Schooldomein 6: Exploitatie als beleving van de plek en omgeving

6

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 33 juli 2021

www.breedveld.com

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN Met BREEDVELD bepaalt u zelf wat u wilt delen. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren. Wij delen graag onze verfijnde kennis over wandsystemen en leveren bijhorende bouwkundige oplossingen. De installatie en montage op locatie wordt volledig verzorgd.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

BREEDVELD maakt ruimten flexibel

Exploitatie als beleving van de plek en omgeving

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

DE WIARDT RUIMTELIJK OVERTUIGEND En met een prachtige akoestiek

STOER EN INSPIREREND Metamorfose voor beeldbepalend gebouw

TRANSFORMATIE UNIVERSITY COLLEGE Een duurzame vloer met een verhaal

EEN GEBOUW DAT VERLEIDT Dr. Knippenbergcollege geeft onderwijs de ruimte

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955 HET INSPIRATIEBOEK 2015-2020 BEVAT: Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn.

projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed.

Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6e verdieping

Unit 2.3.

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken,

→ 540 pagina’s met prachtige foto’s en plattegronden → Een uniek tijdsbeeld van 5 jaar scholenbouw → 107 verhalen van opdrachtgevers en gebruikers met hun architecten, bouwers, adviseurs en inrichters → Trends en analyses binnen het primair en speciaal onderwijs, het vmbo en avo/vwo → Negen kenmerken voor ecologisch intelligente opdrachtgevers → Het eerste onderzoek naar de beleving van de werkplek door docenten → Een volledig overzicht van alle kosten, volumes en programma’s → Gelaagde voorbeelden van transformaties van bestaande scholen → Een beeldende gids voor de verduurzaming van gebouwen → Een ode aan de architectuur en innovatiekracht van opdrachtgevers en marktpartijen

BESTEL SNEL!

zorgen en ontmoeten.

088 235 04 27 icsadviseurs.nl

Bestel het boek via tenbrinkuitgevers.nl/ samenwerken-aan-deschool-van-morgen

VAN DE REDACTIE “Exploitatie als beleving van de plek en de omgeving”. Eigenlijk een heel mooi thema voor alweer het laatste nummer van jaargang 33.

Nog niet zo lang geleden werd er ontworpen om onderwijs te geven, of te lezen, te sporten of je paspoort bij burgerzaken te verlengen.

Functioneel dus, met de nadruk op de effectiviteit van de functie en de daarmee gepaard gaande handelingen en spelregels. Nu gaat het om de beleving van de plek en de omgeving, uiteraard in relatie tot de kernactiviteiten. Het kenmerk van het begrip beleven is dat het zich onttrekt aan een bepaalde tijd en plaats; het is subjectief en persoonsafhankelijk. Dat maakt ook dat deze tijd zo leuk en spannend is; permanente verandering is de constante geworden. In een studie van het Sociaal en Cultureel Plan­ bureau over de veranderende wereld van werk worden vanuit een perspectief tot 2030 drie categorieën benoemd: platformisering, robo­ tisering en betaald werk, zorgen en leren. Bij platformisering gaat het om een ontwikkeling waarbij steeds meer werk uit klussen bestaat en de opdrachtgevers en opdrachtnemers elkaar via digitale platformen vinden. De ontwikkeling naar kunstmatige intelligentie wordt ook wel de vierde industriële revolutie genoemd. Die wordt gekenmerkt door het samenkomen van meerdere technologische ontwikkelingen, waaronder robotica, kunstmatige intelligentie en het internet of things. Menselijk werk wordt vervangen door robots of mensen gaan steeds meer leren om met robots te werken. Ook interessant is het derde thema, waarbij zorg en werken worden gekoppeld. We leven steeds meer in een ‘combinatiesamenleving’, waarin mensen werk met andere zaken moeten combineren, zoals de zorg voor kinderen en voor anderen (mantelzorg) en daarnaast een leven lang ontwikkelen. Wanneer het gaat over hoe

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werk- en leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen.

Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

mensen de kwaliteit van hun werk waarderen, speelt het woord betekenis­vol een belangrijke rol, blijkt uit de studie. Werk moet betekenis­ vol zijn en goed voor het welbevinden van mensen. Die drie typen of deelthema’s rond werk in combinatie met betekenisvol op alle niveaus zijn natuurlijk enorm belangrijk voor de organisatie van het onderwijs, de inrichting van onze samenleving en het voorzieningenniveau dat daarbij past. Maar het geeft ook de noodzaak aan om projecten betekenis­vol te bedenken, te organiseren en uit te voeren. Daarom ook in deze Schooldomein een levendig debat met partners binnen de adviesbranche over trends in het werk en het leveren van een betekenisvolle bijdrage. Daarnaast het grote interview met Marij Veugelers over innovatieve en betekenisvolle leeromgevingen. Ook het kijken en lezen waard is het energieneutrale gebouw van Jules Verne dat met zijn leerpleinen en groene plein een actieve bijdrage levert aan de buurt. Bijzonder interessant zijn de uitkomsten van een onderzoek dat studenten van de Vrije Universiteit deden naar de voorkeuren en ervaringen van docenten in de covid-periode; welke activiteiten kunnen goed online worden georganiseerd en voor welke activiteiten is juist de fysieke ontmoeting beter?

Het nieuwe Dr. Knippenbergcollege in Helmond is geen blokkendoos, maar een gebouw met drie armen dat daardoor een bijzondere ruimtelijke kwaliteit heeft gekregen; een absoluut beeldend verhaal. Daarnaast de nieuwe leeromgeving voor onderwijs van 10-14 jaar en prachtige ont­wikkelingen bij de TU Twente en Windesheim in Zwolle. En dat is nog maar een beperkte greep uit weer een betekenisvol nummer van Schooldomein.

Veel leesplezier en alvast een mooie vakantie waarbij steeds meer weer kan!

Sibo Arbeek, Hoofdredacteur Schooldomein

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden.

Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING

Wij stellen uw mening zeer op prijs.

Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl.

Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt­ informatie zoeken.

INHOUD

BESTUUR EN BELEID

6

10

Groot interview Marij Veugelers Over wat ruimtes doen met het gedrag van mensen

Debat adviseurs onderwijshuisvesting De huisvestingsadviseur als gids in kansrijke tijden

16

Onderzoek studenten Vrije Universiteit

18

Pilot verduurzaming helpt

Fysiek leren gaat het beste

Tien stappen om te verduurzamen

VISIE EN ONTWERP

25

28 30

Samen onder een leien dakje

32

Prachtig voorbeeld voor de nieuwe generatie

Samenwerken vraagt om een andere aanpak

Bonhoeffer College Enschede Voorwaarde voor een toekomstgerichte bedrijfsvoering

Multifunctioneel leerlandschap in het Christelijk Lyceum Veenendaal

THEMA

34

De Wiardt ruimtelijk overtuigend met een prachtige akoestiek

Exploitatie als beleving 38 van de plek en omgeving Vroeger ging exploitatie over geld, meters, schoonmaak en onderhoud. Nu gaat exploitatie over beleving en maatschappelijke rendement. Wanneer er geen fijne plekken worden gemaakt kun je schoonmaken en bijspijkeren wat je wilt, maar het wordt dan nooit wat. En natuurlijk hoort verbinden er ook bij. Dat werkt erg goed tegen houtrot!

Dr. Knippenbergcollege in Helmond (pagina 75) Windesheim in Zwolle (pagina 40) Jules Verne in Utrecht (pagina 41)

4

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

Circulair renoveren gevel Windesheim Het detail bepaalt de kwaliteit van het geheel

41

Spel van licht, lucht en kleur in nieuwe obs Jules Verne Goed team en onderwijskundig programma de basis

44 47 50

Foto’s cover

En daarnaast aardbevingsbestendig

Circulaire dakschuur in het bos Nieuwbouw voor De Zeeraket Almere

Stoer en inspirerend Geslaagde metamorfose Grafisch Lyceum Rotterdam

Bouwacademie Waddinxveen verbindt Transparant en modulair concept

BOUW EN INRICHTING

52 55

Bij TrioMundo valt iets te kiezen Gefaseerd inrichten van drie bijzondere werelden

Duurzame nieuwbouw kindcentrum De Vuurvogel Onderwijs met een natuurlijke verbinding in het groen

BELEVING EN BEHEER

58 62

Het geheim van levende omgevingen Kleur is gratis maar vooral heel erg kostbaar

Méér geld over voor onderwijs Duurzame vloeren helpen in beleving en exploitatie

64 68 70

Flexibel onderwijs in Oscar Romero

72

Een gebouw dat verleidt en uitdaagt

Grote schuifwanden zorgen voor meer diversiteit

Op onze school doen we het samen PIUS X gezond op verschillende gebieden

Geslaagde transformatie University College Twente Een duurzame vloer met een bijzonder verhaal

Dr. Knippenbergcollege voor het onderwijs van morgen

RUBRIEKEN

20 21 22 77 78

Kort nieuws en column Adri Pijnenburg

Kort nieuws

ICSinterim: Hoog Dalem, gemeente Gorinchem

Column Daan Josee

Vooruitblik Schooldomein 1

49 51 55 60 62

HET LEREN VAN DE TOEKOMST

Hoe ziet de learning space eruit?

6

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Kees Rutten

BESTUUR EN BELEID

Er zit een mooie lijn in de carrière van Marij Veugelers, van het bijdragen aan een milieubewuste wereld via het begeleiden naar een kansrijk loopbaanperspectief tot het innoveren van open en dynamische leeromgevingen. En uiteindelijk heeft alles met elkaar te maken.

“O

orspronkelijk kom ik uit Venlo als dochter van de koster van de grootste kerk in de stad. Iedereen kende me dus wilde ik vooral in de massa opgaan”, opent Marij; “ik zat op de HBS B en het was in die tijd niet gebruikelijk dat meisjes naar de universiteit gingen. Ik koos er als enige meisje voor om biologie in de grote stad Amsterdam te studeren. Ik was goed in bètavakken en bovendien milieubewust. Tijdens de studie probeerde ik maatschappelijk relevante onder­ werpen onder de aandacht te krijgen. Zo wilde ik voorkomen dat er wegen door natuurgebieden werden aangelegd en deed ik veldwerk bij de boerderijen in het Groene Hart. Het was de tijd van de grootschalige ruilverkavelingen én de opkomst van de biotechnologie. Ik werd coördinator van de UvA biologiewinkel, waar ik vragen van milieu­ groepen beantwoordde.”

VAN ECOLOOG TOT INNOVATOR LEARNING SPACES Marij verder: “Na mijn afstuderen was de werkeloosheid onder afgestudeerde biologen groot; niemand zat te wachten op iemand met ecologische principes.

Ik begon als arbeidsmarktdeskundige voor een kleine beroepsvereniging te werken waar ik werk­zoekende biologen begeleidde. Dat betekende dagen organi­ seren, voorlichting geven en onderzoek doen. Zo heb ik mede het eerste arbeidsmarkt informatiecentrum voor biologen opgericht. Na acht jaar kreeg ik een functie bij de Universiteit van Amsterdam (UvA) als studieadviseur. Ik ontdekte dat studenten tijdens hun studie te weinig nadenken over wat ze echt willen en heb toen een studie- en loopbaantraject ontwikkeld. Toevallig werd ik betrokken bij een project om adressen te digitaliseren; daar merkte ik dat ik

goed met IT-ers kon communiceren en kreeg de kans om innovatieve onderwijsprojecten te ontwikkelen bij de IT-afdeling. In 2000 koos de UvA voor één digitale leeromgeving voor docenten en studenten, en in 2004 voor een digitaal portfolio waardoor studenten in een digitale omgeving hun vaardig­ heden konden aantonen. In de jaren die volgden werd ik vanuit de UvA voorzitter van een SURF community over digitaal portfolio. Dat is een internationale beweging, waarbij Australië mij uitnodigde om een keynote te verzorgen. Namens SURF bezocht ik daar drie universiteiten en bij één daarvan zag ik voor het eerst een hele innovatieve onderwijsruimte, zoals we die in Nederland nog niet kenden. Ik was meteen enthousiast en wilde dit graag delen. Terug in Nederland vroeg Sabine Rummens mij als toenmalig hoofd van het facilitair onderwijsbureau UvA om mee te denken over de inrichting van nieuwe onderwijsruimten. Ik heb toen literatuuronderzoek gedaan, bij andere universiteiten gekeken en vooral geleerd van wat er fout kan gaan bij huisvestingsprojecten. Dat leidde tot bijeenkomsten met onderwijsdirecteuren, docenten, actieve studenten en bedrijfsvoerders rond de vraag hoe het onderwijs van de toekomst eruitziet.

Het knelpunt met het experimenteren met innovatieve ruimten is dat alle onderwijsruimten ingeroosterd en in gebruik zijn. De meeste innovaties krijgen een kans als er onverwachts ruimte vrij komt. Heel praktisch was er een werkplekruimte vrijgekomen waar we mee aan de slag konden.”

MIX AAN COMPETENTIES “Om een innovatieve onderwijsomgeving te kunnen maken heb je een mix aan competenties nodig”, legt Marij uit, “zo heb ik naast docenten en studenten ook

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

7

inrichters als Ahrend en Gispen en de AV-leverancier Kinly (voorheen MK2) geprikkeld om mee te denken en ontwerpen in te dienen. Dat leidde in 2012 tot de eerste active learning classroom, die een half jaar later in de roulatie ging. Het zijn ruimten met groepstafels en een eigen beeldscherm, waarbij de docent een centrale plek heeft. Als een groep iets interessants heeft kan de docent dat op alle schermen delen. De docent is even met de instructie bezig en loopt vervolgens rond. Daarmee doorbraken we de lokalen met een standaard u-vorm of een carré opstelling waarbij de docent staat en studenten een vaste plek hebben. In de active learning classroom kon iedereen in beweging zijn. Vervolgens heb ik 300 mensen van de IT-afdeling verhuisd; we hebben het activiteit gericht werken geïntroduceerd waarbij niemand meer een vast bureau had. Het was een traject met veel weerstand en partijen om de tafel.

Ik roep nu steeds dat het nieuwe werken en het nieuwe leren veel overeenkomsten hebben. Er is behoefte aan stilteplekken, ruimten om met elkaar samen te werken, een goede digitale omgeving en plekken waar gezellig samenzijn en informeel ontmoeten mogelijk zijn. Als adviseur heb ik zo verschillende active learning spaces ingericht, waarbij ik meedenk over de inrichting, akoestiek, het binnenklimaat en flexibiliteit. In 2016 vroeg de directeur Huisvestingsontwikkeling of ik wilde helpen bij grote renovaties en nieuwbouw, zoals het Universiteitskwartier en Roeterseiland. Ik merkte in dat wereldje dat partijen nog heel erg met een muurtje hier en daar en een ruimte meer of minder bezig zijn; er was onvoldoende besef van de toekomst van het onderwijs en hoe dat in het programma van eisen terecht moet komen. Het werd gaandeweg duidelijk dat veranderingen in de huisvesting belangrijk zijn voor het onderwijs. Zo ben ik in 2018 betrokken geraakt bij LAB42; de internationale hub voor de ontwikkeling van talent op het gebied van digitale innovatie en artificial intelligence. Voor het eerst werd er toen een aparte onderwijsgroep met studenten en docenten ingericht om mee te denken over de toekomst van het onderwijs. Ik merk nog steeds hoe lastig mensen uit het onderwijs het vinden om een verwachting over een langere periode te geven. Men blijft lang hangen in de keuze uit zalen voor 10, 30 of 50 personen en daarnaast nog een collegezaal voor 150 mensen. Er is geen beeld bij wat voor innovaties er mogelijk zijn in onderwijsruimtes en hoe andere onderwijsinstellingen daarmee omgaan.”

STIP OP DE HORIZON Marij: “Vanaf 2019 is er eindelijk een nationale groep Learning Spaces. SURF organiseert elk jaar een onderwijsdag en vanaf 2012 laten we steeds voorbeelden zien van innovatieve onderwijsruimtes

8

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

“Om een innovatieve onderwijs­ omgeving te kunnen maken heb je een mix aan competenties nodig”

zoals bijvoorbeeld het Design Lab van de Universiteit Twente of het Teaching & Learning Lab van de Universiteit Utrecht. Daar heb ik ook inrichters bij betrokken en daar is Gispen bijvoorbeeld op ingesprongen met lage en hoge tafels en prachtige poefen voor enkele congresruimtes. Inmiddels be­ zochten we vanaf 2016 vanuit de UvA inspirerende voorbeelden in het land, waaronder het P.J. Veth gebouw in Leiden dat prachtig is getransformeerd met een mooie innovatieve vloer voor het onderwijs en hergebruik van de oude laboratoriumtafels. De TU Delft heeft ook een heel mooi format ontwikkeld waar mensen van vastgoed samenwerken met docenten en studenten die het hele proces blijven meedenken.

De openbare bibliotheek in Amsterdam (OBA) is al sinds 2007 een prachtig voorbeeld met overal studieplekken, nisjes, banken en leunstoelen en lage meubels die multifunctioneel zijn. In 2016 bezocht ik in Australië een aantal universiteiten en daar zag

BESTUUR EN BELEID

Foto uit 2012 door Monique Kooijmans

Foto uit 2015 door Marij Veugelers

ik hoe future learning eruit kan zien. Dat zijn ruimtes die je zo inricht dat ze op verschillende manieren te gebruiken zijn. Het kenmerk van een innovatieve onderwijsruimte is bijvoorbeeld dat tafels en stoelen verrijdbaar zijn en dat er een whiteboard of een AV-scherm op wielen is. De docent heeft een werk­ plek in het midden van waaruit de apparatuur bediend kan worden. Alles is mobiel en inklapbaar, waardoor je snel werkvormen kunt maken. De betreffende bestuurder hield de regie op het project en bewaakte de stip op de horizon. Iedereen ging in dat proces mee. Ze had net een nieuw gebouw met de architect Frank Gehry opgeleverd en vooral veel enerverende discussies met hem gehad omdat zij een visie op het onderwijs had. Van haar leerde ik dat een centrale regie van belang is, zodat je een project snel kunt uitrollen. In Nederland begint het vaak bij één faculteit en dan kan het jaren duren voordat er iets structureels gebeurt in de instelling.”

INNOVATIEVE FYSIEKE LEEROMGEVING “Ook in deze pandemie merk ik dat er op universiteiten weinig tijd en ruimte is om over de toekomst na te denken. Bij de Hogescholen ligt dat anders, net als binnen het middelbaar beroepsonderwijs, waar de relatie met de beroepspraktijk voor snellere innovaties zorgt. Dat zie je ook terug in de gebouwen.

Onlangs was ik op het Hyperion Lyceum en het Technasium van het Goois Lyceum, met prachtige projectruimtes. Dan zie je dat het voortgezet onderwijs en het mbo verder zijn dan het hoger onderwijs. Dan kom je uit zo’n innovatieve leeromgeving en dan zit je op de universiteit met 350 medestudenten met een klaptafeltje college te volgen. Het is belangrijk te realiseren dat ruimtes verwachtingen scheppen over het gewenste gedrag. Als je een collegezaal binnenkomt weet je dat je moet luisteren. Als je een active learning classroom binnenkomt weet je dat je actief kunt zijn. Ruimtes weerspiegelen ook de visie van het onderwijs van de instelling.”

ANDERE METERS “Ik ben nu consultant future learning spaces en trek tot juli de special interest groep Learning Spaces bij SURF. De corona-periode leert ons dat we veel meer online kunnen doen dan we dachten. Ik denk dat we na deze pandemie het onderwijs eigenlijk opnieuw moeten uitvinden. Je kunt via kennisclips prima opdrachten uitzetten en online in groepen werken.

Tegelijk snakken studenten ernaar om elkaar weer op de campus te ontmoeten. Ik verwacht dat de onderwijsruimtes anders gebruikt gaan worden. En ook voor de medewerkers zal het anders worden.

Voor de crisis was het gebruikelijk om op kantoor te werken, maar ik verwacht dat straks twee tot drie dagen thuis werken heel normaal wordt. Dat betekent dat je voor die groep minder meters nodig hebt. In gebouwen binnen het hoger onderwijs zie je overal al plekken waar studenten kunnen zitten, leren, werken en ontmoeten. Dat kan op allerlei plekken in het gebouw, in gangen, hallen, projectkamers, met verschillend meubilair en in een grote variatie. Door die ontwikkeling naar informele studieplekken zijn er veel meters bijge­ komen in vergelijking met vroeger. Ik verwacht wel dat accenten anders worden gelegd. Zo vraag ik me af of we nog collegezalen oude stijl nodig hebben.

In het gebouw Pulse van de TU Delft zie je heel mooi hoe ze daar een trap voor gebruiken. De NHL Stenden laat ook mooi zien hoe een collegezaal ook gebruikt kan worden om projectgericht werken en andere activiteiten te faciliteren.”

Kijk voor meer informatie op: https://communities.surf.nl/ learning-spaces.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

9

Tekst Sibo Arbeek

ONTWIKKELINGEN BINNEN DE BRANCHE

De huisvestings­ adviseur als gids Ontwerpen en bouwen zijn van alle tijden, evenals het adviseren van de opdrachtgever en het begeleiden van de uitvoerende partijen. Maar verandert de rol van de adviseur ook als gevolg van alle ontwikkelingen? Tijd voor een goed debat met een aantal experts.

Wat zijn de belangrijkste lessen van corona?

Jaco: “Je kunt die vraag vanuit het gebouw, de leerlingen en de leerkrachten benaderen. Het onderwijs heeft al meer dan een jaar met beperkende maat­ regelen te maken. Maar eigenlijk speelt de vraag van gezonde gebouwen ook al voordat we corona hadden.

Kijk maar eens naar de effecten van de laatste griepgolf en het forse ziekteverzuim op de kantoren.

Corona maakt duidelijk dat je gebouwen moet ontwerpen waarin je voldoende afstand kunt houden, door bijvoorbeeld nog slimmer met verkeersruimten om te gaan. Verder weten we hoe belangrijk goede ventilatie is. Dat hebben wij met onze Frisse Scholen aanpak goed geregeld, maar kan nog beter. Ik heb zelf schoolgaande kinderen en ik zie dat ze behoefte hebben om elkaar fysiek te ontmoeten. Voor docenten geldt hetzelfde. Alleen online onderwijs is toch te beperkt.” “Corona leert ons ook dat je goed moet kijken naar de verschillende niveaus”, reageert Michiel Otto, “het primair onderwijs gaat anders om met corona dan het beroeps- en hoger onderwijs. In het praktijkonderwijs is online leren niet mogelijk.

Daarnaast weten we dat we versneld moeten investeren in het binnenklimaat; het thema gezondheid

AANWEZIG:

10

Maarten Groenen

senior adviseur ICSadviseurs

Michiel Otto

directeur HEVO

Jaco de Wildt

sectormanager onderwijs bbn

Michiel Wijnen

partner Zenzo Maatschappelijk Vastgoed

Vincent Deuning

senior procesmanager abcnova

Casper Meinders

manager exploitatie draaijer+partners

Sibo Arbeek

hoofdredacteur Schooldomein

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

is nog belangrijker geworden. De school moet een veilige en gezonde plek zijn, die goed is voor de sociale ontwikkeling. Deze crisis biedt ons ook de kans om anders met mobiliteit om te gaan, waardoor we de processen rond werk en onderwijs anders kunnen inrichten. Waar er eerder veel weerstand op thema’s lag wil iedereen nu actief meedenken en -werken. Dat vind ik grote winst.” Michiel Wijnen knikt: “Kinderen zaten vaak in sociaal onveilige situaties thuis en daarom was het belangrijk dat de scholen al snel weer deels open waren.

Scholen zijn cruciaal als verbinders naar de wijken.”

Vincent: “Corona heeft bevestigd dat fysiek samenwerken en ontmoeten cruciaal is voor de ontwikke­ ling van de juiste vaardigheden. Nog meer komt de aandacht te liggen op contextrijk samenwerken en leren in de bebouwde omgeving, elkaar inspireren.”

Casper: “Daarnaast zien we dat afstandsleren en digitaal onderwijs mogelijk is, maar wel in een goede balans. Rondom deze twee inzichten sociaal en digitaal moeten we op zoek naar een nieuwe manier van lesgeven en de wijze waarop wij de gebouwen, de dienstverlening en de ondersteunende interne diensten daarop laten aansluiten.”

BESTUUR EN BELEID

In hoeverre verandert daarmee de huisvestings­ opgave?

Maarten: “Ik ben wel verbaasd dat onze markt van maatschappelijk vastgoed het goed blijft doen.

Publieke opdrachtgevers hebben het financieel lastig en vaak een tekort op de begroting. Daarnaast is er ook nog een stevige duurzaamheidsopgave.

Toch zit er veel beweging in de markt en is iedereen lekker bezig.” Jaco: “Bedenk dat veel maatschappelijke transformaties binnen het publieke domein doorgaan; daar komt een enorme fysieke transformatie achteraan. Bovendien is dit een hele andere crisis dan in 2012; er is geld genoeg en de rente is nog nooit zo laag geweest.

Als gemeenten willen investeren moeten ze het nu doen.” Michiel Otto: “Gemeenten blijven ook actief

acteren, omdat ze inmiddels veel meer vanuit een lange termijnvisie opereren. Bijna elke gemeente of schoolbestuur heeft wel een integraal of strategische huisvestingsplan met een uitvoerings­agenda. Zolang je de financieringslast in de exploi­tatie kwijt kunt, blijven gemeenten ook wel investeren.” Vincent: “De ruimtebehoefte in het onderwijs verandert doordat kennis- en informatieoverdracht meer digitaal plaatsvindt en de fysieke omgeving steeds meer in het teken staat van samenwerken en ontmoeten.

Financiering en ruimtelijke normen voor onderwijs­ huisvesting zijn echter grotendeels nog gebaseerd op het traditionele, klassikale onderwijs. We zullen gezamenlijk kritisch naar deze normen moeten kijken, of deze nog voldoende passen bij de huidige ontwikkelingen.”

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

11

Is er daarmee sprake van een trendbreuk in ons werk?

“We hebben geleerd dat alles digitaal kan. Alleen worden we daar blijer van? Ik ga al maanden van het ene naar het andere Teams overleg”, opent Maarten, “er zijn hele mooie programma’s om online te brain­ stormen, maar de echte interactie gebeurt toch fysiek.” Michiel Otto knikt: “Ik merk toch dat je minder uit ontwerp- en bouwsessies haalt, wanneer het alleen maar via Teams gaat. Stel dat deze crisis nog langer had geduurd; dan denk ik wel dat we knelpunten zouden ervaren. Technisch lukt het

“Ik zie de corona periode als een soort detox periode waarin we noodgedwongen los zijn gekomen van een bepaalde cultuur” allemaal wel, maar voor de publieke sector werken betekent dat het proces ook belangrijk is. We moeten aansluiten op de behoeften van de opdrachtgever en die moet ook weer zijn team verbinden. Dat gaat beter wanneer je elkaar echt ontmoet.” Casper: “Ik denk dat we als adviseurs een stap extra kunnen zetten om gebruikers en onze opdrachtgevers uit te dagen beter naar hun behoeften te kijken. Scholen zouden nog meer op preventie in kunnen zetten. Denk aan meer bewegingsonderwijs, ‘staand’ leren, de verbinding met buiten en gezonde maaltijdvoorzieningen.”

Welke lijnen zijn zichtbaar naar de toekomst in relatie tot ons werk?

