me aan. Nieuwe gevelmaterialen kunnen bijvoorbeeld heel goed zonnepanelen zijn. Dat passen we nu toe bij de brede school De Kikker, waarbij we de groene panelen door speciaal ontworpen zonnepanelen gaan vervangen. Zo vind ik dat we meer aandacht

moeten besteden aan onze installaties. Die zijn nog in aluminium verpakt en staan als onwijs grote machines op de daken en in grote ruimten. Natuurlijk bouwen is nog te veel onderbelicht binnen het onderwijs, waardoor we veel kansen laten liggen. In woningen zie je vaak dat badkamers inpandig liggen, waardoor er veel mechanische ventilatie nodig is. Je kunt ze ook aan de buitenkant leggen, met te openen ramen. Een goed binnenklimaat vinden we belangrijk, maar ik zie dat niet vaak terug in de plattegrond van gebouwen. Efficiënte plattegronden maken zou je ecologisch intelligent of slim duurzaam kunnen noemen.” MENSELIJKE MAAT “Op de Zuidas heeft Dok architecten het woon gebouw The George ontworpen. Het heeft een hol dak en een soort swing en beweeglijkheid waardoor hij goed past in de dynamiek van de omgeving. In het holle dak zitten 300 m2 zonnepanelen en wordt het regenwater opgevangen waarmee we al het groen draineren. Het hemelwater loopt langs de balkon randen, door het gebouw heen en valt uiteindelijk in een gemeenschappelijke voorziening. Het idee is door de vorm de menselijke maat te benaderen en met de natuur samen te laten vallen. Natuur moet niet iets zijn wat je er bij doet, maar het uitgangspunt en daarmee ook de verinnerlijking van het hele gebouw. The George draagt bij aan een gevoel van well-to-do-ness. Elke bewoner kan aanwijzen wat hij bijdraagt aan duurzaamheid en voelt zich betrokken. Duurzaam gaat goed met schoonheid samen; het is een energiek en dynamisch gebouw met een vorm die doet denken aan een opwaaiende zomerjurk. Daarmee wordt de gebouwde omgeving een verhaal dat je doorvertelt aan elkaar en anderen. Dat raakt de emotie, met als gevolg dat mensen van gebouwen gaan houden. Houden van is de beste vorm van

SCHOOLDOMEIN

december 2021

duurzaamheid die we kunnen bedenken. We kunnen met architectuur geen oorlogen voorkomen en ook geen scheidingen, maar je kunt wel het geluksgevoel en een gevoel van waardigheid vergroten. Dat doe je mede door mooie ruimten te maken met goed licht en mooie hoge entrees waar je binnenkomt. In dat geluksgevoel ligt de essentie van architectuur. Alles heeft met de beleving van de ruimte te maken.”

“Houden van is de beste vorm van duur zaamheid die we kunnen bedenken”

RUIKEN, ZIEN EN VOELEN “Dok architecten heeft negen scholen gemaakt, waarvan vijf van hout, zodat kinderen de materialen kunnen ruiken, zien en voelen en met de natuur verbonden zijn. Elke school moet zijn eigen plek hebben om buiten te kunnen spelen; in De Kikker spelen de oudere kinderen op de lagere trappen van de tribune en de kleintjes hebben boven een eigen binnengebied. Het idee was om een dubbele bomenrij te planten die het gebouw met de omgeving verbindt. Een houten gebouw kun je altijd blijven veranderen en verbeteren. Juist bij scholen is die verbinding met de omgeving nog belangrijker. Kijk naar ons Kindcentrum Rivierenwijk in Deventer, dat in een oude stadswijk staat die deels gesloopt werd. De gemeente had beelden over de combinatie van een school en een buurtcentrum. We hebben het aan de rand van het water ontworpen, waarbij de omgeving echt meedoet. Als er een wadi is, maak er dan een rand langs, waardoor je er ook een zwembad van kunt maken. De rand en tribune hebben we helemaal doorgetrokken langs de gymzaal, waardoor een prachtige buitenplaats is gevormd. Je voelt dat het gebouw en de omgeving een geheel vormen, waardoor het gebouw minder een functionaliteit is, maar veel meer een onderdeel van die omgeving. Daarbij speelt mobiliteit ook mee. We maken daarom scheidingen tussen de school en omgeving door grote vlakken groen aan te brengen met gras, heesters en

The George - Arjen Schmitz

bomen, die indrukwekkend en aanwezig zijn. Dat zijn geen plekken waar je overheen rijdt met de auto of fiets, maar heftige barrières die plekken afbakenen. Dat afbakenen met grote hoeveelheden groen voorkomt drukte en geeft ruimte aan ontmoeting. De grote overstekken zorgen voor beschutting en maken ook dat het gebouw er na al die jaren nog fris bijstaat.” KARAKTER EN HOUDING “Met mijn aquarellen zoek ik naar het karakter en de houding van het gebouw. Wat doet een gebouw met je als je ernaar toe loopt? Wij moeten gebouwen zo ontwerpen dat ze zich kunnen blijven verhouden tot de mensen en hun omgeving. Ik geloof daarom niet in legolisering van de bouw, maar wel in aanpasbare gebouwen, die een goede en heldere structuur hebben en in hout zijn gebouwd. Daar kun

ir. Liesbeth van der Pol Arch. (Amsterdam, 1959) studeerde in 1988 cum laude af aan de TU Delft. Voor en tijdens haar studie was zij werkzaam bij diverse Nederlandse en buitenlandse Foto Kees Rutten

architectenbureaus. In 2007 was zij één van de medeoprichters van Dok architecten, waar zij samen met Patrick Cannon aan het hoofd staat. Zij adviseerde als Rijksbouwmeester de regering, van 2008 tot 2011, over het architectuurbeleid en was van 2012 tot 2015 supervisor van Schiphol.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

BESTUUR EN BELEID

Aquarel De Kikker - Liesbeth van der Pol

Kindcentrum Rivierenwijk - ScagliolaBrakkee

je de zaag in zetten, omdat de structuur generiek is. Er kunnen scholen, winkels en woningen in; de hoofddraagstructuur blijft hetzelfde. De architectuur waar we opgewonden van worden is geen optelsom van p raktische systemen. Dan ga je voorbij aan het element emotie, net als bij het kopen van een auto of kleding. Gevoelswaarde en de spontane ontmoeting zijn heel belangrijk. Natuurlijk moet je bedenken hoe je het kunt aanpassen en veranderen, maar veel gebouwen die in de jaren 60 zijn gebouwd om weer afgebroken te worden staan er nog steeds.” STILTE EN RUST “De overheid heeft in het funderend onderwijs de scheiding tussen nieuwbouw/renovatie en de exploitatie en het onderhoud aangebracht. Dat leverde in eerste instantie architecten op die tot aan de oplevering dachten; daar waren we toen mee bezig. Dat is gelukkig veranderd; architecten moeten

gebouwen ontwerpen die zich lang blijven verhouden tot de mens en die de invloed van de seizoenen kunnen weerstaan. Vandaar dat wij in IKC Rivierenwijk in Deventer met grote overstekken werkten; niet alleen om beschutte plekken te bieden, maar ook om de conditie van het hout en het schilderwerk goed te houden. Vandaar dat ik destijds als Rijksbouwmeester stelde dat een school een jaar in gebruik moest zijn geweest, voordat je hem kon beoordelen. We houden van nieuw; dus we reiken meteen een prijs uit, maar vaak aan gebouwen die zich nog niet hebben bewezen. Is het geen leuk idee om een prijsvraag te organiseren rond gebouwen die we in gesprek met de gebruikers na vijf jaar weer beoordelen? Behouden ze hun waarde, houden gebruikers er nog van en hoe doen de materialen het? Functioneert het voor de kinderen en leerkracht, behoudt het zijn uitstraling van ontvangend, fris en mooi gebouw? Daar is niet alleen de architect debet aan, maar ook de afdeling onderhoud. Dat bepaalt of het bestaansrecht heeft. De budgetten voor onderhoud zijn bijvoorbeeld niet afgestemd op hout. Hout vergt meer onderhoud dan beton. Als er aan de buitenkant van het hout iets gebeurt, is de school er vaak te laat bij. Slim is in dit verband dat het zich laat aanpassen, dat je er makkelijk op kunt ingrijpen, dingen kunt verplaatsen en duurzaam slim is voor groen, afvalstromen en mobiliteit. Een opdrachtgevers-architecten prijs; hoe hebben we het samen gedaan? Dat bepaalt de durability van het gebouw.” AANWEZIGHEID VAN SCHOONHEID “De vraag is of een gebouw betekenisvol is; het moet een bestaansreden hebben; dat is de aanleiding om te gaan ontwerpen. Op het moment dat het er staat, hoe inclusief het ook is, wordt duidelijk of het bestaansrecht heeft. Stel dat de functie waarvoor het gemaakt is verdwijnt, dan heeft een gebouw die functie niet meer, maar mogelijk wel bestaansrecht. Een schoolgebouw wordt in de tijd vanzelf een wijkgebouw of een woongebouw en blijft daarin voldragen zichzelf. Het gaat om het gevoel dat je krijgt wanneer je het benadert en denkt; dit gebouw gaan we nooit meer slopen. Onderschat dat niet; het bezoek aan musea is nog nooit zo groot geweest. We hechten aan de aanwezigheid van schoonheid, waarbij we op voet van gelijkheid worden geconfronteerd met iets dat ons iets doet. Veel woongebouwen beginnen op elkaar te lijken en voordat je het weet is het een optelsom van louter logica. Kinderen zijn super gevoelig voor eerste indrukken. We denken veel vanuit de ontmoeting, maar weinig vanuit de stilte en rust. Eén van de ambachtsscholen heb ik op een eiland bedacht, van waaruit de leerlingen naar de drukke maatschappij gaan. Grote mensen herinneren zich altijd iets van hun school. Ze herinneren een beeld, een gevoel, een ervaring. Dat draag je voor altijd mee.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

Ontwerpen met liefde

Foto Kees Rutten

Het eerste fysieke debat weer in het Bolidt Innovation Center in Hendrik-Ido-Ambacht. Een prachtige en inspirerende omgeving om over ontwerpen met liefde te praten. Met een paar echte experts en toehoorders die zich actief in de discussie mengden. Ontwerpen moet vooral integraal en partners moeten eerder met elkaar aan tafel.

Deelnemers debat:

e plek wordt steeds belangrijker. De verleiding om ergens te komen, te werken of te ontmoeten is een belangrijk thema in het ontwerp van gebouwen. Dan gaat het niet alleen om meubilair, maar om alle aspecten van de inrichting en logistiek van het gebouw, of om de relatie tussen binnen en buiten. Een mooie intro om met scherpe stellingen verder te ontleden. Corona leert ons dat mensen elkaar vooral fysiek willen ontmoeten Robert Aret: “Wat corona ons leert is dat mensen behoefte hebben aan interactie. Maar tegelijkertijd moeten we de mobiliteit ook aanpakken en hoeven niet meer het hele land door voor een vergadering.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Eric Wezenberg Karen Mulder Bianca Krijgsman Robert Aret Nicole Tieman Sibo Arbeek

ZENBER Architecten Gispen Eromesmarko Presikhaaf Schoolmeubelen Bolidt Moderator

Toehoorders: Marjolein Maatman Jos Hermans Sarah Heemskerk Bianca Scherpenhuyzen

Architect De Zwarte Hond Architect RoosRos architecten projectmanager abcnova Concept developer Ecophon

BESTUUR EN BELEID

Dat kan prima via Teams.” Karen Mulder: “De school is niet alleen een plek voor de inhoud, maar ook een plek voor rust en een plek om te studeren. Nu moeten we de balans zoeken tussen fysiek en digitaal werken en leren.” Bianca Krijgsman: “Je ziet tussen kinderen ook grote verschillen; de sociale leerling wil graag ontmoeten, het wat meer introverte kind kon prima met het thuis en online leren uit de voeten. Het is wel mooi dat je nu op maat het onderwijsproces kunt inrichten.” Eric Wezenberg: “Hybride leren blijft, maar verbinding is het sleutelwoord. Studenten hebben het elkaar op de campus ontmoeten en samen in het café hangen enorm gemist. Maar je kunt naast de fysieke les prima op You Tube lessen nakijken. Het op een hybride manier organiseren van het onderwijs heeft natuurlijk gevolgen voor het ruimtegebruik en de inrichting van het onderwijs.” Nicole Tieman: “Zeker; de busopstelling is niet meer de norm voor kennis overdracht, maar ruimten met een diversiteit aan werkvormen en elkaar ontmoeten juist weer wel.” Robert: “Vooral oudere docenten hebben het lastig, maar tegelijk leren we van het verleden. Nog maar een aantal jaren geleden gingen we van de flipover naar het digitale bord zonder dat er voldoende content was. Nu kunnen we niet meer zonder. De implementatie van innovaties kan snel gaan.” Jos: ”Onderwijs en bedrijfsleven werken steeds meer samen. Dat zorgt ook voor nieuwe competenties in het coachen. Ik zie de school als een showroom van vaardigheden. Daar heb je een groot plein voor nodig met daarnaast generieke ruimtes. Gebouwen en de inrichting van ruimten moet je adaptief benaderen.” Bianca Krijgsman: “Dat vraagt ook van docenten dat ze hun onderwijs anders gaan inrichten. De hele branche kan daar een belangrijke rol in spelen, door meer als adviseur en minder als leverancier te opereren.”

Zone College in Doetinchem Foto: Dennis Vloedmans in opdracht van Eromesmarko

Plekken die interessant zijn blijven dat ook in de tijd Bianca Krijgsman: “Eens, waarbij keuzevrijheid belangrijk is en plekken de verschillende activiteiten ook goed moeten faciliteren. Daarnaast is zo’n plek flexibel; het ene moment kun je er een ontspannen gesprek voeren, maar op een ander moment kan het een concentratieplek zijn. Gebouwen en plekken moeten dus mee kunnen bewegen en door de d iversiteit aantrekkelijk blijven.” “Diversiteit betekent ook meer kwaliteit en een verbinding met de omgeving”, vult Eric aan, “het sociale aspect moeten we niet onderschatten, vooral voor kinderen in de pubertijd. Voor het eerst verliefd worden, plekken in het gebouw waar je herinneringen aan hebt. Daar hoort die sociale component bij. Daarom pleit ik voor proeftuinen; waar we experimenteren met vormen van hybride en online onderwijs. Dat vraagt ook om een visie van de opdrachtgever, die moet begrijpen dat de inrichting meedoet in die ontwikkeling.” Karen knikt: “We moeten de lat hoger leggen en veel integraler inrichten, met oog voor daglichttoetreding, een gezond klimaat en goede installaties. Je moet prettige ruimtes maken die goed in elkaar zitten, daarmee creëer je toekomstbestendigheid. Het heeft niet alleen met meubels, maar ook met welbevinden, akoestiek en geborgenheid te maken.” Het functioneel inrichten heeft zijn langste tijd gehad, het gaat nu vooral om het faciliteren van activiteiten, zoals ontmoeten, ontspannen, concentreren en in groepen leren

RSG ‘t Rijks, Bergen op Zoom Foto: Presikhaaf Schoolmeubelen

Nicole: “Eens; we denken nog te veel in begrotingen en budgetten, waarbij aan het einde van het traject over de inrichting wordt gedacht. De mindset moet

SCHOOLDOMEIN

december 2021

anders; onderwijs gaat steeds meer om de beleving van de plek, waarbij we de gebruiksduur, het onderhoud en de exploitatie van een gebouw ook betrekken. Alles doet mee met de inrichting en dat begint al bij de constructie en installatie.” Karen: “We kijken steeds minder alleen maar vanuit de specifieke functie naar een vraag en dat betekent ook dat we vroeger in het traject mee moeten denken over het programma van wensen en eisen.” “De beleving is bepalend”, vult Eric aan, “ga je een harde vloer of juist iets zachts toepassen? Dat heeft ook weer effect op de akoestiek. Moet de entree de uitstraling van de lobby van een hotel hebben? Je ziet dat ruimtes van hufterproof naar studentproof zijn gegaan. Wanneer gebruikers betrokken worden en trots zijn blijft de ruimte ook mooi en aantrekkelijk. Het gaat om een combinatie van identiteit, sfeer en uitstraling.” Bianca Krijgsman vult aan: “In de Meshallen helpen studenten van de HAN ons om veranderende visies en ambities te vertalen naar innovatieve leeromgevingen. Wat kun je in een ruimte, hoe ga je om met tafel, stoel en whiteboard? Ook nemen we opdrachtgevers mee aan de hand van een klantreis, om ze bewuster te maken. Wat betekent bijvoorbeeld beweegvriendelijk leren voor de inrichting van een lokaal en wat betekent dat voor de organisatie van het onderwijs?” Robert knikt: “Wanneer je eerder aan tafel zit horen daar aan de voorkant goede adviezen en instructie bij. Hoe ga je bijvoorbeeld om met in hoogte verstelbaar meubilair?” Eric knikt: “Dat zagen we met de hype rond de skippyballen en trapfietsen. Het is even leuk en vervolgens wordt het niet meer gebruikt. We mogen daar kritisch op zijn.” Karen: “Daarom is het zo belangrijk dat de opdrachtgever een goede visie op het onderwijs heeft. Daar kunnen wij in meedenken.” Activiteit georiënteerd is het nieuwe functionele inrichten Marjolein: “Ook activiteitgericht is uiteindelijk altijd functioneel, want je wilt er iets mee bereiken. In Hellevoetsluis begeleiden we een KindCentrum zonder lokalen, waar de verschillende ruimtes in hoogte en materialen verschillen. In de zones met een hoog plafond vindt ontmoeting plaats, terwijl de ruimten met lagere plafonds voor concentratie en groepswerk geschikt zijn. Dan moet je per zone goed nadenken over akoestische maatregelen.” Nicole: “Daarom moet je op tijd visie en ontwerp naast elkaar leggen. Zeker wanneer gebouwen adaptief zijn. B ianca Scherpenhuyzen vult aan: “Eigenlijk gaan akoestiek, vaste en losse inrichting altijd samen. Akoestische kwaliteit hoeft overigens niet te betekenen dat het in een ruimte compleet stil moet zijn. Dit hangt sterk af van de activiteiten die er plaats vinden en daar stem je de akoestiek op af. Soms is een beetje reuring gewenst en dan wil je ook niet te veel absorberen.” Marjolein knikt: “Ik vind dat een

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Fontys Nexus Eindhoven Foto: Gispen

goed punt. Ik maak als architect mee dat al met de bouw begonnen wordt, zonder dat over de inrichting is nagedacht. Dat terwijl de opdrachtgever superhoge ambities had.”

“Diversiteit betekent ook meer kwaliteit en een verbinding met de omgeving”

Interieurarchitectuur wordt eigenlijk belangrijker dan de architectuur zelf Eric: “De basis moet goed zijn en dat begint met het gebouw. Dan heb je het over ruimtelijkheid, vides of plafondhoogte. Vervolgens ga je daar met de inrichting mee aan de slag. Een gebouw wordt een casco waar je vervolgens een inbouwpakket in zet.” Sarah Heemskerk: “Daar moet je dan integraal op aansluiten, maar dat wordt in de financiering lastig. Veel gemeenten hanteren de VNG-norm als uitgangspunt en door de scheiding van geldstromen in het funderend onderwijs kijken veel opdrachtgevers nog niet integraal naar hun exploitatie. Idealen zijn lastig wanneer het budget laag is.” Dan moet je als gemeente iets extra bieden”, reageert Marjolein, “in Groningen hebben we een aardbevingsbestendige school ontworpen met extra middelen uit de gemeente en de NAM. Daar zie je dat als je met elkaar iets moois en duurzaams wilt maken er veel meer mogelijk is.” Nicole knikt: “Daarom helpen we scholen ook met de mogelijkheid van een voorinvestering. Die betalen ze terug uit de exploitatie en ze hebben een duurzame vloer.” Sarah: “En mogelijk dat meer geïntegreerde contracten ook helpen, waarbij de markt eerder meedenkt in oplossingen. Daarmee prikkel je zowel opdracht gevers als marktpartijen.” Eric knikt: “En onze branche moet eerder als adviseur aan tafel schuiven; wij kunnen een enorme bijdrage leveren aan een gezonde, duurzame en vooral integrale leeren werkomgeving. De keuze voor materialen moeten we niet alleen aan de aannemer overlaten. Daar zijn wij juist expert in.”

BESTUUR EN BELEID

Nuenens College in Nuenen Foto: RoosRos Architecten

Hubertus & Berkhoff Amsterdam Foto: Roos Aldershoff Fotografie in opdracht van ZENBER Architecten

Circulair inrichten wordt de nieuwe norm in inrichting Eric: “Dat klopt en zie je ook steeds meer als uitgangspunt bij hbo-instellingen en universiteiten, waar het ook een imagokwestie is. Studenten kiezen ook bewust voor een duurzame onderwijs omgeving.” Karen: “Wij zijn als Gispen met circulariteit bezig en profileren ons ook zo. Voor veel opdrachtgevers is het nog een ambitie, maar wij weten hoe we het kunnen realiseren. En een circulaire inrichting kan ook een hele mooie inrichting zijn. Om te voorkomen dat gebruikt meubilair weggegooid wordt, vraagt de opdrachtgever steeds vaker om meubilair en lessets te refurbishen.” Bianca Krijgsman: “Lastig is dat de

component tijd steeds belangrijker wordt, waardoor de opdrachtgever veel kansen laat liggen. Hij moet zich eerder bewust zijn wat zijn ambitie betekent voor het proces rond bouw en inrichting.” Robert knikt: “Je merkt dat de beeldvorming rond circulariteit niet altijd klopt. Dan denkt een opdrachtgever dat het goedkoper is, omdat de materialen al klaar staan. We moeten het meubilair wel bewerken en verwerken, voordat ze weer ingezet kunnen worden. Circulair inrichten moet dus geen financieel gedreven keuze zijn.” Jos: “Als de boodschap helder is willen opdrachtgevers de stap maken. Circulair bouwen en inrichten heeft ook een educatief doel. Het is toch geweldig wanneer het gebouw een leermiddel is en je kunt vertellen dat een stoel een tweede leven heeft gekregen? Daarom gebruiken wij bij voorkeur hout uit de omgeving van het project en werken we met elektrische vrachtauto’s.” Nicole knikt: “Materialen zijn beperkt en we moeten de uitstoot terugbrengen. Dat maakt ook dat nieuwe materialen straks niet meer te betalen zijn. We moeten dus toe naar andere verdienmodellen en dat vraagt om ideologisch gedreven opdrachtgevers.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

ALS KINDEREN JE VAK ZIJN

Kindvak 2022 van 13 tot 15 januari 2022 De Kindvak en het Platform Onderwijs en Facilitair (POF) slaan de handen ineen en organiseren samen de Kindvak die van donderdag 13 januari tot en met zaterdag 15 januari in de Brabanthallen in Den Bosch wordt gehouden. Het belooft weer een interessante beurs te worden.

Gerbrig Reitsma

SCHOOLDOMEIN

erbrig Reitsma van Conexpo bv en organisator Thierry Trampe van het Platform Onderwijs en Facilitair (POF) organiseren samen de volgende Kindvak. Gerbrig: “De Kindvak bestaat al 25 jaar en is als beurs van oudsher sterk in de branches kinderopvang en primair onderwijs. Daarmee trekken we vooral exposanten die artikelen en diensten leveren die met kinderen te maken hebben. We merken nu dat zowel de bedrijven als ook de bezoekers behoefte hebben aan de managementlaag op facilitair niveau. Dat is precies het segment waar de POF zich als beurs op richt. Van oudsher trekt de beurs de inrichters, speeltuinleveranciers, veel opleiders en trainingsbureaus en inrichters van de buitenruimte en het groen. Nu wordt de volgende editie ook interessant voor bedrijven die meer de facilitaire kant belichten, naast ICT leveranciers, automatisering en de financiering voor de manager van een IKC en natuurlijk alle aspecten van het binnenklimaat. Door samen te werken bieden we nu een beurs voor een bredere doelgroep, waar de leerkracht en medewerker van het kindcentrum zich thuis voelt, maar ook de ICTer, leidinggevende en facilitair manager. Denk ook aan een thema als timemanagement vanwege de hoge werkdruk. Inmiddels hebben we al 75% van de beursvloer verkocht en lopen we qua bezoekers 15% voor op de vorige editie. In 2020 trokken we

december 2021

ongeveer 5.000 bezoekers en dat aantal zou nu ook mooi zijn. We zien bij andere beurzen dat mensen toch nog iets voorzichtig zijn. RELEVANTE THEMA’S “Naast het brede aanbod van exposanten spelen we ook op de actualiteit in”, legt Thierry uit; “zo komen relevante thema’s als spelen en bewegen aan bod, naast de inrichting van buitenruimte en gezond eten en leren. Daarnaast speelt de beurs in op de toekomst van het basisonderwijs en de kinderopvang. Groeien we door naar integrale kindcentra of zijn meer flexibele concepten mogelijk, afhankelijk van het aanbod in de omgeving?” Gerbrig vult aan: “De ontwikkeling naar een diversiteit aan vormen vraagt ook om een andere inrichting van het gebouw. Je kunt als leverancier vragen over meubilair niet meer alleen aanbodgericht benaderen. Daar horen thema’s als flexibiliteit, circulariteit en de pedagogische visie van de school bij. Daarnaast doet de inrichting van de buitenruimte steeds meer mee en dat raakt het thema vitaal en gezond en vooral bewegend leren. Flexibiliteit is een uitdaging van de toekomst voor het onderwijs en de kindcentra. Niet meer alleen beperken in de klas, maar overal en buiten. Die mindset ontstaat bij de leraren en directeuren, maar moet verder uitgewerkt worden. De ontwikkeling naar vormen van hybride onderwijs hoort daar ook

BESTUUR EN BELEID

Deelnemers debat: Ad Vos Ingvild Krikke-Besselink Jos van Zutphen Paul van Vliet Willem Butz Daan Josee

Voorzitter Vereniging Netwerk Kindcentra/bestuurder PIT Directeur Kindcentrum Rijnvliet Utrecht Directeur Speelleercentrum De Wijde Wereld in Uden Key accountmanager jonge kind van De Rolf Groep Algemeen directeur Boerplay Architect Maas Kristinsson architecten

bij. Wat kan online en waarvoor heb je echt de fysieke leeromgeving nodig, zeker voor de leeftijdsgroep van 0-12 jaar? Op de Kindvak kan de leerkracht en medewerker van kinderopvang of BSO daarom ook de klas voor de toekomst bezoeken. Het betreft een bestaand concept van OBS West in Capelle, waarbij de leerkracht samen met kinderen een uniek concept heeft bedacht en op de beurs daadwerkelijk les gaan geven.” Thierry: “We merken ook in het aanbod van exposanten en workshops van onder meer Jantje Beton dat zeker na corona de thema’s als gezondheid, veiligheid, ventilatie en een gezond binnenklimaat een belangrijke rol spelen. Daarom organiseren we tijdens de drie dagen ook presentaties en workshops, om de bezoeker maximaal te faciliteren. Je vindt er de laatste ontwikkelingen, maar kunt ook netwerken en met je beroepsgenoten kennis delen. OPENINGSDEBAT De Kindvak opent met een aansprekend debat met een aantal experts rond het thema: ‘De beste omgeving voor een doorlopende leeren ontwikkellijn’. Bezoekers zijn welkom en kunnen natuurlijk mee praten en hun eigen mening geven. Openings stellingen zijn: • Elke basisschool ontwikkelt zich tot kindcentrum • De ontwikkeling naar integrale kindcentra is logisch en vanzelfsprekend • Basisonderwijs en kinderopvang kunnen prima op verschillende locaties worden aangeboden • Scheiding in weten regelgeving en financiering maakt echte samenwerking onmogelijk • De praktijk laat al zien dat leerkrachten en medewerkers kinderopvang vanuit dezelfde pedagogische visie kunnen samenwerken • Vitaal en gezond bewegen is een voorwaarde voor een natuurlijke ontwikkeling • Een goede inrichting en architectuur faciliteert de doorlopende leeren ontwikkelingslijn.

“Flexibiliteit is een uitdaging van de toekomst voor het onderwijs en de kindcentra”

Het Kindvakmagazine is digitaal beschikbaar. Op de beurs zelf krijgt u het fysieke beursmagazine, met daarin het volledige aanbod weergegeven. Voor meer informatie en aanmelding bezoekt u de site van kindvak: www.kindvak.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ADV

Fontys R10 Eindhoven

Onderwijsgroep Tilburg

GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving is een prettige fysieke ruimte. De optimale onderwijsomgeving stimuleert en inspireert leerlingen om het beste uit zichzelf te halen. Docenten en andere medewerkers werken er met plezier én resultaat. Hoe creëert u een dergelijke omgeving? Gispen ontwerpt en realiseert vanuit visie en jarenlange ervaring onderwijsomgevingen die aansluiten bij het leren van nu én in de toekomst.

Rijn IJssel Wageningen

Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met de vraagstukken in uw branche. Interieurarchitecten, accountmanagers en projectleiders die inmiddels jarenlang samenwerken met onderwijsinstellingen. Van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Deze professionals denken graag met u mee over uw huidige situatie en helpen te anticiperen op toekomstige ontwikkelingen.

Verder praten met het Onderwijsteam? Neem contact op via info@gispen.nl

TU Delft

Houtkamp College Doetinchem

www.gispen.com/nl/onderwijs | www.roomtolearn.nl

Column

Kort nieuws Cultuureducatie MBO Cultuureducatie is op het voortgezet onderwijs al lang onder deel van het vakkenpakket. Op het mbo zijn de eerste stappen gezet: Demissionair minister van OCW Ingrid Van Engelshoven heeft besloten een pilot te starten met budget voor de MBO Card van CJP, die studenten op het mbo makkelijker toegang geeft tot kunst en cultuur.

DE LEEROMGEVING VAN MORGEN – ETHIEK

oor dit besluit kan iedere mbo school in Nederland zich dit schooljaar via mijn.cjp.nl/registreren aanmelden voor de MBO Card en hun studenten een gratis MBO Card geven. Met die pas krijgen de studenten bij vrijwel alle culturele instellingen in de regio én in het hele land CJP korting. En die is vaak beter dan de generieke studentenkorting. De MBO Card stimuleert cultuur educatie op het mbo. Het informeert en inspireert de studenten om culturele activiteiten te ondernemen en te onderzoeken via haar communicatiekanalen. En als extraatje ontvangen ze daarnaast ook korting op producten die studenten nu eenmaal nodig hebben zoals computers, sportartikelen of kleding. Voor veel vakopleidingen is creativiteit een basisvoorwaarde; het gaat immers vaak over hoe je iets voor elkaar kunt krijgen. Het leren denken in mogelijkheden en het bekijken van alternatieven maakt vak experts beter. Kunst en cultuur is bij uitstek een onderdeel van het onderwijs dat die eigenschappen in zijn DNA heeft. Maar kunst en cultuur kunnen ook bij het vak burgerschap ervoor zorgen dat moeilijke thema’s inzichtelijk en bespreekbaar worden gemaakt. De inzet is dus veelzijdig, maar in alle gevallen waardevol voor de mbo student. Ga voor meer informatie over cultuureducatie op het mbo naar http://educatie.cjp.nl/cjp-in-het-mbo.

Technologie, technologie en technologie is een trend die zichtbaar is in alle sectoren van de samenleving. Corona heeft een versnelling gebracht in de toename van ICT robotica. Vooral technische bedrijven draaiden op volle toeren in de Corona periode en de productie stagneerde bij het uitvallen van hun vakprofessionals. Scholen hadden hun vizier gericht op online lesgeven wat voor veel docenten een stevige uitdaging was. De hectiek van de dag was leidend en sloopte veel gewaardeerde collega’s in het onderwijsveld. Ondertussen konden onze leerlingen geen stage lopen en draaide het technische bedrijfsleven door en investeerde in producten procesautomatisering mede ook doordat er gewoon ‘geen’ vak professionals meer waren. Al met al heel veel dynamiek en wat brengt dit voor de toekomst van het beroepsonderwijs? Interessant is verder wat het effect is op de organisatie en inrichting van de leeromgevingen. De fysieke leeromgevingen binnen de scholen krijgen nu ook een versnelde doorontwikkeling met technologie als aanjager. Inderdaad past hier het woord aanjager bij, maar vervolgens is de vraag hoe het onderwijs deze ontwikkeling zelf gaat faciliteren en implementeren: ‘wat heb je nodig, wie gaat dit doen, waarmee, hoe en wanneer? Dat zijn vragen die structureel aandacht nodig hebben. Bij technologie hoor ik bijna dagelijks van docenten: ’wat is er al voor mijn vakgebied’ en ‘hoe ga ik dit implementeren en hoever ga ik hiermee?’ Er is dus heel veel onduidelijkheid in het veld, zowel op onderwijskundig, organisatorisch als technisch (hard- en software) gebied. Ons advies is: pak dit binnen de school ontwikkelingsgericht aan en zoek collega’s op die al met deze technologische toepassingen werken. Stel daarbij steeds ook de vraag: ‘wat kan ik ermee en hoever willen we eigenlijk gaan met technologie?’ Het antwoord op die vragen is essentieel, vooral ook omdat technologie ook zijn grenzen heeft. Het samen bepalen van deze grens bepaalt ook de ethiek van technologie en de inpassing ervan in het onderwijs! En onderwijs gaat over professionele docenten die de generatie van morgen de nodige skills, maar ook normen en waarden van goed en verantwoord burgerschap moet bijbrengen. Ik wens u veel wijsheid toe. Adri Pijnenburg | Pijnenburg Techniek Scouting Trendontwikkelaars & experts vmbo mbo Techniek en Technologie www.pijnenburgpts.nl

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Nominaties Schoolgebouw van het Jaar 2021 Als onderdeel van de Architectenweb Awards 2021 wordt in november van dit jaar de prijs voor Schoolgebouw van het Jaar uitgereikt. In deze categorie heeft de jury vier projecten genomineerd. De onafhankelijke jury bestaat dit jaar uit architect Gijs Baks (Space Encounters), architect Suzanne Ellis (Brique Architecten), architect Ingrid van der Heijden (Civic Architects), architect Eline Strijkers (DoepelStrijkers), architect Frederik Vermeesch (Rijnboutt) en ontwikkelaar Silvie Bruijning (Kondor Wessels Vastgoed).

e inzendingen voor de prijs van Schoolgebouw van het Jaar 2021 zijn alle beoordeeld op een aantal punten. Allereerst ‘maatschappelijke relevantie’ – in hoeverre biedt het project een antwoord op actuele maatschappelijke vraagstukken en hoe vertaalt zich dat in het concept van het gebouw? Ten tweede ‘vakmanschap’ – in hoeverre is het concept, dat aan de basis van het ontwerp staat, consequent en door de lagen heen

uitgewerkt en gematerialiseerd? Ten derde ‘vernieuwing’ – in hoeverre levert het project een bijdrage aan de ontwikkeling van het vakgebied, met bijvoorbeeld een nieuwe gebouwtypologie, de omgang met ruimtelijkheid, circulariteit, of rol van de architect? De prijswinnaar is: Fontys Hogeschool, Campus Rachelsmolen Eindhoven, gebouw R10.

ECTOR HOOGSTAD ARCHITECTEN Fontys Hogeschool, Campus Rachelsmolen Eindhoven, gebouw R10 Fontys R10: campusarchitectuur in optima forma Het nieuwe R10-gebouw is connectief, flexibel en bijzonder duurzaam ontworpen. Het is daardoor een echt kennislandschap, een u itnodigende en inspirerende plek waar studenten, docenten en lokale bedrijven samenwerken aan kennisdeling en -ontwikkeling. De verdiepingen zijn volledig vrij indeelbaar en adaptief, door een driebeuks layout en royale, 4,5m hoge verdiepingen. Daardoor zijn ze geschikt voor snel veranderend onderwijs. De eerste bewoners – Fontys ICT, Pulsed en Fysiotherapie – gebruiken elk het flexibele gebouw op hun eigen manier, van traditionele instructieruimten tot grote open studielandschappen. De uitnodigende entree onder cascaderende overstekken ligt aan het hart van de campus en de diagonale multifunctionele ‘boulevard’ verbindt alle v erdiepingen met elkaar en door een volledig transparante gevel met het groene hart van de campus. Als tegenhanger van het entree-overstek loopt het gebouw aan de westzijde terrasvormig op, daardoor heeft elke verdieping zijn eigen groene verbinding met de centrale buitenruimte. Duurzaamheid en circulariteit staan centraal in het ontwerp. De energiebehoefte is zeer laag, onder meer door de oriëntatieafhankelijk ontworpen gevels. Het materiaalgebruik is zo circulair mogelijk, zowel in de gevels als het interieur, met onder meer een biobased gevelafwerking en Dubokeur binnenbladen. Innovatief is het computergestuurde, klimaatadaptieve waterretentiedak, dat zorgt voor extra koeling en rendement-optimalisatie van de zonnepanelen. www.ectorhoogstad.com.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

MOKE ARCHITECTEN - DE WERELDBURGER Het gebouw van basisschool de Wereldburger in Amsterdam komt opnieuw tot bloei. “De school uit 1965 koos niet voor nieuwbouw, maar voor hergebruik van het oude betonnen skelet, aangevuld met een geraamte van hout”, vertelt architect Gianni Cito. Hij ontwierp een circulair en bijna energieneutraal gebouw dat aanvoelt als een leeren speelpaleis. De ruimtes in het nieuwe schoolgebouw zijn open en organisch. Elke ruimte kan zomaar gebruikt worden om te leren, te spelen of even te chillen. De centrale hal heeft letterlijke en figuurlijke speelruimte op de grote trappen, onder de trappen, ervoor en op de balustrades. “Elke leeftijdsgroep heeft een eigen opgang en elke leraar heeft de mogelijkheid om de leerlingen, individueel of in groepjes, aan het werk te zetten. In de klas, tussen de lokalen, bij de ramen of in de gangen.” Niet alleen de oude schoolstructuur is hergebruikt, ook de nieuwe bouw materialen vinden hun oorsprong in andere gebouwen, zoals vloerdelen, trappen, plafonds, deurklinken en wastafels. Het schoolgebouw leeft en maakt de kinderen bewust van de herkomst van materialen. De nieuwe stalen buitengevel met verdiepingshoge ramen geven de school een lichte en robuuste uitstraling. Het interieur is vooral van hout: de tafels, stoelen, kasten, de keuken, alles is mee-ontworpen. De 150 zonnepanelen op het dak leveren bijna alle benodigde energie. Het bestaande gebouw uit 1965 werd door de jaren heen sterk verwaarloosd. Zo werd een hoog hek om de school geplaatst. Dit maakte het gebied onvriendelijk en onveilig en kinderen waren letterlijk verstopt achter tralies. De hekken zijn in overleg met de gemeente Amsterdam verwijderd. Er is nu een brede stoep aangelegd waarbij het gebouw aansluit aan de openbare ruimte. De school wordt onderdeel van de wijk en sluit naadloos aan bij het openbare park. www.mokearchitecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ATELIER PRO – BRITISH SCHOOL OF AMSTERDAM The British School of Amsterdam koos ervoor om in een historische strafgevangenis in de buurt van het Vondelpark (Schinkelbuurt) te transformeren en haar drie verspreid l iggende scholen (Early years, Juniors en Seniors) samen met maatschappelijke voorzieningen er in onder te brengen. Atelier PRO won de opdracht, samen met Van Hoogevest Architecten en Buro Sant en Co om ‘de functie van het gebouw waar iedereen uit wil om te draaien naar een school waar iedereen wil blijven’. Inmiddels is het stoere baksteengebouw opgeleverd en is naast de 6.762m2 renovatie van het gemeentelijk monument 7.361m2 nieuwbouw op een harmonische wijze toe gevoegd. De architectonische opgave was een uitdaging. Het gesloten en introverte karakter van de gevangenis moest worden verenigd met de op de wereld gerichte geest van het onderwijs. De logistiek en routing binnen de oude gevangenis werd gebruikt als basis en daaraan werden de nieuwe programma onderdelen geplakt. Elke bouwdeel of vleugel van de gevangenis is een eigen school. De centrale hal is het ontmoetingspunt voor iedereen, de hallen in de vleugels voor de verschillende scholen. Voor de bestaande bouwdelen creëerden we parallel daaraan een nieuw bouwdeel met alle onderwijsruimten. De cellen werden zo voorportalen of tussenruimten tussen de verkeersruimte en onderwijsruimten. Het onderwijslandschap voor de verschillende scholen werd gezoneerd in plekken met rust en concentratie, plekken met samenwerken in ontspannen sfeer en plekken om te ontmoeten. www.atelierpro.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

NIEUWE ARCHITECTEN Vernieuwing Koning Willem I College Onderwijs boulevard 3 in ‘s-Hertogenbosch Fotografie: Stijn Poelstra Nieuwe Architecten kreeg de opdracht om het bestaande complex van 22.000m2 met technisch onderwijs van het Koning Willem I College aan de Onderwijsboulevard in ’s-Hertogenbosch zichtbaar te maken. Daarbij moest het een gebouw worden wat als duurzaam voorbeeld dient voor de studenten, de nieuwe generatie technische vakmensen. Het Entreegebouw is het nieuwe visitekaartje en vertaling van deze wens geworden. Het toont de mogelijkheden van hout als ‘cutting-edge’ constructiemateriaal in een bijzondere hoofddraagconstructie voor zowel een prettig en gezond gebouw als een sterk en duurzaam

karakter naar de stad. Het laat de mogelijkheden zien van circulair materiaalgebruik, hoge flexibiliteit, aanpasbaar in de toekomst, een gebouw om in te leren en een gebouw om van te leren. Het gebouw is ontstaan vanuit de wens voor een fl exibel gebouw, wat jaarlijks aangepast kan worden aan de wensen voor het geven van het beste onderwijs. Een vrij indeelbaar gebouw met hoge modulariteit ontworpen op waarde van materiaal en het vasthouden hiervan in de levensduur van het gebouw. Een leesbaar gebouw met zichtbare installaties, techniek en verbindingen van materialen. Nieuwbouw die verbindt en nieuwe functionaliteit aan het bestaande complex toevoegt. Een gebouw met plezier ontworpen om met plezier in te leren en verder te ontwikkelen. www.nieuwearchitecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

INTERIMMERS IN BEELD

Tekst en fotografie: Esther Pasman

Wederzijds vertrouwen Op de vraag wat de kracht van het team in de nieuwbouw van het Leonardo College was, is het antwoord van alle betrokkenen eenduidig: “Wederzijds vertrouwen, want dan ontstaan mooie dingen.”

vlnr Dick van Ruiten, Evelien Ruiter, Wim van der Veer

I “Per fase is duidelijk met elkaar afgestemd waar de behoefte aan kennis en expertise ligt”

SCHOOLDOMEIN

CSinterim sprak met Wim van der Veer, rector van het nieuwe Leonardo College in Leiden en Evelien Ruiter, facilitair manager. Wim is vanaf 2016 betrokken bij het Leonardo College en het is zijn 3e school waar hij mede verantwoordelijk voor is. Het oude gebouw was gedateerd en dat leverde beperkingen op. Er was een aantal uitdagingen; geld, omwonenden en weinig grond ter beschikking. Door de bewoners te betrekken zijn er mooie samenwerkingen tot stand ge komen. Zo heeft een bewoner die werkzaam is bij Naturalis aangeboden om samen met de leerlingen na te denken over biodiversiteit. In dit project is samenwerken en samenleven vanuit een maatschappelijke verantwoordelijkheid de sleutel van het hele communicatieproces. De prachtige ‘talking walls’ trekken de aandacht. Het bedrijf ARTvertisements is het creatieve brein achter dit ‘Leidse Avondmaal’. Een combinatie van verleden en heden met markante personen zoals Leonardo da Vinci, Albert Einstein te midden van onze toekomstige Einsteins. De details zijn verrassend; een roodborstje, een vallend kopje koffie en een IPhone. Evelien: “Het betreft verder een bijna energieneutraal gebouw. Zo past de school zonnepanelen toe, worden recyclebare en duurzame materialen gebruikt en kan het in de toekomst makkelijk worden aangepast, op basis van nieuwe inzichten.”

december 2021

BEHOEFTE AAN KENNIS “Samen met de uitvoerder Niels Veenman van aannemer Lithos is er een goed georganiseerd team neergezet waar iedereen zijn bijdrage aan levert”, vertelt Wim. “Per fase is duidelijk met elkaar afgestemd waar de behoefte aan kennis en expertise ligt. Arjen Huiden van ICSadviseurs heeft zijn rol in de voorfase opgepakt, om het voorlopig ontwerp en de aanbesteding goed te regelen. In de bouwbegeleiding sloot de kennis van interimmer Dick van Ruiten als project leider en directievoerder heel goed aan bij onze wensen.” Dick knikt: “Mijn rol is om de belangen van de opdrachtgever te behartigen en het bouwproces in goede banen te leiden. Hierbij is communicatie van groot belang, ook omdat de inzichten gaandeweg wat kunnen veranderen. Het voorlopig ontwerp heeft bijvoorbeeld een complete make-over ondergaan. De school had eerst dakterrassen op het dak van de derde verdieping gepland. Vanwege wensen rond duurzaamheid moest deze wens plaats maken voor zonnepanelen. Vervolgens hebben we in de ruimte om het gebouw plek voor de terrassen gecreëerd, waardoor vooral de zuidgevel behoorlijk is aangepast.” Vrijdag 24 juli was de feestelijke opening en op 1 september 2021 is het gebouw officieel geopend door de wethouder. Inmiddels hebben de leerlingen en docenten het nieuwe gebouw in gebruik genomen. Kijk voor meer informatie op www.icsinterim.nl.

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

CORONACRISIS CREËERT MOMENTUM VOOR ICT

Een parallel tussen de zorg en het onderwijs De coronacrisis maakt het belang van goede ict haarfijn duidelijk. De parallel tussen zorg en onderwijs is evident. Ook binnen het onderwijs is sprake van een digitale transformatie, waar als gevolg van de coronamaatregelen een fikse versnelling aan is gegeven.

irk-Jan Schoneveld legt uit hoe dit zich ontwikkelt binnen de zorg, zijn ervaringen zijn in dit artikel opgenomen en door hem eerder gepubliceerd. Zijn collega Leonore Das vraagt zich af of deze ontwikkelingen vergelijkbaar zijn met het onderwijs: “Een rondgang bij onderwijsinstellingen leerde ons dat veel instellingen de structuren al klaar hadden staan, maar dat de coronacrisis als een vliegwiel voor het gebruik ervan heeft gewerkt. Daar is het onderwijs overigens niet uniek in. De digitale transformatie bij zorgorganisaties ontwikkelt zich rap en dat is ook zichtbaar in het bestedingspatroon.” In de zorg bedroegen de ict-kosten in 2020 4,2 procent van de totale kosten, een kleine stijging ten opzichte van 2019. Binnen het onderwijs is eenzelfde stijging waar te nemen. Gemiddeld stijgen de kosten een 4,5% per jaar (Bron: ICT monitor MBO). Ook de ICT benchmark hogescholen van Berenschot laat een vergelijkbare trend zien. INFORMATISERING IN DE ZORG EN ONDERWIJS Dirk-Jan: “Waar in het verleden de nadruk vooral lag op automatisering, wint informatisering nu sterk aan terrein. Denk hierbij aan data gedreven sturing. Concrete voorbeelden binnen de zorg zijn data- toepassingen om wachttijden te verkorten of het

optimaliseren van beddencapaciteit.” Leonore: “De datagedreven sturing in het onderwijs richt zich op het beter gebruik van studiedata voor verschillende doelen. Concreet voorbeeld is het sturen op studiesucces van studenten. De huidige coronacrisis heeft laten zien dat binnen het onderwijs de bestaande monitors functioneel bleken om de effecten op studiesucces te volgen en bij te sturen. De verruiming van de BSA (bindend studieadvies) voor het hoger onderwijs leidde ertoe dat er meer studenten de studie voort konden zetten na het eerste jaar. Uit eindelijk blijkt uit de monitor dat deze studenten na het 2e jaar niet massaal uitvallen, zo vertelde één van de gesprekpartners. Wel is duidelijk dat het sturen op studiesucces van studenten, veel genuanceerder is dan het sturen op verkorting van wachttijden. Er is echter bij beiden aandacht voor het welzijn van de patiënt of student.” IT-VEILIGHEID HOOG OP DE AGENDA “Informatieveiligheid en cybersecurity staan prominent op de agenda”, legt Dirk-Jan uit, “veilige en beschikbare ict-voorzieningen zijn noodzakelijk voor het functioneren van de organisatie, ook omdat de afhankelijkheid van ict steeds groter wordt. Dat vereist meer dan ooit goed continuïteitsbeheer. Storingen, ict-veiligheidsproblemen en datalekken

SCHOOLDOMEIN

december 2021

kunnen namelijk vervelende gevolgen hebben.” Eerder meldde de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) dat 28 procent van alle datalekken uit de zorgsector afkomstig is, waarmee de zorgsector in de top 3 van sectoren met de meeste datalekken staat. De meeste datalekken worden veroorzaakt doordat persoonsgegevens naar een verkeerde ontvanger gaan. Het

ware as a Service, SaaS) die vanuit de cloud wordt ontsloten. Die flexibele constructies bieden bovenal professionaliteit en wendbaarheid om op te schalen of af te schalen, iets waar binnen de zorg veel behoefte aan is.” Een korte inventarisatie bij onderwijsinstellingen laat zien dat deze trend ook daar waarneem-

onderwijs heeft met 4% van alle datalekken hier minder mee te maken. Het onderwijs heeft meer en meer te maken met hacking, malware of phishing- incidenten. Het onderwijs volgt daar de zorg meer op de voet (11% versus 13%), zo blijkt uit het jaarverslag van de AP.

baar is, maar dat er grote verschillen zijn tussen onderwijsbesturen. Een grote universiteit heeft deze ontwikkeling vaak verder doorgevoerd dan een kleiner onderwijsbestuur in het primair onderwijs. Ook binnen die sector zijn er weer duidelijke verschillen tussen de besturen. Eén van de factoren die invloed lijken te hebben is dat het zicht op het gebruik van applicaties en een overzicht van licenties door decentralisatie ontbreekt. Simpelweg is dus niet bekend welke abonnementen lokaal zijn afgesproken en is de verwachting dat er – ondanks het feit dat deze toepassingen zelf state-of-the-art zijn – een hoge mate van redundantie is van in gebruik zijnde applicaties.

GROEI VAN CLOUD SERVICES “De ICT Benchmark Care van Berenschot laat zien dat zorgorganisaties steeds meer gebruik maken van flexibele constructies”, vertelt Leonore; “de traditionele Microsoft-infrastructuur wordt langzamerhand op meer en meer plekken vervangen door cloud oplossingen. Ook leveranciers van applicaties bieden steeds vaker hun software aan als een dienst (Soft-

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING

NIEUWE STURINGSVARIANTEN Dirk-Jan: “Met de toename van cloudoplossingen verschuiven de klassieke ict-beheertaken naar de leveranciers. De rol van de eigen ict-organisatie bestaat meer uit het bieden van functionele support en regievoering en integratie van diensten die uit de cloud worden afgenomen. De uitdaging die zorg

“De huidige coronacrisis heeft laten zien dat binnen het onderwijs de bestaande monitors functioneel bleken om de effecten op studiesucces te volgen en bij te sturen”

organisaties voor zichzelf zien, is om hier goed op te sturen en regie op te voeren.” VAN CAPEX NAAR OPEX “De opmars van flexibele constructies betekent dat zorgorganisaties overstappen van een model dat is gebaseerd op zelf investeren met kapitaaluitgaven (capital expenses oftewel Capex) naar een model op basis van operationele kosten (operational expenses oftewel Opex). Dat is vanuit financieel oogpunt niet minder dan een revolutie, die de kostenbeheersing in beginsel ten goede komt. Ander voordeel is dat IT-projecten sneller kunnen starten of eindigen, omdat vooraf geen eigen investeringen meer nodig zijn.”

BEPERKING VAN KOSTEN Leonore: “Een interessante constatering vanuit de ICT benchmark zorg was dat vooraf verwacht werd dat zorgorganisaties met een hoger SaaS-aandeel lagere beheerskosten zouden hebben. Dat bleek niet duidelijk het geval. Online software betekent immers dat kosten voor onderhoud in het contract zijn inbegrepen. Minder applicaties binnen de eigen werkomgeving betekent daarom minder werkzaamheden voor het interne beheer. Ditzelfde vraagstuk speelt binnen het onderwijs ook, waarbij specifiek bij het onderwijs het gebrek aan overzicht van licenties mogelijk hierop versterkend werkt.” MINDER KOSTENTRANSPARANTIE “De toenemende vraag naar flexibele contract vormen brengt ook andere financieringsconstructies met zich mee, veelal gebaseerd op gebruik (pay as you go). Hoewel dat de kostenvoorspelbaarheid vergroot, is de kostenopbouw minder transparant. Zo zijn het beheer van werkplekken, de hosting van applicaties en bedrijfsdata vaak onderdeel van één overkoepelend contract. De prijs laat zich dan lastig vergelijken met een traditionele financieringsconstructie waarbij je meer zicht hebt op de afzonderlijke kosten componenten. Dat maakt het moeilijker om de marktconformiteit van de ict-kosten te beoordelen en om het bestedingsniveau te vergelijken met zorgorganisaties die werken met een andere mix aan financieringsconstructies.” UITGELEZEN KANS Dirk-Jan en Leonore zijn het er over eens dat de coronacrisis het belang van goede ict haarfijn duidelijk maakt: “Bijvoorbeeld als het gaat om het faciliteren van thuiswerken en digitaal overleg. Dat leidt tot een hernieuwde waardering voor de ict. Waar deze voorheen vooral als kostenpost werd gezien, wordt nu de toegevoegde waarde prominenter zichtbaar. Dat biedt momentum. Vooral voor organisaties die een inhaalslag hebben te maken, is dit een uitgelezen kans om de digitale transformatie te versnellen. Het inzicht krijgen in toegevoegde waarde begint met het krijgen van overzicht. Welke investeringen heeft de instelling gedaan? Vaak wordt doelmatigheid aangehaald als focus van onderzoek. Daarbij wordt er gemakshalve van uitgegaan, dat de investeringen al passen bij het beleid en de voorgenomen uitkomsten doeltreffend zijn.” Parallel met de ICT benchmark zorg en hoger onderwijs, start Berenschot met de ICT benchmark funderend onderwijs. Deze benchmark geeft u inzicht in de omvang en samenstelling van uw IT kosten. Kijk voor meer informatie op www.berenschot.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Laurens Kuiper

IKC BORGMAN OOSTERPARK ONDERDEEL VAN DE WIJK

Nieuw gebouw faciliteert eigen leerroute voor elk kind

Aan de Klaprooslaan in Groningen is in augustus 2021 het nieuwe IKC Borgman Oosterpark geopend! IKC Borgman Oosterpark is een integraal kindcentrum met kinderopvang van SKSG en school van Openbaar Onderwijs Groningen onder één dak. Het gebouw draagt bij aan een natuurlijke ontwikkeling.