Vincent: “Corona heeft laten zien dat we in staat zijn bestaande structuren en patronen los te laten. Daar-

12

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

mee is corona een aanjager geworden om veranderingen versneld te kunnen doorvoeren. Het nieuwe onderwijs gaat meer over ontmoeten, het stimuleren van sociale vaardigheden en minder over zenden. Dat vraagt om andere ruimtes, een andere organisatie van het onderwijs en een ander gedrag van de gebruikers.

Het is kansrijk om samen met het onderwijs gebruik te maken van dit momentum.” “Het onderwijs kan nog veel contextrijker worden ingericht”, reageert Michiel Wijnen, “onderwijs beperkt zich niet alleen tot het gebouw; juist die samenhang tussen de domeinen wordt steeds belangrijker. Ook in onze zorgprojecten zien we de behoefte aan verbinding met de wijk.

Onderwijs gaat over onze burgers van morgen; daar ligt een enorme kans om onze samenleving duurzaam te transformeren. Ik zie nog te vaak dat scholen te stand alone opereren.” “Onderwijs kan nog meer een bijdrage leveren aan een inclusieve samenleving”, stelt Michiel Otto, “in het hoger onderwijs wordt de campus steeds meer een samenleving in het klein. Dat kan in het primair en voortgezet onderwijs ook. De opgave wordt meer integraal; het gaat niet meer om losstaande entiteiten en gebouwen, maar meer om de samenhang. Mogelijk dat corona ertoe leidt dat de community en de verbinding belangrijker worden.”

Verandert onze rol binnen de keten en verandert de keten zelf?

Maarten: “De twee belangrijke thema’s in ons werk zijn verduurzamen en het werken aan bredere voorzieningen. In onze huisvestingsplannen en business cases zien we dat de opgave steeds vaker integraal benaderd wordt. Dan praat je over het totale sociaal domein en de relatie met gebiedsontwikkeling en stedenbouw. Het samenwerken met belangrijke

BESTUUR EN BELEID

stake­holders wordt steeds belangrijker. Dat is duidelijk anders dan pakweg tien jaar geleden toen we veel meer vanuit het gebouw zo’n plan opstelden. In het primair onderwijs ligt de verantwoordelijkheid toch bij de gemeente en de brede ambitie van een college of wethouder. Naast de verplichting om integraal naar de huisvestingsopgave te kijken is er ook nog de energietransitie.” “Gemeenten zijn nog vaak zoekende”, vult Jaco aan, “en die koppeling tussen het verduurzamen van de school en de energieopgave voor de hele wijk via bijvoorbeeld stadsverwarming is nog lastig. Ik zie gemeenten die vanuit de wijk naar die energieopgave kijken en breed naar oplossingen zoeken, maar dat moet hier en daar nog wel los­ komen. Incidenteel zie je hele mooie experimenten, zoals recent in Velsen, waar rioolwater wordt gebruikt om het gebouw te koelen of te verwarmen.”

Maarten: “Als je echt gaat verduurzamen praat je over het binnenklimaat, zonnepanelen, geen aardgas meer en mogelijk aansluiten op het warmtenet. Dat zijn allemaal ingrepen met een onrendabele top.

Welke kosten zitten dan bij de eigenaar en welke bij de gebruiker? Dat vinden gemeenten nog lastig.”

Vincent: “Het zichtbaar maken van verduurzamen beïnvloedt het gedrag van mensen. Dan heeft het effect op de manier van leven; we onderschatten wat het gebouw daarin kan bijdragen. Dat het hele gebouw voor leerlingen een duurzaam leermiddel is, dat zou vanuit vastgoed een mooie ambitie zijn.”

Michiel Wijnen: “De overheid zou de lat hoger moeten leggen. De consument wilde gas, omdat ze het kenden. Nu heeft de overheid gasaansluitingen verboden in de woningbouw en komt er schaal in de alternatieven en wordt het ineens ook financieel interessant. De overheid moet gewoon voor nul op de meter gaan en ook de hele investering nemen.”

“Eens”, reageert Jaco, “maar ik vind het wel normaal dat een school­bestuur als maatschappelijke partner vanuit de exploitatie ook bijdraagt aan die ambitie.

Het moet een doel van iedereen zijn, niet alleen van de overheid.”

In hoeverre kunnen wij als adviseur bijdragen aan een betere wereld?

Casper: “Door er nog meer aandacht voor te vragen in ons werk en bij onze opdrachten. En door niet alleen onderwijsinstellingen uit te dagen op dit punt maar ook om de discussie met leveranciers en producenten nadrukkelijk te voeren en hen uit te dagen. Wij kunnen nog meer de positieve verhalen en geleerde lessen delen zodat anderen hiervan kunnen leren.”

Jaco knikt: “Omdat je meer projecten doet, kun je met opdrachtgevers delen wat de beste methoden zijn.

Dat gaat verder dan een professionele verantwoordelijkheid; je doet het immers voor de gebruikers.”

Michiel Otto: “Wij overzien de ontwikkelingen en de

verbanden en opdrachtgevers vaak niet. Je bent een gids voor de opdrachtgever op een voor hen vaak onbekende weg.” Michiel Wijnen: “Dat geldt ook voor de logische verbindingen met de wijk en andere aanbieders binnen het sociaal domein. Daarom zetten wij in onze projecten ook een sociaal projectmanager in, die voor dat draagvlak moet zorgen. Dat zorgt er bijvoorbeeld voor dat activiteiten gedeeld worden en voorzieningen veel slimmer en efficiënter gebruikt worden.” Michiel Otto: “Wij doen dat ook door altijd de business case op basis van Total Cost of Ownership (TCO) voor te spiegelen, zodat de investering op een logische manier in de exploitatie terug te zien is. Het bewustzijn neemt toe dat een integrale benadering vanzelfsprekend is.” Vincent tenslotte: “De huidige situatie is kansrijk. Ik zie de corona periode als een soort detox periode waarin we noodgedwongen los zijn gekomen van een bepaalde cultuur. De uitdaging voor gemeenten, schoolbesturen en ook onszelf is om niet terug te vallen. Dit is een momentum dat we moeten pakken. Wij hebben de rol om kritisch te adviseren en anderen te inspireren.”

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

13

TERUGBLIK JAARGANG 33 Het was weer een mooie jaargang, waarbij Schooldomein ondanks corona op veel locaties met gebruikers, opdrachtgevers en betrokken partijen sprak en de kracht van mooie, duurzame en goed werkende leer- en werkomgevingen mocht ervaren. Bedankt voor die mooie momenten en op naar de volgende jaargang!

14

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

TERUGBLIK JAARGANG 33

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

15

Tekst Sibo Arbeek

FYSIEK LEREN GAAT HET BESTE

Maar online is er veel mogelijk Drie groepen studenten bestuurs- en organisatiewetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam deden de afgelopen periode onderzoek naar de effecten van corona op het professionele gedrag van docenten binnen het voortgezet onderwijs. Aan de hand van een opgestelde matrix onderzochten zij welke activiteiten goed online en welke beter offline gegeven kunnen worden.

D

e coronacrisis had grote gevolgen voor het onderwijs. Fysiek onderwijs was vaak niet mogelijk en de lessen en het contact tussen docenten en leerlingen verliep (groten-)deels via digitale wegen. Om die reden deden de studenten onderzoek naar het effect van corona op het werk van docenten binnen het voortgezet onderwijs. In aanloop naar hun theoretisch en deels empirisch onderzoek stelden de studenten de volgende vragen. Wat betekent deze nieuwe context voor het onderwijs en de betekenis van ruimten en plek, in hoeverre kunnen activiteiten online of juist fysiek plaatsvinden en welke bijdrage kan techniek en de inrichting een ruimte leveren aan een echte(re) beleving?

BELEVING RUIMTE Het begrip ‘ruimte’ binnen het onderwijs was tot voor kort gerelateerd aan een fysieke werk- of leeromgeving. Daarbinnen zijn er vormen van formeel en informeel contact, die deels door elkaar heen lopen.

De vraag is wat de effecten van covid deden met de perceptie en invulling van het begrip ruimte. De

16

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

studenten maakten gebruik van het onderzoek van de wetenschapper Lefebvre. Hij maakte in 1974 een onderscheid in de waargenomen, de bedachte en geleefde ruimte. De drie ruimten hebben een hoge mate van samenhang. Covid zorgde voor spanning tussen de typen ruimtebeleving: “Docenten hebben namelijk in deze werkomgeving ook behoefte aan informeel contact, alleen is er daar geen plek voor.

Zo zijn de (online) vergaderingen vaak strikt zakelijk opgezet. De activiteit en werkomgeving komen niet overeen met de manier waarop docenten deze graag zouden invullen.”

MATRIX ACTIVITEITEN De studenten formuleerden activiteiten waar docenten in hun werk mee te maken hebben, zoals het lesgeven, overleg gepland en niet gepland, individueel contact met leerlingen, informeel contact met collega’s en ontspanning. De vraag is vervolgens welke activiteiten online en/of offline minder of juist meer geschikt zijn om uit te voeren. Op basis van onderzoek en interviews met docenten vulden zij de volgende matrix in:

BESTUUR EN BELEID Materiële context Activiteiten

Overwegend offline

Lesgeven

Hybride

Overwegend online

X (examenklassen fysiek, rest online)

Overleg gepland

X

Overleg ongepland

X (sommige docenten werkten vanuit school)

Contact met leerlingen

X

Informeel contact met collega’s

X

Ontspanning

X

Figuur 1: matrix vertaald naar resultaten

UITLEG UITKOMSTEN Alleen lessen voor examenklassen en praktijklessen konden, volgens de regels, vanuit een fysiek leslokaal gegeven worden. Geplande overleggen zoals vergaderingen en besprekingen vonden overwegend online plaats. Docenten gaven aan hier geen tot weinig moeite mee te hebben en dit zelfs wel een efficiënte manier van overleg te vinden. De communicatie in deze overleggen verloopt vaak wel moeizaam, omdat non-verbale en spontane uitwisseling bijna niet voorkwam. Toevallig en ongepland overleg was nu voor de meeste docenten niet meer mogelijk. Deze ongeplande overleggen speelden zich nu vooral via de mail af. Docenten gaven aan deze manier van communiceren onhandig en minder effectief te vinden. Daarnaast voelden zij de druk om deze snel te moeten beantwoorden. Op locatie van de school zou dit makkelijker gaan en minder moeite kosten volgens de respondenten. Docenten hebben het meeste moeite met het gebrek aan persoonlijk contact met leerlingen. Online, vaak zonder camera

en met weinig input van de leerlingen, hebben veel docenten het gevoel vooral te zenden en tegen zichzelf te praten; de interactie komt vaak moeilijk op gang.

Het persoonlijke element ontbreekt en dat zorgt volgens de respondenten voor een slechtere beleving van onderwijs voor zowel leerling als docent. Contact met andere docenten verloopt voor het grootste deel van de respondenten via online technologie als Zoom en e-mail. Doordat al hun werk via een beeldscherm verloopt en er vele meldingen binnenkomen, ook na werktijd, ervaren docenten onrust en stress. Door het weinige contact met mededocenten zien zij in wat het belang is van (informeel) contact. Ze ervaren meer het belang van de verbinding tussen docenten en de hulp die zij elkaar kunnen bieden binnen het vakgebied. Docenten herkennen bij elkaar dit gemis.

Ontspanning is een aspect waar docenten anders naar kijken sinds het ontstaan van de hybride thuiswerkplek en het online lesgeven. Docenten geven aan weinig onderscheid meer te ervaren tussen werk en privé. Dat is mede gerelateerd aan de werkomgeving; vaak werken docenten aan tafel in de woonkamer en dat is dezelfde ruimte waarin zij na het werk proberen te ontspannen. Dat lukt aanmerkelijk minder nu de ruimte voor ontspanning ook de ruimte is waar gewerkt wordt.

Duidelijk is dat het begrip ruimte gerelateerd is aan de activiteiten die erin plaatsvinden. zeker binnen het onderwijs. Corona leert ons dat voor bepaalde activiteiten online onderwijs goed mogelijk is, mits de voorzieningen goed zijn en er een goede afscheiding is tussen zakelijk en privé. Voor de echte ontmoeting en de rol van de docent als coach is fysieke overdracht gelukkig nog steeds de beste manier om onderwijs te organiseren.

De studenten werden begeleid door Sytze Kingma van de VU. Daarnaast fungeerden ICSadviseurs en het Center for People and Buildings als opdracht­gever. De volgende studenten hebben het onderzoek uitgevoerd: Myla Beerekamp, Bastiaan ten Kate, Iris Sentenie, Mike Stam, Nynke van Giffen, Yannick de Wit, Lorenzo González, Dennis van Luijk, Renate Busstra, Emma Bloem, Ward Coenen en Niels de Jong. In de volgende Schooldomein publiceren we het tweede artikel met uitkomsten van het onderzoek.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

17

Tekst Sibo Arbeek

PILOT BIEDT INZICHT OP PORTEFEUILLENIVEAU

Tien stappen om te verduurzamen In opdracht van RVO en Ruimte OK maakte advies- en ingenieursorganisatie Arcadis de Beslisboom Verduurzaming Scholen. De Dutch Green Building Council vroeg Arcadis en ICSadviseurs vervolgens om als verdieping in drie gemeenten pilots te starten. Doel: op portefeuilleniveau maatregelen benoemen om typologieën schoolgebouwen zo efficiënt mogelijk te verduurzamen.

S

ectorleider onderwijs Eke Schins van Arcadis en Maarten Groenen van ICSadviseurs gaan samen met adviseur maatschappelijk vastgoed Marlous van Markus van de gemeente Heemskerk in gesprek over de pilots. Heemskerk was één van de pilotgemeenten, naast Wierden en Breda. Eke: “Alle gemeenten moeten de komende jaren een routekaart maken voor het verduurzamen van hun portefeuille. De DGBC stelde een subsidie van €15K beschikbaar, met als voorwaarde dat de betreffende pilot­gemeenten eenzelfde bedrag zouden investeren. We hebben voor de verschillende typologieën gebouwen de opties gasloos, energieneutraal en een goed binnenklimaat in kaart gebracht en welke kosten en baten daarmee gemoeid zijn. In deze pilots wilden we ook de effecten van

18

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

de maat­regelen op de CO2-emmissie in beeld brengen. Met de uitkomsten van deze pilots werken we toe naar de eerste Routekaart verduurzaming portefeuille onderwijshuisvesting.” Maarten: “Ik heb recent het IHP in de gemeente Heemskerk afgerond en deze pilot is daar een mooi vervolg op.

De focus lag op alle gebouwen die vanuit het IHP de komende vijftien jaar geen vervangende nieuwbouw krijgen, maar wel verduurzaamd moeten worden.” Eke knikt: “We zijn met ambitieworkshops gestart, los van de maatregelen. Dat hebben we breed ingezet en gekoppeld aan de Unesco doelstellingen. Sociale verbinding is ook onderdeel van de afweging. In de uitwerking zoek je weer de aanhaking met het integraal huisvestingsplan.

Het begint dus met dromen en dan komt pas de

BESTUUR EN BELEID

techniek.” Marlous knikt: “In het IHP en het bijbehorende uitvoerings­plan is aangegeven dat het verduurzamen van schoolgebouwen moest worden onderzocht. Doel hierbij was het verkrijgen van inzicht in de te nemen maatregelen en financiële consequenties, zodat het college en de raad hierover een goede afweging kunnen maken.”

REFERENTIEGEBOUWEN Maarten: “We zijn begonnen met een duurzaamheid­ workshop en de ambitie is zo hoog mogelijk gesteld.

Vervolgens zie je natuurlijk dat gebouwen verschillend zijn; bij een relatief nieuw gebouw ga je voor een zo hoog mogelijk energielabel, maar dat doe je niet voor een gebouw van veertig jaar oud dat je mogelijk binnen tien of vijftien jaar wilt slopen. De portefeuille in Heemskerk bestaat bijvoorbeeld uit een aantal gebouwen uit de jaren 70 en een aantal dat tussen 2005 en 2010 gebouwd is. Per gebouw is maatwerk belangrijk, waarbij we in de routekaart kijken naar logische en natuurlijke momenten om in de tijd ingrepen te doen. Uit de optimale variant die we met de schoolbesturen en wethouder besproken hebben kwam een behoorlijke onrendabele top. Van daaruit kijken we nu naar andere varianten, die in de tijd wel uitvoerbaar zijn. De belangrijkste vraag bij verduurzaming is hoe gemeenten en schoolbesturen met de onrendabele top omgaan.” Eke: “We kiezen op basis van de portefeuille een aantal referentiegebouwen. Dan kijken we welke maatregelen nodig zijn om die goed te verduurzamen.

De uitkomsten gebruiken we als basis om de hele portefeuille door te rekenen. Hoe meer divers de opbouw hoe meer referentiegebouwen er nodig zijn. Op basis daarvan krijgen we een goed inzicht wat nodig is.”

GEZAMENLIJKE UITVRAAG Eke: “We hebben in de pilots ook op portefeuilleniveau gekeken of je een ander soort vraag in de markt kunt zetten. Denk aan een gezamenlijke uitvraag zoals raamcontracten, waardoor het betaalbaarder wordt voor gemeenten en schoolbesturen. Dat is interessant omdat je dan andere uitvragen krijgt. Natuurlijk is er een onrendabele top, maar de vraag wordt dan op een andere manier interessant voor de markt. Dat

“Het resultaat van onze pilots zijn tien stappen die gemeenten en school­ besturen kunnen zetten richting het verduurzamen van hun portefeuille”

inzicht is uit de pilots gekomen.” Maarten: “In Heemskerk hebben we ook de omgevingsdienst betrokken die aangaf een faciliterende rol te willen spelen en eventueel tot een gezamenlijke aanbesteding te komen. Heemskerk is bezig met de ontwikkeling van een warmtenet wat voor schoolbesturen aanleiding is om aan te haken.” Eke: “Het aansluiten op een warmte­ net valt voor sommige scholen gunstig uit, maar voor andere weer niet.” Maarten knikt: “We hebben gesprekken gevoerd met HVC; met welke aansluitingskosten moet een school rekening houden, wanneer het op het warmtenet wordt aangesloten? Dat zijn best wel flinke kosten, maar aantrekkelijker dan een warmtepomp. Voor beide maatregelen heeft het schoolbestuur overigens het geld niet.” Marlous: “En vergeet de vaste lasten niet. Schoolbesturen vinden het niet fijn dat ze voor een langere periode vast zitten. De kosten voor een warmtenet mogen niet hoger uitvallen dan de reguliere lasten.”

TIEN STAPPEN Eke: “Het resultaat van onze pilots zijn tien stappen die gemeenten en schoolbesturen kunnen zetten richting het verduurzamen van hun portefeuille, inclusief de besparing op CO2. En bedenk dat je niet alles gelijk hoeft te doen, maar aan kunt sluiten bij logische momenten.” Maarten: “We constateren ook dat bepaalde doelen met elkaar botsen. Het verbeteren van het binnenklimaat van een gebouw uit de jaren 80 met een nieuwe installatie heeft weer een negatief effect op de energieprestatie. Het is nog een uitdaging om die in balans te krijgen.” Eke: “Daarom is het ook belangrijk om met een bandbreedte rekening te houden. Je weet bijvoorbeeld niet wat gas- en electraprijzen gaan doen. Onze tien maatregelen helpen wel in de afweging om nieuw te bouwen of een gebouw in stand te houden en te verduurzamen.

Soms is het duurzamer om iets niet te doen.”

Voor meer informatie kijkt u op www.beslisboomverduur­ zamingscholen.nl. U kunt voor verder advies contact opnemen met Maarten Groenen van ICSadviseurs of Eke Schins van Arcadis via respectievelijk maarten.groenen@icsadviseurs.nl en eke.schinsderksen@arcadis.com.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

19

Column Nieuwe versie Kwaliteitskader Huisvesting online!

K

Enkele jaren geleden was ik op werkbezoek in Vlaanderen om daar te zien wat de ontwikkelingen op het gebied van Techniekonderwijs zijn. Ik werd toen in contact gebracht met Michael Verbeeck, ook STEM-onderwijs enthousiasteling en stafmedewerker van het STEM-platform, het STEM-adviesorgaan van Vlaanderen.”

Tijdens onze eerste kennismaking was het net of ik mezelf hoorde praten. Michael deelde dezelfde onderwerpen en uitdagingen waar wij in Nederland ook mee bezig zijn, met alleen een andere oplossingsrichting. Voor het Techniekonderwijs is in Vlaanderen het zogenaamde STEM onderwijs ontwikkeld dat in alle leerplannen en opleidingen (‘finaliteiten’ noemen ze dit nu in Vlaanderen) een vast onderdeel is. De technologische ontwikkelingen en het grote tekort van technische profielen op de arbeidsmarkt zijn hierin leidend. Ook daar zie je de roep om wendbare vakprofessionals met 21e -eeuwse vaardigheden. Daarom wil Vlaanderen meer en meer inzetten op zogenaamde zij-instromers, mensen die vanuit andere sectoren toch een technisch beroep gaan uitoefenen.

Aangezien dit toch wel een dynamisch kader is in deze exponentieel snel veranderende tijden, zijn we met professionals en experts op zoek naar een gemeenschappelijk STEM-vocabularium gebaseerd op deze 21e -eeuwse vaardigheden over de grenzen heen. De vaardigheden zijn in Vlaanderen geborgd in de eindtermen en worden in het curriculum verbonden aan de context van de school, op elk niveau en voor alle leerlingen. Veel docenten in Nederland worstelen hiermee omdat ze gestuurd worden door de centrale examens wat niet zelden leidt tot ‘learning to the test’. Dat is in Vlaanderen anders en beter georganiseerd: de overheid bepaalt de inhoud van de te kennen leerstof, maar de scholen bepalen zelf welke vorm ze kiezen. Op die manier kan de leerstof in een realistische en relevante context getoetst worden. Dit heeft in Vlaanderen helaas nog niet overal ingang gevonden. De onderwijsinspectie heeft een toezichthoudende en adviserende taak.

Zowel in Nederland als in Vlaanderen zou er in het onderwijs meer aandacht moeten zijn voor de wendbare professionals voor de arbeidsmarkt van morgen.

21e -eeuwse vaardigheden houden niet op aan de grens maar zijn grens­overstijgend en stimuleren samenwerking over de grenzen van ons onderwijs. Daarom bent u van harte welkom op de 5e Internationale conferentie Techniek & Technologie op 2 december 2021, waar u met uw grensoverstijgende collega’s uit Vlaanderen en andere landen ervaringen en nieuwe aanpakken kunt delen.

Michaël Verbeeck | Coördinator overlegplatform STEM-leerkrachten Vlaanderen Adri Pijnenburg | Trendontwikkelaar Techniek & Technologie

20

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

KWALITEITSKADER HUISVESTING

GRENSOVERSTIJGENDE VAARDIGHEDEN!

walitatief goed onderwijs vraagt om kwalitatief goede gebouwen. Om tot ‘Bouwen aan een landelijk breed gedragen de wereld definitie van ‘basiskwaliteit’ van morgen’ te komen, is in 2013 het Kwaliteitskader Huisvesting tot stand gekomen. In 2021 is het kader geactualiseerd en zijn de versies voor PO en VO samengevoegd tot één Kwaliteitskader Huisvesting.

In deze nieuwe versie zijn de kwaliteitseisen ten aanzien van gezondheid (Frisse Scholen 2021), duurzaamheid (wetgeving & sectorale routekaart), toegankelijkheid (inclusiviteit) en de buitenruimte (VNG modelverordening/ Klimaatadaptie) aangescherpt, zodat de kwaliteitscriteria aansluiten op de actualiteit. Daarnaast is er een extra bijlage met 25 basis kwaliteitscriteria toegevoegd.

Met deze basisset kan een scholenbestand op een uniforme manier vergeleken worden.

Kwaliteitscriteria voor onderwijsvoorzieningen in het Funderend Onderwijs

Werkversie 2021

Het Kwaliteitskader vertrekt vanuit de kennis dat een goed onderwijsgebouw een positief effect heeft op het gedrag, welbevinden en leerproces van de leerlingen en leerkrachten die het gebouw dagelijks gebruiken. De kwaliteitscriteria zijn daarbij richtinggevend en geen norm. Het kader kijkt daarmee verder dan de minimum Bouwbesluiteisen, en ook breder dan de technische eisen ten aanzien van het binnenmilieu en duurzaamheid.

Het kwaliteitskader Huisvesting is te gebruiken als: • Praktisch hulpmiddel voor overleg met betrokken partijen • Sturingsinstrument voor integraal beleid • Checklist voor een gebouwenscan • Basis voor een prestatiecontract • Basis voor een op te stellen businesscase Net als bij de vorige versie is ook deze versie door BDB voorzien van een financiële onderbouwing. Deze financiële paragraaf geeft op basis van objectieve maatstaven inzicht in de kosten van de kwaliteitscriteria, vergeleken met de wettelijke minimumnormen. Hierbij wordt nog uitgegaan van een traditionele aanpak.

U kunt de nieuwe versie downloaden via de site van Ruimte OK: www.ruimte-ok.nl.

Kort nieuws PERSBERICHT

Kindvak breidt uit De komende editie van KindVak, op 13-14-15 januari 2022 in Brabanthallen ’s-Hertogenbosch, wordt uitgebreid met een extra hal om ruimte te bieden aan een toevoeging aan het exposantenaanbod: het facilitaire segment.

“K

indVak is in de afgelopen 25 jaar autonoom uitgegroeid tot een beurs met een breed aanbod. Wij zien dat dit met name bedrijven zijn die zich richten op alles wat met het kind te maken heeft. De bedrijfsvoering daar omheen – het facilitaire aspect - is de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden.

Dat wilden we ook graag terug laten komen op de beursvloer.” Volgens Gerbrig Reitsma, beursorganisator KindVak bij ConExpo, kwam de samenwerking met Thierry Trampe, Han van Egdom en Marco van de Wetering daarom op het juiste moment. De heren organiseerden al eerder een evenement voor deze doelgroep, Platform Onderwijs Facilitair. Dat evenement wordt geïntegreerd in KindVak. “Hierdoor kunnen we de beurs in één keer substantieel uitbreiden. En dat is van belang voor de bezoeker: die wil zich kunnen oriënteren, rondkijken en vergelijken.” Niet alleen het exposantenaanbod wordt uitgebreid, ook in het workshopprogramma komt het facilitaire thema uitgebreid aan bod. Met de

overname en de toetreding van Han en Thierry tot het salesteam van KindVak, denkt de organisatie in januari fors meer bezoekers te trekken.

Meer informatie: Neem contact op met Gerbrig Reitsma, ConExpo, beurs­ organisator van KindVak: gerbrig@conexpo.nl of via 073 – 2020229.

Thuiswerk Actie U kunt thuiswerkmeubilair aanschaffen voor permanent gebruik. U kunt het huren voor een kortere (overbruggings)periode. Zoekt u nog meer flexibiliteit? Dan past een lease overeenkomst wellicht bij uw organisatie. Het is allemaal mogelijk.

Presikhaaf Schoolmeubelen kan samen met u de meest ideale constructie opzetten waarmee u uw

medewerkers een thuiswerkplek biedt die voldoet aan de Arbo-regelwetgeving. Dan is dit namelijk vrijgesteld van loonheffing en gaat het ook niet ten koste van het Werkkostenregeling budget.

Meer weten over de voordelen van het faciliteren van de thuiswerkplek, of direct aan de slag om samen met Presikhaaf Schoolmeubelen de

thuiswerkplekondersteuning voor uw medewerkers te realiseren?

Bel voor een afspraak met onze Customer Service: tel. 026 – 3 685 685, of stuur een afspraakverzoek naar info@schoolmeubelen.com.