“We hebben de akoes tische op lossingen in de plafonds gebruikt om een onder wijskundige zonering aan te brengen” 28

“K

SCHOOLDOMEIN

inderen kunnen hier de hele dag terecht voor een compleet dagprogramma. We zijn van 7 tot 7 open en daarmee willen we de beste omstandigheden bieden voor de optimale ontwikkeling van ieder kind en op die manier bijdragen aan gelijke kansen voor alle kinderen.” Aan het woord is directeur Laura Schaap van IKC Borgman Oosterpark. S chooldomein praat verder ook met Tom Warmels, beleidsadviseur Huisvesting & Facilitair van Openbaar Onderwijs Groningen, projectarchitect Kasper Niezen en sales manager Ecophon Peter Hoekstra. Laura licht toe: “Bij alles wat we doen staat het belang van kinderen centraal. Er wordt met veel interesse naar ons gekeken. Voor veel ouders en bezoekers is hier alles anders dan wat ze normaal kennen. We komen uit een traditioneel gebouw met gangen en lokalen, waar er geen ruimte was voor onze vernieuwende visie. Stilzitten hoeft niet meer; hier mag je leren, spelen en jezelf op je eigen manier

december 2021

ontwikkelen. Vanaf de eerste dag hebben we aan gedragsverwachtingen gewerkt. Eerst met de medewerkers; hoe willen we dat het gaat, waar komen kinderen binnen en wat verwachten we van ze. Het nieuwe IKC biedt ons de kans om vanaf de eerste dag een nieuwe cultuur te vormen met een veilig pedagogisch speel-, leeren werkklimaat. We willen een huiselijke sfeer en ook een thuis bieden waar iedereen zich fijn en verantwoordelijk voelt. Buiten kun je lekker in het zand spelen, binnen trek je s loffen aan. Dat geeft iets huiselijks; je gaat automatisch zachter lopen en het is geluid dempend. Kinderen mogen op veel verschillende manieren zitten, lezen en hangen, net als thuis. Daarom zijn er veel verschillende plekken en manieren om te spelen en te werken. Zo zijn er statafels, treinzitjes en zitplekken in de vensterbank. Ook liggen er veel kleden waarop kinderen kunnen spelen. Zijn kinderen aan het werk dan zit je aan een tafel.”

VISIE EN ONTWERP

INTEGRAAL PLAN Kasper: “Het begon ooit met een architectenselectie, waarbij we met landschapsarchitect wUrck, constructeur Dijkhuis en installatie adviseur 1232 hebben ingeschreven. De vraag was om een combinatie van appartementen en een school te maken. Wij keken hoe we met behoud van de kwaliteiten van de buitenruimte twee gebouwen konden ontwikkelen die zich naar de plek zouden voegen en een relatie met het Oosterpark zouden aangaan. De al aan wezige groene structuur in de wijk loopt door over het school- en appartemententerrein. Het school- en het appartementengebouw worden naast elkaar gebouwd en hebben een eigen uitstraling, maar zijn architectonisch overduidelijk familie van elkaar. Zowel de school als het wooncomplex worden aardbevingsbestendig gebouwd. Het IKC Borgman voelt ‘groen’ door de zachte overgang tussen binnen en buiten. Het gebouw bestaat uit drie lagen en valt door zijn ronde vormen op. Het speelse metselwerk in de muren wordt afgewisseld met mooie houten vlakken. Door de beide gebouwen wat te draaien en de hoeken af te ronden lopen de buitenruimtes tussen de gebouwen door en worden door de organische ronde vormen mooie openingen gecreëerd. De appartementen hebben een rode steen en het IKC een gele steen, maar je kunt door de verwijzingen in de vormentaal goed zien dat het een integraal plan is.

AKOESTIEK ALS ZONERING Kasper: “Als invulling van de onderwijsvisie kent de school geen lokalen en traditionele gangen. Leer pleinen en verkeersruimten lopen in elkaar over. Een grote tribunetrap verbindt de bouwlagen. De leerpleinen liggen aan de voorzijde van het gebouw en bieden uitzicht over het park. Bij zo’n vrije plattegrond is akoestiek natuurlijk essentieel. We hebben ons daar vooraf uitgebreid over laten adviseren. We hebben de akoestische oplossingen in de plafonds gebruikt om een onderwijskundige zonering aan te brengen.” “De doorlopende leerpleinen hebben een akoestisch baffle plafond, de zogenaamde Ecophon Solo baffles, waardoor ook een mooi ruimtelijk gevoel ontstaat”,

WIJKONTWIKKELING STIMULEREN “Dit IKC past in de ontwikkeling van een aantal IKC’s in de stad, waarbij de gemeente tegelijk de wijk ontwikkeling wil stimuleren. IKC Borgman Oosterpark bestaat uit twee organisaties, maar aan de voorkant wordt vanuit dezelfde visie samengewerkt. Het is gebouwd voor 400 kinderen en 16 groepen, vier KDV ruimten en de BSO die vanuit het onderwijsgebied werkt”, vertelt Tom. “Wij vonden het als Openbaar Onderwijs Groningen ook wel spannend hoe de visie van het team in het gebouw verteld werd. Het is een open plattegrond, maar we vonden het wel belangrijk dat het flexibel was, zodat we het op termijn eventueel makkelijk kunnen aanpassen.” Laura vult aan: “De omgeving is heel belangrijk; wat kunnen wij voor de wijk betekenen en andersom. De Oosterparkwijk kent een diverse en multiculturele populatie. Daar willen wij met dit IKC een passend antwoord op geven. We zijn begonnen met de vraag: wat is de bedoeling van onderwijs van 0-12 jaar en wanneer hebben wij het goed gedaan? Is dat de hoogste Cito-score of dat het kind zichzelf leert ontdekken op alle vaardigheden in de breedste zin. Het gaat niet alleen om meetbare resultaten, maar zeker ook om merkbare resultaten. Daar horen kennis- en talentontwikkeling bij, maar ook eigenaarschap leren nemen en zorg voor jezelf en de wereld om je heen.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw IKC Borgman Oosterpark Groningen Opdrachtgever OOG in samenwerking met de gemeente Groningen Architect KAW Architecten Akoestiek Ecophon Inrichting Gispen Aannemer Rottinghuis Aannemingsbedrijf BVO circa 2.600 m2 Stichtingskosten € 7.322.400,- exclusief aardbevings bestendigheid Ingebruikname Augustus 2021

SCHOOLDOMEIN

legt Peter uit, “op die manier ervaar je op de leerpleinen meer hoogte. Naar de gevel hebben we in de akoestische plafonds meer beschutting aangebracht; daar zie je de meer gesloten akoestische Ecophon Focus E panelen. Een school met een open plan is akoestisch gezien een uitdaging. We hebben in een vroeg stadium met de architect mee kunnen denken over de beste invulling, dat is een groot voordeel. Dat geldt zowel voor de visuele uitstraling als voor een optimale akoestiek.” Kasper: “Verder hebben we in de ruimte bouwkundige afscheidingen zoals bergingen en toilethokjes aangebracht, maar in de basis zijn er geen muren gezet.” “Vanuit die openheid zijn we ons onderwijs gaan organiseren”, legt Laura uit, “we hebben ongeveer 400 kinderen, dus traditioneel 16 groepen. Elk kind heeft een eigen stamgroep, waar het de dag begint; van daaruit kan het uitwaaieren. Zo zijn we de plattegrond gaan invullen en zijn de leerpleinen en plekken gevormd. We zijn tevreden over de akoestiek, maar moeten nog wel wennen hoe we ons door de ruimte bewegen. Je kunt niet zeggen; we gaan even zingen, want daar hebben anderen dan last van. Leerkrachten en kinderen moeten dus rekening met elkaar houden. Daarom hebben we ook een lokaal waar het of stil is of waar lawaai gemaakt mag worden. Aan dit concept zitten natuurlijk ook nadelen, maar alles heeft met gedrag te maken en dat kun je aanleren. De voordelen zijn natuurlijk legio.”

december 2021

vlnr. Laura Schaap, Kasper Niezen, Tom Warmels en Peter Hoekstra

AARDBEVINGSBESTENDIG Kasper: “Het is daarnaast ook een aardbevingsbestendige school met speciale windverbanden. Beide gebouwen zijn ontworpen met een zeer lage energiebehoefte. Daarnaast zijn de exploitatiekosten gering door investeringen in hoge-intensiteit licht systemen en effectieve verwarming- en koelinstallaties. Duurzaamheid heeft ook de materiaalkeuze bepaald: de gebouwen worden bijvoorbeeld gerealiseerd in metselwerk met een heel lange levensduur. We hebben veel aandacht besteed aan de overgangen van privénaar publieke ruimte. Een verdiepte entree, een haag, tuinmuren en hekwerken, metselwerk en betonnen ornamenten zorgen voor een eenduidig en strak beeld. Het is kortom een stoer gebouw geworden, dat goed past in de wijk en het IKC met de omgeving verbindt.” Kijk voor meer informatie op www.ecophon.nl.

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ronald Zijlstra

VISIE EN ONTWERP

ADAPTIEF GEBOUW MAAKT ONTWIKKELING MOGELIJK

Inrichting draagt bij aan onderwijsvisie Het vernieuwende karakter van IKC (Integraal Kindcentrum) Borgman Oosterpark vraagt om een adaptief gebouw en een inrichting die mee kan bewegen met de vorm van het onderwijs. Elk kind kan zo zelf de eigen leeren leefroute vormgeven.

ver de inrichting praat Schooldomein verder met directeur Laura Schaap van IKC Borgman Oosterpark en met inrichtingsdeskundigen Klaas Geleynse en Heleen Vredeveld namens Gispen. Laura: “De locatie en het gebouw boden ons een strak kader, waarbij we ons IKC in drie

lagen moesten organiseren en inrichten; op de begane grond de kinderopvang en de onderbouw, de middenbouw op de eerste etage en de boven bouw boven. In het voorbereidingstraject van de indeling hebben we natuurlijk ook nagedacht over wel of geen deuren en kleinere of grotere

SCHOOLDOMEIN

december 2021

lokalen met leerpleinen. De ervaringen van andere scholen die we hebben bezocht was, dat als er een schuifdeur inzit hij toch dicht gaat. De verdieping van de midden- en bovenbouw lijken op elkaar en hebben beiden een open plattegrond. Op de begane grond loopt een centrale trap door naar de verdiepingen; tegenover de trap ligt het speellokaal, dat met een flexibele wand te openen is. Het vorige gebouw kon maar op één manier gebruikt worden terwijl het onderwijs van de toekomst juist vraagt om flexibiliteit. Wij gaan uit van verschillen en dat is iets anders dan omgaan met verschillen. Het gaat

niet alleen om meetbare resultaten, maar zeker ook om merkbare resultaten. Daar horen kennis- en talentontwikkeling bij, maar ook eigenaarschap leren nemen en zorg voor jezelf en de wereld om je heen. Dit gebouw is zo flexibel mogelijk ingericht, zodat we snel kunnen veranderen, als het onderwijs daarom vraagt. Wij willen kinderen letterlijk en figuurlijk ruimte geven, vandaar een gebouw dat daarop inspeelt.” INRICHTING MEE BEWEGEN Klaas: “De inrichting maakt een permanente ontwikkeling mogelijk, omdat die mee kan bewegen met de keuzen die de school onderweg maakt.” Heleen knikt: “Het uitgangspunt voor de inrichting was ook prettig, omdat leerkrachten, kinderen en ouders betrokken waren. Daardoor waren de wensen duidelijk en dat is heel prettig voor een interieur architect. We hebben in het proces veel met beelden en sferen gewerkt in combinatie met functionaliteit en daardoor ontstond over en weer vertrouwen. Het gebouw heeft met zijn ronde vormen een open en uitnodigende uitstraling. Er zijn geen hoeken en begrenzingen. Dat in combinatie met veel daglicht draagt bij aan een open leeren werkomgeving. Dat biedt ook een mooi vertrekpunt om een inrichtingsontwerp te maken; waarbij we voor herkenbaarheid

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

maken en als je vindt dat kinderen rustig moeten zijn of juist samenwerken of bewegen dan horen daar bepaalde elementen en materialen bij. Ik gun het iedereen om hier een poosje rond te lopen en te e rvaren hoe de ruimte gebruikt wordt. De kleden werken bijvoorbeeld heel goed. Een kleed bij een digibord nodigt uit om bijvoorbeeld aan het begin van de dag op te zitten, waardoor een gevoel van b etrokkenheid en onderlinge verbinding ontstaat. Dat zou niet in een lokaal met een busopstelling kunnen. De instructiekring met ronde boogtafeltjes wordt weer gebruikt om de dag in de eigen kring te beginnen of gericht aan opdrachten te werken. Zo biedt de inrichting ook weer structuur voor het onderwijs, waarbij je de vorm gedurende de dag kan veranderen. De verbinding, de aandacht en openheid zorgen voor een mooie sfeer. Het lijkt overigens allemaal heel erg vrij, maar er zit een enorme structuur en discipline achter. Daar moet je je niet in vergissen.” KEUZEMOGELIJKHEID “We werken eigenlijk vanzelfsprekend met duur zame materialen, die makkelijk te herschikken en te vervangen zijn”, legt Klaas uit, “belangrijk is ook dat de inrichting meegroeit met de ontwikkeling van het kind. Stoelen zijn makkelijk in hoogte aanpasbaar, waarbij we verstelbare voetenplankjes hebben. In de ruimtes staan ook deskbikes en beweegkrukken, op de etages hebben gezorgd door met bepaalde accentkleuren te werken, waarbij groen de basiskleur is en per leeftijdsgroep een passende kleur als accent.” Klaas vult aan: “Het gebouw is open, maar de dragende elementen geven de zones aan. Dat maakt dat je een basis hebt om de kastenwanden en digiborden te plaatsen en de ruimten verder in te richten.” Heleen knikt: “Kinderen kunnen zelf heel goed aangeven wat voor hen goed is. Waar werk je nu het prettigst als je moet rekenen of een boek moet lezen? Ze kunnen hier in nissen in de vensterbank een boek lezen of in de wandkasten. Dat zijn de vaste elementen in de inrichting en daarnaast hebben we het flexibele meubilair waardoor je het onderwijs kunt transformeren. Daar werken we veel met zachte materialen en met kleden om een stiltegebied te accentueren. Elke verdieping heeft een eigen theatertje met zachte gordijnen, bedoeld om creativiteit te stimuleren, maar ook om samen even bij te kletsen te werken of te ontspannen.” VERBINDING, AANDACHT EN OPENHEID “Ik vind het mooi dat de termen die Heleen en Klaas voor de inrichting gebruiken zoals openheid, verbindend zijn, minder begrenzingen en rust en ruimte bieden ook in onze visie op het kind voorkomen”, reageert Laura, “onderwijs heeft ook met gedrag te

“Het lijkt overigens allemaal heel erg vrij, maar er zit een enorme structuur en discipline achter. Daar moet je je niet in vergissen” waardoor beweging bewust en onbewust wordt gestimuleerd. Verder zijn er stiltehuisjes om een stilteplekje te creëren, waar je je even terug kunt trekken.” Laura: “Dat gaat vanzelf; het ene kind kiest voor een open treinzit en de ander met iets meer bescherming om zich heen. Er is dus keuzemogelijk heid. Soms ziet de mentor dat de plek niet goed is omdat het kind snel afgeleid is of juist niet samenwerkt. Afhankelijk van de opdracht, de stemming van het kind of het karakter past daar een goede plek bij. En dat kan elke keer weer anders zijn.” Kijk voor meer informatie op www.gispen.com.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VERBINDING EN SAMENWERKING CENTRAAL BIJ WINDESHEIM ALMERE

Onderwijsambities en circulaire gedachte als basis voor huisvesting Maatschappelijke ontwikkelingen hebben impact op het onderwijs van de 21e eeuw. Leren doe je overal en leerlingen en studenten komen al op jonge leeftijd in contact met de wereld om hen heen. Verbinding en samenwerking met onderwijs- en werkveldpartners nemen inmiddels een prominente plek in ons onderwijs in. Dat zien we terug in het PO, VO, MBO, HBO en WO. Maar hoe stimuleer je de gewenste samenwerking en hoe faciliteer je de ontmoeting? De locatiekeuze en inrichting van het gebouw zijn daarin van grote meerwaarde.

ogeschool Windesheim is sinds 2010 in Almere gevestigd op meerdere (huur)locaties. De strategische koers en de groeiende studentenpopulatie geven aanleiding tot realisatie van een nieuwe campus in de binnenstad van Almere. De onderwijsambities zijn centraal gesteld bij de definitie van de huisvestingsvraag. Eén van deze thema’s is de verbinding met de stad. Hasib Moukaddim, directeur Onderwijs Windesheim Almere vertelt: “De hogeschool zet zich in om actief

bij te dragen aan een inclusieve en duurzame samenleving. Vanuit het onderwijs en onderzoek wordt er een nadrukkelijke verbinding gezocht met (sociaal)ondernemers en de inwoners van de stad. We zetten ons in om kansenongelijkheid aan te pakken en studeren voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk te maken. De nieuwe campus draagt hier aan bij. In het nieuwe gebouw moet iedereen zich welkom voelen, het hart wordt een dynamische plek waar verbindingen ontstaan met de stad, student, medewerker én het regionale bedrijfs leven.” ONDERWIJS EN ONDERZOEK ALS BASIS VOOR HET ONTWERP Huisvesting speelt een belangrijke rol in het realiseren van de onderwijsambities. Maarten de

Artist impression campus binnenstad Almere

Maarten de Vries, projectmanager Huisvesting & Vastgoedbeheer

(bron: TconcepT in opdracht van gemeente Almere)

Windesheim en Sytske Ypma, huisvestingsadviseur bij abcnova

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

Vries, projectmanager Huisvesting & Vastgoedbeheer Windesheim legt uit: “Samenwerking ontstaat vaak organisch, maar huisvesting kan hierin als katalysator fungeren. Maar hoe dit te faciliteren, dat is de uitdaging. abcnova heeft ons geholpen bij het scherp krijgen en concreet maken van onze onderwijsambities en de vertaling ervan naar een uitdagend Programma van Eisen (PvE) voor de nieuwbouw. We hebben veel vertrouwen dat we met de nieuwe huisvesting een volgende stap gaan zetten in het realiseren van onze ambities.” PROGRAMMA VAN EISEN Kwaliteit van onderwijs vertalen wij naar kwaliteit van schoolgebouwen. Windesheim biedt in Almere onderwijs in drie hoofdstromen: Welzijn, Zorg & Educatie, IT & Techniek en Economie. Sytske Ypma, huisvestingsadviseur bij abcnova: “Ik vind het mooi om te zien dat het PvE écht aansluit bij de thematiek uit het onderwijs. Zo is er veel aandacht voor het welbevinden van student en medewerker en wordt volop ingezet op innovatie door het creëren van diverse labs.” In de vertaling naar huisvesting betekent welbevinden onder andere het stimuleren van gezondheid en beweging. Dit kan bijvoorbeeld door trappen een prominente plek te geven in het ontwerp en deze goed beloopbaar te maken, maar ook door aandacht te hebben voor de mentale gezondheid. In het geval van Windesheim door het creëren van een stilte centrum gekoppeld aan het studiesuccescentrum voor individuele studentenbegeleiding. Het PvE kwam tot stand in een periode waarin we geen fysieke ontmoetingen konden organiseren, we vertaalden onze aanpak daarom naar een digitale reeks met werksessies. Een vertegenwoordiging van de gebruikers leverde stapsgewijs input met behulp van een virtueel whiteboard, waardoor we toch elkaar konden inspireren en samen brainstormen. Yvonne de Boer, procesmanager bij abcnova: “De corona pandemie leerde ons hoe belangrijk het is om te werken met een heldere structuur en stappenplan, zowel voor onszelf als voor de betrokkenen. Door goed te luisteren, elkaar uit te dagen en te inspireren ontstaat een prettige, stimulerende en resultaatgerichte dynamiek.” Bijzonder in het proces was de welwillendheid van gebruikers om te zoeken naar generieke oplossingen zodat het gebouw ook naar de toekomst flexibel en aanpasbaar is voor het onderwijs. PLEK VOOR PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK De hogeschool is niet alleen een plek voor onderwijs, er wordt ook praktijkgericht onderzoek verricht. Windesheim wil het onderzoek dichter bij de samenleving brengen. Josephine Lappia, directeur Kenniscentrum Flevoland licht toe: “De vraag die aan

“Bijzonder in het proces was de wel willendheid van gebrui kers om te zoeken naar generieke oplossingen”

al het onderzoek ten grondslag ligt, komt voort uit de dagelijkse praktijk van organisaties en professionals. Het onderzoek wordt uitgevoerd sámen met partners uit de praktijk.” Windesheim richt zich op maatschappelijke innovaties die in het veld plaatsvinden, waarbij studenten daadwerkelijk de wijk ingaan. Dit wordt georganiseerd met behulp van zogenaamde FieldLabs. Omdat de lectoraten zowel een externe als interne focus hebben worden deze in de etalage van het toekomstige gebouw gepositioneerd. Zichtbaar én in de nabijheid van centrale studieplekken, projecten overlegruimtes zodat deze door studenten en samenwerkingspartners gebruikt kunnen worden als plek om samen te werken en elkaar te ontmoeten. CIRCULAIRE CAMPUS Gezamenlijk dragen we de verantwoordelijkheid om verantwoord met bouwen grondstoffen om te gaan. Windesheim heeft voor zichzelf als ambitie gesteld dat al haar onderwijsgebouwen zoveel als mogelijk circulair gebouwd worden. Binnenkort wordt de architect geselecteerd voor dit project, parallel worden de circulaire doelstellingen concreet gemaakt. Maarten de Vries: “Enerzijds gaat het om circulair materiaalgebruik, maar daarnaast gaat het ook over circulair ontwerpen: toekomstbestendig, optimaal beheer en onderhoud, herbruikwaarde en een ontwerp voor meerdere levenscycli, ook wel adaptiviteit genoemd”. Hier komen alle disciplines bij elkaar, want ook vanuit het onderwijs en onderzoek is er binnen Windesheim volop aandacht voor de circulaire economie. Kijk voor meer informatie op www.abcnova.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

DE CENTRALE RUIMTE ALS EYECATCHER

Onderwijs moet ook fun zijn Jeffrey Sonnema en Frans Benjamins zijn als partner betrokken bij architecten|en|en. Een bureau dat consistent doordacht, gebalanceerd en verrassend werkt en staat voor architectuur zoals het bedoeld is. In dit verhaal enkele voorbeelden van centrale ruimtes met een twist. Omdat onderwijs ook fun moet zijn.

“De juiste balans tussen uitdaging en oplossing, tussen bedenken en bouwen, tussen functie en vorm. Dat is voor ons de essentie van goede architectuur”

Frans Benjamins (l) en Jeffrey Sonnema

rans Benjamins werkt al bijna 25 jaar bij architecten|en|en en vanaf 2009 als partner: “Ik begeleid opdrachtgevers vanaf het primair onderwijs tot en met het hoger onderwijs en in elk project is onze handtekening zichtbaar. De juiste balans tussen uitdaging en oplossing, tussen bedenken en bouwen, tussen functie en vorm. Dat is voor ons de essentie van goede architectuur. Je kunt hele mooie dingen bedenken, maar het moet wel zo uitgevoerd worden dat het lang mee kan gaan.” HOUTEN TRAPPEN ALS INGREEP “In de centrale ruimtes proberen we vaak een twist aan te brengen. Dat moet een mooie plek worden, waar iedereen graag wil komen.” Jeffrey Sonnema is sinds 2016 werkzaam bij architecten|en|en en sinds dit jaar als associate partner: “Mijn eerste project was het Nexus gebouw van Fontys. In 2019 verhuisden de technologieopleidingen van Fontys Hogeschool Eindhoven naar de campus van de TU/e. Om dit te faciliteren moest het voormalige TNO labgebouw op de campus getransformeerd worden tot een nieuw onderwijsgebouw. Het atrium had de sfeer van een lege en gesloten hal waar geheimhouding voorop stond en moest een aantrekkelijke onderwijsruimte voor 3.500 studenten worden. In dit gebouw met

Campus 013

SCHOOLDOMEIN

december 2021

een harde uitstraling hebben we met een vijftal rake i ngrepen het hele karakter veranderd. De voornaamste is: de trappen in het atrium; door de houten trappen verbinden we de drie technische opleidingen met elkaar, waarbij iedereen bij elkaar naar binnen kan kijken. Bovendien stimuleren we door de trappen en aangrenzende leerpleinen de informele ontmoeting. De entree is nu het visitekaartje van Nexus geworden.” ARENA IN DE KNIK Frans: “Het bestaande gebouw van het Jan Tinbergen College uit 2012 was te klein geworden en kreeg een uitbreiding. Er was al een aula en de rector Charles van Wettum wilde een eyecatcher in het nieuwe deel. De plattegrond had een knik en dat gegeven werd voor ons het startpunt voor de indeling van het gebouw. In die knik tussen twee leerpleinen hebben we een arena gemaakt. Het is een plek om te v erblijven, om een voorstelling te geven en op het hogere niveau op de leerpleinen te werken. Door die expressieve arena te maken hebben we iets toegevoegd aan de oorspronkelijke opdracht. Het zou oorspronkelijk een mavo gebouw worden maar omdat die arena zo aantrekkelijk is wordt die nu door alle leerrichtingen gebruikt.”

Het Mooiste Blauw

VISIE EN ONTWERP

Jan Tinbergen College Fontys Nexus

OPLOPENDE AULA IN HET GROEN “In Campus 013 hebben we een oplopende aula ontworpen, waar alles gebeurt”, vertelt Frans; “ik geloof niet in aparte grote ruimten voor specifieke activiteiten. Je moet verbindende plekken maken waar iedereen zich thuis voelt, ook als je als brug pieper voor het eerst naar de grote school gaat. Campus 013 is een aaneenschakeling van werelden, met veel a fdelingen en ook groen. De school wilde een kas voor 50 m² en vaak wordt die dan ergens achteraf op een terrein gezet. Wij hebben de kas in het midden van het gebouw neergelegd en daar de aula als oplopend landschap aan verbonden. Die kas is het centrum geworden waar lucht en licht in het hart van het gebouw komen. Op de verdieping ligt de lerarenkamer die via een loopbrug door de kas bereikbaar is. Tijdens dat loopje door de natuur schakel je even alles uit en kom je in een andere wereld terecht. In feite hebben we hier op het eerste gezicht het minst belangrijke het belangrijkst gemaakt.” Jeffrey knikt: “Het gaat altijd weer over ontmoeten en vooral mensen serieus nemen. Door fijne plekken te maken dwing je ook een bepaald gedrag af.” HET MOOISTE BLAUW Frans verder: “De naam van de Jenaplanschool Het mooiste blauw in Nuenen-West is aan Vincent van Gogh ontleend, die de verweerde kleur van de boerenkielen het mooiste blauw vond hebben. De opdrachtgever het schoolbestuur PlatOO en de supervisor hebben de visie dat alles wat in NuenenWest gebouwd wordt een verankering heeft met Nuenen. Je vindt daar bijvoorbeeld een kopie van de domineeswoning inclusief het tuinhuis als twee kapper terug. De opdrachtgever PlatOO wilde graag de Opwettense watermolen als metafoor voor deze school gebruiken. De school werkt met stamgroepen

Augustinianum

en het concept van binnen naar buiten. Het gebouw bestaat uit drie delen, waarbij het middenstuk uit een binnen- en buitendeel bestaat met op de grond echte klinkers. Via de buitendeel betreed je de binnendeel die een halfklimaat heeft, waarbij de beide leerpleinen in aparte delen aan weerszijden liggen. Het zijn supervette ruimtes geworden.” Jeffrey: “Wij zijn beelddenkers. Een opdrachtgever wil graag plekken die dynamisch zijn, waar b eweging mogelijk is of waar leerlingen elkaar graag ontmoeten. Wij zijn in staat die woorden te visualiseren, om te l aten zien wat er dan gebeurt. Architectuur gaat v ooral ook over plekken maken; gebouwen zijn geen medicijn voor goed onderwijs, maar kunnen wel h elpen. Thuiswerken en via Teams leren en v ergaderen heeft voordelen, maar ook grote n adelen. Het fysiek bij elkaar zijn, de vrijblijvendheid om elkaar tegen te komen; het is zo belangrijk, ook om even de wereld van thuis achter je te laten. Onderwijsgebouwen en campussen zijn daarom noodzakelijke waarden voor een vormende periode van jonge mensen.” Kijk voor meer informatie op www.architecten-en-en.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Fotografie: Robert Koelewijn Fotografie

VAN OUD EN STOFFIG NAAR KLEURRIJK

Licht straalt in verbouwde Indonschool

De Bussumse SBO de Indon is door bureau bos groots gerenoveerd en opende half mei 2021 weer haar deuren. Voor de verbouwing was het een school met donkere gangen, weinig ramen en zonder gemeenschappelijke ruimte. Nu is het kleurrijk en word je gelijk vrolijk als je ’s ochtends de school binnenstapt.

“Samen met ouders, docenten en behandelaars hebben we een renovatieplan bedacht. In dit plan krijgt de ontwikkeling van de leerling een centrale plek en zijn de ruimtes erg licht en open. Een fijne plek om in te leren en te spelen.” Raban Haaijk, architect

“D

SCHOOLDOMEIN

e scholen van vroeger zijn zo gebouwd, dat kinderen zo min mogelijk prikkels van buitenaf krijgen”, vertelt directeur Pauline van der Veen, “door hoge en weinig ramen werd bijvoorbeeld zoveel mogelijk het zicht belemmerd. Maar het belangrijkste voor ons was dat er in dit pand van bijna honderd jaar oud geen hart in het midden van de school was. Het was een typische gangenschool, donker en met bruine tegels. Hoe je ook loopt; je komt altijd een gang tegen. Om elkaar ergens met z’n allen te ontmoeten

december 2021

was ingewikkeld. Dan sta je met tachtig leerlingen tegenover elkaar in een gang om te proosten. Een centrale plek waar leerlingen hun talent en competenties kunnen laten zien in presentaties, uitvoeringen en shows, zorgt voor saamhorigheid en groei. Zeker in het speciaal basisonderwijs, waar leerlingen het toch moeilijker vinden om zichzelf te laten zien.” Om de school naar deze tijd te brengen, schakelde De Indon bureau bos in. De opdracht was om het schoolgebouw zo te renoveren dat het een fris gebouw met een hart zou worden, dat past

VISIE EN ONTWERP bij het onderwijs van deze tijd. Een voorwaarde van de gemeente Bussum was dat de karakteristieke schoorsteen aan het pand zou blijven bestaan en dat is gelukt. Verder is er flink wat op de schop gegaan. Zo ook het schoolplein, dat volgens Pauline ’een betonnen bedoening’ was: “Het is veel leuker geworden. Er zijn nu een voetbalveldje, drie hinkelbaantjes en een leuke tunnel waar je in kan zitten.” DROMEN OVER DE IDEALE SCHOOL Samen met de leerkrachten, onderwijsondersteuners en directie startte bureau bos met verschillende co-creatiesessies. “Naast het uitvragen van onze wensen en het laten zien van de mogelijkheden, werden we heel erg gemotiveerd om te dromen over wat er moet en kan gebeuren”, vertelt Pauline. “Hiervoor hebben we samen met Raban Haaijk scholen bezocht en sfeerbeelden verzameld uit onderwijs- en bouwtijdschriften. Wat mij het meest is bijgebleven, is de oplossing voor het creëren van een hart in de school. Uiteindelijk is een groot deel van de zolder o pgeofferd om een belangrijke wens uit te laten komen. In het hart van de school staat nu een tribune met een geïntegreerde trap. De mooie, brede trap komt uit in de nieuwgebouwde bibliotheek. Dit zouden wij nooit bedacht hebben.”

BUITENKANT REFLECTEERT BINNENKANT “De renovatie van onze school heeft ervoor gezorgd dat het pand aansluit bij de tijd waarin we nu leven”, vertelt Pauline verder. “Het pand heeft een frisse uitstraling en laat zien dat je welkom bent. Het belangrijkste vind ik dat je aan de buitenkant kunt zien wat een mooie dingen we aan de binnenkant doen! Het dak is volledig vernieuwd, dankzij nieuwe ramen is het plein nu zichtbaar vanaf de weg en de nieuwe hoofdingang is groots en met veel ramen neergezet. Om goed les te kunnen geven, is ook de luchtkwaliteit belangrijk. Eigenlijk moesten we de ramen altijd openhouden, maar dit is niet meer nodig. Daarnaast hebben we nu een grote keuken en een atelier voor grote knutselklussen. We werken volgens de principes van PBS (positive behaviour support), dat inzet op het aanleren van goed gedrag door positieve

“Wij gaan er vanuit dat kinderen altijd het goede willen doen en daar is de omgeving nu optimaal op ingericht”

ondersteuning. Wij gaan ervanuit dat kinderen altijd het goede willen doen en daar is de omgeving nu optimaal op ingericht. Als de klas een beloning verdient, kunnen ze bijvoorbeeld pizza’s bakken in de keuken.” VEEL KENNIS BIJ BUREAU BOS “Op welke manier Bureau Bos zich voor mij onder scheidt? Dat is echt een totaalplaatje”, vervolgt Pauline. “Iedereen denkt mee, schakelt snel en is goed bereikbaar en benaderbaar. En wat heel belangrijk is, is dat ze veel kennis hebben van het onderwijs. We hebben zelf aangegeven wat we willen, maar ze laten je ook andere opties ontdekken. Dat gevoel hadden we niet alleen in de inspiratiesessies, maar ook tijdens de bouw. Ik heb zo’n traject nooit eerder doorlopen, dus dan is het fijn dat iemand op alle vlakken met je meedenkt. Zowel creatief als financieel en bouwkundig.” HET VERSCHIL MAKEN „Wat wij doen is het verschil maken voor kinderen voor wie het verschil nog niet gemaakt is”, legt Pauline uit; “we hebben hier kinderen die om wat voor reden dan ook zijn vastgelopen in het reguliere onderwijs. Ze hebben niet per se een lage intelligentie, maar ze hebben moeite met leren en hebben daarbij extra ondersteuning nodig, die in het reguliere onderwijs niet voldoende gegeven kan worden. Want hoe meer

kinderen in een klas, hoe minder aandacht. Onze klassen hebben daarom maximaal achttien leerlingen. We hebben kinderen met bijvoorbeeld ADHD, vormen van autisme of dyslexie. Iemand met ADHD mag hier even naar buiten om een rondje te lopen als hij daar behoefte aan heeft. Of een geluiddempende koptelefoon op doen om zich even op zichzelf te concentreren.” Pauline merkt dat de leerlingen nu met trots naar school gaan. “Het gebouw voldoet nu echt aan de eisen van deze tijd. Daarom vonden we het belangrijk dat de laatstejaars hier hun laatste weken nog terug konden komen. Dan hebben ze ook nog op de mooi verbouwde school gezeten en sluiten ze hun schoolperiode hier af.” Kijk voor meer informatie op https://www.bureaubos.nl/ projecten/de-indon-school-voor-speciaal-basisonderwijs-in-bussum/.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ADV

HET INSPIRATIEBOEK

SAMEN WERKEN AAN DE LEEROMGEVING VAN MORGEN 2010-2025 → 90 rijk gedocumenteerde projecten uit het mbo-hbo-wo → Een must voor iedereen die onderwijs, architectuur en het publieke domein een warm hart toedraagt → Een representatief beeld van actuele ontwikkelingen binnen de scholenbouw → De zoektocht tussen de fysieke ontmoeting en vormen van hybride onderwijs 40

SCHOOLDOMEIN

december 2021

→ Prachtige voorbeelden van innovatieve leeren werkomgevingen → De laatste stand van zaken rond duurzaam en circulair bouwen → Meer dan 40 voorbeelden van transformaties van bestaande gebouwen → Vol met facts and figures, trends, analyses en nieuwe inzichten

ADV

NIEUW H E T T WE E D INSPIR ATIE E B O E K: OVER M B O -H B O -WO

BESTEL NU! Het Inspiratieboek mbo-hbo-wo is nu te bestellen via tenbrinkuitgevers.nl/samenwerken-aan-de-leeromgeving-van-morgen Meer info op schooldomein.nl

Comité van aanbeveling: Ronald Beckers, manager onderzoek en educatie HAN, Mirjam Bult, vml lid CvB TU Twente, Marij Veugelers, vml voorzitter SURF Community Learning Spaces, Alexandra den Heijer, professor Real Estate TU Delft, Frank de Jong, professor Open University Heerlen and Aeres University of Applied Sciences Wageningen, Wim Pullen vml directeur Center For People and Buildings SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

NIEUWBOUW HET ELEMENT AMERSFOORT

Een school met veel clubhuizen De nieuwe school kenmerkt zich door ‘clubhuizen’ die onderling met elkaar verbonden zijn. Zo ontstaat een kleinschalig gevoel in een grote school, waarbij iedereen vanuit het hart met elkaar verbonden blijft. En ook de omgeving doet mee.

S PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Het Element Amersfoort Opdrachtgever Stichting Meridiaan College Architect De Zwarte Hond Adviseur HEVO Aannemer Rots Bouw

tichting Meridiaan College en Meerwegen Scholengroep realiseren samen de nieuwbouw voor Het Element aan de Kaliumweg in Amersfoort. Het Element is een school met twee leerwegen (basisberoepsgerichte en kaderberoepsgerichte leerweg) en telt ongeveer 900 leerlingen. Het Element biedt vmbo-onderwijs op verschillende niveaus en door middel van diverse clubhuizen: Techniek (PIE, BWI en M&T), Economie (E&O, HBR en D&P), Zorg en Welzijn, Brugklas. Het Taalcentrum verzorgt het eerste opvangonderwijs voor anderstalige kinderen tussen de 12 en 17 jaar. Ieder profiel heeft zijn eigen clubhuis. Door de grootte van de school is er nagedacht over een ontwerp dat een passende ruimtelijke beleving biedt aan de leerlingen van dit onderwijs. In de laatste fase van de aanbesteding koos de school daarom unaniem voor De Zwarte Hond op basis van een goede visie en de heldere communicatie. De Zwarte Hond wilde een stoer gebouw neerzetten, maar mét de focus op kleinschaligheid en rust. In de nieuwbouw van Het Element worden twee scholen, drie sportzalen, een dojo en een taalcentrum samengevoegd. FLINKE OPGAVE De nieuwbouw ligt midden in het Industrie kwartier: een industriegebied. Het oude pand aan

Omvang 11.000 m² Ingebruikname Februari 2023

SCHOOLDOMEIN

december 2021

de K aliumweg was verouderd en voldoet niet meer aan de onderwijsvisie. Voor de school ligt een mooi groen veld, maar de omgeving wordt gedomineerd door druk verkeer, waardoor het oude gebouw naar binnen gericht was. Projectarchitect André van der Slik van De Zwarte Hond: “De onderwijsvisie was leidend voor het ontwerp. De uitdaging lag in het maken van een gezonde, veilige en groene omgeving in het industriegebied. Daarom hebben we de opgave stedenbouwkundig wat breder ingestoken, zodat we ook de buitenruimte en de openbare ruimte om het gebouw heen beter laten aansluiten op de school. Door de tussengelegen weg te veranderen in een langzaam-verkeerroute, loopt het veld over in het schoolterrein. Deze voorzone loopt via de entree rechtstreeks het gebouw in en voert naar een groen dakterras.” CENTRAAL HART In de onderwijsvisie van Het Element ligt de focus op de beroepspraktijk, keuzevrijheid en kleinschaligheid. André: “Door te kiezen voor een compact volume is er een extra groene buitenruimte, korte looplijnen en een levendig centraal hart waar de clubhuizen aan grenzen. De clubhuizen zijn via het hart te bereiken, maar hebben ook elk een eigen trappenhuis, zodat de verkeersstromen gescheiden

VISIE EN ONTWERP

kunnen worden en het gebouw een rustige leeromgeving vormt. Leerlingen zitten echt in aparte clubhuizen bij elkaar, waardoor een kleinschalig gevoel ontstaat en van waaruit ze met de praktijk in aanraking komen. De clubhuizen liggen boven elkaar en zijn met trappenhuizen aan elkaar verbonden. In ieder clubhuis komen kluisjes voor de ‘bewoners’ en per clubhuis is er een leerplein, een praktijkruimte en zijn er leslokalen. Ook de r uimten voor de Algemeen Vormend Onderwijsvakken liggen binnen het eigen clubhuis. Hierdoor sluiten deze vakken zowel ruimtelijk als onderwijskundig naadloos op elkaar aan. Het gebouw heeft een groot atrium als centrale hal met diverse niveaus en verbindingen naar de trappenhuizen. In de algemene ruimten worden terrassen gerealiseerd, zodat l eerlingen in clubjes apart kunnen zitten. De uitnodigende entree aan het veld voert bezoekers door het centrale hart naar een groen en intiem dakterras. Op de begane grond is meer geluid toegestaan en hoe verder je naar boven gaat; hoe rustiger het wordt. Elk clubhuis heeft een eigen identiteit herkenbaar door kleuraccenten en wordt aangeduid met neonletters zoals een café. In het trappenhuis zijn gedichten aangebracht. Taal is vaak een aandachtspunt bij dit type onderwijs. Daarom wilden we de leerlingen triggeren door korte teksten met een twist. Daarnaast zijn op ieder vlak van de gevel beelden vertaald in metselwerk, waardoor je het ambacht in de gevel laat zien. Op die manier is het gebouw drager van de techniek.”

“Leerlingen zitten in hun eigen clubhuizen bij elkaar, waardoor een kleinschalig gevoel ontstaat”

AMBACHTEN LATEN ZIEN “Het gebouw is opgetild met een horecaterras dat doorloopt naar de oefenkeukens”, vertelt André, “zo is vanaf de straat zichtbaar dat er een praktijkschool zit, waardoor omwonenden worden uitgenodigd om binnen te komen. In de gevel hebben we de ambachten laten zien. In het hart zijn bijzondere functies ondergebracht, zoals een 3D printlab. Vanuit het hart gaat een trap naar boven tot het dakterras, waar zich een moestuin bevindt, die aan de binasvakken gekoppeld is. Het hart heeft sheddaken met daglicht uit het noorden. Het is een betonconstructie met houten trappen en houten sheddaken en veel akoestische voorzieningen in de plafonds. DUURZAAM GEBOUW De nieuwe school wordt duurzaam en bijna energieneutraal gebouwd, volgens de BENG-richtlijnen. Het nieuwe schoolgebouw wordt niet aangesloten op het gasnet. Warmte en koeling gaan via grote warmte wisselaars en het dak ligt straks vol met zonne panelen en luchtbehandelingskanalen. Het ontwerp is opgebouwd rondom een generiek kolomgrid, dat flexibiliteit in de toekomst garandeert, waardoor het toekomstbestendig is. Zo kunnen muren er een voudig tussenuit gehaald worden en zijn de trappen strategisch geplaatst. Het ontwerp is inmiddels uitgewerkt tot een bestek, de Europese aanbesteding inmiddels afgerond en de bouw is gestart. De nieuwe huisvesting wordt rond februari 2023 opgeleverd. Kijk voor meer informatie op www.dezwartehond.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

IKC HET FRANSE GAT IN ONTWIKKELING

Beeld: Frank Los

Een breed scala aan kansen voor alle kinderen

In de wijk Het Franse Gat wordt aan de Fabritiusstraat 3 een nieuw Integraal Kind Centrum (IKC) gerealiseerd. Het kindcentrum biedt straks onderdak aan: School JUUL, de Patrimoniumschool én kinderopvang Luna.

n de bestaande Veenendaalse wijk Het Franse Gat wordt een nieuw IKC ontwikkeld. S chooldomein sprak met directeur Brenda van de Vendel van School JUUL, schoolleider Reinier Vink van de Patrimoniumschool en partner Gert van Uffelen van Zenzo Maatschappelijk Vastgoed over het proces en de uitgangspunten. Brenda: “Het IHP 2015-2020 legt de basis voor de visie op de huis vesting van het onderwijs in Veenendaal. Daarnaast heeft de gemeente een Beleidsnotitie Integraal Kindcentra in Veenendaal opgesteld, waarin staat

SCHOOLDOMEIN

december 2021

dat de vorm van een IKC het beste past op maatschappelijke ontwikkelingen als de opbrengsten van taal en rekenen, creativiteitsontwikkeling, bewegingsonderwijs, obesitas, sociale vaardig heden, burgerschap en computervaardigheid. Dat vraagt ook om een andere manier van o nderwijs, opvang, welzijn en andere maatschappelijke voorzieningen. In het IHP stond dat mijn School JUUL nieuwbouw zou krijgen, maar wel als onderdeel van een nieuw te bouwen IKC met de Patrimoniumschool en kinderopvang Luna. Zo ver

VISIE EN ONTWERP waren we nog niet in ons denken, maar inmiddels trekken we als organisaties al een paar jaar met elkaar op en zijn we naar elkaar toegegroeid. Het Franse Gat is een wijk met veel diversiteit, zowel cultureel en sociaal-economisch. Zaken als a rmoede en complexe thuissituaties komen de school in. Daarbij word je als professional en als mens aangesproken. Hoe kunnen we samen impact maken door hierbij in het IKC de handen ineen te slaan, waardoor we de ontwikkelkansen voor onze kinderen vergroten? Overigens heet de wijk Het Franse Gat en moeten we nog een goede naam voor ons kindcentrum bedenken.” SAMENWERKINGSOVEREENKOMST Eind maart ondertekenden de directeuren van Christelijke Kinderopvang Luna en van de schoolbesturen Gave Scholen en CPOV samen met de gemeente officieel de samenwerkingsovereenkomst voor de ontwikkeling van het kindcentrum. In de overeenkomst gaven de kernpartners aan hoe ze gaan samenwerken, wie waar verantwoordelijk voor is en wie welke ruimten ter beschikking krijgt. Maar ook hoe de aanbesteding, het beheer en eigendom van het IKC geregeld zijn. Gert: “Wij mogen als Zenzo dit IKC ontwikkelen, waarbij het een bijzondere aanbesteding betreft, namelijk een Rapid Impact Contracting. Daarbij waren de kernpartners vanaf de aanbesteding al actief betrokken, al voordat er een programma van eisen en een ontwerp ligt. Innovaties en ideeën die tijdens het ontwerpen bouwproces ontstaan, kunnen zo ingepast worden. Het wordt een coproductie tussen aannemer, architect, de kinderopvang, de scholen, de omgeving en de gemeente. De gemeente wil als opdrachtgever bijdragen aan de VN werelddoelen door de Sustainable Development Goals (SDG) als uitgangspunt te nemen. Daarbij gaat het om aspecten als een optimale ontwikkelomgeving, duurzaam en verantwoord bouwen en beheren en het stimuleren van de maatschappelijke verbinding.

vlnr Gert van Uffelen, Brenda van de Vendel, Reinier Vink

“De basis is dat we gezamenlijk kinderen optimale ontwikkel kansen in de wijk willen bieden”

Daar horen ook toekomstbestendige partnerships bij. Inmiddels is de architect Thomas Rau geselecteerd, die net de eerste schetsen heeft gemaakt. In deze workoutfase moet het programma van eisen nog opgesteld worden, waarbij alle gebruikers aan tafel zitten. Het is echt een co-creatie. Wat bekend is zijn de locatie, het budget en het gewenste vloeroppervlak maar verder ligt alles nog open.” R einier: “Dat betekent wel dat het aan de voorkant heel erg druk is.” Brenda knikt: “Ik ga van werkgroep naar werkgroep, zonder dat ik nog een beeld heb van het nieuwe gebouw. En dan wil ik het ook nog bespreken met mijn partners en terugkoppelen naar het team.” “Het is inderdaad nu even flink investeren”, geeft Gert aan, “maar dat verdient zich terug in de ontwerpen uitvoeringsfase, omdat je nu integraal naar het vraagstuk kijkt en alle partijen gelijk mee kunnen denken.” GEZOND, DUURZAAM EN VEILIG Gert verder: “IKC Het Franse Gat wordt een school gebouw waar kinderen van 0-13 jaar veilig en zorgeloos kunnen opgroeien, spelen en leren. Het

SCHOOLDOMEIN

december 2021

kindcentrum biedt straks ruimte aan 445 basis scholieren en 64 kinderen in de opvang. Het gebouw komt midden in een dichtbebouwde buurt te staan. Daarom wordt het een compact gebouw van twee bouwlagen en een derde deels terugliggende bouwlaag, waar een mooi dakterras kan komen. Duidelijk is dat het een licht en open gebouw moet worden, maar het echte ontwerp en de materialisatie komt na deze fase. Ook wordt de openbare ruimte zo ingericht dat de (over)last voor omwonenden wordt beperkt. Denk bijvoorbeeld aan de aanleg van mooie groenstroken, stimuleren van lopen en fietsen naar school (beperken van het brengen haalverkeer met de auto/parkeeroverlast), opknappen van de naast gelegen openbare speeltuin en het park. Het schoolplein wordt openbaar toegankelijk voor de buurt.”