Meer informatie: www.schoolmeubelen.com.

Actie: r 2021 de keuze Maakt u voor 1 oktobe thuiswerkplek om uw medewerkers een meubelen te bieden, van Presikhaaf School eigen publicatie dan maakt u kans op een de eerste editie inclusief fotoshoot in 2 over de inzet 202 in van Schooldomein thuiswerken voor van uw organisatie om imaal mogelijk te uw medewerkers zo opt faciliteren.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

21

BESTUUR EN BELEID

SAMEN BOUWEN OM SAMEN TE WERKEN IN HOOG DALEM

Een gebouw dat voor iedere gebruiker een meerwaarde heeft Opdrachtgever: Gemeente Gorinchem, Ferry van der Koelen (projectleider) Interview: Esther Pasman en Sherwin Neira Fotografie: Esther Pasman

SITUATIE Waar voorheen alleen maar weiland was, wordt nu ten oosten van de kern Gorinchem de wijk Hoog Dalem ontwikkeld. Het totale project behelst ongeveer 1.400 woningen naast ondersteunende voorzieningen.

ICSadviseurs en ICSinterim werken nauw samen met de gemeente Gorinchem aan de nieuwbouw van een brede school. Gemeentelijk projectleider Ferry van der Koelen legt uit dat dit de 4e brede school is in Gorinchem. Naast de twee scholen voor Montessori- en Christelijk onderwijs komen er een sportzaal, buurthuis en kinderopvang in. “Het leukste van zo’n project is het samenbrengen van partijen met als doel dat ze samenwerken. De verschillende partijen krijgen een eigen transparant domein, waardoor de gebruikers elkaar goed kunnen zien.

Ook delen zij samen de centrale ruimte; het bruisende hart van het gebouw”, vertelt Ferry.

“Uiteraard wordt het multifunctionele gebouw energie neutraal gebouwd. De kernwaarde is dat het gebouw voor elke gebruiker meerwaarde biedt en onderlinge ontmoeting faciliteert. Met de partijen worden daarom ook heldere afspraken gemaakt op het gebied van beheer & exploitatie”, aldus Ferry.

TEAM Het belang van goed samenwerken geldt ook op de bouw. Via een aanbesteding heeft ICSadviseurs de opdracht van de gemeente gegund gekregen om het bouwproces te begeleiden. Met de betrokken adviseurs Michiel Bots en Niels Geerts, die het

22

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

projectmanagement op zich nemen, is er een multi­ disciplinair team gevormd die het project vlot van A naar B trekken. Ferry vervolgt: “Een oplossingsgericht team, dat altijd goed bereikbaar is, verstand van zaken heeft en teambreed goed meedenkt in het gehele proces.”

ICSINTERIM ICSinterim werd ingeschakeld voor het toevoegen van een directievoerder en een toezichthouder. Dit maakte het bouwteam compleet. Louis Looren de Jong en Aart Leeuwesteijn vormen een hechte twee-eenheid en zijn de ogen en oren op de bouwplaats en eerste aanspreekpunt voor de aannemer. Verder werken zij nauw samen met de projectmanagers van ICSadviseurs en de opdrachtgever. Zij hebben veel kennis en tonen een grote betrokkenheid bij het project. Op de vraag wat Corona voor effect heeft op de bouwplaats, vertelt Aart dat dit prima gaat. “Vergaderingen vinden plaats via Teams en vaak zitten Aart en Louis samen achter 1 scherm, uiteraard op een veilige 1,5 meter afstand. Ook buiten nemen we de richtlijnen zo veel als mogelijk in acht.” Louis vult Aart aan: ”Face to face kom je sneller tot een beslissing en je moet met name nu scherp zijn op het tijdig bestellen van materialen bij leveranciers.”

Met dank aan: Ferry van der Koelen; projectleider en opdrachtgever van gemeente Gorinchem. Michiel Bots; adviseur ICS, Niels Geerts; adviseur ICS en Aart Leeuwesteijn; toezichthouder; Louis Looren de Jong; directievoerder.

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

Fotografie: Luuk Kramer

‘Exploitatie als beleving van de plek en omgeving’ is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten, ontwerpers en inrichters beeldende voorbeelden.

NUNC ARCHITECTEN (JOHAN KROL EN STEVEN BRUNSMANN) EN BALD ARCHITECTURE (MAARTEN STEUNENBERG) VERZORGDEN SAMEN DE ARCHITECTUUR VAN IKC ZAANPLEIN IN ZAANSTAD IKC ZAANPLEIN VERBINDT ZICH MET DE BUURT Onderwijs leeft en beweegt. Wijzigingen in lesmethoden, computergebruik en in aantallen leerlingen zorgen voor een continu proces van verandering. IKC Zaanplein is een helder gebouw dat mee kan bewegen zonder het karakter te verliezen. In de verarmde Rosmolenwijk in Zaanstad speelt de nieuwe school een rol als baken en ontmoetingsplek. De opeenvolging van collectieve ruimten geeft het gebouw structuur en plaats voor ontmoetingen.

De centrale entreehal met podiumtrap vormt een venster naar de buurt, maar maakt andersom ook het interieur van de school vanuit de buurt zichtbaar. De hal kan eenvoudig afgesloten worden van de rest van de school, zodat deze ook opengesteld kan worden voor een buurtavond. De gymruimte naast de entree kan apart gebruikt worden of gekoppeld aan de podiumtrap zodat hier een toneel kan worden ingericht.

Een goed ingerichte leeromgeving is essentieel voor het leersucces van alle leerlingen. Het frontaal lesgeven zal

steeds meer worden vervangen door gericht onderwijs.

De leraar als coach. Naast de kernvakken zijn de competenties samenwerken, creativiteit, ICT-geletterdheid, communiceren, probleemoplossend vermogen, kritisch denken en sociale en culturele vaardigheden van belang.

Door de collectieve ruimten in te zetten kunnen de kinderen afwisselende werkplekken gebruiken. Gedurende de dag is er verschillend gebruik van de ruimten door de kinderdagopvang, peuterspeelzaal, de scholen en de buitenschoolse activiteiten onder een dak. Een leeromgeving is dynamisch, uitdagend en veranderlijk.

Maar soms hebben kinderen en leerkrachten baat bij rust.

Het ontwerp faciliteert dit, zonder dat het ten koste gaat van de collectieve ruimte. Wanden tussen lokalen kunnen in een handomdraai worden aangepast. Grenzen kunnen verdwijnen of juist worden aangegeven. www.nunc.nl

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

23

THOMAS ARCHITECTEN – SANNE KEE EN THOMAS VULLINGS EEN KINDCENTRUM OM TE VERBINDEN EN ONTMOETEN Kindcentrum De Dromedaris wordt een gebouw voor kinderopvang en primair onderwijs (ongeveer 340 kinderen). Het ontwerp is opgebouwd uit vier bouwen die allen gekoppeld zijn aan de centrale aula. Rondom deze aula liggen de leerpleinen die elk grenzen aan een eigen buitenruimte: de leertuin. Binnen en buiten lopen hierdoor naadloos in elkaar over en de leerlingen krijgen de kans om de diverse zones zelf te ontdekken en te beleven.

De aula vormt het hart van het gebouw. In het Kindcentrum wordt samenwerking gestimuleerd en staan verbinding en ontmoeting centraal. In het midden bevindt zich de prominente tribunetrap die de koppeling legt tussen de verschillende gebruikers. Rondom en onder de tribunetrap ontstaat een divers landschap dat ingezet wordt als prikkelende en uitdagende leeromgeving waar jong en oud elkaar ontmoeten en iedereen op zijn eigen manier kan werken. Er is ruimte voor samenspel en er zijn diverse hoekjes

24

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

die de leerling kan ontdekken. Hier komen leerlingen elkaar tegen en is er ruimte voor zelfontwikkeling. Er ontstaat een dynamisch en levendig hart dat ruimte biedt aan informele ontmoeting en waar kinderen natuurlijk kunnen bewegen.

De centrale aula doorkruist het gebouw en verbindt voor- en achterzijde van het schoolplein met elkaar dankzij grote glazen puien over twee verdiepingen. Samen met enkele daklichten komt er veel licht en lucht het gebouw binnen. De aula kan ingezet worden voor diverse activiteiten, van een bijeenkomst tot een toneelvoorstelling en vormt zo de verbinding met de wijk. Daarnaast kan de aula ingezet worden als verlengstuk van klaslokaal en leerplein. Er ontstaat een multifunctionele ruimte waar beleving en ontmoeting centraal staan. www.thomasarchitecten.nl

ARCHITECTUUR EN VERBEELDING

RUDY UYTENHAAK + PARTNERS ARCHITECTEN - DUCO UYTENHAAK EN RUDY UYTENHAAK IKC OVERHOEKS AMSTERDAM IKC Overhoeks is genomineerd voor BNA beste gebouw 2021.

Stemmen voor deze publieksprijs kan tot 9 augustus 2021.

De toekomst voorbereiden op onze kinderen! Met die droom stuurde onze opdrachtgever Innoord ons op pad. De visie om een flexibel en aanpasbaar schoolgebouw te maken dat meebeweegt met een aldoor veranderende toekomst en dat zijn leerlingen inspireert tot groei en ontwikkeling, is vertaald naar dit vooruitstrevende BENG, functioneel en fysiek toekomstgerichte kindcentrum met een doorlopende leerlijn, die afgestemd is op de ontwikkeling van het kind (0-12 jaar) in een kleine gebalanceerde wereld, met een levendig hart voor ontmoetingen en klassenclusters voor geborgen­heid. Bij de voorbereiding en realisatie van IKC Overhoeks waren tientallen partijen betrokken, variërend van gemeente tot buurtbewoners en gebruikers van het gebouw. In dit complexe krachtenveld is IKC Overhoeks van A tot Z in 4 jaar gerealiseerd.

De stedelijke wijk Overhoeks kenmerkt zich door elegante woon­ gebouwen in een luw en groen openbaar gebied met IKC Overhoeks

als zichtbaar specifiek gebouw voor primair onderwijs. Binnen de strakke envelop ontwikkelt de volumetrie zich naar boven toe steeds vrijer met dakterrassen. De ‘open’ meandertrap verbindt daarbij de binnenwereld met het speelplein én de hele stad. IKC Overhoeks is een modern en transparant gebouw met royale ruimtes, hoogwaardige materialen en een interactieve sportzaal, die buiten school­tijden kunnen worden gebruikt. Door gebruikswaarde te combineren met detail en perfectie is er een basis voor het gebouw gelegd om een ‘dierbare oldtimer’ te worden in dit nieuwe stuk Amsterdam. Energetisch is het gebouw zeer efficiënt. Hoge isolatiewaardes voor de gevels, trippleglazed zonwerende ramen en buitenzonwering beperken de koel- en warmtelast, met een ventilatiesysteem volgens frisse scholen B. De heldere kolomstructuur en zonering maken de school aanpasbaar aan wisselende onderwijsmethoden, functies en onafhankelijk gebruik.

www.uytenhaak.nl

QR-code to vote for IKC Overhoeks

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

25

28 sep

Onderwijsvastgoed Dag 2021 Datum: dinsdag 28 september 2021 Programma: 10.00 uur – 16.30 uur Locatie: NBC Congrescentrum Nieuwegein

Samen werken aan oplossingen Hoe richt je het onderwijs in als iedereen thuis zit? Hoe zit het met de ventilatie als iedereen weer naar school moet? Opgaven bovenop de opgaven die er al lagen met grote thema’s als integratie, gezondheid, duurzaamheid, financiering en krimp. Het illustreert hoe complex de vastgoedopgave is geworden.

Oplossingen en inspiratie

Op onze Onderwijsvastgoed Dag leggen we dit jaar de focus op samen werken aan oplossingen. Hoe is de schoolomgeving aan het veranderen? Wat zijn de financiële mogelijkheden? Hoe pakken uw collega’s het aan?

We maken ook een uitstapje naar de wereld van de woningcorporaties. Daar is samenwerking het dominante thema geworden.

Plenair programma

Bas Sievers

Adrie Krielaart

Ad Vos

Break-out sessies

Tijdens de break-out sessies kunt u uw programma persoonlijk invullen door twee van de acht aangeboden break-out sessies te volgen.

Ronald de Rooij

Voor wie?

Voor toezichthouders/besturen, directie en staf van onderwijsinstellingen, verantwoordelijken bij gemeenten en anderen die zich in het dagelijks werk bezighouden met onderwijsvastgoed.

Sander Ros

Deelname

€ 395,- excl. btw voor onderwijsinstellingen, gemeenten en andere maatschappelijke organisaties. € 495,- excl. btw voor overige organisaties.

Op locatie wordt de geldende afstand tot elkaar en hygiëne maatregelen aangehouden.

Froukje van Dijken

• Waarom is samenwerking altijd een eerste optie?

Ervaringen en inspiratie vanuit de wereld van woningcorporaties Bas Sievers - directeur/bestuurder Woonpartners • Flexibel onderwijsgebouw voor Beroepscampus Middelharnis Een inspirerende en beroepsgerichte leeromgeving door samenwerking tot stand gekomen Adrie Krielaart - directeur RGO Middelharnis en Lentiz • IKC De Twijn - samen invulling geven aan het ontwikkelrecht van kinderen Visie achter en realisatie van de eerste beweegschool van Nederland Ad Vos - bestuurder PIT Kinderopvang & Onderwijs Ronald de Rooij - architekt/directeur Topos • Naar een nieuwe generatie onderwijsgebouwen Samen en integraal, generiek en specifiek, gelaagd en geslaagd Sander Ros - algemeen directeur/architect Roosros Architecten • Corona als Katalysator: Offline, Online of Hybride onderwijs?

Resultaten van een onderzoek VU Amsterdam • Focus op ventilatie - ontwikkelingen en nieuwe subsidiestroom Hoe borg je kwaliteit?

Kun je samen optrekken?

Froukje van Dijken - healthy building specialist bba binnenmilieu

Schrijf u in op www.onderwijsvastgoeddag.nl

Programma 10.00 - 12.00 uur

Plenair ochtendprogramma

• Waarom is samenwerking altijd een eerste optie?

Ervaringen en inspiratie vanuit de wereld van woningcorporaties Bas Sievers - directeur/bestuurder Woonpartners • Flexibel onderwijsgebouw voor Beroepscampus Middelharnis Een inspirerende en beroepsgerichte leeromgeving door samenwerking tot stand gekomen Adrie Krielaart - directeur RGO Middelharnis en Lentiz • IKC De Twijn - samen invulling geven aan het ontwikkelrecht van kinderen Visie achter en realisatie van de eerste beweegschool van Nederland Ad Vos - bestuurder PIT Kinderopvang & Onderwijs Ronald de Rooij - architect/directeur Topos 13.00 - 14.30 uur

U kiest één sessie

U kiest één sessie

Sprekers

Bas Sievers

Adrie Krielaart

Ad Vos

Ronald de Rooij

Sander Ros

Robin Smit

Jaco de Wildt

Eric Provoost

Spreker volgt

Marco van Zandwijk

Will van der Zanden

Alie Kok

Wim Lengkeek

Jan Willem van Kasteel

Break-out sessies 2

1 Investeringsruimte in de praktijk Casussen uit de praktijk Marco van Zandwijk – expert huisvesting Ruimte OK 2 IEKC Lichtenvoorde - Samen waar het kan, apart waar gewenst Kinderopvang, onderwijs en jeugdhulp van 0 tot 13 jaar gecombineerd Will van der Zanden - directeur Het Gele Park Alie Kok – strategisch adviseur onderwijshuisvesting draaijer&partner 3 Renovatie jaren 70 school voor een relatief klein budget Inspirerende, pragmatisch aanpak om toch visie en doelen te realiseren - casus de Mirt Kampen Wim Lengkeek - beleidsadviseur onderwijshuisvesting 4 Volta2020, school voor duurzaamheid met intensieve inzet van studenten Circulaire revitalisatie van bestaand gebouw met spin-off in de brede duurzaamheid Jan Willem van Kasteel - senior adviseur ICS 15.00 - 16.30 uur

Sibo Arbeek, hoofdredacteur Schooldomein

Break-out sessies 1

1 Alternatief financieren en exploiteren in primair onderwijs Financiering en exploitatie in één hand en in één stroom - casus MeerSchool Sander Ros - algemeen directeur/architect Roosros Architecten 2 Ontwikkeling van een Nul op de Meter gebouw: KC De Plantage te Meteren Hoe een onderwijsinstelling omgaat met duurzaamheid van haar gebouwen Robin Smit - beleidsmedewerker huisvesting en controller Fluvium Jaco de Wildt - sectormanager onderwijs bbn adviseurs 3 Extended class room - antwoord voor krimpregio’s?

Wat betekenen virtuele klaslokalen voor de inrichting van het onderwijsvastgoed?

Eric Provoost - projectleider Stichting VO Zeeuws-Vlaanderen 4 Trivium College - verbinding met de wijk Sociaal duurzame exploitatie samen met de Wijkonderneming Spreker volgt 13.00 - 14.30 uur

Dagvoorzitter

Plenair middagprogramma

• Naar een nieuwe generatie onderwijsgebouwen Samen en integraal, generiek en specifiek, gelaagd en geslaagd Sander Ros - algemeen directeur/architect Roosros Architecten • Corona als Katalysator: Offline, Online of Hybride onderwijs?

Resultaten van een onderzoek VU Amsterdam • Aan de slag met ventilatie Hoe zorgen alle partijen samen voor een goede eindkwaliteit?

Froukje van Dijken - healthy building specialist bba binnenmilieu

Froukje van Dijken

Schrijf u in op www.onderwijsvastgoeddag.nl

Tekst: Lara van den Bouwhuijsen, juridisch adviseur en Sytske Ypma, huisvestingsadviseur bij abcnova

Samen onder een leien dakje Al sinds de jaren ‘70 zijn multifunctionele accommodaties (MFA’s) met meerdere gebruikers een populair gebouwtype. Om welke combinaties het ook gaat en hoe mooi de ideologie ook is om mensen bij elkaar te brengen, een MFA realiseren of renoveren vraagt van gemeenten, schoolbesturen en overige betrokken partijen om een andere aanpak dan sec het realiseren van een nieuwe school.

S

inds 2007 zijn scholen wettelijk verplicht om aansluiting met de buitenschoolse opvang (BSO) te regelen. Daarnaast zien we de laatste jaren een trend om ook kinderopvang, peuterspeelzalen en basisonderwijs te integreren, liefst met een gymzaal. De (integrale) kindcentra schieten in nieuwbouwwijken als paddenstoelen uit de grond.

Bovendien worden ook in de renovatie- en ver­ vangingsopgaves van schoolgebouwen steeds meer de mogelijkheden verkend om met andere partijen samen te werken en samen onder één dak te gaan.

Het doel is vaak om het maatschappelijk diensten­ aanbod te bundelen en sociale emancipatie te bevorderen.

AFSPRAKEN Verschillende belangen en geldstromen komen bij elkaar. Zowel eigenaar als gebruikers willen invloed hebben op het ontwerp. De kwaliteit, waaronder duurzaamheid en inrichting van het gebouw zijn onderwerp van gesprek, niet alleen gedurende de realisatie maar ook als het gebouw in gebruik is. Hoe wordt bijvoorbeeld de schoonmaak geregeld, en wat als de één elk jaar een ander kleurtje op de muur wil terwijl de ander eenheid in uitstraling wenst? Kortom, hoe te onderhouden, beheren en exploiteren? Het maken van afspraken is de oplossing om te komen tot een werkbare en haalbare exploitatie. Het is van belang deze goed vast te leggen en indien gewenst

Stappenplan eigendoms-, beheer- en exploitatie afspraken voor MFA’s

28

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

VISIE EN ONTWERP

deze bij te stellen. Daarbij geldt dat het gemeenschappelijke doel steeds voor ogen blijft staan.

STAPPENPLAN Het klinkt allemaal logisch, maar waar begin je in zo’n proces? Als abcnova begeleiden we diverse gemeentes en schoolbesturen bij vraagstukken rondom MFA’s. Eén van deze vraagstukken betreft een MFA van bijna 15 jaar oud. Er doen zich onderhoudsen beheervraagstukken voor waarover afspraken en bijbehorende financiële reserveringen ontbreken.

Terwijl het van groot belang is om procesafspraken te maken zodat ieder vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid bijdraagt aan het verder functioneren van het gebouw. Voor zowel bestaande als nieuwe MFA’s kan het volgende stappenplan worden doorlopen: Initiatief: Op welk niveau wensen partijen samen te werken? Functioneren zij als kennissen, vrienden, familie of als gezin? Heeft elke school zijn eigen voordeur of is er een gezamenlijke entree en worden er ruimtes gedeeld? Bij Kindcentrum Ten Boer in Groningen is bijvoorbeeld gekozen voor een bruisend hart, een gemeenschappelijke kern waar de speellokalen getransformeerd kunnen worden tot een theater (ze functioneren als een familie).

Visie: Gelijktijdig kan een visie op het gebouw (ruimtelijk, technisch en functioneel) en op het gebruik (voorzieningen) worden ontwikkeld. Hoeveel meters zijn nodig en waarvoor worden deze gebruikt? Is er sprake van gemeenschappelijke meters? Zo ja, hoe worden die gebruikt?

Voorkeuren en wensen: Ieder heeft wel zijn wensen, voorkeuren en opgedane ervaringen. Bovendien hebben partijen mogelijk bepaalde verplichtingen op grond van wetgeving of beleid dat richtinggevend is bij de ontwikkeling van de MFA. Op basis hiervan kan worden gekeken naar: a Wie wordt eigenaar? Gezamenlijk, of één eigenaar die gaat verhuren of in gebruik geeft? Bij MFC Boerhoorn in de gemeente Rolde komt het gezondheidscentrum samen met een school en gemeentelijke voor­zieningen. Het gezondheidscentrum wil eigenaar worden van haar investeringen, waarmee gekozen wordt voor een vereniging van eigenaren. De gemeente Kampen wenst eigenaar te blijven van haar MFA’s om eenheid in beheer en onderhoud uit te voeren. In plaats van het economisch claimrecht van de school over te dragen kiest zij voor ingebruikggeving op grond van de Wet op het Primair onderwijs. b. Hoe worden diensten (beheer en exploitatie) zoals onderhoud, ict en facility management geregeld?

Ieder zijn eigen schoonmaker? Als duidelijk is wat er moet gebeuren is de vraag wie het gaat

Sytske Ypma (l) en Lara van den Bouwhuijsen

uitvoeren en wie wat moet betalen. De gemeente Vlieland is eigenaar van MFA de Jutter. Met onder andere de scholen en bibliotheek zijn gebruiksovereenkomsten gesloten, waarbij zij zelf verantwoordelijk worden voor de gebouw­gebonden exploitatie en de bijbehorende financiële verplichtingen. Betrokkenen hebben vervolgens samen een beheer- en exploitatieplan opgesteld om dit gezamenlijk te regelen.

Financiën: Als de lijnen zijn uitgezet kan daar een financieel plaatje naast gelegd worden. Dit kan leiden tot heroverwegingen of aanpassingen. Bijvoorbeeld in het PvE. Een aanvullende investering van gebruikers kan leiden tot extra duurzaamheidsinvesteringen.

Deze worden dan uiteindelijk terug verdiend in de exploitatie.

Vastleggen: De gemaakte afspraken worden vastgelegd in overeenkomsten. Bij gemeente Smallingerland hebben gemeenten en school­ besturen de Samenwerkingsovereenkomst Nieuwbouw clustering Speciaal (Basis) Onderwijs te Drachten getekend, waarin bijvoorbeeld het bouwheerschap bij één van de schoolbesturen is belegd.

Toets periodiek of de situatie nog werkt of dat er aanleiding is om afspraken te herzien.

OOG VOOR ELKAAR Samenleven onder één dak: beheer en exploitatie, onderhoud staan niet op zichzelf, maar hangen samen met meerdere factoren. Bij totstandkoming en werking van MFA’s is de samenhang tussen deze factoren geen vanzelfsprekendheid. Heb daar oog voor en ga met elkaar het gesprek aan. Het lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Zorg dat alles gestructureerd verloopt, maak heldere afspraken binnen een totaal concept en dan gaat alles van een leien dakje!

“Samenleven onder één dak: beheer en exploitatie, onderhoud staan niet op zichzelf, maar hangen samen met meerdere factoren”

Kijk voor meer informatie op www.abcnova.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

29

Tekst en beeld: Linda Steehouwer – draaijer+partners

Bonhoeffer College gaat voor slim faciliteren Diverse onderwijsinstellingen hebben te maken met een veranderende financiële situatie. Door bijvoorbeeld de krimp van het aantal leerlingen of de toename van wet- en regelgeving komen kosten en opbrengsten in een andere verhouding tot elkaar te staan. Dit vraagt om een duurzame lange termijn oplossing. gebruikers. We hebben met alle bloedgroepen van de betrokken organisaties gesproken. Er is overkoepelend en per locatie gekeken naar het Onderwijsondersteunend Personeel (OOP), waaronder conciërges, roostermakers en administrateurs. Door de belangen en doelen van alle organisaties in lijn te brengen met de wensen en behoeften van de gebruikers konden wij de koers bepalen om te komen tot ‘slim faciliteren’.”

R

ené van Arnhem, manager bedrijfsvoering van het Bonhoeffer College Enschede vroeg ruim een jaar geleden aan draaijer+partners om mee te denken over deze duurzame oplossing.

Dit resulteerde in het programma ‘Slim Faciliteren’.

Adviseurs Sanne Scholten en Casper Meinders van draaijer+partners gingen met dit vraagstuk aan de slag en stelden direct een voorwaarde: “Wij willen een bijdrage leveren aan het uitvoeren en waarmaken van ons advies. We zien nog te vaak dat opdrachtgevers te druk zijn met hun dagelijkse verantwoordelijkheden, waardoor adviesrapporten als deze terzijde worden gelegd.” René vult aan: ”Het enthousiasme en de bevlogenheid van draaijer+partners speelden zeker een rol bij onze keuze. De passie om de resultaten écht waar te maken, past bij de visie van het Bonhoeffer College.”

draaijer+partners is gestart met het in kaart brengen van belangen en doelstellingen van de verschillende organisaties. Casper: “Bij ons onderzoek hebben wij nadrukkelijk oog gehad voor de wensen van de

30

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

RICHTEN, INRICHTEN, VERRICHTEN Binnen draaijer+partners wordt gewerkt aan de hand van de methode ‘richten, inrichten, verrichten’.

Casper legt uit: “Bij richten bepalen we de koers.

Tijdens inrichten zorgen we ervoor dat we de (organisatorische) beheersmaatregelen realiseren.

Welke processen werken goed en wat moet anders?

Wat betekent dit voor de dienstverlening en hoe vertaal je dat bijvoorbeeld in een producten- en dienstencatalogus en de ondersteunende systemen?”

Waar Casper en Sanne samen hebben gewerkt aan het inrichten, houdt Sanne zich zelfstandig, als interim Facilitair Manager van het Bonhoeffer College bezig met de uitvoering: het verrichten. Ze is met medewerkers van de locaties in gesprek gegaan en heeft hen geholpen om de veranderingen in de praktijk door te voeren. Dat resulteerde in een andere manier van werken als het gaat om het gebruik van het FMIS en het registreren van meldingen. Maar ook het voeren van leveranciersgesprekken om met hen het verbeterpotentieel om te zetten in acties.