OPENHEID EN GEBORGENHEID De twee scholen blijven hun eigen identiteit behouden, zodat ouders nog steeds kunnen kiezen welke school het beste past bij hun kind. Alle drie de kernpartners werken momenteel enthousiast samen om het beleid en de samenwerking vorm te geven binnen het IKC concept. Brenda: “De basis is dat we gezamenlijk kinderen optimale ontwikkelkansen in de wijk willen bieden. Wat betekent dat voor het gebouw en voor de verbinding met de wijk? We zijn een design thinking traject begonnen met de gemeente, de twee scholen, de kinderopvang, Veens Welzijn, jeugdzorg en het samenwerkingsverband: hoe kunnen wij anders samenwerken om die optimale ontwikkelkansen te faciliteren? Er zijn nog zoveel gezinnen die hulp nodig hebben. Daarvoor doen we onderzoek in de wijk; veel interviews met ouders, kinderen en ketenpartners. Dan zie je dat bepaalde maatschappelijke thema’s enorm spelen en dat de school een cruciale rol kan spelen.” UNIT VERSUS KLASSIKAAL Brenda: “Hoewel JUUL unitonderwijs aanbiedt met een meer vrije plattegrond en Patrimonium vooral het lokaal als uitgangspunt neemt, delen we dezelfde pedagogische visie en de overtuiging wat een IKC voor de kinderen en de omliggende wijk zou kunnen betekenen.” Reinier knikt: “Wij werken beiden met differentiatie en verschillende werkvormen. Dat past bij ons beter in de vorm van klassikaal onderwijs; hoewel wij ook met leerpleinen gaan werken. Het gaat er dus meer om hoe wij de ruimte inrichten.” Brenda: “Omdat wij in onze units een gedifferen tieerde leeromgeving willen creëren, oriënteer ik me nu ook al op de inrichting. Ook dat is een spannend traject. Met mijn team ben ik op enkele IKC’s gaan kijken om inspiratie op te doen. Hoe kun je met zo’n ruimte omgaan?” Reinier: “Wat ons bindt is dat we het kind een optimale ontwikkelomgeving willen bieden. Dat betekent ook dat we niet één thema centraal stellen, zoals bewegend leren of gezonde voeding.” Brenda: “Het gaat om zo lang zo breed mogelijk. Dat uitgangspunt bepaalt ook met welke partners we willen samenwerken. Het afwegings kader is dat het een duurzame relatie moet opleveren die de kansen voor het kind vergroot en over tien jaar nog goed is.” Reinier knikt: “Onze kern is het onderwijs; we zijn er voor de kinderen en de ouders en daarnaast willen we er ook voor de wijk en de samenleving zijn. Wij zijn een plek waar kinderen optimale ontwikkelkansen hebben; de ervaring leert dat je daar de wijk en ketenpartners voor nodig hebt. Je kunt het als school niet alleen. Kijk voor meer informatie op www. zenzo-mv.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

Tekst Sibo Arbeek

CAMPUSGEBOUW HOGESCHOOL ROTTERDAM BUSINESS SCHOOL BIJNA AF

Het ontstaan van een ministad

Is het nu een gebouw of is het een gebouwcampus? Met 41.000 m² en dagelijks 9.000 studenten is het een campus als optelsom en tegelijk symbiose van de verschillende verbonden gebouwdelen. Daarnaast opent het nieuwe ensemble uitnodigend naar de Woudestein campus.

en mooi gesprek met drie experts aan tafel: projectarchitect Raymond van Sabben van Paul de Ruiter Architects, programmamanager nieuwbouw van de Hogeschool Rotterdam Arjen Luesink en projectleider van het programma van eisen voor de nieuwbouw van Bouwdeel C Pepijn van Sandijk van ICSadviseurs. Arjen opent: “De indirecte aanleiding voor de uitbreiding van deze kernlocatie is dat de hogeschool veel panden heeft en sterk is gegroeid. We kiezen bewust voor een spreiding van gebouwen en onderwijsaanbod. Dit is meer een economische hoek, maar daarnaast hebben we onze RDM locatie met juist veel werkplaatsen, waar onderwijs en bedrijfsleven intensief samenwerken. Omdat er veel huurpanden in onze vastgoedportefeuille zitten is besloten om ons beter te positioneren op onze eigendomspanden en deze naar een goed niveau te brengen, zoals deze uitbreiding aan de Kralingse Zoom en ook een renovatie op onze locatie aan het Academieplein. Het vorige bouwdeel C was functioneel in slechte conditie, met een gevel die potentieel brandgevaarlijk was. Daarom hebben we besloten Bouwdeel C te vervangen door nieuwbouw. Dit

is een trend die door is gezet na een vergelijkbare vervangende nieuwbouw van Bouwdeel D in 2017. Vorig jaar is het bestaande volume van 9000 m² circulair o ntmanteld en dit jaar start de bouw van het nieuwe Bouwdeel C met 14.000 m², waarvan 2.000 m² als flexibele schil kan worden ingezet. De opdracht aan de architect was om met de overige bouwdelen van de kernlocatie één geheel te maken.” EIGEN KENMERKEN Raymond: “Wij hadden als architect het voordeel dat we gebouwdeel D ook hadden gedaan, dus het complex en de organisatie goed kennen. De hogeschool was gericht op de achterkant en niet op de campus Woudestein. Aan de westkant, waar de Erasmus Universiteit zich bevindt, ontwierpen we in 2017 al een nieuwe entree. Via de begane grond en twee loopbruggen aan weerszijden van bouwdeel C sluiten de verdiepingen van de nieuwbouw gelijkvloers aan op alle verdiepingen van de andere gebouwen in het complex. Zo ontstaat een rondloop door alle bouwdelen wat de flexibiliteit, bruikbaarheid en de onderlinge verbindingen enorm verbetert. In het midden van bouwdeel C komt ook de nieuwe

SCHOOLDOMEIN

december 2021

entree voor het gehele complex. Deze dubbelhoge entreehal verbindt de campus Woudestein met de interne studiestraat. Vanuit die centrale ruimte in het complex kan men vervolgens de verschillende bouwdelen bereiken. Elk bouwdeel heeft een eigen hart en zijn eigen sfeer binnen de overkoepelende uitstraling van de Business School. Met de nieuwe entree is het gebouw straks beter aangesloten op de campus en dat gaat voor meer samenwerking met de Erasmus Universiteit zorgen.” Arjen knikt: “Hier zaten eerst vier instituten met een eigen DNA en geschiedenis, van oudsher de meer economische opleidingen, zowel commercieel als internationaal. Twee jaar geleden zijn drie van deze instituten samengevoegd onder de noemer Hogeschool Rotterdam Business School, kortweg HRBS. Met de oplevering van Bouwdeel C wordt het plaatje compleet en wordt ook het laatste instituut hier ondergebracht.”

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw gebouwdeel C als onderdeel van transformatie HRBS Tijdspanne Start 2018-Oplevering 2023 Architect Paul de Ruiter Architects Adviseur

IN VERBINDING MET DE WERELD Raymond: “In het ontwerp staan openheid en verbinding centraal. Eén van de kenmerken van het gebouw is de glazen gevel van het atrium. Het grote trapsgewijs oplopende atrium krijgt een houtconstructie aan de noordgevel. De houten trappen liggen direct aan de glazen gevel van het atrium en verbinden de verschillende verdiepingen en studiepleinen van het gebouw. De achterwand van het atrium wordt gevormd door diverse transparante projectruimtes die, net als de trappen, een uitzicht bieden op de campus. Omgekeerd geeft de transparante gevel vanaf de campus vrij zicht op de beweging en uiteenlopende activiteiten die zich in het gebouw afspelen, de Hogeschool Rotterdam staat zo letterlijk in verbinding met de wereld om haar heen. De nieuwe loopbruggen zijn transparant vormgegeven als onderbreking tussen de bouwdelen, zodat je snapt dat je een ander gebouwdeel ingaat. Dit is belangrijk voor de herkenbaarheid en oriëntatie in zo’n groot complex. Straks ervaar je het als één gebouw met verschillende onderscheidende kenmerken. Dat moet ook, want er kunnen op een dag 8.000 gebruikers aanwezig zijn. Een hele functionele stap die ook voor het onderwijs erg belangrijk is, omdat daarmee meer synergie tussen de opleidingen mogelijk is. Je kunt straks helemaal rondlopen en elk onderdeel heeft een eigen herkenbare thuisbasis. Het bouwdeel C is volledig energieneutraal ontworpen. Dat sluit aan bij de visie van de economische opleidingen van Hogeschool Rotterdam, waar maatschappelijk verantwoord ondernemen deel van uit maakt.”

ICSadviseurs - programma van eisen

MINISTAD Raymond verder: “Het is eigenlijk een ministad met eigen wijken, een studiestraat met pleinen, een eigen café en restaurant en het prominente auditorium dat vervolgens weer aanhaakt op het stedenbouw-

Aannemer Heerkens van Bavel Omvang 13.800 m²

SCHOOLDOMEIN

december 2021

kundige plan van campus Woudestein. Het café komt op de hoek te liggen en krijgt een ingang binnendoor en buitenom zodat hij zelfstandig kan functioneren. We wilden op die plek levendigheid creëren. Je kunt er borrels organiseren en afstudeerfeesten houden, maar hij kan ook in de weekenden uitgebaat worden.” Arjen knikt: “Bouwdeel D is echt een onderwijs gebouw, dat aantakt op de bestaande gebouwen. Bouwdeel C maakt het geheel af en geeft deze locatie een duidelijk gezicht. Studenten kunnen straks helemaal door alle bouwdelen rondlopen en de routing is vanuit het centrale atrium duidelijk aangegeven.” GECONCENTREERD WERKEN Arjen: “We dachten dat we door de digitalisering van het onderwijs minder meters nodig zouden hebben, maar dat is dus niet zo. Je ziet wel een verschuiving in het soort meters. We zien nu weer dat studenten hier graag komen, omdat ze een beetje op dat thuis

VISIE EN ONTWERP leren zijn uitgekeken. Ze komen hier ook voor studie werkplekken omdat dat in vele gevallen toch prettiger studeren is dan in een druk studentenhuis of bij de ouders thuis. Hierdoor is een enorme vraag naar studielandschappen waar studenten rustig kunnen werken.” Pepijn: “In gesprekken met studenten en docenten hebben we de behoefte aan activiteiten en soort ruimten in kaart gebracht. Samenwerken vraagt om een ander type ruimte dan geconcentreerd werken. Door het type activiteiten en werkplekken van een bepaalde aard te combineren hebben we berekend wat de capaciteit van het gebouw moest zijn, vertaald naar werkplekken, concentratieplekken, vergaderplekken en plekken voor groepswerk. Onze aanname was dat er voldoende werkplekken aan wezig moesten zijn en dat klopt ook in de praktijk.” Raymond knikt: “Dat proces ging nu veel makkelijker dan destijds in gebouwdeel D. Je kunt prima een kantoor met zes werkplekken hebben in combina-

tie met concentratieplekken en kleine ruimten om even te bellen. Zo hebben we in de werkgroepzalen diepe treden gemaakt, zodat je die ook als studiezaal en ruimte voor projectgericht werken kunt gebruiken.” Pepijn: “Je ziet wel dat medewerkers meer thuis w erken. Een administratief medewerker kan prima bijvoorbeeld drie dagen op kantoor en twee dagen thuis werken. In de gesprekken met medewerkers merkte ik dat de bereidheid om over minder werkplekken na te denken is gegroeid. Dat was een jaar g eleden toch anders. We hebben via een rekenmodel een mix gemaakt van soorten werk plekken en kantoren. Vroeger hoorde bij een bepaalde activiteit één functionele ruimte, nu zijn dat er soms vier.” Raymond: “De studenten wilden graag plekken om geconcentreerd te werken. We hebben de balans gezocht tussen plekken voor zelfstudie, geconcentreerd leren en leren met elkaar. We maken een mediatheek met een deel leeszaal en uitgifte en daarnaast studietafels. We maken ook een grote vloer met alleen maar concentratiewerkplekken. Dat is deels een inrichtingsopgave en de interieurarchitect

“Het transparante karakter van het gebouw haalt de buiten wereld binnen en brengt de binnenwereld naar buiten, de Hogeschool Rotterdam staat zo letterlijk in verbinding met de wereld om haar heen” legt daar tapijt op de vloer en maakt gestoffeerde wanden, zodat de akoestiek weer goed is. Met kleur en materialen kun je heel sterk de sfeer bepalen. De bedoeling is dat men door de eigen sfeer van de ruimte als vanzelfsprekend stil aan het werk gaat. In gebouw D hebben we een soort tableau vivant gemaakt. Vanuit het atrium zie je een glazen wand met daarachter kleine ruimten, bedoeld als multifunctionele ruimten, voor overleg, 1 op 1 gesprekken of om even te bellen. Deze ruimten worden niet ingeroosterd. In het nieuwe deel komt ook een groot atrium aan de gevel met daarachter weer dat spel van doorkijkjes. We maken dat atrium akoestisch erg goed, zodat je er ook in kunt studeren en daarom is het atrium afgescheiden van de drukkere ruimten, zoals het café en de studiestraat. Al met al ontstaat er straks een diversiteit aan plekken met een mooie mix tussen vormen van leren en spontaan ontmoeten.” Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

BELEEF HET SCHOOLGEBOUW

Customer Journey als uitgangspunt voor onderwijs Als je iemand vraagt: ‘hoe was je schooltijd?’ komt er altijd een antwoord over de beleving. Waarom hebben scholen daar dan eigenlijk zo weinig aandacht voor? Waar het onderwijs voornamelijk kijkt naar de output, zoals scores en resultaten, zouden we juist de beleving veel meer als uitgangspunt moeten nemen. Zoals dit in de vrijetijdssector ook gebeurt.

“De huisvesting moet een langdurig, ontspannend en inspannend effect faciliteren”

rankwin van Beers is directeur van Building Leisure en werkt veel voor organisaties waar de customer journey centraal staat. De voormalige directeur van Wildlands Emmen ging in gesprek met Peter Loonstra, onderwijsadviseur bij draaijer+partners. Samen bespraken zij hoe de visie en manier van denken vanuit leisure vertaald kan worden naar de onderwijssector. BELEVING EN ERVARING Mensen vragen om belevingen en ervaringen. Om huisvesting echt een ervaring te laten zijn, draait het dus om de mensen. In het onderwijs heb je te maken met leerlingen en docenten, maar ook met de ouders. Alle drie hebben zij andere behoeften en eisen als het gaat om het schoolgebouw. Wat vinden leerkrachten, kinderen en ouders nu prettig aan een gebouw? Wat hebben ze nodig? Monitoren we dat ook? Het

Vraag jezelf eens af: hoe wil een kind de school beleven?

SCHOOLDOMEIN

december 2021

antwoord hierop is helaas vaak ‘nee’. We baseren keuzes vaak op aannames, zonder die concreet te checken. Het is de kunst om niet vóór hen te denken, maar om je echt in te leven in hun beleefwereld. Ouders hebben met name bij primair onderwijs invloed op het vinden van een juiste school voor hun kind. Het is dus belangrijk om te weten wat zij daarbij belangrijk vinden. Dit kan zijn een moderne inrichting, een grote speelplaats of een hoge mate van hygiëne. Dit zijn weer andere zaken dan de wensen van het kind. Die wil een school en een schoolplein waar het leuk is om naar toe te gaan en waar hij/zij een goede sfeer en een warm gevoel beleeft. Beleving – het gevoel – is ook bepalend bij de keuze van het kind richting het voortgezet onderwijs. BELEVING ALS TOP OPLOSSING Een mooi voorbeeld zijn topvoetbalclubs. Zij zijn top omdat alles letterlijk top geregeld is. De doelgroep wordt daar echt voorop gesteld: de huisvesting is ingericht met als uitgangspunt wat zij nodig hebben om optimaal te presteren. Dit gaat van lichamelijke ondersteuning (fysiotherapie) tot psychische ontspanning. Dit kun je ook toepassen in het onderwijs. Om kinderen goed te laten presteren, denk je misschien niet direct aan een ontspannings ruimte voor leraren. Maar eigenlijk is het júist van belang om een fijne school voor werknemers te maken. Zij zijn immers degenen die de leerlingen goed les moeten kunnen geven. Wat leerkrachten tegenwoordig moeten bolwerken is een knappe prestatie. Volle klassen, veel prikkels, voortdurend aanpassen aan de situatie. Het is logisch dat zij behoefte hebben aan een rustplek waar zij zich halverwege de drukke dag even kunnen

VISIE EN ONTWERP

School moet een ‘ultimate experience’ zijn.

ze een glijbaan? Een glijbaan is maar een kortdurende activiteit, waarbij het prettige gevoel snel wegebt. Het gaat om de reden erachter en dat is ontspanning. We moeten de oplossing dus zoeken in de vraag: hoe kunnen we de kinderen het beste langdurig laten ontspannen? Gelukkig zijn er tegenwoordig een heleboel goede, educatieve variaties op de ouderwetse glijbaan. Met een visie op bewegend leren kun je beleving (ontspanning) koppelen aan educatie (inspanning). Zodat het wordt ingebed in het onderwijs en niet een statisch, losstaand onderdeel is. De huisvesting moet een langdurig, ontspannend en inspannend effect faciliteren.

De customer journey als vertrekpunt voor een stevige gouden driehoek.

ontspannen. Zodat zij zich daarna weer goed kunnen inspannen en lesgeven. Het schoolbestuur moet zich afvragen: hoe kunnen wij het onze collega’s zo goed mogelijk naar de zin maken? Dit begint bijvoorbeeld al bij goede koffie. Iedere collega moet zich prettig voelen bij alles wat hij/zij in het gebouw doet. De randvoorwaarden moeten goed geregeld zijn. In de horeca zie je dit heel goed. Klanten ervaren een prettig verblijf en dat is precies wat je leerlingen en ouders op school ook gunt. Ontspannen leerkrachten en leerlingen die goed presteren. Een win-winsituatie dus. ONS ADVIES IS: KOM UIT DE COMFORT ZONE! Stap uit de vaste patronen en vertaal de vraag van de gebruiker. We zien regelmatig dat scholen in hun huisvesting vragen om een glijbaan. Maar laten we eerst eens naar de verdieping kijken: wáárom willen

Zowel schoolbesturen, ontwerpers als adviesbureaus kunnen een voorbeeld nemen aan het bedrijfsleven, waar goed gekeken wordt naar wat de klant wil. Bijvoorbeeld Apple en Boldking: van aankoop tot het uitpakken van het product staat alles volledig in teken van beleving. Door binnen het onderwijs meer te focussen op beleving, stijgt het welbevinden van leerkrachten en leerlingen, wat uiteindelijk de leerprestaties en tevredenheid van alle partijen ten goede komt.

Frankwin van Beers

Peter Loonstra

De Customer Journey begint dus met het praten met je stakeholders. Ga met ze in gesprek over wat ze nodig hebben, maar vooral wáárom ze het nodig hebben. Door een goede behoeftenanalyse te maken bij onderwijsprojecten creëer je een sterkere gouden driehoek tussen kind, ouder en leerkracht. Je zult zien dat er meer betrokkenheid is van leerlingen, ouders en leerkrachten, omdat de huisvesting veel meer is afgestemd op hun (onderwijs)behoeften. Kijk voor meer informatie op www.draaijerpartners.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Fotografie Archimage/Meike Hansen, Hamburg

IN KINDCENTRUM RIJNVLIET BEGINT HET AVONTUUR

Gezamenlijke visie op het kind Kindcentrum Rijnvliet is een plek waar kinderen iedere dag op avontuur gaan. Hier werken opvang en onderwijs vanuit een gezamenlijke visie aan de ontwikkeling van kinderen. Samen bereiden zij kinderen voor op een plek in de samenleving van de toekomst. In Kindcentrum Rijnvliet begint het avontuur!

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

ijnvliet is nog een jonge en groeiende wijk in Leidsche Rijn Utrecht. Duurzaamheid staat hoog in het vaandel en dat is terug te zien in het nieuwe kindcentrum Rijnvliet, dat voor 16 groepen onderwijs en 400 kinderen is gebouwd. Het kindcentrum huisvest een basisschool van SPO Utrecht, een kinderdagverblijf en BSO van Kind&Co en een gymzaal van de school. Schooldomein sprak met directeur Ingvild Krikke-Besselink, Rob van der Westen en Remco van Eijkelenborg van het schoolbestuur SPO Utrecht, architect Yaike Dunselman van 9graden architectuur, Guido van de Weem en Jeffrey Westerhuis van ICSadviseurs en Clustermanager van Kind&Co Renske Wildeman. Het kindcentrum groeit snel; inmiddels telt de school 123 leerlingen, zit de kinderopvang met 103 kinderen al vol en gaat 60% van de leerlingen naar de BSO. In het kindcentrum lopen onderwijs en kinder

opvang in elkaar over, waarbij Ingvild directeur van het kindcentrum is.” Ingvild knikt: “Ons motto is ‘Rijnvliet, het avontuur begint’ en dat vormt de basis voor dit avontuurlijke gebouw.” PROGRAMMA VAN EISEN Rob: “Een school in Rijnvliet gaat lang terug en kwam zeven jaar geleden in een stroomversnelling. We mochten met Kind&Co samen een kindcentrum bouwen, daarbij ondersteund door I CSadviseurs. Met behulp van themabijeenkomsten die op wisselende en inspirerende locaties werden gehouden is eerst het Pedagogisch Didactisch P rogramma van Eisen door Guido opgesteld. Hierin is vanuit de visie van de p artners de basis gelegd voor onze scholen en kindcentra. Kindcentrum Rijnvliet is met een door lopende brug verbonden met een aan te leggen voedselbos. Het idee is dat de kinderen hier zelf

SCHOOLDOMEIN

december 2021

vruchten plukken en dat mogen de omwonenden ook doen. Ingvild: “Wij hebben samen met het hele team, leerkrachten en de pedagogische mede werkers onze visie uitgewerkt. Uitgangspunt is om als één organisatie te werken en de praktijk zo simpel mogelijk te organiseren. Zo hebben we voor het eerst iemand in een combinatiefunctie aangesteld die zowel als onderwijsassistent als in de BSO werkt. Door onze inhoudelijke samenwerking hebben we meer v oorzieningen dan we anders zouden hebben. Bijvoorbeeld een gymdocent die ook als BSO-medewerker wordt ingezet. Met ROC’s zijn we in gesprek om in de toekomst stages in de vorm van combi-functies aan te bieden. Een gespecialiseerd pedagogisch medewerker bieden wij als leerbedrijf een onderwijsstage aan. Leerlingenzorg is onderwijstijd, maar dat loopt natuurlijk door in de BSO-tijd. Vanuit de inhoud zijn kinderopvang en onderwijs steeds met elkaar vervlochten. Dan maakt het niet uit dat je twee organisaties bent; het gaat vooral om een goede plek voor kinderen van 0-13.” Renske: “Het enige verschil is dat kindcentra van 0-4 jaar door de GGD wordt gecontroleerd en onder sociale zaken valt en onderwijs door de inspectie wordt gecontroleerd. Daar komen we ook wel uit.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

BRUG EN VOEDSELBOS Rob: “We kwamen op het spoor van 9graden architectuur omdat ze het entreegebouw van GeoFort in Herwijnen hebben ontworpen, waar een groen dak verschillende niveaus met elkaar verbindt. Die verbinding vond onze bestuurder Eric van Dorp een mooie vondst. Ook interessant te melden is dat de noordkant van het gebouw aansluit op de aangrenzende bebouwing, terwijl de zuidzijde van het gebouw de oriëntatie van de archeologische opgravingen van de Limes, een oude Romeinse grens, volgt.” Guido verder: “Kindcentrum Rijnvliet heeft een brug met oploop en talud gekregen die het gebouw verbindt met wonen en recreëren. Mensen kunnen het talud op en lopen tussen de school door. In het Programma van Eisen hebben we de verbinding met de omgeving gezocht en bekeken welke kansen de omgeving biedt voor het verrijken van het programma van het kindcentrum. Een veilige verbinding naar het voedselbos stimuleert kinderen om hier gebruik van te maken door zelf fruit te oogsten en hiermee te koken.” Jeffrey was als projectmanager verantwoordelijk voor de bouw: “Vaak zie je dat er een Programma van Eisen wordt gemaakt en dat er nog iets met de omgeving wordt gedaan.

VISIE EN ONTWERP

vlnr Guido van de Weem, Rob van der Westen, Jeffrey Westerhuis, Remco van Eijkelenborg, Yaike Dunselman, Renske Wildeman en Ingvild Krikke-Besselink

“Het avontuurlijke karakter van Rijnvliet komt terug in de verbinding tussen binnen en buiten, de relatie met het voedselbos en de vele speelen leerplekken zowel binnen als buiten de klas” Stedenbouw en ontwerp zijn hier samen opgetrokken, waardoor er een mooie verbinding is gekomen. Het gebouw is integraal onderdeel van de omgeving.” Ingvild: “Het avontuurlijke karakter van Rijnvliet komt terug in de verbinding tussen binnen en buiten, de relatie met het voedselbos en de vele speelen leerplekken zowel binnen als buiten de klas. Het gebouw stelt kinderen in staat om te ontdekken en te experimenteren, nieuwe dingen te doen en vooral ook fouten te maken. Het gebouw faciliteert dat met brede gangen waar kinderen kunnen bewegen, drie ateliers om te experimenteren en leerpleinen om samen te kunnen spelen en werken.”

ORGANISATIE In het hoge volume bevindt zich het onderwijs programma van het domein voor kinderen van zeven tot en met twaalf jaar. In het lagere volume bevindt zich het gebied voor jongere kinderen van vier tot en met zes jaar. Grenzend aan de route tussen beide volumes liggen de leerpleinen die uitnodigen tot buitenonderwijs en natuureducatie. Op de begane grond is het kinderdagverblijf gevestigd. In het hart van de school, waar de volumes bij elkaar komen, liggen twee speellokalen als ruimtelijke verbinding tussen het kinderdagverblijf en de basisschool. Dit vormt de ontmoetingsplek voor de verschillende gebruikers. Door de open verbinding van de centrale entree met de speellokalen en de centrale trap ontstaat hier een ruimtelijke dynamiek. Vanuit de centrale hal zijn doorzichten naar de openbare gymzaal gerealiseerd. “De visie van het kindcentrum was niet star maar beweeglijk”, legt Yaike uit, “dat hebben we geprobeerd vorm te geven in het gebouw. Het gebouw moet mee kunnen bewegen met een veranderende visie. De basiscompositie van het gebouw bestaat uit twee in elkaar grijpende volumes met een hoogteaccent. Beide volumes worden op de eerste verdieping ontsloten door een meande rende openbare route die de wijk met het voedselbos verbindt.” Door middel van de vele gevelopeningen langs deze route presenteert het gebouw zich als etalage aan de wijk. De hellingbaan aan de zuidoost-

SCHOOLDOMEIN

december 2021

zijde van de kavel vormt de start van deze route. Een brede tribunetrap vormt de verbinding vanaf het bovenbouwplein naar het dek met de route naar het voedselbos. RONDE HOEKEN “Het mooie aan het gebouw zijn ook de ronde hoeken en warme materialen met genuanceerd zandkleurig metselwerk en houtaccenten” legt Yaike uit, “hiermee sluit het gebouw aan op de toekomstige aangrenzende bebouwing. Dat stoere en ruwe en mogen ontdekken en nog afmaken zit er heel erg in. In het Programma van Eisen stond dat je in het gebouw een sliding moest kunnen maken. Zo hebben we het ook ontworpen; als een gebouw waarin een sliding gemaakt kan worden! In die zin faciliteert het gebouw de b eweging en zijn het in de vormentaal twee massa’s die langs elkaar heen schuren en met elkaar verbonden zijn. Het is geen kist in de ruimte, maar een gebouw dat verbindt en waar de openbare ruimte over de schoolkavel en het -gebouw gaat.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

BINNEN EN BUITEN Remco vult aan: “De ingang van de gymzaal is bewust aan de buitenzijde. Je moet een eindje lopen om naar de gymzaal of naar het atelier te lopen, of straks naar het amfitheater aan het begin van het bos. De leerpleinen grenzen ook aan het dek, dat je soms moet oversteken. Kinderen vinden het lekker om even te lopen.” Ingvild: “Dat is onze visie ook; kinderen beginnen met instructie in de stamgroep, maar gaan groepsdoorbrekend aan de slag en ook elders instructie halen en verwerken. De wand tussen leerplein en klas is transparant waardoor er een verbinding ontstaat en er gemeenschappelijk gebruik is. Je kunt de deur ook dichtdoen, waardoor je met een kleine groep rustig kunt werken.” Guido: “We zijn van activiteiten

Anouk Vogel. Dit kunstwerk bestaat uit een boom kronenpad waarvan je straks voedsel direct uit de boomkronen kunt plukken. Hier wordt het concept ‘eetbare woonwijk’ voor de kinderen tastbaar. Het pad sluit als een lus aan op de brug. Daarnaast komt er een glijbaan die vanaf de brug eindigt in het voedselbos.”

naar plekken gegaan en daar horen ruimtes bij. Waar brengen kinderen veel tijd door en met welke hoeveelheden. Dat hebben we ook met sferen benaderd; het gaat niet alleen om de functionele eisen van plekken, maar ook om het gevoel erbij. Dat hebben we in verschillende ontwerpsessies georganiseerd. In het Programma van Eisen hebben we andersoortige plekken geprogrammeerd door de stamgroep ruimten wat kleiner te maken en daarnaast ateliers en buitenplekken te maken. Binnen en buiten maakt niet uit; op iedere plek kun je naar buiten. Je kunt je reguliere basisvakken ook buiten organiseren.” “In de gymzaal hebben we een digitale gymwand waar leerlingen ook spelend leren rekenen of topografie leren. En het a mfitheater is in feite een buitenklas”, vult Remco aan. Rob knikt: “De buitenruimte is er ook zo gekomen omdat de bewoners zich er voor hebben ingezet en ook met het kunstwerk hebben mee gedacht. De basis is het kindcentrum, dan heb je de Limes, de R omeinse weg, die door dit gebied loopt en vervolgens het kunstwerk dichter bij de boom van

i nvesteringen gedaan uit eigen middelen. Dit op basis van een onderliggende business case. Tijdens het ontwerpproces heeft het ontwerpteam een integraal pakket van bouwkundige en installatietechnische maatregelen samengesteld. De gebouwschil heeft een hoge isolatiewaarde gekregen en er is onder meer drievoudig glas toegepast in combinatie met gestuurde zonwering. Het installatieconcept bestaat onder meer uit een zeer energiezuinige warmte pompinstallatie die zijn warmte en koude onttrekt aan de bodem. Met dit pakket van maatregelen wordt voldaan aan de hoge comforteisen en is een gezond, energieneutraal, duurzaam en comfortabel kindcentrum gerealiseerd.” Rob tenslotte: “Je hebt de aarde te leen. Duurzaamheid betekent ook elkaar inspireren en als organisatie wil je hier het voorbeeld geven hoe je met duurzaamheid en circulariteit omgaat. Dat is hier heel goed gelukt.”