DATA EN BRONNEN Het beleid en de visie op het gebied van facilitair management zijn geoperationaliseerd en geconcretiseerd. Alles is beschreven in nieuwe processen, die zijn opgenomen in het handboek facilitair en het FMIS. Duizenden ruimtes met eigen benamingen, type vloeren, data bekabeling, etc. dienen als bron voor de facilitaire werkzaamheden. Een flinke klus om alles in kaart te brengen, maar nu de bronbestanden van goede kwaliteit zijn, kunnen medewerkers en leveranciers sneller aan de slag met bijvoorbeeld installatiewerkzaamheden, noodplannen en schoon-

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Project

vlnr René van Arnhem, Casper Meinders en Sanne Scholten

Huisvestingsadvies en facilitymanagement Bonhoeffer College

“Het gebruiken van systemen en het verzamelen van data geeft invulling aan ons beleid. Maar ook aan de verbeterde samen­ werking tussen de onderlinge locaties van Bonhoeffer en met de leveranciers”

Opdrachtgever Bonhoeffer College Enschede Projectmanagement draaijer+partners Omvang 6 locaties

maak. Casper: “René geeft ons het vertrouwen en laat Sanne volwaardig onderdeel van het team zijn. Dit straalt ook vertrouwen uit naar OOP.” Sanne voert leveranciersgesprekken en coacht en begeleidt het OOP hierbij. Sanne is een centraal aanspreekpunt geworden. Ze hoort iedereen aan, stelt prioriteiten en zoekt de samenwerking. Medewerkers komen met de meest uiteenlopende vragen naar haar toe. Een teken dat ze echt geaccepteerd is, wat absoluut bijdraagt aan het succes van dit project.

ANDERS (SAMEN)WERKEN Het project zit in de opbouwende fase. René: “Het is mooi om te zien hoe locaties tot elkaar zijn gekomen en elkaar ondersteunen. Als medewerkers van de ene locatie op vakantie gaan, wordt bij een andere locatie gevraagd om dit op te vullen. Zo kun je drukte verdelen.” Bovendien is er inkoopvoordeel. “Als er bijvoorbeeld een ruit stuk was, belde de conciërge een willekeurige leverancier. Kennisborging zorgt ervoor dat collega’s dingen niet steeds opnieuw hoeven uit te zoeken.”

BETROKKEN TOT HET EIND draaijer+partners heeft structuur aangebracht. De harde kant van facility management bestaat uit de producten en diensten die duidelijk vastgelegd zijn.

De zachte kant gaat over de mensen. Zij moeten anders werken, anders samenwerken en verder kijken dan hun eigen locatie. Deze zachte kant is minstens zo belangrijk. Daarom worden de betreffende collega’s zo goed mogelijk betrokken. René: “Het is mooi dat collega’s vanuit de operationele kant zaken in gang gaan zetten en meer de samenwerking opzoeken. Dit zorgt voor een betere dynamiek in de organisatie.” Nu de grootste slag geslagen is, draagt Sanne haar werk over aan een nieuwe facilitaire manager. De overgangsfase vindt in goed overleg plaats; het beheren van alle facilitaire informatie en systemen is een continu proces, dat ook na vertrek van Sanne moet doorgaan. Sanne: “Ik blijf totdat de nieuwe collega goed ingewerkt is en het gebouw, de mensen en de processen heeft leren kennen.”

Kijk voor meer informatie op www.draaijerpartners.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

31

Tekst Cindy Schrijft Fotografie Chris van Koeverden

CHRISTELIJK LYCEUM VEENENDAAL

‘Prachtig voorbeeld voor de nieuwe generatie’ Op de plek waar ruim 50 jaar eerder het Christelijk Lyceum Veenendaal haar deuren opende, staat nu een toekomstgerichte en bijna energieneutrale school voor voortgezet onderwijs. Klaar voor de toekomst, mét respect voor het verleden. Architectenbureau NOAHH en Interieurarchitectenbureau Ex Interiors verzorgden het nieuwe, duurzame pand en interieur. Gispen verzorgde de complete losse inrichting voor het multifunctionele leerlandschap inclusief overblijfruimtes, docentwerkplekken, kantine en kantooromgeving. Met als hart van het gebouw: het opvallende en karakteristieke atrium.

O

pdrachtgever Jeroen van den Berg, Hoofd Bedrijfsvoering bij het Christelijk Lyceum Veenendaal: “Met onze vernieuwde school willen we een voorbeeld zijn voor de nieuwe generatie, zeker als onderwijsinstelling. Duurzaamheid en circulariteit hebben dan ook een belangrijke rol gespeeld. Een oud gebouw zit vol waardevolle grondstoffen die je kunt hergebruiken.

Zo hebben we 40% van het oude pand hergebruikt en ook weer zichtbaar gemaakt in het nieuwe pand.

Van de bestaande betonstructuur tot oude kunstwerken die we lieten uitzagen. Zowel de architect en interieurarchitect als inrichtingspartner Gispen zijn vanuit de circulaire gedachte te werk gegaan.

Het eindresultaat is een prachtig nieuw pand waarmee wij weer jaren vooruit kunnen als onderwijsinstelling.”

FLEXIBELE, MULTIFUNCTIONELE INDELING EN INRICHTING Het lyceum koos er bewust voor om medewerkers en leerlingen nauw te betrekken bij zowel het interieurontwerp als de inrichting. Jeroen: “Van de 180 medewerkers zijn er zeker 50 heel actief geweest in werkgroepen. De leerlingen hebben we betrokken via Duurzaamheidsopdrachten en de Leerlingenraad.” Een belangrijk uitgangspunt was flexibiliteit in het gebouw: “Elk domein binnen ons onderwijs heeft eigen leslokalen en kan daarnaast gebruikmaken van een leerplein. Elk leerplein biedt ruimte aan diverse werkvormen en projectwerk. We zochten naar een flexibele en multifunctionele indeling en inrichting.

Ook voor het nieuwe atrium.” Het bestaande gebouw uit 1968 is letterlijk en figuurlijk opengewerkt en tussen de bestaande flanken is een atrium ontstaan.

Op deze open en lichte plek komt de dynamiek van het onderwijs het best tot zijn recht: er zijn leer- en

Jeroen Ideler

Jeroen van den Berg

32

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

werkplekken, op de trappen kunnen leerlingen en docenten elkaar ontmoeten of informeel bijpraten, er is ruimte voor voorstellingen, ouderavonden en bijeenkomsten.

EIGEN KLEUR EN KARAKTER Interieurarchitect Odette Ex: “Samen met NOAHH hebben we gekozen voor een zeer open architectuur.

Waar je tegenwoordig vaak een houten tribunetrap ziet als functionele verbinder tussen begane grond en de verdiepingen erboven, wilden wij het atrium juist een geheel eigen kleur en karakter geven. Daarom kozen we voor een beeldbepalende trap in petrol blauw die als een sculptuur naar boven loopt. De

VISIE EN ONTWERP

vloeren draaien mee, van begane grond tot en met de tweede verdieping. Rondom deze sculpturale trap bevinden zich alle leerpleinen. Deze zijn, net zoals de rest van het gebouw, in de basis bewust neutraal gehouden zodat de trap de blikvanger vormt. Bij­ passende accentkleuren komen terug in de vloeren en wanden van de klaslokalen, uitgevoerd in lichtere blauwtinten. Het gekozen meubilair sluit aan op deze omgeving.”

BALANS TUSSEN FUNCTIE, COMFORT, UITSTRALING EN INDIVIDUELE WENSEN Na een Europees aanbestedingstraject en enkele proefopstellingen kreeg Gispen de opdracht. Jeroen Ideler, Senior Business Manager bij Gispen: “Samen met gebruikers zijn we voor het meubilair op zoek gegaan naar een goede balans tussen functie, comfort, uitstraling, onderhoud en de individuele wensen van leraren en leerlingen. Ook facilitaire wensen hebben we meegenomen, zoals de mogelijkheid om stoelen eenvoudig te stapelen of te verschuiven zonder beschadigen van de vloer.” In de klaslokalen staan lessets van Presikhaaf, uiteraard met goede doppen onder het meubilair. Voor de docentwerkplekken en kantoren koos het lyceum solo- en duo-bureaus uit de Gispen TMNL meubellijn, aangevuld met de ergonomische en zeer comfortabele ZINN bureau­ stoel. In de aula plaatsten we koppelbare zaalstoelen: de Casala Lynx.

HOE BEVALT HET? Jeroen: “Op het moment van spreken lopen er vanwege corona zo’n 1.000 leerlingen rond; normaalgesproken zijn dat er 2.000 per dag. Tegelijk was het fijn om rustig op te kunnen bouwen.

Wat ik persoonlijk heel leuk vind om te zien is dat zowel de tribunetrap als de leerpleinen vanaf het eerste begin vól zaten. Alle zitoplossingen spreken duidelijk tot de verbeelding: studeren in een treincoupé, overleggen in zitjes met of zonder wanden, werken aan een hoge of juist lage tafel… in alles is voorzien. Het Christelijk Lyceum Veenendaal telt meerdere gebouwen. Ook de andere gebouwen willen we vanuit dezelfde visie gaan vormgeven.

Voor de inrichting hebben we een meerjaren­ overeenkomst gesloten met Gispen. We gingen over in de kerstvakantie en planningstechnisch was het best spannend. Ik heb me echt gesteund gevoeld door Gispen. Ik wilde van begin tot eind ontzorgd worden. Dat is ook daadwerkelijk gebeurd. Odette Ex, Oprichter/interieurarchitect Ex Interiors: “Het verouderde schoolgebouw heeft een nieuwe ziel gekregen. Ik vind het heel bijzonder om te zien dat het pand echt volledig getransformeerd is. Het is telkens een uitdaging om het beeld dat je voor ogen hebt als interieurarchitect binnen het budget overeind te houden. Dat is gelukt, in nauw overleg met Gispen, de architect, de opdrachtgever én de eindgebruikers.”

“Samen met Gispen hebben we gekeken welk meubilair kon worden opgeknapt en hergebruikt. Het meeste meubilair was al 25 jaar oud, maar een deel konden we laten revitaliseren en de rest heeft Gispen uitgezet naar ontwikkelingslanden.

De inhuizing vond ik best spannend: gaat alles lukken binnen de planning? Na de kerstvakantie stonden de eerste lessen gepland in het nieuwe gebouw. Gispen heeft het zorgvuldig aangepakt en alles stond meteen op de juiste plek.

Eventuele verpakkingen werden netjes opgeruimd, daar heb ik het team nog complimenten voor gegeven.”

Jeroen van den Berg, Hoofd Bedrijfsvoering bij het Christelijk Lyceum Veenendaal

Kijk voor meer informatie op www.gispen.com.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

33

Tekst Sibo Arbeek

NIEUWBOUW DALTON KINDCENTRUM EN SPORTZAAL VERBINDT DE WIJK

De Wiardt ruimtelijk overtuigend met een prachtige akoestiek De naoorlogse nieuwbouwwijk De Wijert in Groningen is een typische stempelwijk met eenheden die bestaan uit een combinatie van grondgebonden woningen en appartementen. Het hart van de wijk wordt gevormd door een winkelcentrum en een tweetal prominente woongebouwen rond een centrale vijver. Dat was het startpunt voor het ontwerp van De Wiardt.

“De onderwijs­ ruimtes en Forum Groningen kunnen onderling gedeeld worden en met een geringe inspanning voor meer doeleinden geschikt gemaakt worden” 34

B

SCHOOLDOMEIN

asisschool De Tamarisk in Groningen bestaat uit 3 locaties die zijn verspreid over 3 wijken in Groningen-Zuid. Een daarvan is De Wiardt.

Volgens directeur Henk Huisinga van De Tamarisk was het aan de Van Iddekingeweg een rommeltje geworden: “Er stonden vanaf de jaren tachtig een oud tijdelijk bibliotheek­gebouw, een basisschool en een oude sporthal die aan vervanging toe waren. Het zag er niet meer uit en maakte met de

juli 2021

vijver aan de overkant ook geen contact meer. Dat gegeven is heel mooi uitgewerkt door de architect AHH, waardoor met de bouw van de school en de bibliotheek en een nieuwe sportzaal een prachtige zichtlijn is ontstaan. Met De Wiardt heeft de wijk een enorme upgrade gekregen, waarbij de wijk­ bibliotheek Forum Groningen een prachtige transparante gevel met een terrasfunctie buiten heeft die fraai op de vijver uitkijkt.”

Beeld: AHH

te zien.” Henk: “De gemeente heeft er stevig de regie op gevoerd, maar als gebruikers zijn we wel steeds goed meegenomen in het verhaal.”

SOBER DUS GOUD “De selectiecommissie koos voor AHH omdat Laurens Jan ten Kate en Herman Hertzberger aanvoelden wat wij belangrijk vinden,” legt Henk uit; “daarnaast zag AHH het beste hoe het gebouw ruimtelijk ingepast zou kunnen worden.” Laurens Jan knikt: “We zijn in 2013 al geselecteerd en bijzonder in het proces waren de verschillende dialoogrondes, waardoor we goed onze visie konden overbrengen.

De Wijert heeft een centrale vijverpartij, waarbij de twee flatgebouwen de dragers van de ruimte zijn. De vijver was zijn plek kwijt geraakt en we wilden met dit gebouw dat de vijver weer mee deed in het centrum.

We hebben de functies onderwijs, kinderopvang en de bibliotheek in een compact en vooral samenhangend gebouw vertaald. We zijn binnen het budget gebleven en hebben een doelmatig gebouw in twee lagen gemaakt met een mooie ruimtelijke kwaliteit.

Het gevel­oppervlak bepaalt 30% van de bouwkosten; door een gebouw compact te maken kun je geld verdienen om mooie ruimtes te maken. Het heeft een stalen constructie en lichte steenstripgevels, deels in een mooie gouden kleur. De gemeente wilde sober; dus krijgen ze goud, bedachten we.” Henk knikt: “Het is zeker doelmatig, maar sober zeker niet. De collega’s weten niet wat ze zien en zijn binnen verrast door de uitstraling van het gebouw, de ruimtelijkheid, de rust, zichtlijnen en de symmetrie. Het is geweldig dat onze kinderen dit gebouw hebben gekregen.”

SCHOOLDOMEIN

Foto: Sibo Arbeek

TOEGEVOEGDE WAARDE Annette Koops is de projectleider van het vastgoed­ bedrijf van de gemeente Groningen: “De Wiardt is een multifunctionele voorziening die een bijdrage gaat leveren aan het leren en ontwikkelen in de wijk.

Inmiddels hebben we net ons huisvestingsplan onderwijs afgerond, waarin die toegevoegde waarde van scholen in hun omgeving een belangrijke plek krijgt. De gemeente was al lang aan het nadenken over een nieuwe invulling. Het zou een plek moeten worden met meerdere functies. In de Wijert is gekozen het kindcentrum Dalton samen te laten wonen met de wijkbibliotheek Forum Groningen. De sportzaal is gelegen op hetzelfde perceel. Tussen de twee gebouwen is een mooi middengebied aan­gelegd waarvan naast de schoolkinderen ook de buurt gebruik kan maken. Zo is er een panna(voetbal) kooi en zijn er bewegingstoestellen geplaatst. De multifunctionele accommodatie bestaat uit het Dalton Kindcentrum en Forum Groningen onder één dak en aan de andere kant van het openbare plein de sportzaal. De nieuwe sportzaal bestaat uit twee gymzalen die samengevoegd kunnen worden tot één grote sportzaal. Overdag wordt de sportzaal door de school gebruikt en in de avonduren verhuurd. De wijkbibliotheek heeft ook een mooie ontmoetingsruimte, waar mensen rustig kunnen lezen of wat drinken. Als gevolg van de bouwcrisis speelde financiën een soms te belangrijke rol in de afwegingen. Het moest daarom een sober en doelmatig gebouw worden, maar gelukkig is dat niet

Beeld: AHH

VISIE EN ONTWERP

juli 2021

35

Beelden: Ecophon PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw De Wiardt Programma Kindcentrum, Forum Groningen en sportzaal Opdrachtgever Gemeente Groningen Architect AHH, Laurens Jan ten Kate Akoestiek Ecophon Omvang

DUBBEL TE GEBRUIKEN Henk: “Wij werken in het gebouw nauw samen met de peuterspeelzaal en de voorschool van Kids First, waarmee we dezelfde pedagogische visie delen. Kids First bedient de kinderen van 0 tot 4 jaar en wij van 4 tot 12 jaar, maar we wisselen onze expertise voortdurend uit. Een belangrijk principe van Dalton is het willen verbinden en zelfstandig ontwikkelen en dus ook je eigen leerplek kiezen. Daarom hebben onze klassen dubbele deuren die in verbinding staan met het prachtige Daltonplein en zijn lokalen onderling verbonden. Leerkrachten kunnen kiezen voor een ruime leeromgeving of juist de geborgenheid van het lokaal. Het is vooral ook een toekomstbestendig gebouw, waarin we onze kinderen willen stimuleren om de wereld en zichzelf te ontdekken. Daar horen basisvaardigheden als taal en rekenen bij, maar ook andere competenties. Daarom hebben we ook een prachtig technieklokaal gemaakt, met uitzicht op het park.” Laurens Jan: “We hebben gekozen voor een ruimtelijke opzet over twee verdiepingen, die door een tribunetrap zijn verbonden. Een mooi detail is de prachtige gebogen leuning. De onderwijsruimtes en Forum Groningen kunnen onderling gedeeld worden en met een geringe inspanning voor meer doel­einden geschikt gemaakt worden. Is De Wiardt zo’n succes dat de leerlingenaantallen gaan stijgen, dan kan het dakterras nog worden omgebouwd tot extra onderwijs­ruimte. Alle ruimtes kunnen afzonderlijk afgesloten worden, maar ook gedeeld of dubbel gebruikt worden voor verschillende doeleinden; dit levert uiteindelijk meer op dan losse gebouwen voor iedere functie. Zo vind je onder de sierlijke trap een houten grot als extra ruimte, waar kinderen heerlijk kunnen spelen.”

2.106 m2 exclusief de sportzaal

VERSCHILLENDE AKOESTISCHE TOEPASSINGEN In zo’n ruimtelijk gebouw is akoestiek een voor­ waarde. Peter Hoekstra van Ecophon: “We zijn zowel bij de sportzaal als het kindcentrum en de wijk­ bibliotheek betrokken geweest. Elke ruimte heeft eigen gebruikers­eisen en vraagt dus ook om een eigen akoestische toepassing. Ecophon is al vrij in het begin betrokken door de architect om samen naar passende akoestische oplossingen te zoeken voor

Constructeur Pieters Bouwtechniek Adviseurs installaties Deerns Adviseurs bouwfysica DGMR Ingebruikname mei 2021

36

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

de verschillende ruimtes. In de wijkbibliotheek en het kindcentrum hebben we Ecophon Advantage en Gedina toegepast; dat zijn systeemplafonds die geweldig presteren op het gebied van akoestiek. Beide hebben een zichtbaar ophangsysteem waarbij ieder paneel afzonderlijk gedemonteerd kan worden voor eenvoudige toegang tot de ruimte boven het plafond.

Dat systeem passen we vaak toe in kindcentra. In de speelzaal hebben we Ecophon Super G toegepast. Dat heeft een geweldig akoestisch effect en is bovendien stootvast.” Henk knikt: “Onze docent lichamelijke oefening klaagde altijd over haar oren en stem. Ze vindt de akoestiek in de nieuwe sportzaal geweldig.

Dat geeft daarnaast ook een enorm rustig gevoel.”

DUURZAAM EN TOEKOMSTBESTENDIG De Wiardt voldoet aan de hoge duurzaamheids­ ambities van de Gemeente Groningen; heeft een energieprestatie coëfficiënt van 0,0 (EPC = 0), met een GPR groter dan 8 en is gasloos. Het heeft een staalconstructie en flexibele schil, waardoor het voldoende beweegt en flexibel is om tijdens een aardbeving gebruikers de gelegenheid te geven om binnen twintig minuten veilig naar buiten te komen. Daarbij vangt het stalen frame de schokken op. Er is in een vroeg stadium ook onderzoek gedaan door Ecophon en AHH naar de toepasbaarheid van de plafonds binnen de huidige voorwaarden die gelden voor de aardbevingsbestendigheid. Deze zijn erg actueel bij alle bouwprojecten binnen deze regio.

Het binnenterrein wordt zowel door de school als omwonenden gebruikt. Zo kan iedereen gebruik maken van de diverse speel- en bewegingstoestellen die we hebben geplaatst. Een mooie plek om te bewegen en elkaar te ontmoeten. In het midden staan prachtige bomen die bewaard zijn gebleven. Henk: “We hebben er bewust geen hekken omheen gezet, maar hanteren pedagogische grenzen. Die werken ook.

Eventueel kunnen we hier en daar een bosje of een heg plaatsen. We hebben extra geïnvesteerd in houten bewegingstoestellen en bankjes. Soms zijn wat lijnen op de vloer al voldoende om een beweegaanleiding te hebben.”

Kijk voor meer informatie op www.ecophon.com.

GRONDLEGGER VAN VOORUITGANG

Benchmark Funderend onderwijs.

Vergelijk uw bedrijfsvoering met die van andere onderwijsinstellingen en krijg inzicht in het verbeterpotentieel.

Neem deel aan de Benchmark Funderend onderwijs.

Kijk voor meer informatie en inschrijven op www.berenschot.nl/benchmarkonderwijs Of neem contact met ons op: Leonore Das: 06 13 42 39 57 Jasper Varwijk: 06 53 47 84 50

“Een gezonde en duurzame leeromgeving”

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

37

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ben Vulkers

CIRCULAIRE RENOVATIE GEVELS WINDESHEIM

Inventief systeem levert integrale kwaliteit op Twee gebouwen van Hogeschool Windesheim in Zwolle waren toe aan renovatie. LIAG ontwikkelde een modulair gevelprincipe, waarmee de levensduur van de beide gebouwen met minimaal 20 jaar wordt verlengd.

S

choolgebouwen renoveren naar een Frisse school is een serieuze uitdaging, zeker als de plafondhoogte niet veel ruimte over laat voor installatietechniek. En als ook de vloeren voorzien zijn van naspanwapening is een verticale oplossing al uitgesloten. Dat is nu net het geval bij de renovatie van Hogeschool Windesheim Zwolle. “De oplossing ligt dus in de gevel”, leggen Thomas Bögl en Peter Donkers van LIAG uit, “en dan blijkt dat die vernieuwde gevel voor nog veel meer functies te gebruiken is.” LIAG architecten en bouwadviseurs werden voor het ontwerp van de circulaire renovatie van de gebouwen B en C ingeschakeld. Peter over dit bijzondere ontwerp: “Wij benaderen de opgave vanuit verschillende

PROJECTINFORMATIE Project Circulaire Renovatie gebouwen Windesheim Zwolle Opdrachtgever Windesheim Architect LIAG architecten en bouwadviseurs Circulair advies Alba Concepts (BCI) Aannemer Aannemingsmaatschappij Hegeman Omvang Totale BVO (Gebouw B+C incl. kantine) 18.604 m2 Bouwkosten € 12.000.000,Oplevering De realisatie staat gepland voor maart 2020 tot en met juli 2021.

38

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

perspectieven: de visie op de campus, op het gebouw, de gebruikerstevredenheid en de effecten voor de organisatie. Circulariteit is niet iets op zich, maar krijgt juist betekenis in die relaties.”

CIRCULAIRE AMBITIE Hogeschool Windesheim is met 22.000 studenten één van de grotere hbo-instellingen van Nederland met vestigingen in Zwolle en Almere. In de jaren tachtig van de vorige eeuw is Hogeschool Windesheim ontworpen door architect Groen en volgens de toenmalige trend uitgevoerd met traditioneel gemetselde gevels met een matige thermische isolatie en geen klimaatinstallatie. De enige ventilatie die de Hogeschool kende waren schuiframen in de gevel. Daarom

VISIE EN ONTWERP

“Daardoor is het hier mogelijk om gevel-as-a-service uit te voeren, dus het gebouw is van de eigenaar, maar de gevel blijft van de gevel­ leverancier”

is het logisch dat de Hogeschool enkele jaren geleden het besluit heeft genomen om de gebouwen op de campus in fasen duurzaam te renoveren, waarbij ze tegelijk ook ruimtelijk en functioneel naar een hoger niveau worden gebracht. Gebouw A is vorig jaar aangepakt, nu zijn gebouwen B en C aan de beurt, die centraal op de campus liggen. Thomas: “Deze gebouwen voldoen niet meer aan de huidige eisen op het gebied van duurzaamheid, klimaatbeheersing, comfort en beleving. Wij hebben een gevelprincipe ontwikkeld met modulaire elementen, waardoor de gebruikswaarde na de renovatie vele malen hoger is dan nu. Het binnenklimaat wordt beter, het energieverbruik gaat omlaag, er komt betere isolatie, meer comfort en daarnaast een uitstraling die past bij de omgeving waarin het gebouw staat. Door deze oplossing te kiezen spelen we in op de circulaire ambitie van de opdrachtgever.”

behandelingskasten staan op het dak en de kanalen lopen als een ruggengraat over de lengte het gebouw.

Op de gesloten geveldelen zakken de kanalen achter de gevelbeplating en verdelen zich naar de lokalen in de horizontale gevelelementen, die zijn opgebouwd uit modulaire elementen. Dat we hier kiezen voor deze optie aan de gevel, heeft te maken met dit type schoolgebouwen met horizontale raamstroken. De plafonds zijn te laag om installatietechniek in kwijt te kunnen. Een extra systeemplafond zou ook voor minder lichtinval zorgen. Ook een verticale oplossing binnenin het gebouw is lastig, want deze gebouwen hebben een vloerconstructie waar de verdiepingsvloeren voorzien zijn van naspanwapening. De wapeningkabels liggen dus los in mantelbuizen in de vloer en hebben geen hechting. Als je een naspankabel raakt, ben je een deel van de naspanning kwijt en dus is de vloer minder sterk geworden.”

HORIZONTALE BANDEN “LIAG werkte het idee uit om de gevel als plek voor installatietechniek te gebruiken”, vertelt projectleider Peter Donkers. We hebben ervoor gekozen om met de kanalen volledig buitenom te werken. De lucht-

MEER MOGELIJKHEDEN “De modulaire gevelelementen zijn zo ontworpen dat met een beperkt aantal vormelementen de gevel opgebouwd kan worden”, legt Peter uit; “de nieuwe gevel bestaat uit lichtkleurige banden die voor

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

39

REVERSIBEL PER ELEMENT Thomas vult aan: “Nog innovatiever is de circulaire gedachte over de gevel. De opbouw van de gevel zal reversibel zijn per element. Dit helpt niet alleen bij onderhoud, ook biedt het ruimte voor eventuele nieuwe contractvormen voor een gevel. De elementen worden samengesteld uit componenten die eenvoudig weer in de kringlopen terug te brengen zijn. En dat past in een circulaire samenleving.” Peter knikt: “Daardoor is het hier mogelijk om gevel-as-a-service uit te voeren, dus het gebouw is van de eigenaar, maar de gevel blijft van de gevelleverancier. De gevel is slechts in gebruik van de gebouweigenaar. Die gevelleverancier is en blijft verantwoordelijk voor het onderhoud van de gevel, maar ook voor het in de toekomst upgraden van de gevel. Dat laatste is weer aantrekkelijk voor de gebouweigenaar. Het vraagt wel bij de financiering een geldverstrekker die hier mee uit de voeten kan want het onderpand is immers zonder gevel.” ABN Amro en Rabobank bijvoorbeeld kunnen dat. Maar in dit geval heeft de hogeschool er toch voor gekozen om eigenaar van de gevel te worden.

de borstweringen van de gebouwen worden aan­ gebracht. In deze banden zijn de benodigde luchtkanalen voor de installaties te vinden. Ze gaan via de borstwering het gebouw binnen of aan het plafond, zodat het exact binnenkomt in de ruimte daar waar nodig. In het gebouw zelf worden units geplaatst, voor nabehandeling van de binnengezogen lucht.