DUURZAAM EN ENERGIENEUTRAAL 9graden architectuur heeft een energieneutraal kindcentrum ontworpen. Vanuit de gemeente Utrecht wordt enkel een Bijna Energie Neutraal Gebouw bekostigd uit de normvergoeding voor scholenbouw. Om de ambitie van een volledig energieneutraal gebouw (ENG) te halen, heeft SPO Utrecht extra

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Kindcentrum Rijnvliet Opdrachtgever SPO Utrecht Adviseur ICSadviseurs Architect 9graden architectuur Aannemer Kormelink Omvang 3.334 m² Ingebruikname september 2021

Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl of www.9graden.net.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ramon Menting

ELK KIND IS UNIEK IN HET GELE PARK

IEKC Lichtenvoorde is er voor iedereen

Het nieuwe Integraal Educatief Kind Centrum (IEKC) in Lichtenvoorde biedt ruimte voor vijf verschillende gebruikers. Het credo is dat elk kind uniek is en alle kinderen gelijk aan elkaar. Dat leverde een open en verbindend gebouw op.

wartiermaker en directeur Will van der Zanden vertelt met Frans van Heemst en Nikki de Boer van RoosRos architecten en Remco Hillen van BINX Smartility over het IEKC: “In dit integraal educatief kindcentrum Het Gele Park in Lichtenvoorde doet elk kind tussen 0 en 13 jaar mee en hoort erbij. Door de samenwerking binnen regulier en speciaal (basis)onderwijs met kinderopvang, (jeugd)zorg en het ondersteuningsteam van de gemeente hebben we een unieke plek in de gemeente en regio gemaakt, waar alle disciplines onder één dak samenkomen. De gemeente zit hier met haar ondersteuningsteam in. De dorpsbibliotheek heeft hier haar depen dance en we hebben met de speeltuinvereniging een prachtige buitenspeelplaats gemaakt. De betrokken vijf besturen omarmen het uitgangspunt dat elk kind erbij hoort. We zijn niet echt content met de onderverdeling van kinderen naar label, leeftijd, beperking en de termen speciaal onderwijs, a utisme en adhd helpen daar niet bij. Elk kind ontwikkelt zich uniek en heeft zijn kwaliteiten; laten we dus stoppen met het labelen van kinderen

SCHOOLDOMEIN

december 2021

op beperking of leeftijd. Gemiddeld gezien leren kinderen rond vijf jaar en vier maanden lezen, maar de ene kan het al met vier jaar en de ander heeft na zeven jaar nog begeleiding nodig of leert het maar beperkt. Je moet dus maatwerk bieden. De professionals ontmoeten elkaar hier continu. Collega’s van speciaal onderwijs, zorg, regulier onderwijs en opvang overleggen samen over de ontwikkeling van alle kinderen.” DYNAMISCHE EN OPEN UITSTRALING “In het centrale hart komt alles samen”, vertelt Frans, “het is een bijzondere ruimte met een prominente trap. Daarop wordt gelopen, geklommen en gezeten, maar het kan ook als podium en patio gebruikt worden. Het ontwerp ondersteunt de integrale visie, bevordert de samenwerking en geeft het interieur van het gebouw een dynamische en open uitstraling.” Will: “Dit IEKC is op leeftijd ingedeeld en niet op onderwijssoort. De essentie is dat alle partijen door elkaar heen zitten; de drie groepsruimten voor het speciaal onderwijs zitten als tussenplekken tussen het basisonderwijs. In de meeste scholen die integratie

VISIE EN ONTWERP

Remco Hillen (l) en Will van der Zanden

verduurzaamd hout. De vorm van het gebouw geeft identiteit aan de plekken er omheen en markeert ook duidelijk de entrees die in de oksels zijn opgenomen. Het ligt op een prachtige, groen omzoomde plek midden in Lichtenvoorde, waarbij de vorm rekening heeft gehouden met de mooie bomenrij. Het heeft organisch zijn plek gevonden en staat prachtig in het groen. Het gebouw is zodanig ingepast dat rondom prachtige natuurpleinen gerealiseerd kunnen worden en op de eerste verdieping twee dakterrassen. Ontmoeten is één van de kernwoorden. Een doorgaande wandelroute op het terrein verbindt alle plekken en geeft toegang tot de verschillende entrees.

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw IEKC Lichtenvoorde Opdrachtgever Stichting IEKC Lichtenvoorde en de gemeente Oost Gelre Consortium RoosRos architecten in samenwerking met BINX Smartility en Donker Groen Adviseur M3V Volume 4.459 m² Bouwkosten € 8 miljoen excl. btw Ingebruikname september 2021

nastreven zijn dat aparte afdelingen met een deur ertussen. We hebben wel speciaal ingerichte ruimtes, zoals een snoezelruimte (die overigens ook door leerlingen van de basisschool wordt gebruikt), leerpleinen, kleine afgesloten werkplekken, praktijklab, leerkeuken enz. De leerlingen met een verstandelijke beperking hebben wel een eigen afgebakende ruimte, maar participeren op momenten in het totaal.” Nikki: “Kinderen hebben vaste thuisbasissen, waarbij drie leeftijdsgroepen een eigen stamgroep hebben, waar ze de dag beginnen. Vervolgens gaan ze met hun eigen opdrachten aan de slag. Er is gekozen voor aanpasbaar meubilair, niet vastgepind op de vorm van de ruimte. In feite biedt het gebouw een combinatie van afwisselende ruimtes met zitjes, plekken en huisjes waar kinderen op hun eigen manier aan een opdracht werken. De ontmoeting vindt op de leerpleinen plaats, de overige ruimten en het buiten terrein waar kinderen samen kunnen spelen.” TUSSEN DE BOMEN Nikki: “Het is een gebouw met heldere, horizontale banden die uitgevoerd worden in vliesgevels en

HELE LEVENSDUUR De gemeente schreef een DBME selectie uit die door het consortium BINX Smartility, RoosRos architecten en Donker Groen is gewonnen. Remco: “Het was een UAV-GC contractvorm, waarbij wij het gebouw mochten realiseren en onderhouden en wij verantwoordelijk zijn voor het energievolume. Door deze onderdelen bij één partij onder te brengen, konden we bewuste keuzes maken over de hele levensduur van het gebouw, ook omdat we voor 25 jaar verantwoordelijk blijven voor het onderhoud en de energie. Vanuit onze visie op duurzaamheid hebben we het gebouw losmaakbaar ontworpen. Zo is onder meer gekozen voor een staal-betonconstructie waaraan de prefab HSB-gevel gemonteerd wordt. De GPR-score is gemiddeld 8,7.” Will knikt: “De dialoogsessies voor de uiteindelijke keuze hebben ons enorm geholpen om het concept te scherpen en partijen te kiezen die al in een vroegtijdig stadium meedachten. Het is een uniek IEKC die zich in dit gebouw verder kan vormen. Hier zie je onderwijs vanuit de gedachte van samen doen en ontwikkelen. Daarom hebben we ook een leerkeuken, waar kinderen een receptje kunnen lezen en maken. Het leren beleven, binnen en buiten met elkaar verbinden, staat centraal in het gebouw. Vandaar de boom midden in het atrium en de natuurlijke verbinding van binnen naar buiten.” Kijk voor meer informatie op www.roosros.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

EEN NIEUWE GENERATIE GEBOUWEN VOOR HET ONDERWIJS

Identiteit en herkenbaarheid als kernwaarden “Bij Spring architecten zijn wij jarenlang bezig geweest met de ontwikkeling van de gangloze school. Dat kreeg heel lang niet de gewenste uitwerking vanwege het feit dat er door het onderwijs nog niet mee geprogrammeerd werd. Gelukkig verandert het inmiddels.”

“Onderdeel zijn van zo’n minisamenleving, met al haar verschillende individuen, is van groot belang voor de ontwikkeling van het kind” 60

“D

SCHOOLDOMEIN

e prioriteit werd steeds gelegd bij de gevestigde functies als lokalen, kantoren, spreek- en vergaderruimten. De cultuur om in een gangloze school te werken moest zich dus enerzijds nog ontwikkelen en ook nog bewijzen. Projecten die er nu aankomen zijn ‘eindelijk’ een duidelijk statement van vrijheid, transparantie en diversiteit van werkvormen. Een school is een samenleving in het klein en het moet dan ook een plek zijn waar iedereen zich veilig voelt. De architectuur dient als platform om dit alles mogelijk te maken.” Volgens Alfons Hams, directeur van Spring architecten, is dat de essentie voor het ontwerpen van scholen: het bieden van geborgenheid en de mogelijkheid voor een kind om zich te ontwikkelen als zelfstandig en zelfbewust individu. THUIS VOELEN Het onderwijs in het algemeen - en basisonderwijs in het bijzonder - is één van de weinige plekken waar mensen, los van hun achtergrond, bij elkaar komen. Het basisonderwijs is een plek waar kinderen

december 2021

met verschillende culturele en sociaaleconomische achtergronden kennis kunnen nemen van elkaars verschillen en leren met elkaar om te gaan. Het moet dan ook een plek zijn waar kinderen zich thuis voelen en zich kunnen ontpoppen tot karakteristieke individuen. Een basisschool kan hierom worden gezien als ‘een samenleving in het klein’. Onderdeel zijn van zo’n mini-samenleving, met al haar verschillende individuen, is volgens Alfons Hams van groot belang voor de ontwikkeling van het kind. “Het is belangrijk om al op jonge leeftijd in aanraking te komen met andersdenkenden om op die manier een open houding te creëren richting de maatschappij en een eigen mening over dingen te vormen.” COMPONENT VAN DE STAD “Architectuur is geen op zichzelf staand iets. Het gebouw valt niet los te zien van de samenleving waarin het staat. Het is een ‘collectief eigendom’, zelfs wanneer het in particulier bezit is”, legt Alfons Hams uit, “het is van belang dat de verandering die een

VISIE EN ONTWERP gebouw teweeg brengt in de wijk van positieve invloed is op de wijk en een plek wordt waarmee gebruikers en de buurtgenoten zich kunnen identificeren. Op deze manier maakt de stedenbouwkundige inpassing automatisch onderdeel uit van de

kenning. In het onderwijs van nu krijgen leerlingen steeds minder groepsinstructie van een docent voor de klas. Veel vaker wordt er gewerkt in verschillende groepsgroottes en is er behoefte aan afwisselende opstellingen en leeromgevingen. Inspelend op deze

verandering heeft Spring architecten het concept van ‘van plaats naar plaats’ ontwikkeld waarbij gangen zo veel mogelijk worden vermeden. De plattegrond wordt een vloeiende ruimte van leeromgevingen die de scholieren en docenten de ruimte geven voor een op de leerling toegesneden onderwijsprogramma: een gangloze school waarin je beweegt van plaats naar plaats door een gebouw.

gebouwvisie.” Alle gebouwen maken onderdeel uit van de stad met een eigen identiteit. Ondanks de continue verandering van het stedelijk weefsel is deze identiteit een realiteit die evengoed ‘waar’ is in het nu als in het verleden en de toekomst 1(Rossi, 2009). “Met andere woorden, ook al kan de identiteit van de stad in de loop van de jaren veranderen, de gebouwen blijven daaraan steeds hun bijdrage leveren.” Architectuur is een component van de stad en dit betekent dat iedere component, i.e. ieder gebouw, als onderdeel van de stad niet weg kan worden gehaald zonder de stad, of wijk, in zijn geheel te veranderen 2 (DeLanda, 2006). HERKENBAARHEID In de visie van Spring architecten straalt een gebouw herkenbaarheid uit, een af te lezen op zichzelf staand verhaal. Als een schoolgebouw een verhaal vertelt waarin men zich herkent, wordt het een plaats om naartoe te gaan. Dit geldt niet alleen voor de buitenkant van het gebouw, maar ook voor de binnenkant. Ook het interieur, de ruimte waar een gebruiker het grootste deel van de tijd doorbrengt, moet een plaats van herkenning zijn, of eigenlijk plaatsen van her-

GANGLOZE SCHOOL Het principe van de gangloze school in relatie tot het bewegen van plaats naar plaats vormt voor Spring architecten de kern van het ontwerpen van hoogwaardige onderwijsgebouwen. “Steeds opnieuw zoeken wij naar het creëren van een plek die net zo goed werkt voor het individu als voor de groep, een plek met een identiteit waarmee de gebruiker zich verbonden voelt en bovenal een plek voor de scholier om zich te kunnen ontwikkelen tot een persoon met een eigen identiteit.” Het principe is door Spring architecten in meerdere onderwijsgebouwen toegepast waaronder het ‘Kindcentrum Koos Meinderts’ in Loosduinen, Den Haag. In de ‘duinen’ is een onderwijsgebouw gerealiseerd volgens het principe van de gangloze school. In dit kindcentrum zijn lokalen, leerpleinen, een centrale hal met een bibliotheek met elkaar verbonden, zodat er één omgeving ontstaat die ruimte biedt aan verschillende onderwijsmethodieken. Ook voor het voortgezet onderwijs wordt hetzelfde principe van de gangloze school toegepast. Binnen de gebouwen ontstaat veel meer dan alleen een studieruimte, een pauzeruimte of een bewegingsruimte, er ontstaat een plaats om te verblijven.

BRONVERMELDING 1. Rossi, A. (2009). The Architecture of the City. In T. Avermaete, K. Havik, & H. Teerds, Architectural Positions: Architecture, Modernity and the Public Sphere (pp. 257-264). Amsterdam: SUN Publishers. 2. DeLanda, M. (2006). A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social Complexity. London:

Kijk voor meer informatie op www.spring-architecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

Continuum.

december 2021

SINT NICOLAASSCHOOL HAREN EXCELLENTE SCHOOL

Kloosterhof basis voor programma van eisen

De Sint Nicolaasschool in Haren is niet zomaar een basisschool, maar één in de categorie ‘Excellente School’. Een bijzondere school vraagt om een passend gebouw dat aansluit bij haar identiteit. Het nieuwe gebouw is ontworpen als kloosterhof en een essentieel begrip is ‘zien en gezien worden’.

nieuwbouw van de Sint Nicolaasschool. Het streven was om hoogwaardige architectuur te maken waarin de wensen, identiteit en levenswijze van de gebruikers en opdrachtgevers centraal staan. Zowel voor de gebruiker als voor de omgeving heeft de architect gestreefd naar een maximale belevingswaarde en gebruikswaarde. Het gebouw heeft een sterke verbondenheid met het landschap en de omgeving gekregen. ‘Zien en gezien worden’ is vertaald naar een ‘kloosterachtig’ ontwerp. De samenwerking met de opdrachtgever en het bouwteam heeft geresulteerd in een excellent gebouw, voor een Excellente school.

n opdracht van de Nicolaasstichting heeft Maas Architecten een nieuwe bevingsbestendige basisschool ontworpen. De vrijgekomen locatie van het voormalige Zernike College aan de Westerse Drift bood uitstekende mogelijkheden voor de

SCHOOLDOMEIN

december 2021

KLOOSTERHOF Maas Architecten koos voor een ‘kloosterachtig’ ontwerp met veel glas en een patio. Een ontwerp dat veel rust uitstraalt en past bij de onderwijsfilosofie en identiteit van de Sint Nicolaasschool. De nieuwe school voor 350 leerlingen is ontworpen als een kloosterhof typologie. Zichtbaarheid van binnen naar buiten en visa visa waarborgen de sociale veiligheid. Vanuit de twee hoofdingangen wordt de centrale ruimte bereikt, de aula met atrium. Dit gebied is multifunctioneel inzetbaar en biedt plaats aan een

VISIE EN ONTWERP diversiteit aan activiteiten: musicals, ouderavonden, theatervoorstellingen en vieringen. Vanaf de vide is er een fysieke koppeling tussen de begane grond en verdieping. WEDERZIJDSE DIALOOG Op de Sint Nicolaasschool is er veel aandacht voor het individuele kind die meer nodig heeft dan de leerstof uit het regulier lesprogramma. Voor deze kinderen is in de school ‘een werkwinkel’ gemaakt die grenst aan de aula. Deze ruimte kan bij de aula betrokken worden en ook afgesloten worden. Geen van de groepsruimten komen direct op de aula uit, zodat hier rust heerst wanneer er geen activiteiten plaatsvinden. De wensen en de identiteit van de opdrachtgever en gebruiker zijn vanuit wederzijdse dialoog vertaald in het ontwerp. Het gebouw bevat splitlevels waardoor ruimtes worden gedefinieerd zonder dat dit ten koste gaat van de ruimtelijkheid en functionaliteit. Ook het terrein is integraal mee-ontworpen. HOOGWAARDIGE MATERIALEN Het nieuwe schoolgebouw is energiezuinig, gasloos onderhoudsvriendelijk en toekomstbestendig en kent een zeer flexibele indeling. Een doordacht klimaatconcept, gebaseerd op het Frisse Scholen principe, in combinatie met een energiezuinige installatie

“De wensen en de i dentiteit van de opdrachtgever en gebruiker zijn vanuit weder zijdse dialoog vertaald in het ontwerp” zorgt voor comfort en efficiënt gebruik van energie. Zo worden pv-panelen en warmteterugwinning toe gepast en wordt de temperatuur bijgesteld met luchtverversing. Om onderhouds- en schoonmaakkosten binnen de perken te houden, is voor hoogwaardige materialen voor de afwerking gekozen. Waarbij de grondstof van de vloeren voor meer dan de helft uit gerecycled materiaal bestaat en de houten gevel invulling voor 100% uit een duurzame loofhoutsoort bestaat – voorzien van een FSC-keurmerk. De eenvoud van de niet-dragende binnenwanden draagt bij aan de flexibiliteit van de school. Openingen kunnen zonder problemen worden toegevoegd en de indeling kan worden aangepast bij eventuele toekomstige veranderingen.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Sint Nicolaasschool Haren Opdrachtgever Nicolaasstichting Haren Architect Maas Kristinsson Architecten Aannemer Van Wijnen Constructeur abtWassenaar Projectmanager BCN Groep E en W installateur BAM Techniek Noord Installatie adviseur Innax (voorheen Technion) Verkeerskunde Sweco Omvang 2750 m2 Ingebruikname September 2018

SCHOOLDOMEIN

AARDBEVINGSBESTENDIG De hoofddraagconstructie is opgebouwd uit een te demonteren staalframe. Omdat het aardbevings bestendig bouwen een vereiste is in het gebied waar de school komt te staan, is het totale gewicht van het gebouw gereduceerd. Deze reducering is gerealiseerd door het kiezen van een combinatie van een lichte vloeropbouw met een staalplaatbetonvloer en een zwevende dekvloer die voldoende geluidsreductie oplevert zodat er geen geluidsoverlast ontstaat. Door de efficiënte opbouw van de vloeren is de milieu belasting beperkt gehouden. De buitengevels van de school bestaan uit gesiliconiseerde bakstenen. Deze stenen zijn vormvast, vandaalbestendig, brandvertragend en hebben een goede vuilafstoting vanwege de nabehandeling die het heeft gekregen met chippermortel. Gedurende het ontwerpproces zijn gedegen afwegingen gemaakt over de vloer afwerkingen, waarbij de keuze is afgestemd op het beoogde gebruik. Er is gekozen voor een goed reinigbare, kras- en slijtvaste, gemêleerde vloer afwerking waarbij er aandacht is geweest voor de antislipwaarde. Het gekozen demontabele plafond zorgt voor een goede akoestiek. De plafondplaten zijn te reinigen en vervangbaar. In dit plafond is een duurzame installatie opgenomen die in de toekomst altijd aangepast kan worden naar actuele

december 2021

ontwikkelingen. Het gebouw wordt verlicht met hoogfrequente, LED daglichtafhankelijke verlichting. Er is gekozen voor een energiezuinige installatie die bestaat uit zowel verwarmen als koelen via luchtverversing, de toevoeging van pv-panelen (zuid georiënteerd), warmteterug winning door middel van een warmtewiel en CO2 reductie via melders. Ook kunnen gewoon meerdere ramen per lokaal geopend worden. MEERWAARDE VOOR DE GEBRUIKER Met dit vraagstuk heeft Maas Architecten niet alleen een nieuw onderwijsgebouw gemaakt maar hebben zij een meerwaarde kunnen creëren voor de gebruikers. De Sint Nicolaasschool is - om in de onderwijssfeer te blijven - een schoolvoorbeeld van een uitstekend verlopen nieuwbouwtraject. Veel inspraak en betrokkenheid vanuit directie en het bevlogen lerarenteam, goede begeleiding en een vakkundig en gedreven bouwteam maakten dit project tot een succes, met een resultaat dat volledig voldoet aan de verwachtingen van de opdrachtgever en de gebruikers. De school heeft in 2019 niet voor niets van het publiek de architectuurprijs ‘het beste gebouw van Groningen’ gekregen. Kijk voor meer informatie op www.maasarchitecten.nl.

ADV

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

ALLES STROOMT IN TILBURG

Geslaagde uitbreiding voor Panta Rhei Panta Rhei is een openbare basisschool in Tilburg Zuidoost. Het is een warme school met een openbare identiteit, die ruimte geeft aan verschillen tussen kinderen. De locatie aan de Galjoenstraat kende een geslaagde uitbreiding, die nodig was vanwege het stijgend aantal leerlingen.

anta Rhei is een HPS (een Hoog-PresterendeSchool) met een mooie missie. Vanuit een veilige en dynamische omgeving wordt wetenschappelijk getoetst en onderbouwd les gegeven en is een aanpak waarin mens en omgeving centraal staan leidend. Leerkrachten vormen de sleutel tot succes en het schoolteam, ouders en kinderen werken samen aan de totale

“Weinig ruimte om uit te breiden dus en een uitdaging, omdat de school gewoon in bedrijf moest blijven”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ontwikkeling van het kind. In totaal hebben ruim 500 kinderen een warme en veilige plek binnen Panta Rhei. De school heeft drie locaties aan de Lanciersstraat, de Don Sartostraat en de Galjoenstraat, waarbij de laatste locatie uitgebreid is. Schooldomein sprak met bouwmanager Hein Verhofstad van VS Building Care en commercieel projectleider Hans de Bonth van Peters Bouw en Onderhoud. Hein: “Deze school aan de Galjoenstraat staat hier vanaf 1994 en is vijftien jaar geleden al voor een deel uitgebreid. Het gebouw ligt in een inbreidingslocatie van de gemeente Tilburg waarbij oude industrie verdwijnt en er woningbouw voor terugkomt. Het is een aantrekkelijke wijk met dus veel vraag naar onderwijsruimte. Dit was de enige locatie van de school waar nog uitgebreid kon worden.” GEBOUW LEIDEND “Het afgelopen jaar is er ongeveer 400 m2 bijgebouwd, bestaande uit vier extra lokalen, een leerplein en drie vergaderruimten annex RT- ruimten”, legt Hein uit; “wanneer je naar buiten kijkt zie je een strook van vijf meter breed en twintig meter lang. Weinig ruimte voor een bouwplaats en dus een extra uitdaging, omdat de school gewoon in bedrijf moest blijven. Dan is de keuze snel gemaakt om er een verdieping op te zetten. Met architect Cor Mastenbroek hebben we in het uitvoeringstraject een voorselectie van aannemers georganiseerd met de indicatie om het project in een bouwteam uit te werken. Peters Bouw en Onderhoud werd als aannemer geselecteerd en daarnaast een installateur voor het aanpassen van de W- en E-installaties. Peters Bouw en Onderhoud beschikt over een flinke dosis ervaring in het bouwen, uitbreiden en renoveren van scholen. Na de selectie van partijen hebben we vervolgens goed samen gewerkt om een mooi resultaat te halen. Feitelijk is er een complete verdieping op het bestaande gebouw gezet, binnen de bestaande lay-out en met oog op de materialisering van het gebouw.”