Door middel van overstroomroosters wordt de retourlucht weer naar buiten gebracht, zodat er binnen geen kanaalwerk nodig is. Ook de vluchttrappen en zelfs de verbindingsbruggen zijn in dit gevelsysteem opgenomen. Afhankelijk van de oriëntatie hebben we de banden vormgegeven. Omdat de horizontale gevelbanden iets uitsteken, doen ze dienst als overstek en weren ze zonlicht uit het gebouw. Voor verdere zonwering bieden de gevelelementen plaats om screens in op te bergen. En wij hebben mee­ gegeven dat de bovenkant voorzien kan worden van zonnepanelen. Esthetisch minder bezwaarlijk, omdat deze panelen vanaf de grond niet te zien zijn.”

40

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

VOORBEELD PRODUCTDENKEN De kwaliteiten van de bestaande gebouwen worden met de nieuwe gevel versterkt en storende toevoegingen worden verwijderd. De nadrukkelijk aanwezige horizontale, lichte belijning van de banden vormt een sterke eigen identiteit voor gebouwen B en C in samenhang met de overige gebouwen op de campus. Zo ontstaat een bouwblok dat weer functioneel en eigentijds is en een inspirerende verrijking vormt voor de campus. Het dak van het bouwblok zal overigens niet alleen gebruikt worden voor energieopwekking, maar is ook ontworpen als groen dak. Na deze renovatie wordt de Zwolse Campus nog verder aangepakt.

Gebouw D met vier bouwlagen wordt gesloopt en het is nog onduidelijk of dit gebouw weer terugkomt.

De Hogeschool overweegt rond die plek een nieuwe entree van de campus te maken, in combinatie met een fly-over voor voetgangers vanaf het NS-station Zwolle, vlak bij de Hogeschool. Thomas tenslotte: we willen een custom made product maken. Dus net als bij een auto heb je een chassis die altijd het zelfde is maar je kunt uitstraling en functies kiezen die je samenstelt. Hierdoor kunnen de materialen ook weer in een kringloop terug gebracht worden als dat nodig is.” Hoe circulair wil je het hebben?

Kijk voor meer informatie op www.liag.nl.

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Isabel Nabuurs

VISIE EN ONTWERP

GOED TEAM EN ONDERWIJSKUNDIG PROGRAMMA IS DE BASIS

Spel van licht, lucht en kleur in nieuwe obs Jules Verne De beperkingen vanuit het stedenbouwkundig kader leidden tot een ingetogen, maar vriendelijk en warm uiterlijk. Verrassend is de binnenkant, waar alles in een feest van licht, lucht en kleuren op een adaptieve en veelvormige manier met elkaar verbonden is.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

41

“M

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw openbare basisschool Jules Verne Utrecht Opdrachtgever

anager vastgoed Jacqueline Pleiter van de gemeente Utrecht vroeg me laatst hoe het kon dat wij vanuit SPO Utrecht zulke mooie scholen binnen de inhoudelijke en financiële doelstellingen en kaders kunnen bouwen, zoals het nieuwe gebouw voor OBS Jules Verne. Een goed programma van eisen, een team dat bij de opgave past en vooral veel humor, was mijn antwoord”, opent Rob van der Westen van SPO Utrecht. “Dat herken ik helemaal”, reageert projectleider Jeffrey Westerhuis van ICSadviseurs, “uiteraard werk je met een budget, maar het ging vooral over de inhoud en de kwaliteit van het onderwijs.

Daarom is een onderwijskundig programma van eisen zo belangrijk, ook om te voorkomen dat je gaat optimaliseren.” Rob knikt: “Guido van de Weem van ICSadviseurs liep met het programma van eisen onder de arm met directeur Jessica Geldof door het gebouw. Ze constateerden dat de uitgangspunten goed vertaald waren.” Architect Suzanne Ellis van Brique Architecten: “Soms werken we in projecten zonder een goed programma van eisen. Dan wordt het al gauw een rommeltje en gaat de opdrachtgever op geld sturen in plaats van op inhoud.” Jeffrey: “We hebben hier nog wel een verdiepingsslag op het programma gedaan, nadat Jessica directeur werd.” Jessica knikt: “Het onderwijs verandert zo snel en de bereidheid van leerkrachten om mee te veranderen neemt toe.

Dat was een paar jaar geleden nog anders en zat nog niet goed in het concept. Ik vond de verbindingen tussen de onder-, midden- en bovenbouw belangrijk en ook de onderlinge verbinding tussen de klassen. Een school moet een warme en open leeromgeving bieden en het gebouw kan daar enorm bij helpen. Verder is de speelruimte rondom de school als speelplek beschikbaar voor de buurt en niet exclusief voor onze kinderen. We zijn een echte wijkschool.”

SPO Utrecht Architect Brique Architecten Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen, aan­ bestedingsbegeleiding en projectmanagement) Installaties bbp advies Akoestiek Peutz Aannemer BM van Houwelingen Omvang 1.815 m² (inclusief inpandig gymlokaal) stichtingskosten € 5,2 mio incl. btw ingebruikname 17 mei 2021

42

SCHOOLDOMEIN

GEMENGDE SAMENSTELLING Het nieuwe OBS Jules Verne staat in de wijk Ondiep in Utrecht. Rob: “Wij hadden deze school vanuit het tweede masterplan van de stad genomineerd. Hier stond een eenlaags gebouw dat sterk verouderd was en bovendien erg gesloten. De wijk Ondiep is in beweging en we wilden hier graag als bestuur investeren. Vandaar dit gebouw, waarin ook een BSO en peuterspeelzaal zijn ondergebracht.” Jessica vult aan: “Eerder was Ondiep een echte arbeiderswijk en dat zie je goed aan de opbouw van de wijk met de kleine huizen. In de jaren 70 zijn hier ook veel groepen migranten komen wonen en de laatste jaren wordt de wijk ook aantrekkelijk voor hoogopgeleide gezinnen.

Die gemengde samenstelling vind je ook terug in de populatie van de school; er lopen hier kinderen rond die minder geletterd zijn tot kinderen die al lezend de school binnen komen. Dan is traditioneel onderwijs

juli 2021

vlnr Rob van der Westen, Suzanne Ellis, Jessica Geldof, Jeffrey Westerhuis, Graham Kolk

heel lastig voor de leerkracht. Ons concept kent stamgroepen met twee leerjaren, die in een onder-, midden- en bovenbouw zijn georganiseerd. De thuisbasis van kinderen is zo’n gemengde jaargroep, maar van daaruit waaieren ze uit om theoretische verdieping te krijgen.” Onder leiding van ICSadviseurs werd unaniem gekozen voor Brique Architecten. Rob: “De visie van Brique sloot aan bij het onderwijskundig programma van eisen. Daarbij vonden we het belangrijk om per leeftijdsgroep speelse plekken te maken, met ook de nadruk op het lezen. Dat vind je terug in het transparante gymlokaal en de aandacht voor het kind in de inrichting en architectuur van het gebouw.”

SAMENSPEL VAN RUIMTEN Inmiddels staat er een gebouw in twee lagen dat vlekkeloos past in het strakke gevelbeeld van de Mariëndaalstraat. Het ligt op de hoek, waardoor er goed zicht is op het ruime speelplein en de prachtige nieuwe en transparante gymzaal, die ook door sportverenigingen wordt gebruikt. Graham Kolk van Brique Architecten legt het ontwerp uit: “We hebben een strak gebouw ontworpen in passende gemetselde stenen met mooi geel glazuur in de belijning, die refereert aan de architectuur van de wijk begin 1900.

Daardoor hebben we een compact gebouw ontworpen, waardoor we het speelplein twee keer zo groot konden maken. De gemeente wilde ook een entree aan het Van Beuningenplein, terwijl de natuurlijke ingang aan de pleinkant ligt. Dat hebben we opgelost door twee entrees te maken, die de centrale as vormen met in het midden het hart van het gebouw.

Vanuit het hart is het samenspel van ruimten goed zichtbaar, met een speellokaal dat door middel van een schuifwand bij de ruimte getrokken kan worden en een brede trap die naar de verdieping leidt. Het is een gebouw met een gesloten gevelbeeld, maar door de grote ramen, die laag beginnen, oogt het toch transparant. Langs het gebouw hebben we een groenzone aangebracht, zodat het buitenverkeer niet te veel het proces binnen verstoort. Van buiten oogt het gesloten, maar van binnen is het een feest van licht, kleur en transparantie.” Jessica vult aan: “Wanneer je een adaptieve onderwijsomgeving wilt hebben is een goede akoestiek enorm belangrijk. Gewenst gedrag moet je aanleren, daarom zijn er afspraken met de

VISIE EN ONTWERP kinderen hoe ze zich op het leerplein mogen gedragen en dat kan per activiteit verschillen.” Graham: “We hadden het hart oorspronkelijk open gedacht, maar dat zou akoestisch niet werken. De wanden van de verdiepingen zijn daarom met glaswanden afgezet. Op de leerpleinen hebben we hoogwaardige akoestische panelen toegepast en ook de verkeerszones zijn akoestisch erg goed.” Suzanne: “Het gebouw stimuleert kinderen om samen te werken en manifesteert zich gedurende de dag anders, waarbij alle elementen meedoen. Je kunt binnen vijf minuten een opstelling veranderen. Door de gewenste flexibiliteit hebben we weinig vaste wanden gemaakt. De garderobes waren een puzzel en we hebben gekozen voor verrijdbare karren die in nissen bij de klas staan,

“Vanuit het hart is het samen­ spel van ruimten goed zicht­ baar, met een speellokaal dat door middel van een schuif­ wand bij de ruimte getrokken kan worden en een brede trap die naar de verdieping leidt” maar ook onderdeel zijn van het meubilair, afhankelijk van de leer- en werkvorm. De bovenbouw kan loungen met zitzakken en de onderbouw heeft kleine geborgen hoekjes, waarbij de lage kozijnen ook actief meedoen.”

NEGEN OVERHEADDEUREN Jeffrey: “Jessica wilde op een makkelijk en natuurlijke manier de verbinding tussen de lokalen en de leerpleinen maken en wilde niet met zware schuifwanden werken. Toen is de architect in de industriële hoek op zoek gegaan naar een oplossing en kwam uit bij transparante overheaddeuren, zoals je bijvoorbeeld bij garageboxen ziet. De leverancier was eerst niet zo happig, maar we hebben de deuren goed getest op akoestische aspecten en extra veiligheidsvoorzieningen toegevoegd.

Je kunt hem met een knop bedienen en hij stopt onmiddellijk wanneer een leerling er onderdoor loopt. Uiteindelijk zijn negen overheaddeuren geplaatst, met daarnaast nog eens de mogelijkheid om twee lokalen door middel van een vouwwand open te zetten.” Jessica: “Daardoor kunnen we op beide lagen een grote leeromgeving maken, maar we kunnen ook alles sluiten, waardoor er weer een meer klassikale organisatie ontstaat. Dat maakt ook dat de inrichting in het ontwerp meedoet.” Rob vult

Kwaliteit beleving ruimte met gesloten en open wanden

aan: “De tussendeuren tussen groepslokalen hebben we vooral ingezet om eventuele personeelstekorten tijdelijk te kunnen opvangen. Dat was voor ons een belangrijk aspect in het ontwerp. Uiteindelijk hebben we het binnen de financiële mogelijkheden kunnen opvangen.” Brique heeft verrijdbare garderobe­kasten gemaakt, die ook weer voor tussenruimten en fijne plekken kunnen zorgen. Daarnaast heeft elke bouw een eigen bibliotheekje en waar het kan vind je plekken waar kinderen fijn kunnen zitten. Suzanne: “De lage vensterbanken doen actief mee als fijne plekken en we hebben rond de trap fijne chillplekken gemaakt. De basiskleuren zijn groen en een warme kleur geel, die voor een mooie balans zorgen. Met lichte kleuren, zoals wit, valt de inrichting vaak uit elkaar.” Jessica knikt: “Ik houd van krachtige kleuren, die juist voor een warme omgeving en ook voor rust zorgen. Alles in dit gebouw draagt bij aan een fijne leeromgeving voor onze kinderen.”

Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl en op www.brique-architecten.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

43

Tekst Sibo Arbeek Beeld Kristinsson Architecten

CIRCULAIRE DAKSCHUUR IN HET BOS

Nieuwbouw voor De Zeeraket Almere In vroegere tijden bouwden boerengezinnen in de beschutting van het bos hun nederzetting.

Vaak werden de hutten met de ingang naar elkaar gekeerd rond een open gebied voor het kampvuur en de gezamenlijke maaltijden. Ziehier het ensemble waar de nieuwe Zeeraket onderdeel van gaat vormen.

D

irecteur Mayke van den Berg en architect Daan Josee vertellen over het nieuwe gebouw dat in een boskamer in Almere Poort wordt gebouwd, samen met de gymzaal en een kinderdagverblijf. Het wordt hier in Almere Poort een beetje Scheveningen, waar de nieuwe wijk Duin met zijn houten huizen

44

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

een echt boulevardgevoel oproept. Tezamen staan de gebouwen in een driehoekige compositie in het midden van de boskamer.

De drie gebouwen sluiten een dorpsplein in waarop de entrees zijn gericht. Daan: “Wij mochten het ontwerp voor de school en de gymzaal voor onze rekening nemen.”

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw basisschool de Zeeraket Opdrachtgever Gemeente Almere samen met de Almeerse Scholen Groep Architect Kristinsson architecten Akoestiek Ecophon Aannemer Koopmans BVO School; 2300 m2 bvo gymzaal 460 m2 bvo Oplevering Februari 2022

ZEVEN GEWOONTEN “Ons onderwijs is gebaseerd op de zeven gewoonten van Stephen Covey”, legt Mayke uit, “daar hoort bij dat je een efficiënte footprint wilt hebben en daarmee een slim en duurzaam gebouw. We wilden heel graag een school zijn waarin de samenhang zichtbaar is met veel transparantie tussen alle leerjaren. Daarom combineren we basisvakken en thematisch creatieve vakken om een andere manier van leren vorm te geven. In mijn zoektocht langs recente voorbeelden zag ik toch vaak dat leerjaren los van elkaar staan en geen Daan Josee en Mayke van den Berg verbinding hebben; wij vinden die relatie tussen leerlingen van de bovenbouw en Er zijn touwkabels en je kunt in bomen klimmen. de peuters juist heel belangrijk. Het gebouw moet Het is een beweegvriendelijke school in de natuur, dat mogelijk maken en daarnaast opgaan in de waardoor het spelende leren is verbonden met de omgeving, zowel qua uitstraling als in de verbinding. stofwisselende natuur om je heen. Dat bewustzijn Duurzaam betekent ook dat je over 50 jaar nog steeds dat je onderdeel bent van alles dat leeft komt op de een omgeving maakt die interessant is. Daarnaast speelplaats en in het gebouw goed tot uiting.” Mayke: vind ik het belangrijk dat je ook zo verantwoord “Dat ligt ook heel erg in het verlengde van onze zeven mogelijk met de materialen omgaat. Daarom wilde ik gewoonten, waarin we als mens leren omzien naar ook graag veel hout in het gebouw.” onze leefomgeving. Daar horen denken in diversiteit MINI-NEDERZETTING en respect voor de ander bij. Naast het instrumentele Daan over het ontwerp: “Het heeft de vorm van een leren is dat één van de belangrijkste dragers van de zadeldak met een overhang die is ontleend aan open ontwikkeling van het kind.” veldschuren. Het wordt een soort mini-nederzetting met een dorpsplein. Vanuit het dorpsplein zijn de RINGEN VAN SPEL EN CONCENTRATIE drie gevels in beeld, met op de achtergrond een “We zien dit ontwerp als ringen van spel en concengordel van bomen. Het wordt een unieke speelplaats, tratie”, legt Daan uit, “met de gordel van de bomen waarbij alle natuur wordt gebruikt als spelaanleiding. als de buitenste ring. Na de buitenring waar spelen

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

45

“We wilden heel graag een school waarin de samenhang zichtbaar is met veel transparantie tussen alle leerjaren”

centraal staat, zijn naar binnen toe de ringen voor aandacht en leren in het interieur vormgegeven. De groepsruimten voor instructie liggen aan de gevel en in het midden liggen de leerpleinen waar het leren steeds meer zelfstandig en vrij wordt. Daarnaast verbinden twee bruggen de zestien groepsruimten die in vier clusters of buurtjes zijn verdeeld, waarbij de wanden van de clusters transparant zijn. Alle vier clusters hebben een omvang waardoor je elkaar leert kennen. Wanneer je binnenkomt door de volledige glazen entree kijk je dwars door het gebouw heen en zie je de bomenrand aan de andere kant; in die belangrijke doorzichtlijn ligt nog het transparante speellokaal als een reusachtige kamer en suite.”

Mayke: “In het hart ligt het creativiteitscentrum voor handvaardigheid, met daarboven een stilteplein en één van de twee bibliotheken. Binnen komt een grote glazen vitrinekast met zes kijkkasten die aan het atelier grenst.” Daan: “Bovenop liggen de installaties uit het zicht. Als een soort huis in een huis liggen ze onder het dak en over de centrale ontvangstruimte heen. Aan weerszijden van het portaalvormige techniekhuis zit een glasdak. Dat maakt dat ondanks de vele bomen toch natuurlijk daglicht van boven in het gebouw valt. De kleur van het licht verandert door de dag, zodat de zon een natuurlijke klok is voor de kinderen. Het hele gebouw is daardoor in beweging, met zijn vele doorzichten, bruggen en pleinen.

In de vorm van de gymzaal ontdek je ook weer verrassende elementen. We wilden van die standaard blokkendoos af. Hij heeft afgeschuinde daken die in de richting van de school wijzen. De ingang ligt in de hoek, zodat hij in de zwaartelijn van de entree van de school ligt.”

AANPASBAARHEID Daan: “Het gebouw als materialenbank is de slimste vorm van circulariteit. De dragende elementen zijn blijvend, maar verder kun je overal de wanden weghalen en het gebouw anders inrichten. Het heeft een metalen roevendak in een zinkkleur. Tussen de roeven liggen speciale pv panelen geklemd. Het water en de lucht spoelen onder de pv panelen weg. Je ziet een glad dak met opstaande randjes. Het is een caleidoscoop van ruimtevormen waar je steeds op een andere manier kunt leren, met intieme en open plekken. Dat maakt het tot een verrassend interieur, het is meer dan ooit een dorp in een bos geworden.”

Mayke knikt: “We zijn echt toe aan de nieuwe Zeeraket die ons onderwijs een impuls gaat geven.

We kunnen bijna niet wachten.”

Kijk voor meer informatie op www.kristinssonarchitecten.nl.

46

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

Tekst Sibo Arbeek

VISIE EN ONTWERP

STOER EN INSPIREREND

Geslaagde metamorfose Grafisch Lyceum Rotterdam

De aansprekende huisvesting voor het Grafisch Lyceum in Rotterdam in het Zomerhofkwartier gaat over de renovatie en uitbreiding van het markante Technikon-gebouw in de binnenstad van Rotterdam. Het verhaal gaat ook over innovatief onderwijs en een unieke leeromgeving voor de studenten binnen het medialandschap.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

47

D

e voorzitter van het College van Bestuur Rob Hoogstraaten praat met veel passie over zowel het onderwijs als ook het gebouw, dat maximaal faciliterend is. “Dat komt ook omdat ik innovatie in mijn portefeuille heb”, vertelt Rob. “Dat gaat hand in hand met zijn visie op huis­ vesting”, reageert architect Jaap van Es, “waarbij Rob bij de start van onze opdracht aangaf dat het geld vooral naar de inrichting en middelen moest gaan en niet te veel in het gebouw mocht gaan zitten.” Het resultaat is een prachtige symbiose tussen een geïntegreerde onderwijsopleiding en het slim open werken, transformeren en verbinden van de twee gebouwdelen, met behoud van de karakteristieke kwaliteiten ervan. Rob: “De kern­ opgave was om een ontwerp te maken dat ont­ moeting zou stimuleren, dat daarnaast transparant was en vooral zijn industriële uitstraling moest houden, omdat dat bij het grafisch onderwijs past.

Daar is Jaap goed in geslaagd.”

SCHOON EN ZICHTBAAR Jaap: “Het complex Technikon kent drie gebouwdelen, waarvan de sporttoren Akragon los ligt en de beide andere gebouwen door middel van een binnenstraat zijn verbonden, met daartussen het bekende Hofpleintheater. Het onderwijsdeel was met zijn acht verdiepingen sterk verouderd. Maaskant bedacht het in 1950 voor zeven scholen binnen het beroepsonderwijs en dat zie je terug in de verticaal georiënteerde structuur met zijn vele trappenhuizen.

Maaskant had de praktijkruimten beneden bedacht met daarboven de verdiepingen voor de theorie, verbonden door een tussenlaag die als kleedruimte was bedoeld. Vanaf 2014 maken het Grafisch Lyceum en ROC Zadkine gebruik van het gebouw. Omdat het Grafisch Lyceum groeide kon het lyceum het middendeel aan de Heer Bokelweg van ROC Zadkine kopen.”

Rob: “We hebben ook nieuwbouw overwogen, maar we zitten hier natuurlijk op een fantastische plek aan het einde van de Coolsingel. Onze studenten hebben beelden en indrukken nodig en dan moet je niet in een weiland zitten.”

“Het resultaat is een prach­ tige symbiose tussen een geïntegreerde onderwijs­ opleiding en het slim open werken, transformeren en verbinden van de twee gebouw­ delen”

Rob Hoogstraaten (l) en Jaap van Es

48

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

ONDERLING AFHANKELIJK Rob: “Nederland telt vier grafische lycea. Hier in Rotterdam hebben we ongeveer 4.000 studenten die uit de hele regio komen. Ze volgen onderwijs in onder meer Video Design & Production, Mediavormgeving, Software Development en Print & Sign. De trend is Audiovisueel en vooral bewegend beeld. Vroeger was alles print en 2D, nu gaat het ook om 3D en virtual reality. Je ziet dat de vroeger gescheiden disciplines rond beeld, licht en geluid nu veel meer verbonden en onderling afhankelijk zijn. De snelheid van het produceren is enorm toegenomen en dat betekent dat de output van één de input van de ander is.

Dat betekent veel afstemming van tevoren om een efficiënte workflow te realiseren. Samenwerken en snel schakelen zijn dan ook belangrijke competenties om straks binnen de branche aan het werk te gaan.

Om die reden hebben we een E-sportspace ingericht als bindmiddel waarbij alle mediadisciplines uiteindelijk een e-sport event organiseren, met een livestream, infographics, gaming en een congres ernaast. Het is een interdisciplinair project en natuurlijk ook een goede PR voor onze school.

Studenten van ons hebben ook meegewerkt aan de opbouw van het Songfestival. Op onze achtste verdieping bedenken studenten het concept van de video’s; daar hebben we een fancy story-room gemaakt. Alles gaat tegenwoordig over story’s vertellen en is product gerelateerd. Studenten kunnen daar digitaal tekenen, terwijl ze met collega’s in China overleggen. Dan gaan ze verder naar de studio en bewerken hun concept digitaal in de post-productions studio. Een nieuwe ontwikkeling is artificial intelligence, waarvoor efficiëntere en effectievere producties voorwaarde zijn. We hebben net een contract voor high speed storage afgesloten voor het opslaan en bewerken van video’s. Daar heb je een enorme video-opslag­capaciteit voor nodig en moet je als school een behoorlijke investering doen.

Alleen al die apparatuur kost miljoenen en vind je echt niet in het bedrijfs­leven, dat vooral bezig is om vandaag geld te verdienen. Ze komen daarom graag hier om met onze nieuwste technieken te oefenen.”

LEERLANDSCHAP Jaap: “De renovatie is in twee fasen opgeleverd, in 2015 en 2018, zodat het onderwijs door kon blijven gaan. De twee gebouwdelen waren onderling via de kelder verbonden, maar verder niet. Dat maakte het een deels onbeheersbaar gebouw en de vraag was hoe we de verbinding konden maken. We hebben een centrale hoofdentree gemaakt en een visie

VISIE EN ONTWERP

PROJECTINFORMATIE Project Renovatie en deel nieuwbouw Grafisch Lyceum Rotterdam Opdrachtgever Grafisch Lyceum Rotterdam Architect Van den Berg Architecten Adviseur HEVO | Experts in huisvesting en vastgoed Aannemer Dura Vermeer Aannemer installaties Unica Adviseur installaties De Blaay-Van den Bogaard Adviseur constructie Van Rossum Oplevering

op centrale knooppunten ontwikkeld. De beide gebouwen zijn door een klein stukje nieuwbouw verbonden, wat nu het hart van de school is geworden. Vervolgens hebben we een aantal koppelingen verticaal gemaakt en een extra brug op de vierde verdieping om de beide gebouwen ook op niveau te verbinden. We zijn vooral drastisch gaan renoveren, zeg maar slopen. De buitenmuren en de markante betonconstructie zijn blijven staan en verder is de hele binnenkant getransformeerd. De akoestische plafonds zijn hoog geplaatst waardoor een maximale ruimtelijkheid ontstaat. Vanaf de begane grond is alle techniek zichtbaar en hangen de draden in bundels in het zicht. Dat is bewust gedaan om te ervaren dat alle computers aan snoeren hangen. Tevens is het een handige manier om dingen te veranderen; het onderwijs ontwikkelt zich zo snel dat het gebouw ook adaptief moet zijn. We hebben de eerste verdieping en de tussenlaag ruimtelijk verbonden, waardoor een straat is ontstaan die de beide gebouwen verbindt.

Omdat alles van beton is kun je er ook makkelijk grote gaten in maken. Langs de binnenstraat zijn de vides uitgehakt als ontmoetingsplekken. Dit gebouw is op het werk volledig in beton gestort en heeft grote overspanningen. De stramienmaten van 8 bij 8 meter zijn ideaal en maken dat ruimten flexibel zijn ingericht. Op de eerste verdiepingen liggen de ontmoetingsruimten. Op de verdiepingen lagen lelijke gemetselde gangen, met lage systeemplafonds en gesloten ruimten aan weerszijden. De binnenwanden zijn zoveel mogelijk in glas uitgevoerd, waardoor de ateliers en groepswerkplekken maximaal op elkaar betrokken zijn en mooie verblijfsruimten zijn ontstaan. De trappen­huizen hebben we schoon gesloopt, waarbij we de betonwanden met transparante coating hebben bedekt; in feite zijn we terug gegaan naar de principes van het oude gebouw.”

de tussenlaag vindt vooral de ontmoeting en interactie plaats. de indeling is specifiek op de koppen en generiek in het midden, waardoor er een maximale flexibiliteit is. Op de verdiepingen liggen de thuis­ basissen; grote ruimten voor studenten, waar twee docenten voor de coaching en begeleiding verantwoordelijk zijn. In de kelder is de complete vloer doorboord om over twee lagen grote studio’s te maken. Rob tenslotte: “We moesten na de transformatie intern wel moeite doen om het zo mooi en transparant te houden. Voordat je het weet hangt er weer van alles voor. Het concept is zien en gezien worden; dat willen we ook zo houden. We hebben daarom een aantal wanden in het gebouw aangewezen waar studenten grote prints of video’s mogen plaatsen. Om de twee jaar vervangen we zo’n wand; dat zijn de plekken waar onze studenten zich mee identificeren en daar maken ze vaak hun selfies.”

Kijk voor meer informatie op www.vandenbergarchitecten.nl.

1e fase 2015 - 2e fase 2018 Omvang 30.000 m² BVO Bouwsom € 17.000.000,-

CENTRALE BRUG Beneden is de hele vloer opgevat als een groot leerlandschap met hokjes voor geconcentreerd werken.

De grote roltrappen zijn een belangrijk element om mensen te verleiden naar de centrale brug te gaan. In

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

49

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Theo Hamoen

BOUWACADEMIE WADDINXVEEN VERBINDT

Transparant en modulair concept

Wat begon als een avontuur groeide al snel uit tot een geslaagd concept. De nieuwe Bouwacademie in Waddinxveen is het expertisecentrum voor bedrijven in de regio en heeft een aanzuigende werking op het voortgezet onderwijs en het mbo. Het nieuwe gebouw helpt daarbij.

R

amon Looije is de trotse directeur van SPB Gouwe en Rijnstreek en de Bouwacademie Groene Hart. Rector Ivor Bergsma van het Coenecoop College is eigenlijk net zo trots. Het Coenecoop krijgt zelf nieuwbouw in Waddinxveen, maar zijn PIE (Produceren, Installeren en Energie)-lokaal heeft een plek gevonden in de Bouwacademie. Ook volgen de vmbo-leerlingen de BWI (Bouwen, Wonen en Interieur)-lessen in de Bouwacademie. Architect Ronald de Rooij van Topos was verantwoordelijk voor het ontwerp.

Ramon: “Ronald heeft een aansprekend en modulair ontwerp gemaakt dat prachtig is uitgevoerd.

Het gebouw is een leermiddel geworden en onze instructeurs gebruiken zijn tekeningen om leerlingen te laten zien hoe het gebouw in elkaar zit.”

Ramon over de aanleiding: “Onze oude locatie had niet de uitstraling die we wilden. Hier liggen we op een centrale locatie in Waddinxveen, vlak bij het Coenecoop College, dat hier ook nieuwbouw krijgt. Op deze locatie hebben we alles geconcentreerd wat met techniekonderwijs te maken heeft.

Daarmee bieden we een doorlopende lijn vanaf

50

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

vmbo tot en met beroepsonderwijs en kunnen we faciliteiten beter en doelmatiger inzetten. In principe bestaat de Bouwacademie uit praktijkruimtes waar de begeleiders verantwoordelijk zijn voor de leerlingen die er zijn. Leerlingen horen op papier bij een organisatie, maar in de dagelijkse praktijk merk je dat niet; de opleiders van de Bouwacademie en de docent PIE bij Coenecoop College zijn overdag gewoon collega’s van elkaar.”

DRIE PAVILJOENS Ronald: “De uitdaging was om een slim en tegelijk sober gebouw te maken, wat in zijn opbouw en expressie laat zien wat er binnen gebeurt. De gemeente wilde op deze locatie het beeld van verschillende paviljoens en geen massief grijs volume. Het moest een bijzondere uitstraling hebben en zo ontstond de idee om drie paviljoens te maken; een houten, een stenen en een metalen paviljoen, met een verwijzing naar de verschillende opleidingen.

In het stenen paviljoen zie je dat er verschillende steensoorten en verbanden zijn toegepast. In het houten bouwdeel zie je weer verschillende hout­

Foto Sibo Arbeek

VISIE EN ONTWERP

vlnr Ivor Bergsma, Ramon Looije, Ronald de Rooij

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Bouwacademie Waddinxveen Opdrachtgever Stichting SBVB behoud vakopleiding bouwnijverheid Gouwe en Rijnstreek Architect Topos Architectuur en Bouwkunde Aannemer Vergeer Bouw Reeuwijk Akoestiek Ecophon Bruto vloer oppervlakte 2.364 m² Stichtingskosten € 4.600.000,- excl. btw Ingebruikname juni 2021

afmetingen die telkens anders zijn toegepast. Het is dus in zijn verschijningsvorm letterlijk een bouw­ academie. Zo liggen de plafonds vrij van de wanden, zodat je de installaties kunt zien, net als de verschillende akoestische panelen en toepassingen. We hebben de bestrating van buiten naar binnen in de hal door laten lopen, waardoor de binnenruimte voelt als een plein. Op de verdieping liggen betonvloeren, waar niet nog eens marmoleum op is gelegd. Overal waar je bent heb je een inkijk in andere gebieden en zijn er dwarsverbanden. We hebben een centrale aula of hal gemaakt als een verbindingszone tussen de verschillende paviljoens maar tegelijk functioneert deze zone als een geluidscheiding tussen de lesruimten en de werkplaatsen. Op de begane grond ligt de centrale ontmoetingsruimte met de balie en kantoren, met daarboven de theorieruimten in het goudkleurige metalen bouwdeel. Aan de andere kant van de aula liggen de paviljoens metselwerk en hout. In de paviljoens leren ze metselen en tegelen op de begane grond. In het dubbelhoge houten paviljoen leren ze houten kappen maken, Tiny houses of werken ze met houtskeletbouw. In het metselwerkdeel is op de verdieping het lokaal voor PIE gemaakt, dat met een trap is verbonden met de beide hallen.” Ramon knikt: “In het ontwerp hebben we rekening gehouden met het feit dat hier verschillende niveaus bij elkaar komen. 14-jarigen komen hier vanuit het vmbo voor het eerst en zien de gasten van het mbo aan

het werk of hun vrienden van het Coenecoop die voor PIE hebben gekozen. Zo ontstaat contextrijk techniekonderwijs.” “Daarom hebben we ook een licht gebouw gemaakt met veel grote ramen aan de praktijkzijde, zodat je van buiten ziet dat hier binnen gewerkt wordt”, legt Ronald uit, “in de organisatie van het gebouw hebben we de ruimten voor theorie en praktijkonderwijs gescheiden. Aan de ene kant is een vorkheftruck aan het werk en aan de andere kant moet je je kunnen concentreren voor een instructie.”

GEÏNTEGREERDE LEERLIJN Ivor: “Zo zie je maar wat een goed doordacht concept en een prachtig gebouw kunnen doen. Wij zijn als Coenecoop nu al bezig om samen met het mbo de geïntegreerde leerlijn door te voeren, zodat onze leerlingen in vijf jaar kunnen doorstromen naar mbo niveau 2. Door de verschillende opleidingen en niveaus in samenhang aan te bieden ontstaat een heel sterk techniekprogramma.” Ramon knikt: “De ambitie is om de plek in de regio te zijn waar iedereen die wat wil met bouw en techniek opleidingen kan volgen. Dat geldt voor reguliere vmbo-leerlingen die na hun diploma doorstromen naar het mbo of een baan binnen installatietechniek, werknemers van bedrijven en ook voor gemeenten die mensen die kansrijk zijn hier willen laten bij- of omscholen.”

Kijk voor meer informatie op www.topos.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

51

Tekst Sibo Arbeek

BIJ TRIOMUNDO VALT IETS TE KIEZEN

Gefaseerd inrichten van drie bijzondere werelden Kindercampus TrioMundo gaat voor vloeiende overgangen tussen de verschillende leeftijds­ groepen, zoals de overgang van kinderopvang naar onderwijs, van groep twee naar groep drie en van de midden- naar de bovenbouw. Daar hoort een inrichting bij die vanzelfsprekend meegroeit.

A

nnelies Robben is netwerkregisseur onderwijsinnovatie & Onderwijsroute 10-14 bij de Stichting Openbaar Onderwijs Zwolle. Vanwege de nieuwbouw van de Capellen Campus is ze volop bezig met de inrichting van de nieuwe leeromgeving: “We hebben al meer dan 200 leerlingen die op Onderwijsroute 10-14 onderwijs volgen. In afwachting van de nieuwbouw hebben we nu al twee units in gebruik op de Capellen Campus en een derde unit in de Thorbecke Scholengemeenschap in Zwolle.”

Vanuit dezelfde visie over de ontwikkeling van

52

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

kinderen is Annelies betrokken bij de inrichting van de nieuwe kindercampus TrioMundo in Zwolle in een voormalig schoolgebouw in de Vinexwijk Stadshagen. “TrioMundo is de nieuwe kindercampus in Zwolle waarin de drie werelden - opvang en twee richtingen van onderwijs - samenkomen en waar mogelijk samenvloeien. Want de wereld van morgen is niet verdeeld, maar verbonden.” Schooldomein praat verder met Annelies en daarnaast met interieurontwerpster Heleen Vredeveld en Harold Hermans, Onderwijs Inrichtingsspecialist bij Presikhaaf Schoolmeubelen.

BOUW EN INRICHTING

FLUÏDE OVERGANGSMOMENTEN “in TrioMundo komen drie werelden samen”, legt Annelies uit, “MiniMundo, OmniMundo en UniMundo. MiniMundo biedt de basis opvang van 0-7 jaar, waarin onderwijs en opvang door elkaar lopen.

Zo kan een kind van drie jaar rekenen en lezen al leuk vinden, terwijl een wat ouder kind nog wat langer wil spelen. Onze coaches uit de opvang draaien vol mee in het onderwijs en andersom. In het voorjaar van groep 3 kijkt de coach samen met het kind en de ouders welke richting van onderwijs het beste aansluit bij de leerbehoefte van het kind. Daarbij kan het uit twee richtingen kiezen: OmniMundo en MiniMundo. Het leerplein van 7- 12 jaar Omnimundo staat voor meer regulier onderwijs met basisvaardigheden in de ochtend, een vaste coach en jaargroepen.

In de bovenbouw, groep 7 en 8 werken we samen met collega’s van de Capellen Campus om hen goed voor te bereiden op het voortgezet onderwijs. Het innovatieve leerplein UniMundo staat voor een meer heterogene stamgroep, waarin leeftijdsniveaus door elkaar lopen en je door verschillende coaches wordt begeleid. Vanaf je tiende jaar kun je kiezen om door te stromen naar de bovenbouw van OmniMundo, of om je verder te ontwikkelen binnen Onderwijsroute 10-14, waarbij coaching, persoonsvorming en onderzoekend vermogen de stap van primair naar voortgezet onderwijs versoepelt. De kracht van ons concept is dat we niet zeggen dat één richting goed is, maar dat er meerdere richtingen zijn.”

MEER EIGENAARSCHAP “TrioMundo is een plek waar ontmoeting en ontwikkeling centraal staan en dat is iets anders dan een gebouw met lokalen waarin dertig leerlingsetjes staan. Op de begane grond vind je de wereld van

MiniMundo voor 0-7-jarigen en op de eerste ver­ dieping ga je afhankelijk van de eigen smaak naar rechts of naar links. De concepten moeten in de inrichting ook weer niet te afwijkend zijn, omdat er natuurlijk in de ontwikkeling overlap is, met in beide concepten onderzoekend leren, aandacht voor basisvaardigheden en de vaardigheden van nu. Dat vraagt om een hoge mate van flexibiliteit.” Harold: “In dit traject werken de interieurontwerpster, de Onderwijs Inrichtingsspecialist en opdrachtgever intensief samen. We zijn gestart met het maken van schetsen waarbij we de activiteiten van de kinderen als uitgangspunt hebben genomen. Ontmoeten, ontdekken, spelen, en leren. Schetsen helpen om de vertaling naar een vernieuwende inrichting te maken. Leerkrachten en ouders moeten soms wennen aan een vernieuwende manier van lesgeven en veranderen doen we dan stap voor stap. Een bestaand gebouw heeft voor de inzet van vernieuwend onderwijs uitdagingen; het is immers ontworpen voor frontaal en klassikaal lesgeven. Het is dan de kunst om de mogelijkheden hiervan te benutten en daar speelt de inrichting een belangrijke rol in. Hoe ziet onderzoekend leren eruit en op welke momenten ontmoeten en spelen kinderen? In die eerste fase wilden we zelf niet gebonden zijn aan enig meubel of inrichtingsstuk. Groepen doen niet meer in elk lokaal hetzelfde, maar in ruimten verschillende activiteiten in verschillende leeftijdsklassen.” Annelies knikt: “We zijn gelijk met Presikhaaf Schoolmeubelen aan de slag gegaan om hun expertise te betrekken bij de vormgeving van ons onderwijsconcept.”

LANDSCHAPPEN Heleen: “Je ontwerpt als het ware landschappen die de drie werelden verbeelden. Die landschappen zijn

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

53

zo vormgegeven met openheid dat kinderen zelf kunnen bepalen hoe ze het landschap gaan invullen.

Je kunt er elkaar ontmoeten, maar ook reflecteren en je even terug trekken als dat fijn is. Zeker voor de jongste kinderen is het belangrijk om al spelend de wereld te ontdekken. Daar horen begrippen als techniek, creativiteit en bewegen bij. Ook is er veel aandacht voor groen. Door de natuur naar binnen te brengen creëer je een beter leefklimaat en dat heeft impact op het welzijn van de kinderen en coaches.

De inrichting is een kapstok naar de toekomst, waar je zelf je kleren aan kunt hangen. Dat doen we stapsgewijs, zodat het onderwijs de mogelijkheid heeft om zich gaandeweg te ontwikkelen en te vormen. Zo zijn we met bepaalde elementen begonnen en kunnen daar gaandeweg dingen aan worden toegevoegd, omdat het ook een andere manier van lesgeven en beleven is. Zo transformeert het gebouw op een geleidelijke manier.” Annelies knikt: “Wat Heleen heeft gemaakt is inspirerend en zorgt dat professionals buiten de kaders denken. We wilden niet ons hele budget voor inrichting ineens uitgeven en daar vervolgens in vijftien jaar op afschrijven. Waar begin je mee, wat voegt waarde toe aan het concept en wat missen we nog?” Harold: “Vroeger kocht je iets voor het leven, nu schaf je het aan voor het gebruik op het moment. Om die reden denken we mee in het gefaseerd inrichten van TrioMundo.”

SPEELS ONDERDEEL Heleen knikt: “Een kast is een object om iets op te bergen, maar je kunt het ook speels als blokjes vormgeven, zodat je er op of in kunt zitten of er zelfs letters van kunt maken. Zo hebben we raamwerken of huisjes in de ruimte gezet, waar kinderen zelf

54

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

“In dit traject werken de interieur­ ontwerpster, Onderwijs inrichtings­ specialist en opdracht­ gever inten­ sief samen”

betekenis aan kunnen geven. Het kan een toonbank zijn, een poppenkast of een plek waar je samen spelletjes kunt doen. De meeste elementen zijn verplaatsbaar waardoor het landschap er iedere dag anders uit kan zien. Op het leerplein staat bijvoorbeeld een element dat kan dienen als theater met uitschuif­ bare zitelementen, chillplek met losse kussens of meditatieplek door de gordijnen dicht te doen. Op eenzelfde manier hebben we een mooie tactiele wand gemaakt om de zintuigen te prikkelen, planten naar binnen gebracht om de geur te ontwikkelen, spiegels waarin je elkaar en jezelf kunt ontdekken en grote vellen waarop je kunt tekenen en schilderen. Meer in relatie tot buiten werken we met elementen als zand en water, in een landschap met sterk vloeiende vormen. Zo is de inrichting een continu veranderende explosie van indrukken.” Harold tenslotte: “In samen­ werking met Presikhaaf Schoolmeubelen, IVN Natuureducatie en Royal Lemkes kunnen kinderen bij TrioMundo zelf een binnenbos met planten creëren waar ze zelf voor mogen zorgen. Daardoor ervaren kinderen hoe belangrijk een gezonde school is. Planten verbeteren de luchtkwaliteit, de leerprestaties en de waardering van leerlingen voor het leslokaal. Niet onbelangrijk, omdat kinderen gemiddeld 40% van hun tijd op school doorbrengen. Ze werken we samen aan een schoolinrichting die duurzaam, inspirerend, motiverend en flexibel is. Duurzaam is ook dat we met mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt werken; het is daarom ook een project dat past binnen de visie van onze sociaal maatschappelijke onderneming.”

Kijk voor meer informatie op www.schoolmeubelen.com en www.triomundo.nl of www.10-14.nl.

Tekst Sibo Arbeek

BOUW EN INRICHTING

De Vuurvogel in Malden: een duurzaam gebouw in een groene open omgeving Midden in het Kroonwijkpark in Malden is een prachtig nieuw en duurzaam, bijna energieneutraal gebouw gerealiseerd. Kindcentrum De Vuurvogel vormt de spil in het nieuw ingerichte park, met hoogteverschillen, slingerende paden, plekken om te spelen en uit te rusten. De synergie tussen het gebouw en de natuur is uitermate geslaagd; het gebouw van de Vuurvogel en de natuurlijke omgeving lopen vloeiend in elkaar over.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

55

D

irecteur Jean Paul Later is terecht trots op zijn nieuwe gebouw en dat geldt ook voor zijn ontwerp- en bouwteam, waar Toine van Beijsterveldt namens BUKO/Algeco, architect Koen van de Braak van B2 Architecten bna en projectmanager Arno Aarts namens HEVO eendrachtig samen­werkten. Jean Paul: “De twee bestaande jenaplanschoolgebouwen aan de Veldsingel en De Schoren waren na veertig jaar verouderd en we zaten inmiddels ook te ruim in ons jasje. De gemeente wilde het Kroonwijkplantsoen (omgedoopt tot Kroonwijkpark) een make-over geven en er een groene verblijfszone maken. Een nieuwe school voor onze 300 leerlingen paste in dat plaatje en vanuit onze Jenaplanvisie is de verbinding tussen mens en natuur belangrijk, dus dat ging goed samen. Op deze plek lag ooit een school, dus dat kwam bestemmingsplan technisch ook goed uit. We hebben toen al snel B2 architecten erbij gehaald, die onze visie goed heeft vertaald.”

JAARRINGEN “Het is een gelijkvloers en open gebouw geworden met plekken voor spelen, samenwerken, het gesprek voeren en vieringen”, legt Jean Paul verder uit; “we leven in het gebouw samen met KION Kinderopvang en BSO, die voor hun deel huren. We hebben een

samenlevingscontract opgesteld waarin we veel facilitaire diensten delen waaronder ook het koffieapparaat, dus dan weet je dat het wel goed zit.” Koen: “De ovale vorm van het gebouw is bijzonder omdat veel opdrachtgevers rechthoekige gebouwen willen, omdat ze denken dat dat efficiënter en goedkoper is.

Bij de Jenaplan visie van De Vuurvogel past dit natuurlijke ontwerp en de ovale vorm zet zit door in de omgeving, waarbij het gebouw zich vanzelf ontvouwt, zoals de jaarringen van een boom. De kern bestaat uit de multifunctionele ruimten, dan komt een circulatie zone met leerplekken, vervolgens een ring met stamgroepen, daarna de ring met speel­ plekken en daaromheen is de verbinding met het park. Elke stamgroep heeft een buitendeur en een eigen buitenspeelpleintje, zodat de leer- en leefruimte enorm wordt uitgebreid. Het gebouw heeft een ruime en lichte centrale hal waar naast werken ook speciale activiteiten kunnen plaatsvinden zoals vieringen, presentaties, vergaderingen en keuzecursussen.

De lokalen zijn ingericht voor wereldoriëntatie met voldoende laptops zodat een hele stamgroep hier kan werken. De interne begeleiding, de directie en de administratie hebben ieder een eigen ruimte.

De koffiehoek van de leerkrachten heeft een open karakter en is daardoor zeer toegankelijk voor kinderen en ouders.”

“De ovale vorm zet zich door in de omgeving, waarbij het gebouw zich vanzelf ontvouwt, zoals de jaarringen van een boom” 56

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

BOUW EN INRICHTING

PROJECTINFORMATIE

AVONTURENKUIL “De samenwerking met de gemeente Heumen was goed en de gemeente heeft de school keurig ingepast in het park”, licht Arno toe, “kenmerkend is ook dat het team en de omwonenden vanaf het begin actief betrokken zijn geweest. Bijzonder is ook dat er geen hekken rond de school staan. We vonden dat niet bij een park passen en willen eerst kijken hoe het zonder hekken gaat.” Koen knikt: “We hebben natuurlijk de reguliere meters voor een schoolplein gekregen. Door het park nadrukkelijk te betrekken vervagen de grenzen en kun je het hele park gebruiken om te leren en te ontdekken. Zo is er een grote ‘avonturenkuil’, een groen gebied waar kinderen op een avontuurlijke manier kunnen spelen, met veel houten speeltoestellen, zand en water. Voor alle groepen zijn er buiten­ lokalen, zitplekken voor de kinderen en tuintjes waarin de verschillende groepen aan de slag kunnen.

Om het kindcentrum staat geen hek, zodat gebouw en park op een natuurlijke manier in elkaar overgaan.

Het park biedt voor alle kinderen in de omgeving een fijne speelplek en voor omwonenden een groene oase om te wandelen en te recreëren. Ook voor de buurt en Malden is dit een groen project waar iedereen van kan genieten.” Jean Paul: “Terwijl de kinderen van KION in de avonturenkuil spelen maken gezinnen met kleine kinderen en bejaarde omwonenden ook gebruik van het park en ontstaan spontaan gesprekken hoe we ons park mooi kunnen houden. Het park is de denkbeeldige brug in het gesprek met omwonenden, die in feite onze toezichthouders na de schooltijden zijn. De gemeente heeft dat proces ook goed gefaciliteerd door al vroeg omwonenden actief te betrekken.

De mensen dachten actief mee in het ontwerp van de school en het inpassen in het park.”

Project Nieuwbouw Openbare Jenaplanschool De Vuurvogel Opdrachtgever Gemeente Heumen in samenwerking met Conexus en KION Adviseur/bouwmanagement Risicodragend projectmanagement van HEVO Aannemer BUKO Bouwsystemen/Algeco Architect B2 Architecten bna, Mathieu Bulkens en Koen van de Braak Landschapsarchitect Niche landschapsarchitecten, in samenwerking met Poelmans-Reesink Omvang 1.960 m² Stichtingskosten 4.6 mio incl btw en inrichting terrein school Ingebruikname 8 maart 2021

MODULAIR GEBOUW Toine: “Vanuit de visie van De Vuurvogel is een rond gebouw begrijpelijk en het zorgt er ook nog eens voor dat het park meedoet en er een synergie met de kiss en ride zone is. We hebben flink aan de uitvoerbaarheid van het plan gerekend. Natuurlijk is het budgettair een uitdaging, maar we wilden binnen het team ruimtelijk geen concessies doen en toch binnen de budgettaire kaders blijven. De plattegrond is overeind gebleven, zodat de visie van de school goed in het gebouw kon worden vertaald. Het is een modulair gebouw, maar het staat er wel voor veertig jaar of langer. Het gebouw staat op een monoliet plaat met daarop een staal­constructie opgebouwd met HSB-wanden. Met uitzondering van de kolommen is het een aanpasbaar gebouw met een vrije plattegrond; alle wanden kunnen eruit en zijn verplaatsbaar. In de buitengevel is gekozen voor veel glas, afgewisseld met een fraké houten gevelbekleding, die goed in het landschap past. Het gebouw is duurzaam ontworpen, bijna energie neutraal (BENG). Op het dak zijn zonne­ panelen geplaatst en mogelijk worden in de toekomst

ook zonnecollectoren geplaatst. Het is gasloos, all electric en heeft een luchtgekoelde warmtepomp die voor de warmte en het koelen zorgt. Er staat een gebouw dat zijn weerga niet kent en geweldig in het park ingepast is. Voor de stichting Conexus hebben we al verschillende scholen gerealiseerd. Wij hebben ook hier weer gekozen voor modulaire bouwtechniek vanwege de snelheid en de kwaliteit. Na een voorbereiding van een jaar zijn we vorig jaar juni met de bouw begonnen en is het gebouw in maart al in gebruik genomen.”

PARALLEL ORGANISEREN Arno: “We hebben het ontwerp van de school en de inrichting van het park parallel georganiseerd. Voor het park hebben we twee ontwerpers geselecteerd; Poelmans-Resink uit Arnhem over de inrichting van het park en Niche als partij die de natuurlijke schooltoestellen kon inpassen, die duurzaam en bij voorkeur hergebruikt zijn. Ze zijn samen met het ontwerp aan de slag gegaan en hebben elkaar geweldig versterkt, waardoor een park met diverse zones is ontstaan. BUKO/Algeco dacht in dat hele traject ook mee, om het gebouw goed aan te laten sluiten op de inrichting van het park.” Jean Paul: “Het was een geslaagd proces met een prachtig resultaat. Je moet van goeden huize komen om dit in Gelderland te evenaren. Ik zou geen school kunnen noemen die er zo mooi bij zit op dit moment.”

Kijk voor meer informatie op https://www.algeco.nl/nl/ onze-oplossingen/schoolgebouw, op www.b2architecten.nl of op www.hevo.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

57

Tekst Sibo Arbeek

HET GEHEIM VAN LEVENDE OMGEVINGEN

Kleur is gratis maar vooral heel erg kostbaar Iris Bakker ervaart in veel scholen negatieve energie. Hoe maak je een gebouw humaner en wat is dan humaan? Ze ervaart vaak een doodsheid in sfeer en materialen. Het begint allemaal bij de kleuren met een verbindende vloer als basis voor een goede balans. Het levendige kleurenpalet van Marmoleum sluit goed aan op haar visie.

“We zijn wezens van de natuur, maar als we kleur toepassen doen we dat op een inhumane manier”

I

ris is gepromoveerd op het onderwerp ‘Kennis­ productiviteit en de fysieke omgeving’ aan de TU Delft: “Ik onderzocht hoe de fysieke omgeving de mens beïnvloedt, zijn welzijn en zijn performances, en bovendien hoe de totaliteit van de omgeving kan worden benaderd. Samen met kleurschilder Jan de Boon heb ik een methode ontwikkeld op

58

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

basis van de werking van het sensorisch informatie systeem en de interactie tussen mens en omgeving.

Zo heb ik ook onderzocht hoe mensen kleur ervaren en wat het effect is van kleur. De natuur blijkt onze leermeester te zijn. Daarom vind ik Forbo een fijne partij om mee samen te werken vanwege de natuurlijke materialen die ze gebruiken. De

BELEVING EN BEHEER

“Wat ik zeker weet is dat onze leerlingen later hun basisschool in kleurrijke beelden zullen herinneren. Geen zwart-witte terugblikken, of met een zinspeling op Theo Thijssen: geen ‘grijze kinderen’ in het schoolland van De Fontein.

De gedachten aan de basisschool zullen altijd omgeven zijn door een harmonie van kleuren. met rake contrasten, het spel van licht en kleurtonen op de muren en de vloeren.”

Anne Schipper, directeur basisschool De Fontein in Rotterdam

Marmoleumcollecties zijn geïnspireerd door de natuur en zien er levendig en natuurlijk uit, met veel schakeringen in de kleurpatronen. In de natuur vind je geen monochrome vlakken. In een blaadje hulst dat donker lijkt zie je toch een melange van verschillende groenen. Dat maakt de natuur zo levendig en nooit saai. Kleuren zijn een levenskenmerk van de levende wereld. Als er geen leven mogelijk is verdwijnt kleur. Met voldoende licht en temperatuur zie je in de levende wereld kleur verschijnen. In de natuur zie je een rijkdom aan kleuren, en maar beperkt de bekende witte RAL-kleuren 9010 of antraciet, die iedereen in grote hoeveelheden gebruikt. Dit leidt tot verarmde omgevingen die bovendien een relatief groot licht of donker contrast geven. Dan is het erg dat je in de bouwwereld zo vaak combinaties van zwarte kozijnen en witte wanden ziet. In feite dode kleuren, terwijl er zoveel met kleuren mogelijk is.