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Stichting Opmaat groep Bouwmanagement VS Building Care Architect Bureau Cor Mastenbroek Aannemer Peters Bouw en Onderhoud Ingebruikname uitbreiding September 2021 Omvang 400 m² (vier groepsruimten en 100 leerlingen) Bouwkosten

Hans de Bonth (l) en Hein Verhofstad

€ 1 miljoen inclusief btw

KRAPPE BOUWPLAATS Hans: “Wij zijn gelukkig aan de voorkant in een bouwteam geselecteerd, zodat we op tijd mee konden denken over de planning. Hoe krijg je het gerealiseerd op een krappe bouwplaats? Het is een complexe spot midden in het Piushavengebied. Je zit hier tegen het centrum aan en het verkeer stroomt hier de hele dag door, naast het brengen en halen van kinderen. Het was een intensieve bouwvoorbereiding, waar we verschillende opties hebben afgewogen. Dan gaat het om werkvolgordes en de keuzen wanneer je de constructieve elementen aanpast. Zo hebben we eerst het dak er op gezet en daarna pas de constructie erin gebracht. Dat traject konden we mee laten lopen in de prijsvorming, waardoor we aan de voorkant wisten waar we aan toe waren. In de selectie zat een prijsindicatie en daar zijn we ook op geland.” ALGEHELE BELEVING “Het gevelwerk is traditioneel en sluit aan op de bestaande materialisering”, legt Hans uit; “alle wanden zijn in metselwerk opgetrokken. Verder heeft de aannemer kanaalplaatvloeren gelegd met daarop een bitumen dak, dat deels als dakterras is uitgevoerd. We hebben geen zonnepanelen omdat het een inbreidingslocatie is met veel hoogbouw in de omgeving; het rendement zou te laag zijn. We hebben de buitenschil behoorlijk duurzaam gemaakt; met name de installaties zijn vernieuwd en opgewaardeerd met als resultaat een betere luchtverdeling en binnenklimaat. Daardoor konden we van twee cv-ketels terug naar één ondanks de uitbreiding. Bijzonder zijn de lichtstraten die voor dag-

licht van boven zorgen, waarbij het licht wordt doorgezet via een tussen lichtstraat op de verdieping. Het licht valt zo tot in de centrale ruimte op de b egane grond. Verder is overal ledverlichting t oegepast en zijn er nieuwe plafondplaten aangebracht, waardoor de akoestiek prettiger is en daardoor de algehele beleving van het gebouw beter.” STRAKKE PLANNING Hans: “We hadden een strakke planning en zijn in januari begonnen met werken. Met carnaval lagen de dakvloeren erin en in het voorjaar hebben we het middengebied dicht gemaakt. In september konden de kinderen erin. Het mooie aan dit project was het bouwen op een krappe ruimte en zorgen voor zo weinig mogelijk overlast. Het is een mooi product en een mooi proces geworden en bij de oplevering was iedereen tevreden, zowel de eigen mensen als de eigen school.” Hein: “Je ziet niet dat de school is aangebouwd, qua stijl sluit de uitbreiding naadloos aan. Het is goed gelukt om de handtekening van de eerste architect Bedaux door te trekken binnen dezelfde stijl en lay-out. Het is een strak en robuust gebouw en die uitstraling wilden we ook houden, waarbij andere scholen soms voor contrasterende uitbreidingen kiezen. Je vindt in dit gebouw van drie bouwgeneraties stenen en ziet nauwelijks de verschillen.” Peters Bouw en Onderhoud maakt deel uit van Bouwgroep Zuiderbosch, een groep van zeven zelfstandige bedrijven die actief is in alle fasen van het huisvestingsproces. Voor meer informatie: www.petersbno.nl en www.bouwgroepzuiderbosch.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ronald Tilleman

AURORA BIEDT EEN INTUÏTIEVE LEEROMGEVING

Innovatieruimten als experiment Het nieuwe gebouw Aurora is een zeer flexibel onderwijsgebouw met een modulaire opzet. Het kenmerkt zich door een open en uitnodigende uitstraling. Het transparante atrium, zo hoog als het gebouw zelf, is dé plek voor de informele bijeenkomsten en ontmoetingen. De verschillende onderwijs- en laboratoriumruimten liggen aan dit centrale hart.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VISIE EN ONTWERP

et motto van de Wageningen University & Research (WUR) ‘To explore the potential of nature to improve the quality of life’ vertaalde LIAG naar een duurzaam, gezond en vooral heel licht gebouw. Geen anoniem onderwijsgebouw, maar een transparant en ‘leesbaar’ gebouw dat laat zien waaraan gewerkt wordt. Het nieuwe gebouw kenmerkt zich door daglicht in alle gebruiks ruimtes. Zonlicht komt op zoveel mogelijk plekken binnen. LIAG won de aanbesteding, niet alleen vanwege de flexibele ontwerpopzet, maar vooral omdat het bureau het DNA van de universiteit begreep. LIAG ontwierp een gebouw voor studenten waarin ze zich prettig voelen en het bureau was ook verantwoordelijk voor het interieur. Schooldomein praat met de beide projectarchitecten Thomas Bögl en Carina Nørregaard en senior projectmanager vastgoed bij de WUR Eric van der Meer over het gebouw. LEESBAAR GEBOUW Thomas: “Kenmerkend zijn het overzicht en het zicht op elkaar; dit nodigt uit om elkaar te ontmoeten, te inspireren en kennis met elkaar te delen. De onderwijsruimten en practicumzalen liggen rondom het centrale atrium dat zich opent naar de campus. In het atrium zijn studie- en loungeplekken en een foodmarkt op de begane grond. Een ruime, centrale trap voert door het gebouw. Rondom deze trap, de vides en de verbindende brede bruggen is een diversiteit aan werkplekken te vinden. In totaal kent het gebouw zes bouwlagen voor onderwijs en onderzoek, een techniekverdieping op het dak en een half verdiepte fietsenkelder. Het is uiteraard ook een adaptief gebouw; bij veranderende behoeften in de toekomst kan het eenvoudig aangepast of zelfs uitgebreid worden. De ingebouwde flexibiliteit en de mogelijkheden voor nieuwe onderwijsvormen passen daarom naadloos bij de onderwijsvisie voor de toekomst, waarin blended learning, interactief en kleinschalig onderwijs centraal staan.” Eric vult aan: “Bijzonder zijn de beleving in het gebouw en de leeromgeving die gecreëerd is. Het is een gebouw waar overal daglicht aanwezig is, zelfs in de grote collegezalen. Het gebouw geeft je het gevoel alsof je buiten in de natuur bent. Wanneer je met studenten en docenten over hun ervaring praat gebruiken ze dezelfde woorden als die in ons ambitiedocument stonden: een ruim, transparant en vooral erg licht gebouw met veel fijne plekken.” INNOVATIERUIMTEN Eric verder: “We hebben best wel gestoeid over innovatieruimten. Docenten wilden graag de mogelijkheid hebben om hun onderwijs anders te organiseren, maar het was lastig om dat concreet te maken. Het beeld dat op tafel kwam was dat van een

“Eigenlijk biedt het hele gebouw al veel potentie tot andersoortig onderwijs en dat wilden we in de innovatie ruimten nog eens extra benadrukken”

theater; je wilt een voorstelling geven, maar weet nog niet met welke attributen. Dat beeld hebben we vertaald naar het onderwijs, waarbij het de bedoeling is om de invulling experimenteel te houden. Wanneer het structureel wordt, kunnen we het ook elders in het gebouw inzetten. Zo hebben we experimentele ruimten voor vrij en practicum onderwijs. Die worden gekenmerkt door extra elektravoorzieningen, flexibele beschrijfbare paneelwanden en vloerpotten waar je een extra tafel of apparatuur in kunt zetten. Eigenlijk biedt het hele gebouw al veel potentie tot andersoortig onderwijs en dat wilden we in de innovatieruimten nog eens extra benadrukken.” Thomas legt uit: “Een deel van het programma was om ruimtes te maken zonder duidelijke invulling, waar onderzoek naar het onderwijsmodel voor de toekomst gedaan wordt. Eigenlijk maak je een canvas zonder dat je er nog op schildert, maar dat je later in kunt kleuren. Zo hebben we een soort botsautootjes gemaakt, waar je op allerlei manieren op kunt zitten. In elke ruimte kan de verhouding tussen docent en studenten steeds opnieuw worden ingevuld, omdat de inrichting flexibel is.” EXPLORING THE POTENTIAL Carina was van het begin tot het eind betrokken bij het project; van visievorming en ontwerp tot en met de coördinatie en aansturing tijdens het hele project: “De uitdaging was dus om een intuïtief gebouw te maken, waarin alles vanzelfsprekend werkt en je als gebruiker niet hoeft na te denken over hoe je je beweegt. Om dat te bewerkstelligen hebben we bepaalde voorzieningen op een vaste plek gelegd, zoals de pantry, toiletten en de grote houten trap, die je nadat je binnen komt vanzelfsprekend neemt. Alles is open en met elkaar verbonden. Met het atrium als centrale plek, waar je altijd terugkomt en van waaruit je je kunt oriënteren.” Eric knikt: “Het gebouw leidt

SCHOOLDOMEIN

december 2021

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Aurora Wageningen University & Research Opdrachtgever Wageningen University & Research (WUR) Architect LIAG architecten en bouwadviseurs Aannemer Build2Learn – Berghege Heerkens Bouwgroep i.s.m. ULC Wageningen v.o.f. Installaties Halmos Adviseurs Bouwfysica DGMR Constructies

de mensen als vanzelf en het aantal mensen dat de weg vraagt is verwaarloosbaar. Het gebouw kent naast onderwijsruimten veel openbare ruimten met diverse werkplekken, die aantrekkelijk en makkelijk bereikbaar zijn. Het gebouw begon gelijk te leven toen het geopend werd en het was mooi te zien hoe het als vanzelfsprekend ingenomen werd. Het is een compact gebouw met tegelijk heel veel ruimte en dat ervaren de mensen ook. Ook logistiek en in de aansluiting met de omgeving klopt het; vanuit de fietsenkelder loop je zo het atrium in, waardoor het lijkt alsof de weg door het gebouw loopt in plaats van erlangs.”

Zonneveld Ingenieurs Bouwmanagement en directievoering LIAG architecten en bouwadviseurs Ontwerp interieur en inrichting LIAG architecten en bouwadviseurs Landschap Atelier Loos van Vliet Bouwkosten, casco en installatie € 43 miljoen excl. btw BVO 17.500 m² Ingebruikname September 2021

SCHOOLDOMEIN

GROENE UITSTRALING Carina legt verder uit: “Beleving is een belangrijk aspect en daar hoort ook een ‘groene’ uitstraling bij. Levend groen vormt een belangrijk onderdeel in het interieur. In het atrium bijvoorbeeld hebben we twee bomen geplaatst. Voor de balustrades aan de studieplekken in het atrium ontwierpen we geïntegreerde plantenbakken met veel levende planten erin. De universiteit heeft zelf uitgezocht welke bomen en planten het meest geschikt zijn. Een zes verdiepingen hoge glazen gevel en het atrium, dat zich vormt door trapsgewijze verdiepte terrassen, voegen extra daglicht en maximaal uitzicht op de rest van de campus toe. Zo creëren we optimale omstandigheden voor het welzijn van de studenten. Ondanks de omvang en hoogte behoudt het gebouw de menselijke maat.

december 2021

Aurora heeft ook een fijn binnenklimaat met een goede luchtkwaliteit en natuurlijk een overvloed aan daglicht. Overal is gekeken naar een natuurlijke en warme uitstraling. Onder andere door materialen te gebruiken die een beroep doen op de tastzin.” INTEGRAAL ONTWERPEN Aurora is ontworpen volgens het BENG-principe (Bijna Energie Neutraal Gebouw). Een behoorlijke uitdaging was om de laboratoria met alle benodigde installaties goed aan te laten sluiten. Thomas: “Integraal ontwerpen is dan ook uitermate belangrijk. Het dak ligt vol met zonnepanelen. Alle ruimtes hebben ledverlichting die wordt aangestuurd met DALI (Digital Addressing Lighting Interface). De verlichting brandt dus alleen wanneer nodig en met de vereiste intensiteit. Dit geldt verder ook voor de ventilatie met CO2-detectie, die gekoppeld is aan het gebouwbeheerssysteem. Het gebouw is bovendien aangesloten op een WKO (Warmte Koude Opslag)-installatie, waarmee de gehele campus verbonden is. Samen met de zonnepanelen zorgt deze installatie ervoor dat Aurora BENG is. Als de toekomstige uitbreiding gebouwd wordt, kunnen we nog meer zonnepanelen plaatsen en waarschijnlijk doorschakelen naar ENG (Energie Neutraal Gebouw). Daarnaast ontwierpen we het gebouw langs de lat van een Breeam Excellent**** ambitie.” Kijk voor meer informatie op www.liag.nl.

ADV

Openingsdebat donderdag “De beste omgeving voor een doorlopende leeren ontwikkellijn” – gratis toegang voor lezers Schooldomein!

Kies uit één

Mis aansluitend de sessie van Hanneke Poot niet, over hoe buiten een essentieel verlengstuk van binnen is.

van de vele workshops! Drie hallen vol inspiratie!

Breng een bezoek aan de Klas voor de Toekomst en laat je inspireren! scan de QR-code voor registratie

FACEBOOK.COM/KINDVAK

TICKETS OP KINDVAK.NL

INSTAGRAM.COM/KINDVAK2022

Fotografie Ruben Visser

DE VERWONDERING WINT GOUDEN KIKKER 2021

Biofilische school is goed voor mens en natuur

Toen architect Daan Bruggink een aantal jaar geleden de opdracht kreeg om de meest ecologische school van Nederland in Almere te bouwen, knipperde hij niet één keer met zijn ogen. Als oprichter en directeur van ORGA architect gaat hij al bijna 15 jaar voor 100 procent biofilisch en biobased bouwen. Op de vloer liggen dan ook CO2-neutraal geproduceerde Marmoleum-vloeren van Forbo Flooring, gemaakt van natuurlijke en hernieuwbare grondstoffen.

et fraaie houten gebouw van De Verwondering met onder andere een vegetatiedak met kippen, groengevels en opmerkelijk grote ramen won onlangs De Gouden Kikker 2021 als duurzaamste gebouw van Nederland. Het gebouw draait volledig op circulaire energie. Daarnaast heeft het in- en exterieur van de Frisse School een positieve invloed op het welzijn en de prestaties van de leerlingen. “Wanneer je de natuur in al haar vormen en schoonheid integreert in de onderwijsomgeving, levert dit enorme positieve effecten op voor de gesteldheid, de concentratie en het leervermogen van kinderen”, vertelt Daan over de visie achter basisschool De Verwondering in Almere. “Het uitzien op het houten interieur creëert bijvoorbeeld een gevoel van warmte en werkt uitnodigend en ontspannend. Onze zintuigen worden geactiveerd door de natuur en

SCHOOLDOMEIN

december 2021

waarnemingen worden intenser. Een interieur als dat van De Verwondering stimuleert daarnaast het tastgevoel en dat - tactiele stimulatie - vermindert stress, en activeert of ontspant juist.” DAK-KIPPEN De Verwondering bestaat uit clusters met lokalen die biotopen vormen voor leerlingen van verschillende leeftijdsgroepen. De biotopen zijn zo ontworpen ten opzichte van elkaar dat er een natuurlijk tussen ruimte ontstaat, de centrale ruimte. De opbouw en vormgeving van de clusters en constructie bevatten een overdaad aan natuurlijke elementen en verwijzingen naar de natuur. Zo is het gebouw - deels voorzien van een vegetatiedak - omringd door bomen die als zonwering fungeren. Hemelwater loopt via een spuwer het plein op en vindt zijn weg door het natuurlijke speelterrein, zodat kinderen

BELEVING EN BEHEER

ook naar buiten willen als het regent. Op het dak van het laagste cluster, de onderbouw, bevindt zich een openluchtlokaal, deels overdekt en omringd door het vegetatiedak, waarop zelfs kippen lopen. Het buitenlokaal wordt het hele jaar door gebruikt. Op die manier ervaren de leerlingen de veranderingen door de seizoenen. ZELFGROEIENDE GROENWANDEN ORGA architect is een echte pionier in het bouwen met hout en andere biobased materialen. De materialen en technieken in het hybride CLT/houtskeletbouw schoolgebouw zijn duurzaam, divers en innovatief: draagkolommen van geschaafde boomstammen, houten kanaalplaatvloeren, Marmoleum, binnenwanden van ongebakken leemsteen, akoestische kurkwanden, natuurlijke ventilatieluiken en een ijsbuffervat in de grond voor warmte en koeling. Een groot deel van de binnen- en buitengevels worden bedekt met zelfgroeiende groenwanden. Binnen het schoolgebouw heeft ORGA beschutte zones ontworpen waar leerlingen en personeel zich kunnen terugtrekken. Daan: “Door op een natuurlijke wijze te werken met licht, gedempte kleuren & tonen, zacht aanvoelend meubilair en een mooi uitzicht, bevorderen we ontspanning, inzicht en concentratie.” Het zicht op de omringende natuur is geoptimaliseerd door de enorme raampartijen. ZUURSTOFNIVEAU De groengevels - die zich zowel binnen als buiten bevinden - vergroten niet alleen de uitkijk op plantengroen, maar verbeteren de luchtkwaliteit en het zuurstofniveau in het gebouw ook aanzienlijk. Ook dat heeft weer een positieve invloed op de concentratie van leerlingen en werknemers. Bovendien fungeert het groen als een effectieve geluids buffer en helpt bij een aangename akoestiek in de

klaslokalen. De grote ramen en reflecterende opper vlakken, tenslotte, optimaliseren de blootstelling aan natuurlijk daglicht en creëren een stimulerende omgeving, die de leersnelheid en prestatieniveaus van de leerlingen ten goede komen. De hoge duurzaamheidsambities hebben geresulteerd in een demontabel gebouw dat volledig circulair is. De hoofdzakelijk biobased materialen zijn vastgelegd in een materialenpaspoort voor later hergebruik. Verder heeft De Verwondering een energielabel van A+++, GPR scores tussen de 8 en 10 in alle categorieën en Frisse Scholen Klasse B.

“De vloer van Marmoleum, gemaakt van lijnolie, jute, houtmeel en hars, past perfect in het plaatje”

ANDERS DENKEN Volgens Daan moet de focus bij het bouwen en verbouwen van gebouwen van energieneutraal bouwen naar het gebruik van circulaire energiebronnen zoals zon, wind en water. Daan: “Bovendien is het van belang dat we zo snel mogelijk overschakelen op bouwmaterialen die van nature snel terug groeien.” De vloer van Marmoleum - gemaakt van lijnolie, jute, houtmeel en hars - past wat dat betreft perfect in het plaatje, aldus Daan. “Het is één van Nederlands mooiste en ook oudste biobased producten waar we graag mee werken. Daarnaast wilde de opdrachtgever een strakke, makkelijk te onderhouden vloer in plaats van hout bijvoorbeeld.” In zekere zin is Marmoleum een biobased + product. Zo nemen de grondstoffen in de vorm van planten en bomen zoveel CO2 op tijdens hun groei dat het de CO2 die voor de productie van Marmoleum nodig is inmiddels ruimschoots compenseert. Daarvoor moest de CO2-uitstoot tijdens de productie wel drastisch omlaag en dat is door allerlei energie besparende maatregelen in de Forbo-fabriek, energiezuinig transport en het gebruik van (eigen) zonne- en windenergie uiteindelijk gelukt. Marmo leum geldt daarmee als een cradle-to-gate CO2 negatief product (zonder CO2 te compenseren via certificaten, red.) en helpt de CO2-uitstoot terug te dringen. Forbo Flooring streeft daarnaast naar een circulaire economie, zowel in haar fabrieken als in de leveringsketen. Meer weten over de duurzaamheidsstrategie van Forbo? Ga naar www.forbo-flooring.nl/duurzaamheid. Bekijk dit filmpje (https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=keqo4zjdyv4) voor een impressie van de Gouden Kikker-school.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

LEREN EN SPELEN IN EEN AANGENAME SCHOOLOMGEVING

Samen maken we gezonde scholen

De staat van onderwijshuisvesting, en met name het binnenklimaat, is de afgelopen twee jaar bijna onafgebroken in het nieuws geweest. Scholen moesten inventariseren wat de huidige staat was en er werd subsidie beschikbaar gesteld.

chooldomein spreekt met Harry Vaatstra, eigenaar van Klimaatgroep Holland, over de uitdagingen en vraagstukken voor het binnenklimaat in scholen. “Kinderen moeten kunnen leren en spelen in een aangename en gezonde schoolomgeving, daar zijn we het met z’n allen wel over eens,” begint Vaatstra. “Om een gezond lokaal te krijgen moet je idealiter in rust 40 m3 per persoon, per uur ventileren. Ga je bewegen, dan wordt dat zelfs 100 m3 per persoon. Dit wordt vaak bij lange na niet gehaald. Als je kijkt naar de scholen, voldoet meer dan de helft niet aan de minimale eis. En dat is een uitdaging, zowel voor het onderwijs als de klimaatbranche. Er ligt een enorme opdracht en die moeten we samen oppakken. De opdracht omvat trouwens niet alleen het ventilatievraagstuk. Door de energietransitie is de opgave nog veel omvangrijker. Het verduur zamen en all electric maken van gebouwen kan goed hand in hand gaan met het beter ventileren van die gebouwen.”

Duurzame en all electric school, OBS De Zandplaat, ‘t Zandt

SAMEN MET HET ONDERWIJS ONTWIKKELD “Wij ontwikkelen en produceren klimaatbeheersings systemen samen met het onderwijs,” vervolgt Vaatstra. “De input die we vanuit de scholen krijgen, verwerken we in ons klimaatconcept. Zo is ons Scholen°Concept de stilste op de markt, werkt het geheel automatisch en is het laag in exploitatiekosten. Het concept is super energiezuinig, en daardoor zijn

Het energiezuinige Scholen°Concept

SCHOOLDOMEIN

GEZOND BINNENKLIMAAT ALTIJD TE REALISEREN Met het Programma van Eisen Frisse Scholen 2021 zijn de eisen opnieuw aangescherpt. Dat is positief, vindt Vaatstra: “De lat voor het onderwijs ligt hoog, en dat moet ook. Het is enorm belangrijk om de eisen te halen maar ook om te kijken naar de specifieke situatie. Er is eigenlijk in ieder gebouw een goed binnenklimaat te realiseren, of het nou een monumentaal pand is of nieuwbouw met allemaal raampartijen. Samen met bouwpartners, architect, adviseurs, gemeente en de school vinden we altijd een oplossing welke voor dat specifieke schoolgebouw werkt.”

december 2021

BELEVING EN BEHEER

Meldkamer

Harry Vaatstra, eigenaar Klimaatgroep Holland

terugkerende kosten laag. Dat is belangrijk voor een school, want die houdt zo meer geld over voor onderwijs.” 10 JAAR GARANTIE OP PRESTATIE EN PRODUCT “Ook bieden we de standaard mogelijkheid voor 10 jaar garantie op prestatie en product. Vanuit het onderwijs en de overheid kregen we deze vraag. Veel scholen en gemeenten wilden zekerheid in prestatie en precies weten welke kosten er de komende jaren zouden zijn. Wij staan volledig achter de kwaliteit en prestatie van ons concept en kunnen daarom dit bieden,” vertelt Vaatstra. BETROUWBAAR DOOR MELDKAMER Het Scholen°Concept is een decentraal systeem voor verwarmen, koelen en ventileren. “Inmiddels is ons concept een bewezen systeem, al meer dan 7.000 lokalen zijn voorzien van een unit van Klimaatgroep Holland. Wat wij vaak terugkrijgen van de scholen is dat ze blij zijn met het gebruiksgemak. Het bedienpaneel is rechttoe rechtaan en met de meldkamer bieden we snelle service. In de meldkamer kunnen we al onze systemen zien, we kunnen instellingen aanpassen en bij storingen exact zien waar het misgaat. Hierdoor kunnen we 80% van de storingen binnen een dag, op afstand, oplossen. En de storingen waar toch een monteur of externe partij moet worden ingezet, die kunnen we precies vertellen waar het misgaat. Mede hierdoor is het Scholen°Concept heel betrouwbaar.”

Bedienpaneel Scholen°Concept

CO2 weter

METEN IS WETEN Het binnenklimaat aanpakken is een groot project en dat maakt scholen aarzelend om aan de slag te gaan. “Wij snappen ook dat het voor scholen een investering is en dat de subsidie niet toereikend is. Daarom zeggen wij: weet eerst waar we het over hebben. Zorg ervoor dat je inzicht hebt in CO2 waarden in de lokalen en gezamenlijke ruimtes. Zo weet je hoe urgent je vraagstuk is. Daarnaast kan je ook gefaseerd te werk gaan, begin in de lokalen waar de problemen het grootst zijn en maak een meerjarenplan om de gehele school aan te pakken, zo blijft het behapbaar,” adviseert Vaatstra. SAMEN DE OPDRACHT AAN GAAN “Alle scholen die aangepakt moeten worden, zijn simpelweg niet in één zomer te realiseren. Daarvoor is de opgaaf te groot. Ik zie dit daarom ook echt als opdracht voor onze hele branche. We moeten samen er voor zorgen dat onze kinderen naar een gezonde school kunnen gaan.”

“De input die we vanuit de scholen krijgen, verwerken we in ons klimaatconcept”

“Het is telkens weer mooi om samen met school, bestuur, adviseur, architect, aannemer en i nstallateur een gezond binnenklimaat te realiseren”, besluit Vaatstra. “En dat je dan weet: hier kunnen kinderen en leerkrachten gezond ontwikkelen, leren en werken.” Kijk voor meer informatie op www.klimaatgroepholland.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Studio Beeldwerken

NIEUWBOUW PORTEUM LELYSTAD

Onderwijscampus van de toekomst In augustus 2021 openden de deuren van een gloednieuwe onderwijscampus die bestaat uit zeven kleinere gebouwen: drie voor het vmbo, drie voor het havo/vwo en een cultuurgebouw. Het is een groene, duurzame en inspirerende omgeving waar je leert, leeft, werkt en samen werkt aan je eigen toekomst en die van de wereld om je heen.

orteum is de bijzondere nieuwe campus van SVOL in Lelystad met zes samenhangende gebouwen of units met op de kop een brug gebouw met een theater. De units vormen een ovaal die op niveau via een Gangboord verbonden zijn. Vanuit de lucht lijkt de vorm op een bloem en ook op het beroemde ovale plein in de Italiaanse stad Lucca. De namen van de verschillende units zijn ontleend aan het water: Brug, Kompas, Boeg, Ruim, Steven, Peil en Echo. Porteum bestaat uit de deelscholen Porteum College voor vmbo en TL-leerlingen en Porteum Lyceum voor havo en vwo-leerlingen. Deze zijn elk weer met binnen gangen verbonden die met de namen noord, oost, zuid en west zijn aangeduid. De gevels zijn transparant regelmatig. Elk schooldeel heeft zijn eigen kleurpalet. De twee scholen, vmbo en de havo/ vwo hebben elk een afwijkende gevelafwerking, respectievelijk goud en koperkleurig aluminium. EIGEN KLEUR EN IDENTITEIT Porteum is de resultante van de fusie van de drie voormalige schoolgebouwen in Lelystad en verbindt de verschillende denominaties en alle typen voortgezet onderwijs. Dagelijks vinden sinds het nieuwe schooljaar 3.500 leerlingen er hun weg, waarbij ze vooral in hun eigen unit verblijven. Een bijzondere uitdaging en daarom de vraag hoe de verschillende leeren werkomgevingen zijn ingericht.

vlnr Marien Ippel, Sandra Nobel, Rinske Wikkerink

SCHOOLDOMEIN

december 2021

“In de layout van het plan heeft elke unit een leerplein en overblijf plek, waarbij de gangen ook worden gebruikt als werken overblijf plekken”

Barry Lommen

chooldomein praat met facilitair manager Sandra S Nobel, architect Rinske Wikkerink van Kraaijvanger Architects en Marien Ippel van nora® by Interface. Sandra: “Wat heb je nodig binnen het onderwijs om jouw vak goed aan te kunnen bieden, waarbij de kwaliteit van de leeromgeving steeds bepalender wordt? In Porteum heeft elk gebouw een eigen kleur en identiteit, maar een vergelijkbare structuur en opbouw. Zo heeft elk gebouw een eigen servicebalie, van waaruit we de centrale opvang organiseren en zo de rust bewaren. De baliemedewerkers zijn onderdeel van het team die het op een unit moeten regelen; dat betekent ook dat de meeste docenten een vaste unit hebben. Elke unit heeft zijn eigen docententeam en een eigen medewerkerskamer.” KLEINSCHALIG EN OVERZICHTELIJK Rinske: “Je wilt geen 3.600 leerlingen in een oogopslag zien. Door de schaal van de gebouwen te verkleinen

BELEVING EN BEHEER

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Porteum Lelystad Opdrachtgever SVOL in samenwerking met de gemeente Lelystad Architect Kraaijvanger Architects Vloeren nora® by Interface Aannemer Hegeman Volume 29.800 m² Ingebruikname 23 augustus 2021

krijg je meer een menselijke maat. Het idee was om niet met hekken en pasjes te werken, maar de unit als eigen plek te benaderen. In de lay-out van het plan heeft elke unit een leerplein en overblijfplek, waarbij de gangen ook worden gebruikt als werken overblijf plekken. Aan de achterkant van het gebouw ligt het eigen schoolplein. Voor bepaalde vakken, zoals biologie moet je oversteken.” “Facilitair gezien is het een ingewikkeld gebouw, doordat je zes ingangen en zes fietsenstallingen hebt”, vertelt Sandra, “tegelijk maakt de kleinschaligheid het ook fijn en overzichtelijk. We hebben daarom geen centrale kantine, maar werken met automaten per unit, waar verse b roodjes verkrijgbaar zijn, die elke ochtend in onze eigen keuken worden klaargemaakt.” 26.300 M² VLOEREN Rinske: “Het is een energieneutrale campus met een EPC <0 en bijna 0 op de meter. Alle materialen

in het gebouw zijn zoveel mogelijk cradle to cradle gecertificeerd.” “Zo hebben we bewust gekozen voor vuilnisbakken en -zakken van gerecycled materiaal die ook nog eens door mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt zijn gemaakt,” vult Sandra aan. M arien knikt: “En een mooi voorbeeld van onze Carbon Neutral Floors™, waarmee we aangeven dat we CO2 neutrale vloeren maken. Hier liggen in totaal 26.300 m² noraplan signa vloeren, die CO2 neutraal geproduceerd zijn. Op het certificaat staat wat we daarmee allemaal besparen.” Sandra: “We hadden natuurlijk ervaring met veel verschillende soorten vloeren in de voormalige scholen en weten inmiddels wat die in het onderhoud en de exploitatie doen. In de voormalige school De Rietlanden lag een rubber vloer en die ligt er nog steeds strak in. Het gebruiks gemak is groot en de vloer heeft een lange levensduur. Elke unit heeft een eigen accentkleur vloer, waarbij de basistoon lichtgrijs met een vlokje erin is.” DIVERSITEIT EN SAMENHANG Na de rondgang spreken we de bestuurder van de Stichting voor Voortgezet Onderwijs Lelystad (SVOL) Barry Lommen nog even: “Ik denk bij dit ensemble eerder aan Lowlands dan aan een campus. Hier valt voor iedereen wat te halen. Porteum biedt de mogelijkheid om door de veelheid aan keuze mogelijkheden voor alle niveaus en de ruimte om samen te werken kwalitatief hoogwaardig onderwijs te verzorgen. Porteum is diversiteit binnen een samenhangende eenheid, omdat de verschillende onderwijssoorten en denominaties bij elkaar zijn gebracht. Dat is een uitdaging waar we elke dag nog mee en aan werken, omdat het gebouw zich nog verder vormt en de gebruikers ook. Zo hebben we ruim 100 leerlingen meer binnen het kader- en basisberoepsgericht dan gedacht, terwijl de unit die capaciteit nog niet biedt. Dat zijn we nu aan het oplossen.” Kijk voor meer informatie op www.interface.com.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

De vloer als aanvulling op het onderwijsconcept Nieuwbouw is vooruitzien. Bolidt laat schoolbesturen, architecten, projectmanagers, adviseurs, maar ook leerlingen daarom al vroeg meedenken over een belangrijk onderdeel van hun nieuwe school: de vloer. De innige samenwerking levert altijd een prachtig resultaat op: een vloer als verrijking op het onderwijsconcept.

e eindeloze ontwerpmogelijkheden van de Bolidt vloer worden al tijdens de ontwerpfase besproken en in het Bolidt Innovation Center kunnen opdrachtgevers hun nieuwe vloer zelf creëren: kleuren mixen, patronen, kunstwerken, logo’s en namen toevoegen, 3D effecten maken en zelfs eigen voorwerpen toevoegen om de meest unieke en authentieke vloer te maken die past bij de wensen en uitstraling van de onderwijsinstelling. BIJZONDERE OPDRACHT Op een mooie donderdagochtend in oktober van dit jaar stond het Bolidt Innovation Center op zijn kop. Zo’n honderd leerlingen van verschillende

basisscholen uit Hendrik-Ido-Ambacht kregen hier een wel erg bijzondere opdracht: hoe ziet de ideale onderwijsvloer van de toekomst er uit? Vol enthousiasme zijn de leerlingen aan de slag gegaan met het samenstellen van de benodigde eigen schappen, opbouwen van de verschillende lagen en het ontwerpen van een ‘te gek’ oppervlakte. Het is een mooi voorbeeld van hoe Bolidt nieuwe opdrachtgevers en gebruikers – van alle leeftijden – al vroeg wil laten meedenken over de look en feel van een belangrijk onderdeel van hun nieuwe schoolgebouw: de vloer. GEMISTE KANS Niet alle scholen zijn er zo vroeg bij. Terwijl deze nieuwbouwprojecten vaak een lange doorlooptijd hebben, staat de vloerafwerking regelmatig pas in de afrondende fase op de agenda. Een gemiste kans, wat Bolidt betreft. Als de vloerkeuze pas wordt behandeld in latere fases van het ontwerpproces leert de ervaring dat dit beperkte ruimte laat in keuzes. Dit terwijl er zoveel meer mogelijk is. Bolidt biedt robuuste kunststofvloersystemen met oneindig veel ontwerpmogelijkheden. Door deze al in een vroeg stadium met opdrachtgevers te bespreken, kunnen de specialisten van Bolidt adviseren en anticiperen en zo wordt de vloer een geïntegreerd onderdeel van het gebouwontwerp, passend bij de onderwijsvisie en daarmee een echte blikvanger. EXTREEM LANGE LEVENSDUUR Als specialist in het bedenken, ontwikkelen en toepassen van vloerafwerkingen voor onderwijs instellingen, heeft Bolidt inmiddels voor een indrukwekkend lijstje opdrachtgevers gewerkt. Zo kreeg de Technische Universiteit Delft een kunststofvloer die meerdere gebouwen met elkaar verbindt en die de ontmoeting tussen mensen stimuleert. Het Krimpenerwaard College in Capelle aan den IJssel koos voor een kwalitatief hoogwaardige Bolidt vloer

SCHOOLDOMEIN

december 2021

BELEVING EN BEHEER

met een frisse uitstraling. Voor het Hoornbeeck College in Kampen ontwierp de architect in nauwe samenwerking met de experts van Bolidt een vloer die past bij het karakter van de mbo-school. Ook het Scheepvaart & Transport College in Rotterdam, Orion Wageningen Universiteit en het IJburg College in Amsterdam zijn voorbeelden van onderwijs instellingen die kozen voor een Bolidt vloer. Hierbij was Bolidt vanaf het begin als adviseur betrokken bij de nieuwbouw of de renovatie. TOTAL COSTS OF OWNERSHIP In nauwe samenwerking met onderwijsinstellingen heeft Bolidt de afgelopen decennia kunststofvloeren ontwikkeld die vele productvoordelen hebben ten opzichte van de gebruikelijke oplossingen. De Bolidtop vloersystemen zijn ontwikkeld in samenwerking met onderwijsprofessionals en zijn krasvast, stootbestendig, slijtvast, hygiënisch en veilig, laten zich gemakkelijk schoonmaken en hebben een extreem lange levensduur. Elke Bolidt vloer gaat minstens 30 jaar mee met minimaal jaarlijks onder houd. In de eerste tien jaar is de vloer zelfs onderhoudsvrij. Door hun milieuvriendelijke karakter scoren de Bolidt vloeren eveneens hoog wat betreft duurzaamheid: zo kunnen de Bolidtop systemen bijdragen aan het behalen van het BREEAM-NL- certificaat. Bolidt adviseert opdrachtgevers niet alleen naar de aanschafprijs van een vloer te kijken, maar ook naar het onderhoud en de ‘total cost of ownership’. Een Bolidt vloer is een investering, maar vergt geen onderhoud, afgezien van het dagelijks schoonmaken. Bovendien hoeft de vloer niet meer vervangen te worden; deze heeft dezelfde levensduur

als het gebouw. De total cost of ownership liggen hierdoor aanmerkelijk lager dan die van andere vloeren. VLOER MET 3D-EFFECT Behalve deze productvoordelen bieden de Bolidtop systemen oneindig veel ontwerpmogelijkheden. De kunststofvloeren zijn niet alleen in alle kleuren leverbaar, maar ook in alle mogelijke patronen, lijnen en motieven. Vloeren met een parelmoerglans, prints, schilderingen en 3D-effecten: het kan allemaal. Bolidt staat opdrachtgevers graag vroeg bij om alle f unctionele en esthetische eigenschappen te bespreken. Een groot voordeel is dat Bolidt alles onder één dak heeft: van R&D tot productie en van inkoop tot marketing. Bolidt kan hierdoor als geen ander met opdrachtgevers meedenken over de ontwerpmogelijkheden, waarschuwen voor veelgemaakte fouten en in opdracht een unieke vloer ontwikkelen. In het Bolidt Innovation Center staat co-creatie centraal. Opdrachtgevers brainstormen hier samen met onze R&D experts over de kleurstelling, de uitstraling (zoals: fris, rustig, natuurlijk, modern, warm) en de eigenschappen (duurzaam, hygiënisch, gezond, antislip, onderhoudsvrij) van hun nieuwe vloer. Bolidt organiseert daarbij inspiratiesessies om het creatieve proces op gang te helpen. Benieuwd naar de mogelijkheden van kunststofvloersystemen voor uw nieuwe schoolgebouw? Bezoek ons volledig coronaproof Bolidt Innovation Center. Ook een virtuele tour is mogelijk. In het hightech gebouw kunt u zelf zien, voelen en ervaren wat Bolidt kan betekenen voor onderwijsinstellingen. Kijk voor meer informatie op www.bolidt.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

Tekst Sibo Arbeek

LICHTE, OPEN EN TRANSPARANTE LEEROMGEVING

Geslaagde uitbreiding Winkler Prins Veendam In 2019 is er hard gewerkt aan het ontwerp van twee nieuwe schoolgebouwen voor de Winkler Prins op het Leer- en Sportpark. Deze schoolgebouwen voor het VMBO kader Zorg-Welzijn en Brugklassen zijn op het voormalige hoofdveld van Veendam 1894 gebouwd. Het is een frisse en lichte leeromgeving geworden.

“D

e beide nieuwe gebouwen staan naast het rode gebouw, waar de bovenbouw vmbo techniek is ondergebracht”, schetst directeur Facilitair & ICT Frans Warntjes de situatie. “Naast de nieuwbouw zijn we de bestaande gebouwen gefaseerd duurzaam aan het renoveren en bouwen we een nieuwe sportzaal.” Schooldomein praat daarnaast met directeur deelschool brugjaar Ineke Jager van Winkler Prins, Ruben Messak van ICSadviseurs en Tony van Zon van

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw twee schoolgebouwen Winkler Prins Opdrachtgever Winkler Prins i.s.m. de gemeente Veendam Lichtstraten VELUX Commercial Projectmanager ICS adviseurs, Zwolle Architect 19 het Atelier, Zwolle Aannemer Bramer BV Constructeur Alferink van Schieveen bouwtechnisch adviesbureau, Zwolle Adviseur installaties Nijeboer – Hage Technische adviseur, Assen Volume 5.400 m² Ingebruikname September 2021

SCHOOLDOMEIN

december 2021

VELUX Commercial. Frans verder: “Het voormalige stadion van SC Veendam en het voetbalterrein aan de Langeleegte zijn in het project Leer- en Sportpark opgenomen. Het Leer- en Sportpark komt voort uit de visie van de gemeente Veendam om haar burgers te stimuleren om te bewegen. Wij hebben onze eigen sportlessen, maar kunnen gebruik maken van de prachtige sportinfrastructuur met moderne beweegpleinen, Athletic Skills Model (ASM) buiten op kunstgras, skatebanen,

BELEVING EN BEHEER

een ingebouwde t rampoline en skeelerbanen. Het Leer- en Sportpark is er ook voor de basisscholen, zodat kinderen al op jonge leeftijd worden gestimuleerd om te bewegen. Het totale geheel vormt een centrale plek waar onderwijs en sport samenkomen en waarin de gemeente, de Winkler Prins en de sportverenigingen samen werken. EIGEN HUIS Ineke: “We hebben er bewust voor gekozen om de brugklassen apart te houden en een eigen huis te geven. De school heeft een regiofunctie en de aangrenzende dorpen hebben vaak kleine basisscholen; dan is de overgang groot. In totaal hebben we 2.000 leerlingen, waarvan 400 in dit gebouw. Brugklassers zijn beweeglijk, hebben veel energie. In januari 2017 zijn we met het brugklasteam op bezoek gegaan bij andere scholen in Noord-Nederland, om ideeën op te doen. Wat willen we wel en wat beslist niet? Hoe kunnen we in het gebouw onze visie op onderwijs uitdragen? En vooral: wat hebben onze leerlingen nodig? Dat is een rustige omgeving, waar je altijd in het zicht bent en gezien wordt. Een keuze ook voor veel daglicht en ramen, met veel ontmoeting in de algemene ruimten en rust in de lokalen. De

vlnr Tony van Zon, Frans Warntjes, Ineke Jager, Ruben Messak

lokalen zijn gegroepeerd rondom een centraal plein, waar ook in groepjes kan worden gewerkt. Op de bovenverdieping zijn lokalen voor de theoretische vakken, daar heerst rust. Beneden zijn de praktische, creatieve vakken en de relaxruimtes. Het gebouw past bij het groeimodel waar we op Winkler Prins mee

SCHOOLDOMEIN

december 2021

werken. Een leerling stroomt op een bepaald niveau in en kan werken op een hoger niveau. Doordat alle brugklasleerlingen in één gebouw zitten, komen ze elkaar veel tegen. Dat is een voordeel als je na het brugjaar doorstroomt naar een van de deelscholen. Je kent dan al heel wat leerlingen van je nieuwe klas. Omdat dit een brugklasgebouw is hoort daar ook het woord huiselijkheid bij; dat is in de lokalen heel goed gelukt, met visuals en natuurlijk de prachtige hoogte door de sheddaken, waar het noorderlicht prachtig doorheen valt. Daarbij hebben we in dit gebouw voor een wat hogere borstwering in de lokalen gekozen, met daarboven mooie hout omlijste ramen. Een belangrijke wens van de docent was om goed zicht te hebben op het smartboard. Ze vinden de hoogte in de lokalen geweldig. De lichtstraten zorgen voor een extra beleving. Wat ook meespeelt is dat de docenten en leerlingen het gevoel hebben in contact te staan met de buitenwereld; dat is belangrijk voor je bioritme. Als ze naar boven kijken zien ze de wolken voorbij drijven.” MODULAIRE LICHTSTRATEN Ruben Messak begeleidt de bouw vanuit ICSadviseurs: “ICSadviseurs heeft 19 Het Atelier na een Europese architectenselectie geselecteerd. Parallel aan de architectenselectie hebben we het Ruimtelijk- Functioneel Programma van Eisen herijkt. Winkler Prins heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan, maar we hebben wel te maken met strakke budgetten. Dat betekent dat we in elke fase slim hebben moeten afwegen. Gelukkig zijn het sheddaken geworden, maar platte daken en veel zonnepanelen was ook nog even een optie.” Tony knikt: “Deze toegepaste modulaire lichtstraten met automatische zonwering zijn behalve modulair ook circulair. Je kunt ze over twintig jaar gewoon weer meenemen naar een volgend g ebouw. Het mooie is dat het een noorderlichtopstelling is, waardoor er geen direct zonlicht, maar wel natuurlijk daglicht binnenvalt. Dat is eigenlijk een oud scholenbouwprincipe, waarbij de architect ervoor moest zorgen dat het daglicht uit het noorden mooi binnen kon vallen.” Frans knikt: “Dat zag je vroeger bij de fabrieksgebouwen ook. Daarom hebben we dit ontwerp met sheddaken op de oude Groninger fabriekscultuur geënt. Wist je dat één vierkante meter daklicht vier keer zoveel meer licht oplevert dan een gemiddeld raam?” Ruben knikt: “Zo’n sheddak met een lichtstraat levert zoveel meer meerwaarde voor de gebruiker. Op papier kun je de technische aspecten van natuurlijk daglicht berekenen, maar in de praktijk ervaar je pas wat het betekent. Je hebt het gevoel dat je in een jaren 30 woning binnenkomt. Lokalen met lage plafonds voelen zoveel benauwder, terwijl het aantal meters hetzelfde is.”

SCHOOLDOMEIN

december 2021

“We vinden duurzaamheid belangrijk, maar wel op een nuchtere Groningse manier; het moet duidelijk en praktisch zijn”

NATUUR DE RUIMTE Frans: “We vinden duurzaamheid belangrijk, maar wel op een nuchtere Groningse manier. Het moet duidelijk en praktisch zijn. We hadden een BENG uitvraag en ik wilde graag mooi metselwerk aan de buitenkant en houten kozijnen binnen. De nieuwe schoolgebouwen zijn straks bijna energieneutraal; ze draaien niet op gas, maar op de energie van warmtepompen en zo’n 400 zonnepanelen. Voor de inrichting hebben we veel eigen meubels meegenomen, die technisch nog in prima staat waren. We hebben zelf de frames van een nieuw blad voorzien en de meubels die optisch lelijk waren gerefurbished. Je ziet hier stoelen van petflessen of gerecycled staal.” Ineke: “Er ligt een mooi kleurenschema aan de inrichting ten grondslag, waarbij een paarse kleur vanuit het

BELEVING EN BEHEER

worden nestplekken voor vogels ingemetseld en langs het terrein komt een brede sloot, het liefst met natuurlijke oevers, waardoor kikkers en salamanders makkelijker in en uit het water kunnen. We zetten in op een zo natuurlijk mogelijke inrichting van het terrein. Bijvoorbeeld met gevarieerde planten en struiken. Goed voor vogels en insecten.” VOLGENDE STAP De school rijdt met een volledig elektrische bedrijfsauto door Veendam. Frans: “Volgens mij was het zelfs de eerste 100 procent elektrische bedrijfsauto in Veendam. De auto is emissieloos en heeft een actieradius van 200 kilometer. De facilitaire dienst van Winkler Prins gebruikt de auto voor bezorgingen

brugklasgebouw doorloopt en een mooie diepe kleur paars in het vmbo-gebouw krijgt en naar het havo-vwo gebouw juist wat lichter wordt.” NATUURLIJKE OMGEVING Daarnaast is tijdens de ontwerpfase goed gekeken naar de verkeersroutes, het groen en aanwezige waterpartijen. Frans: “Het huidige speelveld krijgt een volledige metamorfose. De natuur krijgt de ruimte in en rondom de nieuwe schoolgebouwen. In de gevels

tussen de locaties en overige lokale ritten. Elektrisch rijden past in het beleid van de scholengemeenschap om de school zo gezond en duurzaam mogelijk te organiseren. Naast de zonnepanelen heeft de school een Gezonde Schoolkantine, een rookverbod op alle terreinen van de school, Ledlampen en watertap punten op alle locaties.” Ineke tenslotte: “Corona heeft ons ook veel geleerd. Dat kinderen elkaar graag willen ontmoeten en dat gezonde, natuurlijke en mooie leeromgevingen bijdragen aan een goede ontwikkeling.” Frans knikt: “Met deze twee nieuwe gebouwen hebben we een goede volgende stap gezet in de realisatie van het Leer- en Sportpark waar op één centrale plek onderwijs en sport samenkomen.” Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl en www.commercial.velux.nl.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

ADV

Column

Nieuw rekenmodel verduurzaming scholen Scholen die snel duidelijkheid willen over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden kunnen vanaf nu het nieuwe rekenmodel Verduurzaming Scholen gebruiken van bbn. Het kost tien minuten en laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken. Schoolbesturen kunnen in dit rekenmodel gegevens van hun eigen gebouwen invoeren en de gewenste maatregelen selecteren. Het gaat om maatregelen als het isoleren van de gebouwschil, verbeteren van de ventilatie, energieopwekking en energie- en waterbesparing. Het rekenmodel laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken en wat de beste manier is om het beschikbare budget te besteden. Het rekenmodel is te vinden op de website van bbn adviseurs.

bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

LEER ZE REKENEN Bewust en onbewust zijn we de hele dag bezig met rekenen. Rekenen is immers een van de belangrijkste basisvaardigheden, op school en in de samenleving. Leer ze Rekenen (uit de Didactief-reeks) ondersteunt leraren en schoolleiders uit het basisonderwijs bij het verzorgen van goed reken - en wiskundeonderwijs.

€19,95

Nieuw

Te bestellen via

ONZE ECOLOGISCHE VISIE Onlangs was een collega uit een van de hogescholen met kennis van leer omgevingen na acht jaar weer eens in ons in 2013 gebouwde faculteitsgebouw, en zij complimenteerde ons met het feit dat we niets ‘aangepast’ hadden. Dat beviel me wel, waarom eigenlijk? Met alle lerarenopleiders van onze faculteit ontwikkelden we onze visie op leren, onze visie op onderwijs en een visie op de beoogde ‘werking’ van een nieuw faculteitsgebouw als onderdeel van de leeren werkomgeving voor onze studenten en medewerkers. Die visie is vertaald in uitgangspunten voor het ontwerp en uiteindelijk in de indeling en inrichting van gebouw en onderwijs. Het is de plek waar je elkaar ontmoet, theorie en praktijk verbindt, je kennis ontwikkelt door het er collectief over te hebben, wat zich uit in een diversiteit aan ruimtes, natuurlijke ontmoeting, verschillende didactieken, thuis de basis leggen voor de theoretische concepten, geen collegezalen, niet alleen en voortdurend klassikale informatie. Wij willen het anders, en ook de student, de toekomstige lerarenopleider, moet dit leren. Dit is onze ecologische visie, ons concept, en daar houden we aan vast. En het werkt, het was spannend, maar het werkt zoals we beoogden. Toch is het is niet altijd zo makkelijk, studenten zijn het anders gewend. Studenten met ADHD kwamen vertellen dat ze moeite hadden met de vele prikkels. Op mijn uitnodiging eens vier weken tijd te nemen en samen met een aantal ideeën te komen voor aanpassingen die zouden helpen èn het concept intact laten, kwamen ze na twee weken terug met de boodschap “ja er kan wel wat, maar we vinden dat het toch niet nodig is. In het ‘echte leven’ zullen we ons er ook mee moeten redden.” Ook onze eigen lerarenopleiders willen wel eens wat vaker ‘gewoon in een lokaal met de deur dicht’. Toch zijn we streng geweest en hebben vastgehouden aan ons concept, je moet het er natuurlijk over hebben wat er dan wel kan of hoe je iets anders zou kunnen doen. Zijn we daarmee (te) rigide vroeg ik me af? Streng vasthouden betekent niet dat je niets kunt, zult of moet veranderen. Juist vanuit een ecologisch perspectief is dat natuurlijk wel het geval. Niet ad hoc, wat je vaak ziet, maar steeds gebaseerd op je visie op leren en de leeromgeving, op je basisconcept. Streng vasthouden aan je concept is een kunst. Je moet het goed kennen, goed kijken hoe de leeromgeving daadwerkelijk ‘werkt’ in de praktijk, erover praten, dat is dat we doen. en die opmerking van die collega, ja die bevalt me nog steeds.

Madelon de Beus heeft als directeur van Aeres Hogeschool Wageningen samen met alle medewerkers van de faculteit waar leraren in beroeps gerichte vakken en masters worden opgeleid, en de architect, een gebouw concept ontwikkeld en uitgevoerd gebaseerd op een ecologische visie op leren. Het gebouw in Wageningen staat er sinds 2013 en werkt zoals beoogd. Voor meer informatie: https://www.aereshogeschool.nl/-/media/aeres-hogeschool/files/ wageningen/overig/20180309_aeres_natuur_als_inspiratie.pdf

www.tenbrinkuitgevers.nl

SCHOOLDOMEIN

december 2021

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leeren werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),

no.

en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein.

IKC Picardie in Gennep

Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Contactweg 66,

Inrichten met gevoel

1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop,

Het derde nummer van deze jaargang van Schooldomein ligt medio januari in de bus en kent als thema ‘Inrichten met gevoel’. Het begint met een duidelijke visie en ambitie, maar daarna moet integraal naar de opgave gekeken worden. Aan de voorkant van het proces liggen de grootste kansen.

natascha@fizz.nl. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie

Een greep uit de artikelen:

Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel,

• Het grote interview met Francesco Veenstra: ondernemende denker met genuanceerde opinies. • Schuifwanden maken flexibel onderwijs mogelijk: bijzondere toepassing in de Oscar Romeroschool in Rotterdam. • Nieuw gebouw voor IKC Picardie in Gennep: een kind expertise centrum met verschillende gebruikers. • Trots op wie je bent: IKC de Vaart in Ter Aar voor alle inwoners. • Hybride leren op Hogeschool Rotterdam: met Learn Anywhere kan het onderwijs altijd doorgaan. • Kindercampus Trio Mundo in Zwolle: een leeren ontwikkelplaats voor leerlingen van 0-12 jaar. • Spel van licht, lucht, ruimte en wendbaarheid: ROC Mondriaan in Leidscheveen toekomstgericht en losmaakbaar. • Samen Werken aan de Leeromgeving van Morgen: het nieuwe Inspiratieboek voor mbo-hbo en wo ligt er!

tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 5.

SCHOOLDOMEIN

december 2021

DE BIEZENHOF, HALSTEREN CIRCULAIR EN BIOBASED ONDERWIJSGEBOUW

“Een duurzame en groene leeromgeving”

Meer daglicht

en een breed uitzicht

ONDERWIJS HUISVESTING.

Eén frame, meerdere dakramen, meer daglicht en meer uitzicht

Aantrekkelijk geprijsd

Leren in een fijne goedkoper dan 2 omgeving of 3 enkele dakramen Bekijk onze projecten op

huisvesting.buko.nl

Eenvoudige montage sneller gemonteerd dan 2 of 3 enkele dakramen

ON TWE R P • R E A LI S ATI E • ON D E R H OU D

velux.nl/ggls

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

BREEDVELD maakt ruimten flexibel

Klantbeoordeling: André Dokman, Futura College, Woerden

Vouwwanden

SCHOOLDOMEIN

www.breedveld.com

no.

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN

jaargang 34 december 2021

Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

Ontwerpen met liefde

GROOT INTERVIEW LIESBETH VAN DER POL Een gesprek over emotie en de gebouwde omgeving

KINDVAK 2022 VAN 13-15 JANUARI Als kinderen je vak zijn is het altijd leuk

ADAPTIEF GEBOUW MAAKT ONTWIKKELING MOGELIJK Inrichting draagt bij aan onderwijsvisie

AURORA BIEDT EEN INTUÏTIEVE LEEROMGEVING Innovatieruimten als experiment