De combinatie wit met zwart leidt tot hoofdpijn, omdat de contrasten veel te hard zijn. Meer harmonie in gebouwen maakt gebouwen liefdevoller en harmonischer.”

LERENDE OMGEVINGEN “Kleur is belangrijk en zo rijk omdat je het met alle zintuigen ervaart. Vandaar de uitdrukkingen als warme, frisse, sprekende of harde kleuren. Alle zintuigen helpen om kleur te ervaren. Bij Forbo heb ik ooit een verhaal verteld over lerende omgevingen, waardoor kinderen en docenten beter tot hun recht komen.

Van daaruit heb ik een aantal projecten voor Kind en Onderwijs Rotterdam gedaan. Je ziet vaak dezelfde varianten in scholen: de Mondriaanvariant met felle gele, rode en blauwe kleuren, dan de witgrijze variant en vervolgens nog de variant met trendy kleuren, die elk jaar weer door marketingstrategen worden vastgesteld en door interieurarchitecten worden over­ genomen. Lichte vloeren zijn bijvoorbeeld populair bij architecten, maar niet altijd geschikt. In het LUMC ligt een spiegelend witte vloer, terwijl daar ernstig zieke mensen binnen komen. Spiegelend wit is slecht voor het evenwicht; mensen raken uit balans. Dat geldt ook voor het inrichten van scholen; als je uit

balans bent kun je niet leren. Veel architecten kiezen voor wit omdat het wel lijkt of ze bang zijn voor kleur.

Kleur kiezen is ook razend ingewikkeld, omdat kleur zo rijk is, uitermate veel nuances kent en reageert op de gehele omgeving en weer andere kleuren. Daarom moeten we meer naar de natuur kijken; de aarde heeft een donkere kleur en als je naar boven kijkt is het licht. We zijn wezens van de natuur, we zijn ontwikkeld in een wonderschone kleurenwereld, maar als we kleur toepassen doen we dat op een inhumane manier.”

“Vloeren zijn een belangrijk verbindend element in de ruimte. Wanneer de kleur van de vloer goed is valt alles op zijn plaats en krijgt de gehele ruimte balans.

Die kwaliteiten zie ik terug in de Marmoleumvloeren

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

59

van Forbo. Kleur bepaalt ook hoe je kwaliteiten als licht en warmte ervaart. Kleur krijg je via je oog binnen, maar andere zintuigen gaan ook razendsnel meedoen; die leiden samen tot de totaalbeleving.

Een mooi voorbeeld is basisschool De Fontein in Rotterdam. Toen ik er voor het eerst kwam zag ik een liefdevol en betrokken team en kinderen uit veel culturen, maar ook een afgetrapte entree met drie grote vuilnisbakken en een kale betonvloer. De directeur Anne Schipper wilde kleur in het gebouw.

Mensen en ook kinderen zijn allen kleurrijke wezens.

Ik merkte wat die verarmde ambiance met bovendien een slechte akoestiek met de kinderen deed. Ik zag jonge kinderen met grote ogen vanuit hun lokaal door een heel armoedige gang lopen en besloot om die gang juist heel krachtig te maken, zo sterk dat daardoor die kleine kindertjes een gevoel zouden krijgen van ‘ik hoor bij de sterke gang’. Dan kijk je naar de vorm van de ruimte, de context en de manier waarop het licht invalt. De Marmoleumvloer is violet, de wanden warm geel en oker en de muur op de kop heeft een terracotta kleur gekregen. Die kleuren communiceren met elkaar en worden in balans gebracht door de violette vloer. Anne gebruikt het kleurenpallet dat door de hele school is toegepast als onderscheidend vermogen. Wanneer ouders langs komen leidt hij ouders door het gebouw met een bijzonder verhaal over leren, ontwikkelen en kleur.

Dan gaat het over het prachtig getransformeerde gebouw en ook wat dat met kinderen en het onderwijs doet.”

Scan de QR-code voor meer informatie of ga naar forbo-flooring.nl/ marmoleum.

60

SCHOOLDOMEIN

GRASSPRIET “Je ziet dat er allerlei patronen in de natuur zijn die stabiliteit geven aan de mens en bijdragen aan hun ontwikkeling. De natuur is voedend omdat hij niets

juli 2021

aan ons vraagt. In werkomgevingen zie je juist dat mensen vaak leeg lopen op hun energie. Er wordt ook van alles van ze gevraagd. Dan zie je dat de facilitaire dienst in zo’n kantooromgeving planten heeft geplaatst zonder te kijken naar de vitaliteit van die planten. Die plant is dus als het ware uit de grond getrokken en helemaal niet zo vitaal. Daarom kan dit snel ontwikkelde groen wel eens de-vitaliserend werken. Je moet maar eens opletten; in veel werk­ omgevingen, zorginstellingen e.d. zie je heel veel dode planten staan. De mens is een wezen van de natuur en daarom is het kansrijk om manifestaties van kleur te onderzoeken in de natuur. Ik was laatst op een school waar de installatiebuizen aan het plafond appelgroen geschilderd waren; volstrekt onnatuurlijk en je gaat ook een faciliterende en dienende functie als een installatieonderdeel omvormen tot een bepalend ruimte-element. Je moet zo’n buis eerder een bescheiden kleur geven die niet opvalt; anders wordt hij belangrijker dan de ruimte, terwijl hij faciliterend is. De binnenhuis­ architect denkt er iets moois van te maken, met het resultaat dat de ruimte een technologische uitstraling krijgt en niet in balans is. Mijn advies aan opdrachtgevers is daarom ook: ga eens een uurtje op een grasspriet zitten kauwen in een heemtuin en probeer aan niets te denken. Dan gaat je onbewuste brein werken en raak je weer vervuld van de dingen die je echt wilt.

Vervolgens ervaar je de plek waar je zit en zie je om je heen de mooiste kleurencombinaties, die uit de donkere aarde ontspruiten. En dan ga je echt mijmeren en nadenken hoe jouw leer- en werk­ omgeving eruit zou kunnen zien.”

Wilt u meer lezen over Iris Bakker kijk dan op www.levenswerken.eu.

Scoort uw school al een voldoende op luchtkwaliteit?

De luchtkwaliteitsmetingen die het Landelijk Coördinatieteam in het najaar van 2020 liet uitvoeren, toonden aan dat het binnenklimaat in veel klaslokalen ondermaats is.

In klaslokalen die niet of onvoldoende geventileerd worden, klagen leerlingen vaak over hoofdpijn en vermoeidheid. Bovendien blijkt een goede ventilatie van groot belang te zijn in de strijd tegen het coronavirus.

Airmaster biedt reeds 25 jaar decentrale ventilatie-oplossingen voor scholen aan, die de voorbije jaren in meer dan 10.000 Nederlandse klaslokalen toegepast werden.

Decentraal ventileren betekent: • Een eenvoudige integratie in een bestaand gebouw • Een snelle plaatsing • Efficiënt en energiezuinig ventileren • Een binnenklimaat van Wereldklasse

Airmaster BV ∙ Admiraal de Ruyterstraat 2 ∙ 3115 HB Schiedam www.airmaster-bv.nl ∙ info@airmaster-bv.nl

Airmaster ventilatie-units zijn voorzien van een ingebouwde energiemeter en CO2 sensor en via het Airlinq Online webportaal kunnen zowel het energieverbruik als het CO2 gehalte gemonitord en bijgehouden worden.

Ze voldoen aan de eisen van het Frisse scholen besluit en aan de voorwaarden om in aanmerking te komen voor de Specifieke Uitkering voor Ventilatie In Scholen ( SUVIS).

Samen de luchtkwaliteit in uw school aanpakken?

Stuur een mail naar info@airmaster-bv.nl en één van onze projectadviseurs neemt contact met u op!

Tekst en beeld: Bolidt

Bolidt vloer, méér geld over voor onderwijs Het realiseren van een nieuw schoolgebouw gaat gepaard met steeds hogere kwaliteits- en duurzaamheidsambities. Gemeenten en schoolbesturen investeren samen om de onderwijsomgeving en het onderwijsgebouw naar een hoger plan te tillen. In dit proces gaat de maatschappelijke euro een steeds grotere rol spelen. De exploitatiekosten van een onderwijsinstelling worden steeds nauwkeuriger onder de loep genomen. Een lage ‘total cost of ownership’ biedt een oplossing voor alle partijen.

A “Een mooi gebouw met een goede vloer is natuurlijk fijn, maar het gaat er om onze kinderen en medewerkers een fijne en gezonde leeromgeving te bieden”

62

SCHOOLDOMEIN

nita Kleinjan-van Son is directeur van het SOL Villa Ambacht; een Dalton speelontwikkel-leerplein waar onderwijs en beleving hand in hand gaan. Anita: “Het oude gebouw was na 50 jaar in gebruik te zijn geweest echt toe aan vervanging. Daarnaast konden we door een nieuwe en moderne school te bouwen geheel voldoen aan de wensen van de gebruikers.” De keuze voor een nieuwe vloer was een belangrijke afweging voor de school. Anita: “Voordat we op zoek zijn gegaan naar leveranciers van een vloer hebben we samen met de kinderen, ouders, medezeggenschapsraad, het bestuur en alle andere betrokkenen nagedacht over welke eigenschappen voor ons belangrijk waren. Eén van de belangrijkste eisen was dat de vloer een rustige en natuurlijke uitstraling

juli 2021

moest hebben. Dit is een lijn die we door de hele nieuwbouw heen hebben getrokken en we dus ook wilden terugzien in de vloer. Daarnaast moest de vloer uiteraard hygiënisch zijn en bestand zijn tegen kinderen die er dagelijks op spelen en werken.”

VLOER EN BELEVING “Het SOL Villa Ambacht is een speel-ontwikkelleerplein”, legt Anita uit, “dit betekent dat we kinderen de ruimte geven om zich op verschillende manieren te ontwikkelen. Dan wil je ook dat de vloeren overal tegen kunnen maar ook een frisse uitstraling hebben.

We merken dit nu we het gebouw volledig in gebruik hebben genomen. Zo werken kinderen bijvoorbeeld met de kooktrein, de 3D-printer en wordt er in ‘hands-on’ groepen geklust. De vloer kan dus

BELEVING EN BEHEER

behoorlijk worden belast en is zo dus een goede aanvulling op ons concept. Zo zijn we uiteindelijk de samen­werking met Bolidt aangegaan.”

Het vakmanschap van Bolidt en haar duurzame vloersystemen paste goed bij deze wensen en eisen.

Het vloersysteem heeft haar oorsprong in de industrie en dit uit zich in de krasvaste, stootbestendige en slijtvaste eigenschappen. Hierdoor gaat een Bolidt vloer gemakkelijk 30 jaar mee met minimaal jaarlijks onderhoud. In de eerste tien jaar is de vloer zelfs onderhoudsvrij. Een voordeel wat jaarlijks bespaart in exploitatiekosten. Hierdoor kunnen onderwijs­ instellingen hun budget besteden aan wat echt belangrijk is: het onderwijs.

LAGERE EXPLOITATIELASTEN Het goed onderhouden van het nieuwe onderwijs­ gebouw is een vak apart. Met goed onderhoud kun je op de langere termijn de onderhoudskosten beheersbaar houden. Ook draagt een goed onderhouden onderwijsgebouw maximaal bij aan een prettige ‘look and feel’ voor kinderen en medewerkers. Een voorbeeld van een school die geniet van lagere exploitatie­kosten in vergelijking met een linoleum vloer is het Krimpenerwaard College in Capelle aan den IJssel. Rutger van den Bosch is hoofd facilitaire

zaken bij het Krimpenerwaard College. Slimme exploitatie van het gebouw geeft hem dagelijkse uitdaging. Rutger over de nieuwbouw: “Ons vorige gebouw kwam uit begin jaren zeventig en was echt gedateerd. We kozen dus voor nieuwbouw en in 2015 zijn we in ons nieuwe gebouw ingetrokken. Ons nieuwe gebouw moest natuurlijk voldoen aan de huidige en toekomstige onderwijseisen, het moest een kwalitatief hoogstaand gebouw worden. Als onderwijsinstelling heb je nu eenmaal te maken met een budget waardoor je keuzes moet maken. Wij hebben de keuze gemaakt om extra te investeren in kwaliteit van materialen. De beste investeringen zijn de keuzes die zowel de exploitatie als het onderwijs ten goede komen.” Rutger koos voor Bolidt: “Onze ervaring met het vorige gebouw leerde ons dat de exploitatie van de vloer een flinke kostenpost kan zijn. Daarom hebben wij in samenspraak met onze adviseur en architect gezocht naar een kwalitatief goede en betaalbare vloer. Na het bezoeken van verschillende referenties zijn we uitgekomen bij Bolidt.

Hier werden we direct enthousiast van, omdat het een erg duurzame vloer is die makkelijk te onderhouden is en een luxueuze uitstraling geeft aan het gebouw. Daardoor verdien je de investering terug in het onderhoud; daarnaast zijn de afschrijvingslasten lager dan bijvoorbeeld een marmoleum of linoleum alternatief. Het is een sterke robuuste vloer waarbij je niet bang hoeft te zijn dat als je wat laat vallen er schade is. Het schoonmaak­gemak zorgt ervoor dat er wordt bespaard in tijd en middelen, er hoeft bijvoorbeeld niet enorm geboend te worden op een vlek. We merken zelfs dat de onderhoudskosten voor vloeronderhoud niet zijn gestegen in de afgelopen zes jaar.

Hoe lager de exploitatiekosten, des te meer we over houden voor de kwaliteit van ons onderwijs. Een mooi gebouw met een goede vloer is natuurlijk fijn, maar het gaat er om onze kinderen en medewerkers een fijne en gezonde leeromgeving te bieden.”

Bent u benieuwd naar hoe Bolidt bij kan dragen aan beleving en/of exploitatie bij uw project? Bezoek ons volledig corona-proof in ons Innovation Center. In deze nieuwe leeromgeving kunt u zelf zien, voelen en ervaren wat Bolidt kan betekenen voor onderwijs­ instellingen. Kijk voor meer informatie op www.bolidt.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

63

Liggend rekenen, zijn we daar klaar voor?

Op de Oscar Romeroschool in Rotterdam ervaren leerkrachten en leerlingen inmiddels alweer zo’n twee jaar de voordelen van het flexibel indelen van ruimtes. De in een cirkel aan het leerplein gesitueerde klaslokalen zijn door middel van grote schuifwanden twee aan twee met elkaar verbonden. Het maakt coöperatief en vooral ook anders leren gemakkelijker dan ooit.

E

en mooi onderwerp om met projectmanager vastgoed van RVKO Ewald Tijhaar en schooldirecteur Peter Koedood door te praten. Ewald: “Het werkgebied van RVKO loopt van Spijkenisse, Berkel en Rodenrijs, Nieuwekerk aan den IJssel tot aan Hoek van Holland. Alles bij elkaar zijn we verantwoordelijk voor 67 scholen op 90 locaties.

Een aardige portefeuille met een diversiteit aan panden. Het pand van de Oscar Romeroschool is een ruim opgezette school, met ruime leerpleinen en lokalen van maar liefst 55 m2. De ideale situatie voor het toepassen van mobiele wandsystemen. En dat was gezien de gewijzigde visie op het onderwijs ook precies waar de school behoefte aan had.”

KOPPELEN VAN GROEPEN “Wanneer je naar een praktische oplossing voor het koppelen van ruimtes zoekt, kom je al snel bij schuif-, vouw- en paneelwanden uit. We hebben in 2019 gekozen voor de toepassing van acht schuifwanden van BREEDVELD en daar wordt tot op de dag van

vandaag met veel plezier gebruik van gemaakt. Leerkrachten openen de wanden wanneer het koppelen van groepen gewenst is. Ze schuiven de wand open, formuleren de opdracht en laten de groepen samenwerken. Het gebeurt regelmatig dat een niet bezet lokaal tijdelijk gebruikt wordt door een deel van de naastgelegen groep, bijvoorbeeld voor projectmatig werken. Daarnaast kampen we, net als veel scholen, zo nu en dan met formatieproblematiek, zeker in deze coronapandemie. Dankzij de flexibiliteit van onze lesruimtes is onderbezetting redelijk goed op te vangen. Nee, het wordt nooit ideaal, maar door de schuifwand te openen en een onderwijsassistent te betrekken, hoeven we geen kinderen naar huis te sturen.”

NIET IN BETON GEGOTEN Waar de meeste scholen onder-, midden- en bovenbouw aan elkaar koppelen, kiest de Oscar Romeroschool ook voor andere combinaties. “Er zijn natuurlijk praktische en organisatorische redenen om de verschillende bouwen te scheden, maar het kan ook anders. Je zult verbaasd zijn hoe leuk kinderen van de onderbouw het vinden om door de schooloudsten te worden meegenomen. En er zijn natuurlijk ook didactische redenen om de boel eens door elkaar te husselen. De schuifwanden tussen onze lokalen maken allerlei samenwerkingsvormen mogelijk.”

HOE ZIT HET MET DE TOEGEVOEGDE WAARDE IN EEN TRADITIONELE GANGENSCHOOL? De Oscar Romeroschool is een ruim opgezette school die voor een diversiteit aan leervormen kiest. De vraag is of mobiele wandsystemen ook van toegevoegde waarde zijn in een traditionele gangenschool?

Ewald Tijhaar onderzocht het. “We hebben in een testfase zowel een schuif- als een vouwwand toegepast op een van onze traditioneel gebouwde scholen.

We hebben de verschillen tussen deze wanden getest.

We hebben gekeken naar kosten, de mate waarin de toepassing van een wand ruimte kost, de eenvoud van het openen en sluiten en onder meer de

64

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

BELEVING EN BEHEER

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

65

opbergwijze van een openstaande wand. Los van deze praktische zaken was de belangrijkste conclusie dat het succes van het koppelen van lokalen valt of staat met hoe de leerkracht ermee omgaat. Als de leerkracht de meerwaarde van dit middel niet ziet, gaat het absoluut niet werken. Daarnaast heeft het succes ook te maken met de aanwezigheid van alternatieve leerplekken. Deze plekken zorgen ervoor dat je een deel van de groep elders kunt laten werken wat de samenwerking tussen de overgebleven kinderen in de twee gekoppelde lokalen vergemakkelijkt. We werken regelmatig met het team van BREEDVELD. Een aantal van onze scholen is inmiddels verrijkt met hun producten. En hoewel de wanden zonder uitzondering voldoen, blijkt montage altijd een kwestie van

“Daarom is het de kunst om een ruimte zo flexibel mogelijk te maken en verder te kijken dan het ouderwetse klaslokaal” maatwerk. Om aan de eis van 45 dB te voldoen, moet namelijk echt alles kloppen. Gelukkig komen we daar altijd uit, zodat de deuren netjes afgesteld zijn en perfect wegrollen en afsluiten.”

ANDERE BEHOEFTEN “Toevallig dat ik je uitgerekend nu spreek, want vanmiddag hebben we weer een teamontmoeting over de ambities van de school,” vertelt Peter Koedood; “Je ziet op de meeste scholen nog steeds klassieke klaslokalen gevuld met kinderen die allemaal zitten en naar hetzelfde punt - meestal het smartboard - kijken.

Maar heel kort door de bocht: als je 25 kinderen bij elkaar in een kleine ruimte propt, dan vraag je toch gewoon om problemen? Hoe en waar een kind het beste leert, dáár zou het over moeten gaan. Is dat in een traditioneel klaslokaal? Is dat in een grote ruimte?

In een kleine? Is dat liggend op de vloer? Wat het lastig maakt, is dat niet iedere leerling dezelfde behoefte heeft. Daarom is het de kunst om een ruimte zo flexibel mogelijk te maken en verder te kijken dan het ouderwetse klaslokaal. Dat is ons met de keuze voor BREEDVELD schuifwanden heel goed gelukt.”

EDUCATIEVE ALZHEIMER “Eigenlijk zijn we allemaal verkeerd geprogrammeerd”, vertelt Peter verder, “we hebben allemaal in zo’n ouderwetse klas onderwijs gevolgd. Op de basisschool, op de middelbare school en wij hebben het op de pabo nog eens dunnetjes overgedaan. Het is voor leerkrachten dus volkomen normaal om in zo’n

66

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

omgeving les te geven.” Peter verwijst naar de uitspraken van Sjef Drummen, de onderwijskunstenaar die beweert dat we in het Nederlandse onderwijs last hebben van educatieve alzheimer, als gevolg van mayonaise in ons brein. “We zijn gewend het op een bepaalde manier te doen en doen het daarom dus ook zo. Zelfs op onze school waar we met grote lokalen, mobiele wanden en leerpleinen ook ánder onderwijs kunnen bieden, worden veel lessen nog op de ouderwetse manier gegeven. De zoektocht naar beter, daar zitten we volop in. We hebben de mogelijkheden, nu moeten we ze nog gebruiken. Na de eerste fase van de verbouwing zijn groep 4 en groep 8 naast elkaar gesitueerd. Toen fase twee gereed was, verwachtte ik dat groep 4 zou verhuizen naar de onderbouw. Ik ben dus zelf - met alle openheid die ik heb richting anders lesgeven - blijkbaar net zo geconditioneerd als veel van mijn collega’s. Maar we gaan ervoor. We zetten vanmiddag weer een klein stapje richting anders en vooral richting beter.”

Kijk voor meer informatie op www.breedveld.com.

Fatimaschool Rotterdam Architect: STUDIO RTM Foto: Rob ’t Hart Oplevering juli 2020

BM van Houwelingen zet zich graag in, om een omgeving te creëren waar mensen fijn kunnen wonen, werken en zich thuis voelen. Dit doen wij met veel enthousiasme voor de segmenten scholen, zorg en woningbouw. Afhankelijk van de vastgoedvraag biedt ons team een totaal concept bestaande uit ontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud.

Hakgriend 26, 3371 KA Hardinxveld-Giessendam 0184 - 67 72 00 info@bmvanhouwelingen.nl www.bmvanhouwelingen.nl SCHOOLDOMEIN

juli 2021

67

Tekst Sibo Arbeek

OP ONZE SCHOOL DOEN WE HET SAMEN

PIUS X gezond op verschillende gebieden Dat een duurzaam gebouw gezond kan zijn en een goed binnenklimaat heeft bewijst Pius X in Oss. Dat komt zeker door de visie van de beide directeuren, met een goede ondersteuning.

E

en mooi gesprek met de beide directeuren Fréderique Welten en Sandra van den Berkmortel, samen met John Poels van Klimaatgroep Holland en Patrick Schepers van SORS adviesgroep, die verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud van de gebouwen onder schoolbestuur SAAM. Het ging over basisschool Pius X, aan de Wilhelminalaan in Oss en dan vooral over het binnenklimaat in een tijd waarin het omgaan met corona de boventoon voert in de dagelijkse praktijk van de school. Fréderique: “Pius X heeft rond de 250 leerlingen en 9 groepen; het is een echte wijkschool met een gemengde populatie kinderen. Die kinderen zitten allemaal bij elkaar in de klas en dat gaat goed, omdat we

68

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

hard werken aan een goed pedagogisch klimaat.

Op onze school doen we het samen, of je nu conciërge, ondersteuner of leerkracht bent. We zijn een gezonde school en leren onze kinderen wat gezonde en diverse voeding is; zo werken we met een schoolfruitprogramma. Daar hoort ook een actieve rol in de wijk bij; een bewoonster van Stichting Dichterbij komt elke woensdag helpen in de bibliotheek en we organiseren veel voor de ouderen in Huize Katwijk. We spelen in buddy groepen buiten, waarbij alle leeftijden in een groep zitten. Een ouder kind is kapitein en zorgt voor de jongere kinderen en helpt als er vragen zijn. We zijn een inclusieve school in wording, waar iedereen welkom is.”

BELEVING EN BEHEER

PROJECTINFORMATIE Project Verbeteren binnenklimaat basisschool Pius X

luchtkwaliteit te verbeteren. John knikt: “Voordat ik de CO2-meter heb aangezet, ruik ik al of het binnenklimaat slecht is. Ruikt een ruimte muf, dan weet je het wel. Dat trof ik hier aan en alleen de ramen open zetten is niet voldoende.” Patrick knikt: “We hebben de toepassing van een centraal systeem overwogen, dat bleek echter minder goed inpasbaar in het bestaande pand. In overleg met John hebben we gekozen voor een decentraal systeem. Daarnaast hebben we ook de verlichting en de dakbedekking aangepakt en komen er zonnepanelen op het dak.”

in Oss Projectgegevens Aanbrengen 13 decentrale Comfort°Plus units (Scholen°Concept) Binnenklimaat Klimaatgroep Holland Schoolbestuur SAAM Bouwmanagement SORS adviesgroep Periode Herfstvakantie tot kerst 2020

vlnr John Poels, Patrick Schepers, Sandra van den Berkmortel en Frëderique Welten

TRADITIONELE GANGENSCHOOL “Wij zijn negen jaar geleden gestart als directeur en zagen een oud gebouw dat zijn charme had met de mooie hoge lokalen. Het is een traditionele gangenschool, waar de tijd stil is blijven staan. In afstemming met ouders en het team hebben we behouden wat goed was. Maar het is geen gebouw met leerpleinen en domeinen, terwijl de kinderen van nu iets anders nodig hebben dan een leraar die alleen maar aan het zenden is. Daarom zijn we blij dat de deuren tussen de lokalen open kunnen, zodat we onze werkvormen wat kunnen afwisselen. We werken met gecombineerde groepen, waarbij we in de ochtend de instructies in kleine groepen van maximaal 15 kinderen in de kring verzorgen. In de middag zijn er creatieve/muzikale activiteiten en wordt er thematisch gewerkt.”

MUFFE LUCHT “Het gebouw met zijn twee verdiepingen was óf te warm óf te koud”, vertelt Fréderique, “daarnaast rook het muf in de lokalen en was het op de verdieping op warme dagen niet te harden. Op hete dagen merkten we dat kinderen halverwege de middag niet meer konden. We zijn natuurlijk verantwoordelijk voor onze kinderen, zeker in deze covid-periode, en hebben contact met Patrick opgenomen. Patrick ontzorgt het bestuur vanuit SORS en was al met Klimaatgroep Holland bezig om het binnenklimaat en met name de

“Het belang­ rijkste was om de lucht­ kwaliteit te verbeteren, met goede koeling in de zomer en verwarming in de winter”

LUCHTKWALITEIT VERBETEREN John legt uit: “Het belangrijkste was om de lucht­ kwaliteit te verbeteren, met goede koeling in de zomer en verwarming in de winter. Er zijn nieuwe energiezuinige cv-ketels geplaatst en daarnaast zijn er 13 decentrale units in de klaslokalen en algemene ruimten geïnstalleerd. De systeemplafonds zijn iets verlaagd en de units zijn in de tussenruimte en uit het zicht geplaatst. Het niveau ligt nu op Frisse Scholen klasse B. Ons systeem leent zich voor extra luchtkwaliteit. Als de kinderen niet meer in de klas zitten, ventileren we door tot 550 PPM zodat ze ‘s morgens in een superfris lokaal beginnen. De leerkracht kan per lokaal de temperatuur nu zelf regelen, tussen de 18 en 22 graden. Het systeem werkt op basis van aan­ wezigheid en gaat naar een temperatuurverlaging als er niemand meer in het lokaal is. Dat is natuurlijk ook goed voor de energiekosten. Daarnaast is er overal ledverlichting aangebracht welke is gekoppeld aan het klimaatsysteem en meeloopt met de aanwezigheidsdetectie.” Sandra knikt: “Het licht is prettiger en het bord en de werkplekken zijn veel beter verlicht.

En het is prettig dat we niet meer de hele school door moeten om overal het licht uit te doen. Het was ook fijn dat Klimaatgroep Holland de lokalen aanpakte terwijl het onderwijs door kon gaan; elke week konden we weer twee lokalen opschuiven tot het klaar was. We merken nu al dat de kinderen rustiger zijn en dat is ook goed voor hun ontwikkeling op school.”

Kijk voor meer informatie op www.klimaatgroepholland.nl/onderwijs.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

69

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Studio Beeldwerken

GESLAAGDE TRANSFORMATIE UNIVERSITY COLLEGE TWENTE

Een duurzame vloer met een bijzonder verhaal Een bestaand hotel transformeren tot het University College voor de studenten van ATLAS. Bijzonder is ook hoe vanuit duurzaamheid naar het hergebruik en de inrichting is gekeken. Dat levert onder meer een hele mooie vloer op. prachtig getransformeerd, waarbij zoveel mogelijk met bestaande materialen is gewerkt. Schooldomein sprak naast Frank met Concept Designer Lieke Willems en Accountmanager Ferdy Thoonen van Interface en Walter Kemperman van BCT architecten. Frank verder: “Het University College bestaat uit een selecte groep gemotiveerde en ambitieuze vooral internationaal georiënteerde studenten die zelf hun bachelor samenstellen en vervolgens overal hun master kunnen doen. Ze wonen drie jaar op de campus en vormen een eigen community. Dit voormalige hotel met algemene ruimten op de begane grond en hotelkamers met goede voorzieningen op de drie woonlagen voldeed goed. Dit gebouw zag je eigenlijk niet omdat het achter een grote bult groen verscholen lag. We hebben de grond geëgaliseerd en maken buiten een groot terras met ruimte voor fietsen voor de studenten. Nu sluit het karakteristieke gebouw met zijn zwart-witte banen veel beter aan bij het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan.”

“H

et oorspronkelijke Drienerburght hotel dateert uit 1986 met een uitbreiding in 1994”, opent Frank Bode als Bouwprojectmanager van de UT Twente. “In 2019 is het hotel verhuisd naar het Hogekampgebouw, ook op de campus. Dit gebouw kwam leeg te staan en was vanwege de indeling uitermate geschikt voor de University College Twente, dat er dan ook sinds 1 november 2020 gebruik van maakt.” Het gebouw telt naast algemene ruimten en voorzieningen op de drie woonlagen 59 kamers voor de studenten.

Inmiddels wonen er 35 studenten en wordt de algemene ruimte vanaf het nieuwe schooljaar weer in gebruik genomen. Het gebouw is inmiddels

70

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

KLOPPEND HART “We werken bij voorkeur met partijen uit de regio”, legt Frank uit; “met BCT architecten hadden we al eerder goede ervaringen; na de selectie is Walter aan de slag gegaan en zijn de aannemer en installatieadviseur ook al snel betrokken.” Walter knikt: “Dit gebouw met zijn bijzondere plattegrond in de vorm van een vlinder met uitgespreide vleugels vormde een mooie uitdaging. Een bestaand gebouw transformeren vraagt vooral inventiviteit, omdat je niet weet wat je onderweg tegenkomt. De belangrijkste kwaliteiten zijn goed daglicht, duurzame ledverlichting en nieuwe installaties. De grootste uitdaging was de begane grond, die hebben we een totaal anders ingevuld. Daarbij hebben we goed naar de wensen van de faculteit geluisterd; voor hen is een kloppend hart belangrijk als fijne verblijfsruimte en om elkaar te ontmoeten. De centrale ruimte is prachtig met verschillende meubels ingericht en er staat natuurlijk

BELEVING EN BEHEER

“Die samen­hang en beweging heb ik in het ontwerp willen accenturen, deels op een grafische, deels op een organische, biophilic design manier, met verwijzing naar de natuur”

PROJECTINFORMATIE

een aquarium. Je kunt er ontmoeten, maar ook in groepjes werken. De hotelkamers zagen er nog netjes uit en die hebben een upgrade gehad.” Frank: “Als UT Twente hebben we ook vergaande duurzaamheidsambities. We hebben de transformatie duurzaam aangevlogen met goede installaties. Het bestaande glas is vervangen door HR ++ glas en alle daken zijn vervangen en geïsoleerd naar een RC van 6. Het gebouw is gasloos gemaakt en wordt verwarmd door middel van stadsverwarming (72% uit biomassa).

Het project is ook gebruikt als proefomgeving om naast een traditioneel wisselstroomnet ook een gelijkstroomnet aan te leggen. Het voordeel is bijvoorbeeld dat je pv-panelen 1 op 1 kunt inpluggen.”

Project Transformatie bestaand hotel tot onderwijshuisvesting community college Opdrachtgever UT Twente Vloeren Interface Architect BCT architecten Aannemer Wilmink-Oosterveld Ingebruikname September 2021 Omvang 1.270 m²

LOOSE LAY VLOER “We hebben de kleuren rustig gehouden, ook omdat wanden en vloeren langer mee gaan en de inrichting sneller kan wisselen”, legt Walter uit. “Vervolgens hebben we gekeken wat voor soort vloer we wilden hebben. De opdrachtgever was niet echt enthousiast over een gietvloer of marmoleum. We hadden al een goede relatie met Interface en die kwamen met het voorstel om hier een pvc-vloer te leggen.” Ferdy knikt: “Hier ligt de nieuwe serie met de aansprekende naam Look Both Ways. Het is een vloer met mooie patronen die prachtig doorlopen en voor een mooi effect zorgen. Het is een zogenaamde loose lay LVT vloer die uit PVC bestaat en voor 39% uit gerecyclede materialen bestaat. Deze vloer wordt niet geplakt, maar

gefixeerd. Behalve milieuvriendelijk ook losmaakbaar en daarnaast te recyclen. Voordeel is ook dat je bij een eventuele beschadiging makkelijk tegels kunt vervangen. Deze vloer heeft een 16 DB akoestische backing en is behoorlijk stil wat betreft loop- en contactgeluid.”

STEPPING STONES De samenwerking tussen de architect en de afdeling Concept Design van Interface verliep goed. Lieke: “Ik heb eerst een casestudy gedaan voordat ik met verschillende ontwerpvoorstellen kwam. De opdrachtgever wilde een community setting met de nadruk op het centrale gebied. Ik ben in mijn denken teruggegaan naar de middeleeuwen waar steden op een organische manier groeiden, maar er uiteindelijk toch een grafisch patroon ontstond, met een vanzelfsprekende verbinding tussen onderlinge gebiedjes. Het is een spel van horizontale en verticale lijnen geworden, in de vorm van achten die als stepping stones de verschillende ruimten verbinden. De centrale ruimte kent een patroon met donkere opvallende achtjes en naar de randen met collegezalen en concen­ tratieruimten liggen de meer subtiele en genuanceerde achtjes. Door de mooie wisselwerking tussen Walter en mij kon ik de visie goed vertalen naar een concreet voorstel waarna het ook voor de stoffeerder duidelijk was hoe hij het vloerontwerp moet installeren.”

Kijk voor meer informatie op www.interface.com.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

71

Tekst Sibo Arbeek Fotografie Lucas van der Wee

EEN GEBOUW DAT VERLEIDT EN UITDAAGT

Dr. Knippenbergcollege voor het onderwijs van morgen Op Sport- en Beleefcampus De Braak in Helmond is het prachtige nieuwe gebouw van het Dr. Knippenbergcollege verrezen, als onderdeel van een totale en sportieve beleving. Het is een organisch gebouw waar de opdrachtgever, gebruikers en betrokken partners terecht trots op zijn.

T

ijd dus voor een inspirerend gesprek met directielid Willy van der Heijden van OMO Scholengroep Helmond, Jule Frantzen, directeur van het Dr. Knippenbergcollege, project­ manager Mark van der Mast van ICSadviseurs, architect Martijn van Leeuwen van RoosRos en Tony van Zon van VELUX Commercial. Het gesprek ging natuurlijk heel erg over het gebouw, maar eigenlijk vooral ook over de inrichting van het onderwijs. Willy: “Dit is een geweldige locatie voor het Dr. Knippenbergcollege met zijn 1.750 leerlingen binnen de afdelingen mavo, havo en vwo. Het nieuwe gebouw ligt prominent op de sport- en beleefcampus. We denken ook actief mee in de ontwikkeling van het nieuwe multifunctionele stadion, waarin ook de Praktijkschool Helmond, de amateur voetbalclub SV De Braak, de Fysioclub JVDI en de sporthal van het Dr. Knippenbergcollege een plek gaan krijgen. Dat hele concept ontwikkelen we samen met de gemeente, Helmond Sport en de andere partners en jeugdorganisaties en de wijk. Het wordt een park waarin de gebouwen

72

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

onderdeel van het landschap zijn en gezond bewegen onderdeel van de beleving wordt. We zijn nu ook al een sportvriendelijke school, waarbij sporten en onderwijs in afstemming met coördinatoren worden georganiseerd. Onze leerlingen werken in de ontwikkeling van deze campus mee aan contextrijke opdrachten, zoals de inrichting van het landschap, diverse metingen en het onderhoud van de business lounge. Gezond bewegen en vitaliteit willen we ook aan onze eigen medewerkers aanbieden. De essentie van ons onderwijs en het gebouw is dat leerlingen en hun leraren niet meer in een lokaal opgesloten zitten, maar ontdekken en bewegen. Helmond kent veel wijken die aandacht nodig hebben; de opdracht van de school en de hele beweegcampus wordt dan ook om mensen te verbinden.”

DYNAMISCHE VORM Mark: “RoosRos kwam uit de architectenselectie omdat ze de visie van het Dr. Knippenberg in hun schetsontwerp goed hebben benadrukt. De visie op het onderwijs kwam terug in de veelvormigheid

BELEVING EN BEHEER en de inbedding in de omgeving kwam terug in de stervorm, die vanuit alle hoeken de omgeving betrekt. Heel knap ook hoe ze de fietsenstalling een beetje verdiept een plek hebben gegeven.” Martijn: “We hebben het Dr. Knippenbergcollege een sprekende en krachtige vorm gegeven om te concurreren met het stadion dat daarnaast komt. Daarbij hebben we de gevel ontworpen vanuit de oriëntatie op de zon.

De noordgevel heeft bijna geen overstek, maar in de zuidgevel is het overstek maximaal, waardoor er naar de drie zijden maximale variatie ontstaat. De basis is eenvoudig en symmetrisch opgezet. Het is een gebouw in drie lagen; het heeft de vorm van een driepoot. Het is daarmee een alzijdig gebouw dat zich op een natuurlijke manier in de omgeving voegt en structuur geeft aan de omgeving. Zo hebben we taluds toegevoegd zodat je vanuit de aula heel mooi uitkijkt op de sportvelden en de hele campus. Het ontwerp van het terrein is een integraal onderdeel van het ontwerp van de school.”

50 minuten, maar van 80 minuten. Uitgangspunt in het programma van eisen was dat leerlingen niet meer elke 50 minuten hun tas moeten pakken om naar een andere ruimte te gaan. In het nieuwe gebouw begint een les met instructie, waarna leerlingen op het leerplein aan de slag gaan met de meer actieve werk­vormen. We hebben acht leerpleinen, waaronder twee talenpleinen, een binaskplein, het technologieplein, het vorm en media plein en het gamma plein. We vragen van onze leerlingen iets anders en daar moet het onderwijs op inspelen. Elk plein heeft een balie, waar de docent een werkplek heeft en de verbinding kan maken met wat op het leerplein gebeurt. Door die open inrichting van het onderwijs zijn vakken onderling ook meer verbonden. Het gebouw geeft ons een opdracht en dat betekent ook dat we het onderwijs anders willen organiseren. Gevolg is dat leerlingen veel meer zelfstandig en met leercoaches gaan werken. In ons

“Het onderwijs mocht ook anders; waarom zou een docent voor een klas een verhaal moeten vertellen, terwijl je ook individueel of in groepen kunt samenwerken”

TALENTGEBIEDEN Willy: “In het oude gebouw hebben we verschillende sessies met leerlingen georganiseerd. Wat verwachtten zij van het nieuwe gebouw? Het moest een duurzame, groene en vooral moderne school worden. Het onderwijs mocht ook anders; waarom zou een docent voor een klas een verhaal moeten vertellen, terwijl je ook individueel of in groepen kunt samenwerken?

Onderwijs is veel meer dan alleen zenden en instructie geven. De Knip mag bruisen en het voorwerk van leerlingen heeft ertoe geleid dat we minder rechttoe rechtaan lokalen hebben, ruimten zonder deuren en tussenwanden en vooral gebieden waar je kunt ontdekken en zelf je leerproces inrichten. Plat gezegd: aan de slag en succes jongens en meisjes!” Jule: “Daarom hebben we hier niet meer lessen van

rooster heb je straks nog maar een aantal lessen per dag, drie van 80 minuten en ‘s middags kleine lessen van 40 minuten. Iedereen volgt een basisprogramma, waarna elke leerling kijkt wat hij verder nodig heeft; wat meer scholing op het ene en wat minder op het andere vak, waar hij al erg goed in is.”

SPANNEND CONCEPT Martijn: “Het gebouw kent over de verdiepingen meerdere vides en trappen en in één van de poten bevindt zich de kantine. Elke vleugel bevat of een onderwijscluster of een deel van de aula; het onderwijslandschap is over de verschillende verdiepingen uitgelegd. We hebben de leerpleinen deels aan de lokalen gelegd en deels in het centrale studielandschap in een open verbinding met de

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

73

PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Dr. Knippenbergcollege in Helmond Opdrachtgever Vereniging Ons Middelbaar Onderwijs Architect RoosRos Architecten Adviseur ICSadviseurs (programma van eisen tot en met projectmanagement)

Foto: Sibo Arbeek

Daklichten VELUX Commercial Aannemer Heerkens van Bavel Tilburg Omvang 9.500 m² Stichtingskosten e 21,5 mio incl. btw Ingebruikname

vlnr Tony van Zon, Mark van der Mast, Jule Frantzen,

september 2021

74

Willy van der Heijden

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

kantine. De centrale ruimtes die die elementen verbinden zijn de werkplaatsen. Daardoor is een spannend concept ontstaan waarbij leren en pauzeren geleidelijk in elkaar overgaan. Meestal ligt de kantine centraal in het gebouw, maar hier ligt hij in de zuidelijke vleugel met daglicht naar buiten en uitzicht rondom naar het groen. In feite hebben we hier een nieuwe typologie gemaakt, waarbij we het gebouw niet hebben georganiseerd vanuit een grote overweldigende hal maar in kleinere aaneengeschakelde ruimtes waarin je als vanzelf van pauzeren via ontmoeten en studeren naar leren gaat.” Jule: “Wij vonden het een uniek ontwerp; het gebouw heeft een allure met zijn hoge ruimtes, is met zijn glazen wanden transparant en zoekt overal de verbinding. Ik vind de natuurlijke materialen die zijn toegepast ook prachtig. Daardoor is het ook een warm en intiem gebouw geworden. Overal is de duurzame en deels circulaire houtsoort rubberwood toegepast, waardoor het gebouw ook een luxe uit­ straling krijgt. Het interieur is verder met wall prints en speciale uitingen aangekleed. Daarnaast is er een prachtig verlichtingsplan gemaakt, met grote elementen die in de ruimte hangen en daarnaast lichtlijnen aan de buitenkant.” Mark knikt: “Ik merkte dat alle betrokken partijen in het bouwproces hun best deden om er echt iets moois van te maken. Dat zijn de leukste projecten.”

PRETTIG, COMFORTABEL EN DUURZAAM Mark: “Het is een BENG gebouw, met een hoge isolatie­ waarde, zonnepanelen en vooral ingestoken op gezond­ heid. In zo’n organisch gebouw loopt het technisch programma parallel aan het onderwijskundig programma.

Hoe zorg je ervoor dat de akoestiek en het binnenklimaat goed zijn? We wilden zoveel mogelijk daglicht en natuur-

Foto: Dave van Hout Fotografie

BELEVING EN BEHEER

lijk zonlicht naar binnen brengen. Vanuit de lokalen en kantine ervaar je overal licht en uitzicht met hoge ruimtes en een gezond binnenklimaat met geavanceerde klimaatpanelen in het plafond. Het is deels circulair; zo is het metselwerk aan de buitenkant opgebouwd uit tweede­ hands stoeptegels.“ Natuurlijk daglicht van boven was een belangrijk aandachtspunt van de architect. Tony: “Je ziet hier een veelvoud van driehoekige vensters van het Roedensysteem DC van VELUX Commercial. Het is een heel mooi thermisch onderbroken daglichtsysteem. De speciaal ontwikkelde profielen zorgen voor een water­ dichte oplossing. Door al die vensters ontstaat een prachtig lichtspel, afhankelijk van het moment van de dag en natuurlijk het weer.” Jule: “En bedenk ook wat dat vele daglicht doet voor het gedrag van de gebruikers; ik weet bijna zeker dat het ten goede gaat komen aan de leerprestaties. Het is zowel naar inhoud als naar uitstraling een transparant en verbindend gebouw.”

ANDERE VAARDIGHEDEN “Overal waar je kijkt zijn er weer andere zichtlijnen en houd je verbinding met buiten”, reageert Jule; “het is echt een avonturenlandschap en ik ben enorm benieuwd hoe onze leerlingen en docenten er gebruik van gaan maken. Docenten hebben geen eigen lokaal met kast meer, maar wel een kastje in de lockers die als een prachtige wand langs de leerpleinen staat. We hopen dat ze straks met elkaar afspraken gaan maken voor welke activiteit ze welke ruimte nodig hebben.

Dat kan de collegezaal zijn voor een gecombineerde les, een tribune, of een dubbel lokaal. In het rooster zit ook het avontuur omdat niet iedereen hetzelfde gaat kiezen en hetzelfde nodig heeft. Langs de randen liggen de lokalen en in het midden de pleinen, waar een diversiteit aan leer- en werkvormen ontstaat.

Zo kunnen leerlingen elkaar ook tutoren. Door het

lesrooster anders in te richten is er meer verbinding mogelijk met wat er in het gebouw ontstaat. Daar moet je ook niet te veel sturing aan willen geven.”

Mark tenslotte: “Het is een bijzonder gebouw dat toch voor het beschikbare budget is gebouwd. Ondanks dat het een rond en veelvormig gebouw is, is de verhouding gevel - vloeroppervlak heel nuttig. De vleugels dienen tegelijk als circulatieruimte en in feite kan het onderwijs overal plaats vinden.” Willy knikt: “Het ontwerp- en bouwteam heeft een mooie prestatie geleverd en dat geldt zeker voor ICSadviseurs, waarbij je aan de ene kant de kosten moet bewaken en tegelijk de ambitie uit het programma van eisen overeind moet houden. Dat zorgt ervoor dat het eindresultaat het product is van een hele goede samenwerking.”

Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl, www.roosros.nl, www.veluxcommercial.nl.

SCHOOLDOMEIN

juli 2021

75

Column

Hermann Wesselink College Amstelveen

Geef je plannen de ruimte Goede gebouwen zijn een basisvoorwaarde om uw onderwijsvisie te kunnen realiseren. Of u nu gaat verhuizen, verbouwen of nieuw gaat bouwen: wij kennen het hele proces. We begeleiden u van het initiatief tot en met de exploitatie bij het ontwikkelen, realiseren en gebruiken van onderwijsgebouwen. bbn adviseurs heeft ervaring met primair en voortgezet onderwijs, MBO, HBO en universiteiten. We ondersteunen met vastgoedadvies, huisvestingsadvies, bouwmanagement, bouwkostenmanagement en advies op het gebied van onderhoud en beheer. bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

Geef elke dag het beste van jezelf voor de klas met:

Wijze lessen Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek

HET ONWETENDE LEREN In het boek ‘Het bewustzijn als bedrieger” betoogt de Deense wetenschaps­ journalist Tor Norretranders dat het bewustzijn voortdurend achter de feiten aanloopt. Het bewustzijn controleert maar heel weinig van wat we doen, denken en voelen. In de totale menselijke waarneming speelt bewustzijn maar een beperkte rol. Om een eenduidig beeld van de werkelijkheid te krijgen, moeten we een enorme hoeveelheid informatie zien kwijt te raken, en dat kost veel tijd. Dat betekent dat een ervaring en het mogelijk daarop gebaseerde besluit aan de bewustwording vooraf gaan! Vervolgens worden ze in het bewustzijn geobjectiveerd, zodat we er vrede mee kunnen hebben. De mens is dus veel meer dan zijn bewustzijn. En dat ‘meer’ heeft geen geringe invloed op de gebeurtenissen. Ons bewustzijn diafragmeert en stelt scherp op de feiten, maar er is dus nog een hele wereld buiten de zoeker, die we omwille van de werkelijkheidservaring van het moment even buiten spel hebben gezet. Heeft u nooit eens meegemaakt dat u spontaan iets vertelt, terwijl u helemaal niet de bedoeling had daarover iets prijs te geven. Maakt u zich geen zorgen, het is niet alleen een gebrek aan zelfbeheersing. Het is de wereld buiten de zoeker die zich voor het oculair dringt. Eventjes maar verliest het bewustzijn haar grip op het diafragma. U begrijpt natuurlijk al waar ik voorzichtig naar toe wil. Het goede schoolgebouw is, naast de wereld in de zoeker ook bijzonder gastvrij voor die wereld buiten de zoeker. Als we doceren of leren dragen we een breed uitwaaierende verzameling van feiten, opvattingen, meningen, gebaren en geestestoestanden over. Naast de gesproken feiten is er dus sprake van een grote hoeveelheid stilzwijgende kennis, die ook de oversteek maakt. Om die reden zijn er heel wat zaken die ons met elkaar verbinden, verborgen voor ons bewustzijn. Omdat we willen weten stelt het bewustzijn scherp op de feiten. Alles wat daarbuiten valt, wordt weliswaar door het bewustzijn niet gezien, maar gaat ook niet verloren. Het wordt onwetend geleerd. Onderwijs is de unieke vereniging van het wetende en het onwetende leren. In het schoolgebouw moeten die vanzelfsprekend beide hun vorm vinden. De kennis uit het domein van het onwetende leren wordt vlottend in de toevallige ontmoeting. Dat gebeurt het gemakkelijkst in een gebied dat daartoe uitnodigt. Er is letterlijk een schooldomein, een door architectuur begrende plaats, nodig voor ontplooiing. Dat is toch een verrassende uitkomst van een door virtuele netwerken gedomineerde samenleving.

Ik sprak deze tekst uit op een lezing in 2003. Door de pandemie is inmiddels duidelijk geworden dat schoolgebouwen onmisbaar zijn.

Of heb ik ongelijk?

Hét boek voor de VO-docent.

Daan Josee | partner-architect Kristinsson architecten

www.tenbrinkuitgevers.nl/wijze-lessen

TBU19_Adv Wijze lessen 1/4.indd 1

SCHOOLDOMEIN 14-11-19 11:53

juli 2021

77

colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar.

Op internet: www.schooldomein.nl.

Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),

1

no.

en Martine Sprangers (fotografie).

Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag.

Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein.

Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon

Bouwen met passie

06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop, natascha@fizz.nl.

Het eerste nummer van de nieuwe jaargang – jaargang 34 - van Schooldomein ligt begin oktober in de bus en kent als thema ‘Bouwen met passie’. Eigenlijk een veel betere benaming dan circulair bouwen toch?

Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres­ Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel,

• Groot interview met voorzitter mbo-raad Adnan Tekin: beweging is de nieuwe constante voor het beroepsonderwijs.

• De zeven stappen van circulariteit: debat met opdrachtgevers en partners binnen de branche.

• Verbinden en ontmoeten: Kerngroep onderwijs Gispen over haar visie op de inrichting van het leerproces.

• IKC Rijnvliet gaat voor groen: hoe een voedselbos het nieuwe kindcentrum verbindt.

• Atelier PRO: het leren en de werkplek als basis voor het ontwerp.

• Bijzondere renovatie Berlage College: Waarom renovatie van een historisch monument met zorg moet gebeuren.

• Bijzondere nieuwbouw Het Element Amersfoort: een praktijkschool waarin elke leerling zich thuis kan voelen.

• Aurora in Wageningen: een zeer flexibel onderwijsgebouw met een modulaire opzet.

• Porteum in Lelystad voelt als Italië: De ideale leeromgeving basis voor een bijzondere gebouwencyclus.

• Transformatie MBO College Hilversum: hoe een mooie inrichting voor fijne plekken zorgt.

• Werken aan de leeromgeving van morgen: het nieuwe Inspiratieboek voor mbo-hbo en wo komt er en wordt prachtig!

SCHOOLDOMEIN

Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl.

wijziging kunt u doorgeven aan Administratie

Een greep uit de artikelen:

78

De advertentietarieven en arrangementen van

juli 2021

tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl.

Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink.

Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 3.

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955 HET INSPIRATIEBOEK 2015-2020 BEVAT: Onze adviseurs en

ICSadviseurs biedt

bouwprojectmanagers

huisvestingsadvies en

brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn.

projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed.

Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken

Vestiging Amsterdam

Vestiging Zwolle

Zekeringstraat 46

Burgemeester Drijbersingel 25R

om naar hartenlust

1014 BT Amsterdam

8021 DA Zwolle

Vestiging Eindhoven

Vestiging Rotterdam

Klokgebouw 263

Van Nelleweg 1

6e verdieping

Unit 2.3.

5617 AC Eindhoven

3044 BC Rotterdam

te leren, leven, spelen, werken,

→ 540 pagina’s met prachtige foto’s en plattegronden → Een uniek tijdsbeeld van 5 jaar scholenbouw → 107 verhalen van opdrachtgevers en gebruikers met hun architecten, bouwers, adviseurs en inrichters → Trends en analyses binnen het primair en speciaal onderwijs, het vmbo en avo/vwo → Negen kenmerken voor ecologisch intelligente opdrachtgevers → Het eerste onderzoek naar de beleving van de werkplek door docenten → Een volledig overzicht van alle kosten, volumes en programma’s → Gelaagde voorbeelden van transformaties van bestaande scholen → Een beeldende gids voor de verduurzaming van gebouwen → Een ode aan de architectuur en innovatiekracht van opdrachtgevers en marktpartijen

BESTEL SNEL!

zorgen en ontmoeten.

088 235 04 27 icsadviseurs.nl

Bestel het boek via tenbrinkuitgevers.nl/ samenwerken-aan-deschool-van-morgen

6

SCHOOLDOMEIN

no.

jaargang 33 juli 2021

www.breedveld.com

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN Met BREEDVELD bepaalt u zelf wat u wilt delen. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren. Wij delen graag onze verfijnde kennis over wandsystemen en leveren bijhorende bouwkundige oplossingen. De installatie en montage op locatie wordt volledig verzorgd.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Paneelwanden

Glaswanden

Schuifwanden

Vouwwanden

BREEDVELD maakt ruimten flexibel

Exploitatie als beleving van de plek en omgeving

SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving

DE WIARDT RUIMTELIJK OVERTUIGEND En met een prachtige akoestiek

STOER EN INSPIREREND Metamorfose voor beeldbepalend gebouw

TRANSFORMATIE UNIVERSITY COLLEGE Een duurzame vloer met een verhaal

EEN GEBOUW DAT VERLEIDT Dr. Knippenbergcollege geeft onderwijs de ruimte